Sbajkajal K’op

Sbajkumul a’yej

Yich’el ta muk’ jch’iel jk’opojel sok wentainel ta stojolik

Sbabial mantal. Ta spamal slumal Mejiko spisil krisanoetik ya ya’ybe yutsil yich’elik ta muk’ jich bit’il ts’ibabil li’ ta ini Muk’ul mantal jun sok ta tulan komon chajpil mantalil te nitil tsakal ta yantik namal lumetik te banti yak’oj ye te xch’unoj spasel stuuntesel te J-a’tel jtuneletik yu’un te Mejikoe, ay stulanil yilel te bit’il wentainel lek ta stojolik te krisanuetike ma xju’ ya yich’ makel komel te ich’el ta muk’e , ja’nax ya xju’ teme yu’un jich albil sok teme yu’un ja’ jich pasel ya sk’an te bit’il ya yal te Mantalil june.

Te sk’op ya’yejal te bit’il ay yich’el ta muk’ te krisanuetike ja’me ya yich’ tsakel ta muk’ te bit’il tsakal li’ ta ini muk’ul mantal jun sok te chajpanbil mantaletik yu’un te yantik lumetik ta spamal balumilal te jmaj ay ya’yejal te lekil wentainel ta spil ora ta stojol te jnaklumetike.

Te j-a’tel jtuneletike, te ban k’alal ja’ ay ta yok sk’abik spasele, ayme ta sbaik yak’el ta na’el sk’oplal te yich’el ta muk’e, spojel sok stulantesel sk’oplal te yich’elik ta muk’ te krisanuetike jich bit’il albil te ay yip stulanil ta spamal balumilal skomon pasel te ayuk ma’yuk xajt’el xch’akel sok yak’el bael ta ilel jich yu’un te J-a’tel jtunele yame sk’an ya skom, ya st’un, ya yal te mantalile sok ya yil ya swentain teme ay banti ya yich’ ilbanijel te yich’el ta muk’ te krisanuetike.

Mame stak’ mach’a ya yich’ mosoinel ta a’tel .te li ’ta spamal slum sk’inal mejikoe Teme jyan lum k’alal ya x-och talel ta yutil slum sk’inal te Mejikoe, ya sta skolel sok ay ich’el ta muk’ yu’un te mantalil junetike.

Spisil krisanuetik mame ayuk ta p’ajel yu’un sts’unbal, bayuk slumal talem, me winik mak ants, ta bik’it ta muk’, mach’a ma’yuk yok sk’ab, bin yilel wolol tsobolik, bin yilel slekil skuxlejik, bin sk’op riox xch’unojik, bin yilel snopenal yu’unik, antsil winiketik, macha’tik nujpunemik sok macha’ maba nup’ijemik mak pajal ay ta ich’el ta muk’. Ma’yuk mach’a ya st’upbey sk’oplal te bit’il ay ich’elik ta muk’ sok jamal ay be yu’un spisil krisanuetik.

Xchebal mantal. Te slum sk’inal Mejikoe junax stukel sok majnax yomol tsobol.

Te slum sk’inal Mejikoe, bayel ta jchap talel kuxlejalil jajchem stalel sts’unbal ta stojol naklejetik, ja’ik te macha’tik teynanix nakajtik namey k’inal k’alal julik ta lok’el te kaxlanetike, tey to yich’ojik ta muk’ te snail stsoblejik, smantal skuxlejalik, slekil sk’ulejalik sok sk’op ya’yejik ta sp’ijil sjol yo’tan ta stukelik.

Ja’me ya yich’ ich’el ta muk’ bit’il tsakal ta sjol yo’tanik stalel skuxlejalik te bats’il naklumetik te ja’me jich ya xk’ot ta nopel ta chapel te macha’ ya yak’ ta tuuntesel bin albil sk’oplal ta swenta bats’il naklumetik.

Ja’ slumal bats’il jnaklumetik te mach’atik yomol tsobololik sok stalel skuxlejalik kuxinemik ta slum sk’inalik sok ay a’tel jtuunel yu’unik sok bit’il ya stuuntesik stalelik.

Te yich’el ta muk’ slumal bats’il naklejetike, jich ya xk’ot ta pasel te bit’il ya yich’ albel sk’oplal ta sjunil mantal te yich’el sba ta muk’ stukelik, yomol tsoboluk te slum sk’inal Mejiko. Te stsakel ta muk’ slumal bats’il naklejetik sok te bik’tal lum te banti nakajtike, ya yich’ albel sk’oplal te sjunil muk’ul mantaletik sok mantaletik yu’un te spamal lumetik ta Mejiko, ya sk’an ayuk ya yich’ tsakel ta muk’ jich bit’il ay ta sjachibal mantaletik tsakal sk’oplal ta kaj ya’yejaltak te la yich’tiklayix alel ta yajtalul mantal ini, sk’op ya’yejal skuxlejal jteklumetik sok naklejetike.

A. Ja’ muk’ul mantalilto ya sna’be sba sok ya schapbe sbe te lumetike sok te xch’in lumalik te bats’il ants winiketik kolem ta schajpanel sok, te slok’ibe, ta stukelnax swenta:

I. Ta snopojibal yu’unik ta yolilik bit’il ya sk’an skuxinik sok bit’il ya sk’an stsob sbaik ta spisilik, ta stak’inik, ta tsobwanej sok stalelik.

II. Ya yak’ stukelik te bit’il stojtesibalik ta skomel sok schajpanel te sk’op-ya’yejik ta yolilike, ja’ ya skomon tik’ sbaik ta spisil ta ja’ ini muk’ul mantarilto, ja’ yich’el ta muk’ te binti chajpanbil ta stulutule, ja’ ta sbeik kirisianuetik sok, yu’un jich ya xchikna ta ilel a, te slekilal sok stulanil te antsetike. Te mantaril yame yich’ chiknantesel sk’oplalil sok te bit’il ya xk’ot ta ch’unel yu’un jchapmulil mok ta chajpajibaletik banti wentainbil.

III. Stsael j-a’tel jtunel yu’unik jich bit’il xchajpoj ta stukelik, yilojik talel ta stalel xkuxlejik te stek’anel yaj a’tel jtunelike mak ajwalel yu’unik yu’un ja’ ya yil te bin yilel ya xchajpan baik ta yutil sna slumalik tulanme sk’oplal te ansetike sok te winiketike te ya xju’ ya stsaawan ya stek’anwanik sok pajal ya yich’ik tsael tek’anel ta a’tel; ja’nix jich spasel ya’telul ta swenta te banti la yich’ik komon tsael tek’anele, ja’nax me yu’un tulan sk’opal ya yich’ ich’el ta muk’ te jmaj nitil lumetik sok spamal sk’inal Mejikoe sok bin yilel yiloj swentainoj sba ta jujun tal ta jusejp lumetike, Te bin yilel xchajpoj sba jujun jteklume, mame ya xju’ ya skom ya smak te jamal ay ta tuunesel te sk’op ya’yejal stsael stek’anel j-a’tel jtuneletik ta jujun jteklum jich ts’ibabil ta mantalil jun ta stojol te winik antsetike.

IV. Xk’uxutael sok smuk’ubtesel te sk’op ya’yejike, bitik sna’ojik sok ta spisil te sjo’tak te jich xchapojik te stalelik sok te sna’obil sbaike.

V. Skanantael sok slekubtesel te yawilik sok xk’uxutael te banti stik’oj sba ta slumal sk’inal te ta slajibal chiknantesbil ta ja’ ini muk’ul mantarilto.

VI. Ochel, sok yich’el ta muk’ te staleik sok sk’aemalik te bitik ay yu’unik sok te sk’inalik yu’uninejik te ta slajibal chiknantesbilik ta ja’ muk’ul mantalilto sok te mantariletikxan ta skajalkajbele, jich bit’il te sbeik staojik yu’un ta yoxtulule mok ja’ te yajwaleltak ch’in lume, ta stuntesel sok sjamel k’inal-a te bitik k’uxuntabil u’ninlabil stalel ayik te batik nakajtik sok te banti smakojik te ch’in lumetike, bitik ma xtij mach’atik smakojbe yamak’ul yu’un jtunel leke, ta slajibal te ja’ Muk’ul mantalilto. Ta swenta slok’ib te ch’in lumetik yame stak’ stsob sbaik ta sk’op te mantarile.

VII. Stsael, ta jtejklumetik sok slumal te bats’il ants winike, tejk’anbilik ta stojol j-at’el jtuneletik.

Te muk’ul mantariletik sok mantariletik ta Tsobil Jtsob Jtejklumetik yame sna’tiklabe sba sok yame skombe yip ja’ ini beetik ta jtejklumetik, yu’un jich nopbil stulantesel ta yak’elbail sok stejk’anelbail ta tsobwanejil ta spasemal sok stalelik sok jtojteswanej yu’un stukelik.

VIII. Ochel ta spisil mantartesel yu’un Jtsob Jtejklum. Swenta schajpanel lek te bee, ta spisil slekil nopbenaltak sok te bit’il aybel k’aemaliletik sok swentalainelbel taleliletik ja’ yich’el ta muk’ te mantal ta ja’ muk’ul mantalilto. Te bats’il ants winiketik spisilme k’aal ay sbeik ya stak’ xk’otik ta k’asese k’opetik sok ta koltawane ja’ teme ya sna’be sba te sk’op ya’yeje sok te stalele.

Te muk’ul mantariletike soknix mantaliletik yu’un stsobil jtejklum yame xchiknantesbe yejtal te kolem ta slajinel sk’oplal sok ta stukel te binti lek ya yal xtuun yu’un sok te binti ya sk’an ya sta te slumaltak bats’il ants winiketik jich bit’il ta jujuntik stsobobilbail, jich bit’il te jtojteswanejetik swenta sna’obiltak sbaik te slumalik bats’ilwiniketik jich bit’il stsobobilbail ya xtunik ta komon stuntesel.

B. Ta Stsobil Jtsob Jtejklum, te Jtsob Jtejklumetik sok te Jtejlumetik, ta swenta stijel te junpajalnax ya stak’ bats’il ants winiketik sok ta stup’el te biluk snopel p’ajawil, yame xchiknantesik te yawil ts’ibojibaletik sok slajinel sk’oplaltak ta tsobwanejetik ya xlajtun swenta xchajpanel ta joyob ay sbeik te bats’il winiketike sok sp’olesel yochesel sbaik te slumalik sok ch’in lumetik, bitik yu’un yame sk’an yich’ lajinel sok junaxme ya sk’an a’telinel sok stukelik.

Ta swenta yak’elbaila te me’baliletik sok jilel yu’un te binti ya yuts’in te lumlumtike sok sch’in lumalik te bats’il anst winiketike, lek yutsilal te j-a’tel jtuneletik ja’ ay ta sk’abik te:

I. Stenel ta sp’olesel ta xat’el sjoylejaltak te bats’il winiketik yu’un jich nopbil ta yak’bel yip te stak’inik ta ch’inlumetik sok slekubteselbel te xkuxlejalik ta slumalike, yu’un ya xchap ya’telik ta yoxtululik te jspas mantar ajwaliletike, soknix te yu’un yak’o sbaik a te ch’inlumetike. Te j-a’teljtuneletik ta jteklumetik yame xchapik ta pajalnax banti ya yak’beik stojol te ch’in lumetik ya skanantaik ta stukelik te binti manel ya sk’an ya yaiyike.

II. Schapel sok xch’ijtesel ta skajalkaj te nopjunile, ya xkoltaoto te p’ijtesel ta cha’ten k’op a’yej sok te yalel moel talelil, te snopel ts’ibetik, slajinel te p’ijubtesel ya xtun leke, nojptesel ta yak’el muk’ubuk sok p’ijubtesel ta yoxkajalbel nopjun sok ta olil te toyolix ae. Yame schiknajembeel jun bit’il staik koltael tak’inetik swenta te jnopjun bats’il ants winiketik ta spisil te jaykaje. Yame schajpa sok schiknatesel sk’oplalil p’ijubteseletik yu’un ya’yejul ta jxajt’ ak’a snabe sba te binti ijkitalabil yu’un stalel te slumaltake, ja’nix chikan te mantariletik ta skajalkajbele sok yame yich’ jojk’olaelbel ta sch’in lumalik te bats’il ants winiketike. Yame yich’ sujel te ich’el ta muk’ sok sna’tiklael sba te bitik yalemoel taleliletik ayik ta tsoblume.

III. Xchapel lek te ochel ta smelelil ta abatienel yu’un tulanil swenta smuk’ubtesel bit’il ya xk’ot stabel sba yu’un tsob lume, stuntesel ta smelelil te bats’il poxil wamaletike, jich bit’il ya xkoltaotik yu’un swe’el yuch’balik te bats’il winiketik swenta bitik chajpanlabil yu’un te we’liletike, ja’nix yu’un stukelik te ch’ujch’ul alaletik ta jtejklume.

IV. Slekubteselbel te xkuxlejalik slumalik bats’il ants winiketik sok te yawilik swenta banti ya sjam k’inal ya’yejike sok xcha’meltsanel, swenta ya stij sbaik yu’un ya stak’ x-ochik a te yak’el stojol ta komon stuntesele sok te ma komonuk ya xtun swenta spasel sok slekubtesel te naetike, jich bit’il smuk’ubtesel te bantik ya xk’ot te abatineletik yu’un jtunel ta tsobole.

V. Stsakel ta wenta te bats’il ants winiketik yu’un xch’ijtesel, ta swenta koltael yu’unme a’telil te ya sitin, sok skoltael ta stulanil, stael ta majtantesel swenta ya xkoltaot a te p’ijubtesele sok yu’un ya yak’ sba ta snopel stukel bit’il ay xkuxinel te slumale.

VI. Sjamel te banti stsako sba te sk’asesibal a’yejetik yu’un jich ya stak’ stsob sba a te lumetike, swenta smetsanel sok smuk’ubtesel sbelal te sk’asesibal-a’yejetik sok te muk’ sk’asesibal k’opetik. Ya schiknantesbey sk’oplalil swenta yu’un te lumetik sok sch’in lumalik te bats’i ants winiketik yu’un ya stak’ staik-a, ya stijik sok ya skanantaik te sk’asesibal-a’yej, yu’un te binti la slajinix schajpanel te mantariletik ta skajalkaj schajpile.

VII. Skoltayel te a’teliletik ya sitine sok yesmatesel te skotajibalik slumalik bats’il ants winiketik swenta stijel bail yu’un ya stak tael ta bayel te yochib stak’inik, smuk’ubtesel te majtanteseletik swenta te sk’atp’unel sok te komon stuntesel ya xkoltaotik yu’un ta sp’oleselbel a’telil, ta stsobel te lekil a’tejibal swenta sch’ijteselbel ta stukel stulanil yu’un sit ya’tel, jich bit’il ta swenta schajpanel lek te ochel ta junpajalnax te bit’il ayik bitik we’lil sok spujkelchonel.

VIII. Xchiknatesel tsobwanejil ta tsobol swenta skoltael te jk’axel yan lumetik bats’il ants winiketik, te ta sjoylejal stsobil tsob lum jich bit’il ta yan lum k’inal, yu’un smetsanel ta schajpanel lek sbeik te j-a’teletik te jtojeletik ta a’tel k’inaletik; slekubteslael te xkuxlejalik yu’un stulanilik te antsetike; skoltael ta chajpambil sk’oplalil ta stukel te p’ijubtesel sok ta mak’linel te alaletik sok te jch’ieletik yal xnich’anik te jk’axel yan lumetik; skanantayel yu’un yich’el ta muk’ sbeik ta kirisianoil sok stijel ta pukel sk’oplalil te stalel xkuxlejalike.

IX. Sjojk`obel te slumalik bats’il ants winiketik ta smeltsanel Xchajpib bit’il te Stsobil jtejklum Sp’oleselbel sok te Tsob Jtejklumetik sok te Jtejklumetik sok, jich bit’il, stsobel te tak’ueletik sok te snopojibal yu’unik ya yalike.

Swenta xchapel lek xch’unelbel spasel te sujel ak’bil yejtal ta ja’ ini k’ejel ayto, te Chapojibal yu’un Jchap mantariletik te snail tsobel yu’un Muk’ tsobojibal, te sk’oponibal mantariletik ta stsobil jtejklumetik te j-a’tel jtuneletike, ta yutil te banti k’alal smakobil a’tel, yame schiknatesbeik spukubiltak te ja’ nanix swentail a te xch’unel sujel yu’un te lok’esbil stojo te ya yich’ ch’unele, jich bit’il stalel sok te bit’ilbeel swenta te ch’in lumetik ak’a yak’ sbaik ta snopel sok ta skanantaelbel ta stukelik.

Mame ayuk ta uts’inel naklumetik, jujutsop steklumalik sok slumal yantik naklumetik, pajal me ay ich’el ta muk’, jich bit’il ya’yejal ta muk’ul mantalil.

Yoxebal mantal. Spisil krisanu jamal sbeik ta snopel jun ta spamal slum sk’inal Mejiko, ta spamal lumetik, ta jujsejp lumetik sok ta jujun teklumetik, yame yich’ ak’el ta nopel ta snail nopjunetik. Ta swenta bik’tal alaletik, ta sbajkajal, xcha’kajal nopjun sok yantik xane ayme sujel ta nopel.

Te noptesel ta jun ya yak’ te J-a’tel jtnele ja’me ya sp’ijubtes bael sjol yo’tan te krisanuetike, bit’il ya xju’ ya yich’ ta muk’ slumal ta yich’el ta muk’ krisanuetik, ja’nix jich ak’a tunuk yu’un bit’il ya xjam bael sjol yo’tan ta yich’el ta muk’ stalel yan lumetik yu’un jich pajal ya skoltay sbaik ta slekilal sok ta stojilal.

Te muk’ul J-a’tel jtunele yame stulantesbey sk’oplal te ay sujelal ta snopel jun yame sk’an ayuk lek a’tejibaletik ta jujun snail nopjunetik, spisil te bitik tulan sk’oplal ta nopel ta tuuntesel sok jnopteswanejetik solemuk lek sna’el yu’unik ayuk lek sp’ijilik te noptesel ta stojol te nopjunetike.

I. Chajpanbil lek yu’un chanlajune xcha’winik Jtsob mantaril kolemuk te bitik ch’unlabile, jich ya yal te p’ijubtesele ch’ebnaxme sok, jich yu’un, k’ejelnanix ya yich’ ich’el ta muk’ ta jyalel a te biluk snopel xch’untiklael te yos;

II. Te bit’il ya sk’an yo’tan ya stak’u ja’ ini b’ijtesel ja’me ya xch’unbe slok’ib te bitik t’unbilix ayix slok’ib, spasel tulan yu’un te ch’ayemalil sok te yejtale, te jontol abatinel, te mel o’tantik sbae sok te binti ma smeleluk.

Ja’nix jich:

a) Ja’me sk’op te lume, yame yich’ ich’el ta muk’ beluk ya yal te lume mame ba ja’nax te yipajib chajpanele sok te jun tojtesibaletik ta tsobwanejelil, jich k’oem te bit’il jun kuxinel meltsanbil ta joyob yich’bel lekubtesel te stak’inik, ta tsobol sok stalelik te tejklume;

b) Ta spamal slum sk’inal mejiko, ma’yuk mach’a bik’it muk’ ta ilel sok ma’yuk mach’a muk’ toyol ya yak’sba, pajal ay ta ilel te wokolile, pajal ta a’ybeyel slekil yutsilal ta skoltayel bajtik ta jtukeltik, bin yilel kich’o bajtik ta muk’ sok jkuxlejaltik, slekubtesel sk’oplal yich’el ta muk’ talel jkuxlejaltike;

c) Ya skolta sba ta sleel yutsilal skuxlejal krisanuetik, stsakel ta o’tanil sok yich’el ta muk’ jay chajp talel kuxlejalil jujchajp krisanue ak’a yich’ ilel bit’il ya xlekub bael slumal, yich’el ta muk’ sp’ijil sjol yo’tan, bit’il ya xk’ot ta ch’unel te pajal ich’el ta muk’ jich bit’il bats’il ants winiketik sok kaxlanetik ma’yuk ta uts’inel teme ay ta sk’op riox, teme yan stalel skuxlejal, ma’yuk ta uts’inel teme ants winik, sok

d) Ja’uk lekil noptesel, ta swenta bit’il ya xlekub bael jujun k’ajk’al sok bit’il ya xp’ijub lek sjol yo’tan te jnop junetike,

III. Yu’un ya xk’ot ta ch’uunel te bin albil sk’oplal ta yoxebal párrafo sok ta xchebal fracción. Te muk’ul J-a’tel jtunel ta Mejiko ja’me ya xchajp bitik ya yich’ ak’el ta nopel ta snail nopjunetik, jich bit’il sbajkajal, xcha’kajal, yoxkajal nopjun ta spamal slumal Mejiko. Te muk’ul j-a’tel jtunel ta Mejikoe yame stsak ta muk’ sk’op ya’yejik te muk’ul J-a’tel tuneletik ta jujsejp lumetik sok mach’atik ay ta swentaik te nopjunetike, me’il tatiletik sok yantik krisanuetik swenta snopel te k’alal ya yich’ ak’el sok pukel te nopteswanejetike. Te xcha’kajal sok te yoxkajal nopjun ta jujsejp lume, yame stsal sbaik yu’un jich ya yich’ na’el te ay lek sp’ijil sna’el sok te ya xju’ yu’unik spasel te a’telile, ja’me ya yalbey sk’op ya’yejal sok bitik yilel te ay sujelal ta yak’el te noptesele, ja’ ya snop stukelik te bin yilel ya xp’ijubteswane, yame stsakik ta muk’ te yantik sok yame yich’ tup’el spisil tojolil sok noptesel teme, ma albiluk sk’oplal ta mantal june. Te bit’il ts’ibabil ta párrafo mame ja’uk sk’oplal te snail nopjunetik te bit’il ay ya’yejal ta sjukebal mantal;

IV. Spisil nopjun ya yak’ ajwalil, majtanil me;

V. Ja’nix jich ta ak’el nopjun ta jujsejp lume, ta swenta bik’tal alaletik, ta sbajkajal, cha’kajal bit’il albilix sk’oplal ta sbabial párrafo, te muk’ul j-a’tel jtuneletik ta jusejp lume, yame yilbey bael swentail spisil nopjunetik sok banti ya yich’ nopel te muk’ul p’ijuntesele, tulan sk’oplal ta swenta te bit’il ya xlekub te slum sk’inal Mejiko, yu’un jich ya skolta sbaik ta spasel p’ijil a’teliletik, sok sok ya xtuun ta swenta smuk’ubtesel sk’oplal bin yilel lamal kuxul sok jkuxlejaltik;

VI. Mach’atik k’ejel ayike yame stak’ yak’ik te p’ijubtese spisilik ta skumulkum sok stalelik. Ja’ nixme jich te bit’il schiknatese te mantarile, te Jtsob jtejklum yame yak’ sok. Yame slok’esbe sna’el snojpil yak’’el stulanil ya’telnanix-a te nopjuniletik ya smeltsanbeik sk’oplalil te ma komon stuntesele. Yanuk te p’ijubtesel yu’un sbakaje, te scha’kajale, te yoxkajale sok te xchankajal nopjune, te ma komon stuntesel yame sk’an:

a) Ya yich’ ak’el te p’ijubtesel ja’nanix ya xtun te sch’unjibale sok te binti ya sk’an yo’tan te schebal jtsal a’yej sok te ta xcha’xajt’ale, jich bit’il sts’akel te smetsajibtake sok schajpil ja’ te bit’il ya sk’an le ta scha’xajt’al, jich bit’il sts’akel te smeltsajibtake sok schajpil ja’ te bit’il ya sk’an le ta yoxajt’ale, sok

b) Ya yich’ tael ta alanyale, ta junjuntik sk’oplal, te xch’unel ja’ ya yal te yu’el komon stuntesele, ja’ te bit’il schiknatesbe sk’oplalil te mantarile;

VII. Te muk’tikil nail nopjunetik sok yantik snail nopjun ta swenta p’ijubtesele, yame yich’ sbaj ta muk’ stukel bit’il tsakal ya’yejal ta mantalil jun; yame stak’ ya yak’ik p’ijil noptesel sok ya spukbeyik sk’oplal talel kuxlejalil, ja’nax yame sk’an ya yich’ik ta muk’ bit’il ay sk’oplal ta mantal jun, ja’nix jich ya yich’ik ta muk’ te p’ijil noptesele te bin ya yilbeyik swentaile, mame k’opuk te bin ya x-och ta nopel, ja’me ya snop stukelik te bin yilel ya yak’ik noptesel, ja’me ya yil stukelik te bin yipal stojolik ta u, sok ya yil stukelik te bitik a’tel ya spasik sok yantik a’teletik, pajalme ay yich’elik ta muk’ jich bit’il tsakal ta Apartado A, ta yoxebal sjukwinik mantal yu’un te Muk’ul mantalil june sok bit’il ts’ibabil sk’oplal ta swenta a’telil ta snail nopjunetik, ja’nax teme ya yich’ tsakel ta muk’ ta swenta noptesel ts’ibubil ta mantal june;

VIII. Ta swenta junax ya yich’ k’uxinel ta spasel ya’telul nopjun ta spamal slum sk’inal Méjikoe, te Snail Stsoblej J-a’te jtuneletik ta Mejiko, yame chajpanbey smantalul yu’un te pajaluk ya xpujk bael ya’telul ta yak’el ta nopel te june, ta spamal slum sk’inal Méjiko, ta jujun lumetik sok ta jujun jteklumetik sok yame yich’ ch’akel jayeb tak’in ya xtuun ta swenta ya’telul sok yame yich’ chajpanel ta yak’el ta tojel smul j-a’teletik mach’atik ma xch’uun spasel mak spasbeyel ya’telul bit’il chajpanbil sk’oplal smantalul sok jich me ta spisil te mach’atik ya xk’axumtayik te mantale, sok

IX. Te bit’il ya xk’ot ta pasel yu’un te ayuk lek te noptesel ta june, ya yich’ jachesel te ya’telul yilbel swentail stojil te noptesel ta jun ta spamal slum sk’inal Mejiko. Ja’ ay ta swenta swolel stsobel yilel te Snail ya’telinel ta yilbel swentainel Nopteswanej. Te Snail ya’telinel yilbel swentail stojil te Nopteswaneje ya yil ya’y sba stukel, ay yip stulanil ta stukel sok ay sk’ulejal ta stukel. Ja’ ay ta swenta sbabial yilbel stojil slekil yutsil, slekil ya’tel sok bin yipal ya xju’ yu’un nopteswanej te nopbil chabpil nopteswanej ta spamal slumal te Mejikoe nail ya xjach ta noptesel, sbabial noptesel, xchebal noptesel sok ta muk’tikil snail nopjun. Jich yu’un yame sk’an:

a) Ya spas smeltsan sok ya sp’is te bitik lamal machal jtuneletike, bin ut’il sok bin yipal ya’tel chapbil te nopteswnaneje;

b) Slok’eslbel smantal junil te ja’ ya stsakik ta muk’ te j-a’tel jtuneletik ta swenta te nopteswanej ta spamal slumal Mejiko sok ta jujusejp lumetik yu’un jich ya spasik-ek te ya’telik ta yilel bin ut’il xbat te a’telil ay ta swentaik spasele, sok

c) Smeltsanel sok spukel sk’op ya’yejal, ja’ ya yich’ tsakel ta muk’ ta swenta ya yich’ lok’esbel tulan ya’yejal te bin yilel ya xk’ot ta nopel chabpel swentail te bin ut’il ya xlekub sok te pajal ayuk te noptesele, ta swenta ya yich’ tael ta komon te lekil utsilale.

Te Jwolawal jtsobawale ja’ muk’ul jweteswanej yu’un te Snail a’telile, ay jo’eb ta jtul te jwolawaletike. Te J-a’tel Jtunel ta Mejikoe ya stikon bael oxeb bilil ta snail tsoblej jtek’lejetik, teme la yak’ ye sti’ te oxtul tsabil sbilik te yu’un ya x-och jtuluk ta sjelol jwolawal teme jochol msk ma’yuk yajwale. Te stek’anele ya xk’ot ta pasel teme la yak’ sk’abik ta cha’kaj ta yoxkajal te mach’atik ayik ta snail stsoblej te tek’lejetike, teme ja’ ya xkux yo’tanik-ae, ja’ ya xtek’anwan te jtek’lejtik yu’un jteklumetike, yame sk’an ma xk’ax ta lajuneb xcha’winik k’ak’al. Teme ay jich ma stek’an te Jtek’lejetikm yu’un te J-a’tel Jtunel te jayeb sk’ak’alel albile, ja’me ya o-xch ta Jwolawal Jtsobawal te mach’a ja’ ya yich’ tsael yu’un te J-a’tel Jtunele, ja’ te ya xlok’ te ta oxkaj mach’atik chiknajem sbilike.

Teme ay jich ma xk’ot ta yo’tan te Jtek’lejetik yu’un te J-a’tel Jtunel te oxtul tsabil sbilike, te J-a’tel Jtunele ya xcha’ tikon bael oxeb bilil, ja’ jich bit’il la yich’ix alel ta xajt’ mantale. Teme ja’nanix jich ma xk’ot ta yo’tanike ja’me ya x-och stsak a’telil junuk te macha’ oxtul lok’em sbilike, jich ya yich’ tek’anel yu’un te J-a’tel Jtunel ta Mejikoe.

Te Jwolawaletik Jtsobawaletike yame sk’an ya snaik snopojik lek te a’telil ay ta swentaik spasel ta Snail te a’tel ta swenta yilel nopteswaneje sok yame sk’an te chajpaluk lek sjunik te bit’il albil ta smantal junile, jukeb ja’wil ya x-och ta ya’telik ta skajalkaj ya spasik sok ya stak’ ya xcha’ ich’ik tsael junuk weltaxan. Te mach’atik tenanix ayik ta a’tele mame stak’ ya xk’ax ta chanlajuneb ja’wil ya x-ayin ta ya’telik. Teme ay yu’un jich ya yikitay jilel ya’tel jtuluke, yame yich’ tek’anbel sjelol swenta ya sts’ak te bin sjalalil te a’telile. Ja’naxme ya xju’ ya yich’ik lok’esel ta skaj tulan k’op jich bit’il ya yal ta xchankajal ya’yejal te mantalil june sok mame stak ya x-och ta yan a’tel, ya yich’ tek’anel ta jtek’lej mak biluk yan a’tel, ja’naxme ya xju’ yu’un teme ja’ ay ta swentaik stsael stek’anel baik ta stojol te Snail a’tele sok te banti ma’yuk tojbil nopteswaneje, yilel stusel swentail stojil k’op a’yej, ta swenta p’ijil a’teliletik, talel kuxlejal mak biluk koltayel.

Te Jwolawal Jtsobawale yame skomon nopik macha’ te bankilal ya xjil yu’unike, ja’ ya xjil te mach’a bayel ya yak’ sk’abik ta stojole jun ta yoxtulal ya x-och stsak te a’telil te bit’il albil yu’un te mantalil june.

Te Mantalil june ja’me ya xchajpe smantalil te bit’il ya xchajpan sba sok ya x-a’tej te Snail a’tele, te ya’tele ja’me ya ch’un spasel te bit’il ya yich’ sba ta muk’ stukele, lamal chajaluk ta sitilal te bin ya spas, ta smeleliluk, ta stojiluk, ya stsak ta muk’ yalel moel talelil sok mame x-ilbajinwan.

Te mantalile yame yalbe sk’oplal bitik ya yich’ pasel sok yantik a’teliletik te tulan sk’oplal ta swenta snail nopjunetik sok a’teletik ta jujun snail nopjunetik ta spamal slumal Méjiko sok jujusejp lumetik, yame sk’an skoltasbaik ta xchajpel ta swenta ya xlekub bael te bin ay ta swentaik spasele.

Xchanebal mantal. Te winik sok te ants winik pajalnaxme ta stojol te mantalile. Ja’ inito yame skolta te mach’a stsobo sbaik sok ta sp’oleselbel te alnich’ane.

Ta spisilme ants winik ay sbeik sok ta stukel ya snop kolem, ja’ swentaine sok cholbil yaiy yu’un te ajtaletike sok te banti jojchotesbil yu’un te yal-snich’anike.

Spisil winik ants jamal sbeik ta stuunel lekil we’el uch’balil sok lekuk ya stuun slajesik. Te jujusep lume yame stulantesbey sk’oplal ta pasel.

Spisil winik antsetik ay yich’elik ta muk’ ta swenta poxtayel ta skotol sbak’etalik, Te mantal june ya yal bit’il ta tael sok bin poxtayel ya yich’ ak’el yu’un a’tel Jtuuneletik ta spamal slumal Mejiko, ta jujusep lumetik ayuk lek wentainel ja’ jich bit’il ts’ibabil ta swaklajun kajal ta yoxlajunebal xchanwinik mantal tsakal ta muk’ul mantal jun.

Spisil winik ants ay yich’el ta muk’ ayuk ya ya’ybeyik yutsilal lum k’inal ta swenta xch’iel sok slekilalik. Te a’tel tuunele yame stsak ta wenta te ich’el ta muk’e. Teme ay macha’ ya sokes sok ya yuts’in te lum k’inale yame yich’ ak’beyel stoj smul bit’il ts’ibabil ta mantalil june.

Spisil krisanu ayme yich’elik ta muk’ ta stsakel sok smeltsanbe sbej ya’alik te ya stuuntes ta snaj yawilik sok yilel te ayuk lek te ya’alike, lekuk ilbil te ja’e, poxtabiluk sok ayuk ma xlaj te ya’alike. Te j-a’tel jtunele, yame stulantesbe sk’oplal yich’el ta muk’ sok te mantal june, ja’ ya yalbe ya’yejal te skoltayel sok te bitik ay ta tael slekilal, slekubtesel batik ay te ja’etike, yame sk’an te maj ya xchapik smantalik sok te j-a’teletik ta spamal slumal Mjiko sok te jujun jteklumetik, ja’ jich bit’il ya skoltay sbaik te jnaklejetik ta jujusep lumetik ta yilel te bit’il ay ya’yejale.

Spisil krisanu ayuk yich’elik ta muk’ ta swenta ya’ybeyel yutsil snaj yawilalik. Te mantal june ya xchape bael sk’oplal ta ya’telinel sok ya yich’ ak’el koltayel swenta te bin albil sk’oplale.

Spisil winik ants ay yich’el ta muk’ stsakel ta ora ta jun k’alal ya xp’ekaj ta lum k’inal. Te j-a’tel jtunele ya smuk’ubtesbey sk’oplal te yich’el ta muk’ te krisanuetike. Te j-a’tel jtunel mach’a ay ta swenta ya’telinel ya yak’be sjunil ta matanil.

Yame sk’an schajpanbey lek ya’ayejal a’tel tuunel sok yich’el ta muk’ ta skoltayel te ch’iel alaletike, ayuk lek yich’elik ta muk’ bin ya sk’an xtuun yu’unik, jich’ bit’il swe’el uch’balik, poxtael ta stojolik, snopel jun sok lekuk te banti ya skux yo’tan ta snaj yawilik ta swenta lek ya xch’i xk’opojik bael. Te mantale ja’me ya yak’ ta pasel, ch’uunel bael sok syomel stusel ya’yejal ta spisil lumetik ta swenta skoltayel te bik’tal alaletike.

Te tatil meiletik sok jkananetike ay ta sbaik yich’el ta muk’ sok sujelal ta xch’uunel ta skoltayel sok skanantayel te alaletike, jich bit’il albil ta mantalil jun.

Te a’tel tuunele ay me ta swenta yilel sok smuk’ubtesel sk’oplal ta ch’unel ta pasel te sk’op ya’yejal ich’el ta muk’ skoltayel te alaletike.

Spisil krisanu jamal sbe ta stsakel ta muk’ yantik talel kuxlejalil sok ya’ybeyel yusilal bitik koltayel ta swenta yich’elik ta muk’ sok talel skuxlejalil. Tea’tele tunele yame yak’ ta na’el sk’oplal ta swenta slekubtesel talel kuxlejalil, yame stsak ta muk’ te bayel ta chap kuxlejalile jamal sbeik ta yalel spisil snopen sjol yo’tanik sok sk’op ya’yejal yu’nik. Te mantal june ja’ ya yka’be ya’yejal ta a’telinel ta swenta stsakel ta muk’ sok te bitik ya spas te bayel ta chap talel xkuxlejaliletike.

Spisil krisanu jamal sbeik ta ya’aybeyel yutsilal sbak’etalik sok snopel biluk tajimalil ya smulanik. Ja’ ay ta swenta te a’tel tuunel ta spukel sok smuk’ubtesel sk’oplal te bit’il tsakal ta mantal jun.

Sjo’ebal mantal. Ma’yuk mach’a jtuluk ya stak’ ya smak teme ya ya’teline ta p’ijubteswanejile, spasilbiluketik, p’omaliletik mak a’telil te ya sk’ojane, te snoplael ta ja’ ini koljibalto ja’naxme ya stak’ ya smak te muk’ jchukawale, ja’me teme ay mach’a ya yuts’inbe sbe te ta yoxtulule, mak yu’un ja’ ya schap te ajwalile, albil te ta xchajpajibtak yak’obe yejtal te mantarile, teme ay mach’a ya yuts’inbe sbeik te stsoboltsobe. Ma’yukme mach’a ya stak’ makel yu’un slok’ib te ya’tele, ja’naxme ya stak’ ya xchap te muk’chakawale.

Te mantarile ja’ ya slajinbe sk’oplalil ta jujuntik Jtsob Jtejklum, binti junuk ts’in p’ijubtesil te ya sk’an slok’es sba ae swenta snoptiklaele, te bitik stalel jich ya sk’antikla swenta stael sok te j-a’tel tuneletik ya stikunikbele.

Ma’yukme mach’a ya stak’ sujel ta smajanel a’teliletik ta stulutul mame ayuk k’op ta stojel sok ma’yuk ta spasemal o’tanil, ja’nax teme jich yalobe sk’oplal te muk’ xchukawalej, janix jich ya yich’ ts’akatesel ta sba tsalal xcha’ tsalal yu’un oxeb sjukwinik tsob mantar.

Te bitik komon ay ta tuuntesele, ja’nax me ay sujelal bit’il albil ta mantaliletik, ja’nix bit’il yantik a’tibaletik sok jkanataywanejetik, ja’nix jich mach’a ya spas a’tel tuunelil te maba najkanbil sok a’tel tuunel komon najkanbil. Te jpas a´teletik into ay me sujelal ta stojolik sok majtail me ya x-a’tejik, ja’nax me tojbil te mach’a ya spas píjil a’telil jich bit’il cholbil ta mantalil jun sok yantik mantiletik. Te p’ijil ta stojol krisanuetike ay me sujelal sok ay me stojolik, ja’nax mame jichuk stukel te bit’il la yich’ix alele.

Te a’tel tuunele mame stak’ ya xchajpanbey sjunil a’tel teme jipnax ya xch’apbey sk’oplal ta komon te ya yuts’inbey, tupbey skolel ch’iel k’opojel sok yantik bitik chopol ta pasel.

Ja’nix jich mame stak’ ya xk’ot ta komon chapil k’op ta stojol ya’tel ch’iel k’opojel te ya yich’ jipel, ch’ojel lok’el ta ya’tel, spasel bitik tulan mak ta snail bitik ya spastaj.

Ta xchapel a’telile ja’naxme ay sujel ta pasel te bin k’oem ta nopel sok bit’il ya yal ta mantalil jun sok mame stak’ xk’ax jun ja’wil ya yijkitay sok ya sk’an slok’el ta ya’tel te jle a’tele, xch’ayel mak sokesel yich’el ta muk’ ta swenta slekubtesel a´tel tuunel mak yantik xan.

Te bit’il ma xk’ot ta pasel bin sjalalil chapil sk’oplal a’tele, ja’nax ay me sujelal ta xchajpanel ta slekilal sok stojel te bin yipal ta tojele, mame ayuk ta ust’inel sbak’etal.

Swakebal mantal. Ta yak’el ta na’el te k’op a’yejetike, ma’yuk smulilel ta stojol tuuneletik teme maba chopol k’op ya yich’ alele, sok maba mulil teme ma yuts’in yantik krisanuetike, ya sokesbey skuxlejalik, ya xnitawan ta pas k’op mak ya slijkesbey yo’tan, te koltayel yuún a’tel tuuneletik ja’me te ma sk’axumtay mantal june, yame xkoltaywan bit’il ya xju’ ta pukel te k’op a’yejetike.

Spisil krisanu yame stak’ ya’ay spisil k’op a’ye, ja’ jich bit’il sleel sok scholel ta bayuk ta spukojibal te k’op a’yejetike.

Te a’tel tuunele yame smuk’ubtesbey sk’oplal ta ya’ayel sok stuuntesel bitik atajibaletik ta swenta spukel k’op a’yejetik, ja’nix jich bit’il spukel k’op a’yej ta radio, ta televisión sok ta internet. Te a’tel tuunele ja’me ya xchapbey sk’oplal bit’il lek ya x-a’te sok bitik ya yich’tilay pasel.

Ta swenta ya xk’ot ta ch’unel te bit’il chapil sk’oplal ta mantalil jun to, yame sk’an yich’ ilel yantik to:

A. Ta swenta yich’el ta muk’ stsakel ya’yejal k’op a’yejetike, te a’tel tuunele ta spamal slumal Mejiko sok jujsejp lumetik te ja’me ayta swentaik sch’uunel sok bit’il chajpanbil sk’oplal to;

I. Spisil k’op a’yej ay ta swenta yantik ajwalil, te Mejiko sok yantik jujsejp lumetik, yantik snaul chajpajibaletik, partiro polítikoetik, yantik xan, ja’nix jich bit’il yantik krisanuetik mach’atik ayta swentaik yak’el koltayel mak yantik tuuneletik ta jujsejp lumetik, kawiltoetik, ja’nax ya stak’ ya smak juncheb k’aal teme swenta tuunel yu’un krisanuetike jich bit’il albil sk’oplal ta mantalin jun, yame yich’ pukel k’op a’yejetik ta swenta yu’un lekilal. Te mach’atik ayta swentaike yame snajkanlay ta jun binti ya spukbey sk’oplal yu’un me jich ya yich’ na’el stojol binti swentail, ja’me ya yich’ ch’uunel bit’il albil ta mantalil teme maba la yich’ pasele mame baay chukel ya xk’ot.

II. Te scholil-a’yej jich ya sk’an te ta mukinaxe sok te naojibaletik ta stulutule yame yich’ kanantael sk’oplalil sok k’ejel ya yich’ ak’el a te bit’il ya yal te mantariletike.

III. Spisil kirisiano, mame yejtaluk ya xtun k’asesibal j-oliluk mak yu’un yato yak’ ta ilel te banti ya xtune, yame stak’ jichnax majtanal ochel te ta naojibaletik mak ta slektesel te naojibaletikto, te sbiil ta stukele mak yu’un slekubtesel ja’ inito.

IV. Yame yich’ chapel swentail bit’il ya xju’ ta tunesel banti ya yich’ pukel k’op a’ye sok xchajpanel lek ta pasel bit’il ya yal ta muk’ul mantal jun.

V. Te mach’atik ay ta yok sk’abik te k’op a’yeje yame sk’an ya skanantayik, ya yilik lek te junetike, ya yich’ ilel ta nopajtik sok ya spukik ta a’yel sk’oplal ta spukojibal k’op a’yejetik, spisil ya’yejal yame yich’ ilel ayuk chapal lek sk’oplal sok ya yich’ ilel teme k’oem ta pasel te bin chapil sok bin la yich’ taele.

VI. Te mantariletik ja’ ya slajinbe sk’oplalil te bit’il te mach’atik sujbilik yame sk’an ta baelsitil te scholil-a’yej ja’ tsakal sok te stak’in komon stuntesel ya yich’ ak’el te mach’a tulan mak ya snak’inale.

VII. Teme maba ya yich’ ta muk’ te mantariletik ta skajalkaj yu’un ochel ta scholil-a’yej komon stuntesel yame stosmul ta sk’oplalil ya schap te mantariletike.

VIII. Te J-a’tel Jtunel ta spamal slumal Mejikoe, yame smeltsanbe snail ya’telinel te yich’oj sba ta muk’ stukele, solem lek sna’el ta ya’telinel, ma takal xojol ya x-a’tej, ta komon ya x-a’tej, ay yip yu’el sok ay sk’ulejal ta stukel, ja’ ya yil ya stsajtastukel te bin yilel ya xbat ta pasel te ya’tele, ya sle stukel te bin ya xtun yu’une, ya xchap ya yil bin ya slajes sok te stak’ine sok bin yilel ya xchap sba ta a’tel, ja’ ta swenta yilel te ayuk ya yich’ tunesel te jtunel k’op a’yej ta komone sok ya yil te ya’yejal sk’oplal kuxlejal ta jujun te batik ay ta yok sk’ab te macha’tik swentainojike ja’ jich bi’il te ya yal te mantal jene.

Te snail ya’telinel albil sk’oplal li’ ta ini jxat’ mantal ja’me ya yich’ ta muk’ te bin ya yal te mantal jun ta swenta xcholetuk ta ilel ta tunesel te komon jtunel k’op a’yejetike sok te yilel skanantayel sk’oplal ya’yejal kuxlejalil ta jujun te batik ay ta yok sk’ab te macha’tik swentainojik yilel ya’yele, ja’ te bin ya yal te smantal junul ya yak’tal te Smuk’ul Tsoblejibal te J-a’tel Jtuneletike yu’un ya yich’ wolanel slachibal, sok bit’il ya sk’an tunesel te ini ich’el ta m uk’e.

Ta swenta te ya x-a’teje ja’me tulan sk’oplal ya stsak ta muk’ te stulanil k’op ta smelelil, stojil, yu’un sba ta stukel, ayuk ma’yuk sjelel, ayuk yo’tanil, ich’buluk lek swentail sok skoman pukeluk ta ‘ayel.

Te snail ya’telinele ay ta swenta spasel ayme smuk’ul ta ya’yel sna’el spisil te k’op a’yeje ta swenta ya yich’ a’yel tunesel ta komon jtunel k’op a’yej sok tsakel ta muk’ sk’oplal ya’yejal kuxlejal ta jujun ay ta yok sk’abik jtuneletik a’teleti, snail a’tel, tsobojibal mak tsoblejibaletik te nitil tsakal tas tojo J-a’te Jtunel ta Mejiko, Jmantalteswanej mak teme Jchapanwanej, tsobojibal te swentainoj sba ta stukelelik, tsobojibal ta swenta stek’anel j-a’tel jtunel, komon tsobil tak’in mak stak’in jteklum, ja’nix jich ta stojol te te jochol mak jmaj yomol tsobol winik ants, ja’nix jich ta stojol te stsobojibal ta jkaj a’telil teme ay ya yich’ mak ya slajesbe stakin jteklum mak ya xk’ax ta jtunel ta stojol j-a’tel jtunel; ja’nax kolem te k’op a’yejesmakoj bayel lumetik te ja’ ya ta sk’ab ya’yel sna’el te ay ya ska’n koltayel ta chapanel te jochol jch’iel jk’opajeletik ta stojol te bit’il ya xk’ot ta yu’un te snail a’tel yich’oj sba ta muk’ stukelelik tsabil tek’anbil yu’un jujusep lumetik sok muk’ul lum Mejiko teme yu’un jich k’ot ta ilel te ya sk’an nak’el, ayuk ma’yuk ta a’yel, tupe’sbil mak teme ma xyich’ ak’el ta chiknajtesel te k’op a’yeje, ja’ jich te bit’il ya yal te mantal june.

Te tsoblejibal ya’telinele ay ta swenta te ya xju’ ya yil stukel mak ya yich’ k’anbeyel lek chapil sk’oplal yu’un te banti pajal ya’telik sok ta jujusep lumetik mak ta muk’ul lum Mejiko, yame stak ya ya’i ya sna’ te k’op a’yejetik jja’ chikan te bin stulanil ta a’yele.

Te mantal june yame xchape sk’oplal batik te k’op a’yej ma stak’ ak’el ta a’yel k’ejajtik leke

Te bin ya xk’ot ta chapel yu’un tsoblej ya’telinele, xch’unel ya’telinel ayme sujelal ta spasel ta junax k’op mak ma styak’ ya sokes te macha’tik ya yich’ik sujel ta xch’unel spasele. Te Jp’ijubteswanej ta mantal junetik yu’un te J-a’tel Jtunele, ya xju’ ya yak’be ya’yejal ta stojol Muk’ul jchapanwanej ta spamal slumal Mejiko jich bit’il ya yal te mantal june, ja’nax jich ya stak’ ya xk’ot ta pasel yu’un te bin chapaj sk’oplale teme ayuk ya sta wokoll te lumetike ja’ jich bit’il ya yal te smantal junile.

Te stsobojibal ya’telinele xch’unel spasel ay juktul tek’anbil yajwal. Ta swenta ya yich’ik tek’anele te Stobojibal Jtek’anwanejetik yu’un ta J-a’tel Jtunele,, nailme ya yich’ ta k’op sk’op ya’yej jnaklumetik jich yu’un ya yak’ik bilil ta juju chap jtek’anwanejetike, teme k’axem ta olil la yak’ sk’opik te bin yipal jtek’anwanejetik e, yame yich’ tek’anel te macha’ ya stsak te a’telil ma’yuk yajwale,ja’ jichj bit’il albil k’oplal yu’un ta mantal jun. te stek’nal ta alele yame xju’ ya yich’ makel yu’un te KJ-a´tel Jtunel ta spamal slumal Mejiko, ya xk’ax lajuneb jochol k’ak’al. Teme ma’yuk bin la yal te J-a’tel Jtunel ta spmal slumal Mejikoe te bin k’ak’al albil sk’oplale, yame xnakja ta ya’tel te macha’ la yich’ tek’anel yu’un te Jtek’anwanejetik ta spamal mejikoe.

Teme ay ya smak te Muk’ul J-a’tel Jtunele ta Mejikoe, te stek’anel stsakel a’tele, Te Stsobojibal Jtek’anwanejetik ta spamal slumal Mejiko,yame xcha’tek’an yan, ja’ jich bit’il la yich’ albel sk’oplal ta jxat’ mantal te la yich’ix alele, ja’nax yu’un yame yich’ ak’el ta jo’ekaj te bin yipal te jtek’aneletike ja’ ya xjil te mach’a ya sta oxkaj te ta jo’eb pasbile. Teme la la yich’ cha’makele jich te tek’anbil bilile te stsoblej stek’anwanejetike, ja’ jich te bit’il la yal te jxat’ mantal te la yich’ix alele, teme la yak’ sk’ab oxkaj te ta jo’kaj pasbile, ya yich’ tek’anel ta tsakel te a’telil ma’yuk yajwale.

Te yajwaltak a’telile jukek ja’wil te ya x-ochik ta a’tele sok ya ska’n te ayuk yu’unik te bitik ya yich’ ka’nele, albil sk’oplal ta jun, xchebal, xchanebal, sjo’ebal sok ta wakxat’al a’yej tsakal ta yo’lajuneb sjo’winik mantal yu’un te Muk’ul mantal june, mame stak’ay yan ya’tel stunelik mak steka’nelik, j’anax ya stak’ te banti ma tojbil ta snail te nopjun, stulanil yilel snitel a’telil mak swenta kotajibal, ja’nax ya xju’ ya yich’ik lok’sel ta ya’telik te bit’il ya yal te Xchanebal ya’yejal yu’un te Muk’ul mantal june, sok ya yich’ik muk’ul chapanel

Ta stek’anbeyel yajwal te snail spasel ya’telinele yame sk’an pajaluk ay winik ants ta stsakel te atele.

Te jtsobawal yu’un te yajwaltak a’telile ja’me ya stsa sba stukelik mcha’ junukil, ta muken ya steka’n sbaik, oxeb ja’wil ya swentainik te a’tele, ya stak ya ych’ cha’tek’anel jichnix sjalalil te me ts’akaj yu’unik te spasel a’tele, yame yak’ ta na’el ta stojol Jtek’lejetik te bitik a’telil la spase ja’me tey ska’ka’lel yajtalul te bit’il ya yal te mantal june.

Te stsobojibal ya’telinele, ayme jun yaj Jtojobteswanej, lajuntul te jtojobteswanejetike, ya yich’ik tsael tek’anel yuu’n cha’kaj ta yoxkajal te macha’tik jtek’anteswanejetik te ay ta Snail stsobojibal yu’un Jtek’anteswanejetike. Te mantal june ya xchape ya’yejal bit’il ta ak’beyel sbilik ta stojol tsoblej jtek’anwanejetik temacha’ chapil ya x-ochik ta a’tele. Ta jujun ja’wil ya yich’ik jelel chen jtojobteswanejetik te macha’tik namey yochelik ta a’tele, yanuk teme ya yich’ cha’ak’beyel sbilik yame xju’ ya xch’ajilik ta spasel te a’tel bin sjalalilchpil sk’oplale

Te mantal june ya xchape sk’oplal te bit’il ya yich’ ch’unel yu’un te ya’telinele yilel xchajel te bin k’ot ta chapel yu’unuk te jtojobteswanejetike.

Spisilme j-a’tel jtunel ay sujelal te ayuk ya skolta sbaik sok te stsobojibal ya’telinele sok ta stojol te yaj-ja’teltak te bit’il ayuk ya xk’ot ta pasel lek te ya’telike.

Te snail chajpanele ja’me pajal ya xk’uxin sbajsok te snail stusel a’tel tuunel ta spamal slumal Méjiko sok snail ya’telinel yilel swentainel junetik yu’un k’op a’yejetik, ja’nix sok mach’atik ay ta swentaik stsakel, stusanel sok spukel ta a’yel k’op a’ye yu’un jnaklum, ja’nix jich ya spas-ek te snail ya’telinel ta jujusep lumetik sok ta muk’ul lum Mejiko, te bit’il ya stulanup bael sk’oplal te yak’el ta a’yel ta na’el bitik ya sk’ot ta pasel yu’un te a’tel tuunel ta slum sk’inal Mejiko.

B. Ta swenta ya’telinel spukel k’op a’yej ta radio sok sjipel sbentesel k’op a’yej ta komon:

I. Te J-a’tel Jtunele ya smuk’ubtesbe sk’oplal ta swenta te jaklumetike te yombiluk tsobiluk ta ya’yel spisil k’op a’yejetik sok yilel sna’el, ya yich’ albeyel ya’yejal te ayuk ta komon ya yich’ tuunesel te lekil a’tajibaletik ta swenta spukel k’op a’yej ta spamal balumilal chapil bin yipal ya xk’ot ta pasel ta jujun ja’wil sok ta wakwak ja’wil.

II. Te sjipubil k’op a’yej tan namale jtunel a’tel ta ko’mon, ja’ yu’un te J-a’tel Jtunele ya smuk’ubtesbe sk’oplal te ayuk pajal ya yich’ tael, ayuk lek pasbil, spisil jayeb ta jchap, ta spamlejal balumilal, nitil tsakaluk ta komon, yombil tsobiluk, jmaluk sk’oplal ta tael sok ayuk ma’yuk mach’a ya smak ta stukel o’tan.

III. Te spukojibal k’op ta radioe ja’ a’tel jtunel ta komon, jich yu’un te J-a’tel Jtunele ya smuk’ubtesbe sk’oplal te bit’il ayuk ya yich’ tael ta pajalnax, ayuk lek pasbil sok ayuk la slekubtesbe xkuxlejal spisil jteklum, yame yil te ayuk bayel ta jchap sok ta smelelil ta stojiluk te k’op a’yeje, ja’nix jich yame spukbe sk’oplal te smuk’ul talel te jlumaltike, jich ya xk’o ta pasel te bin tsakal ta yoxebal mantal yu’un te Muk’ul mantal june.

IV. Mame stak’ ya yich’ alel ya’yejal te bin ya yich’ pasel chonel te kuybil ta k’op a’yej te chiknajtesbil ta jun mak kuybil ta pukbil yach’il a’yej, yame yich’ chapel swentail te bitik ja’ te ya yich’ alele sok bin ja’ ay ta jok’oyel te ta yorail te bin ya yich’ pukel ta stojol te janklumetike, ja’nixme jich te bin ja’ ay ta swentaik spasel te yajwaltak te spukojibal k’op a’yeje te k’alal ya xchiknajtesbeik sk’op ya’yej te yantike, mame yu’unuk ya smak skolel ta yalel snopenal jol o’tanil sok te spukel k’op a’yejetike.

V. Te mantal june yame smeltsanbe junuk snail ya’telinel te yich’oj sba ta muk’ stukel ta spasel te a’tele, ja’me ya spuk k’op a’yej ma’yuk stijel, snopel xchapel sok ska’nel te bin ya spase, te bit’il ayuk ya stunes te bin yipal te jnaklumetik ta jujusep lumetik ay ta yutil slum sk’inal te Mejikoe, ayuk ya smakli te k’op a’yeje yame syom stsob ta jujusep lekil lumalil, ya xnopteswan, ya xchiknajtes talel kuxlejal sok ich’bail ta muk’, pajalnax ta stojol te kuxlej ants sok te winiketike, ma’yuk swalk’unel te bin ya yich’ pukel ta a’yele, meleluk ta ska’k’aleluk sok meleluk te ya’yejal te bitik ya xk’ot ta pasel ta jujun lum mak lumalil sok ta spamlejal balumilal, sok ayuk ya sjam yorail ta. spukel ya’tel te mach’a ay ta sjol ya’tan ya spas stukele, sok ayuk ta alel te bayel ta jchap snopenal jol o’tanile, sok te k’op a’yej te bit’il ya smuk’ubtes te komon stsakel ta muk’ sk’op ya’yej te jnaklumetike.

Jich te Snail ya’telinel ta komone ayme Yajtojobteswanej te lok’em ta jteklum yu’un te bit’il ja’uk ya yilik te jich yu’un sba ta stukele sok ta swentailuk te bin ya yale ayuk ma takal xokol te ya stsak sok ayuk ta smelelil te bin ya spase. Baluneb ta jtul te Jtojobteswanejetik te ya yich’ik tek’anel ma tojbilik, ta swenta te ya yich’ tsael yame yich’ ich’el sk’op ya’yej janklumetik, yu’un jich ya yich’ik teka’nel teme staik cha’kaj te ta yoxkajal pasbil te Jtek’aneletike tsobol ayik ta Snail te Jtek’anwanejetike, teme ja’ ya xkux yo’tanik-ae, ja’ ya stek’ansbaik te mach’atik jtek’lejetik te tenanix ayik ta a’tele. Te Jtojobteswanejetike ta skajalkaj ya spas te ya’telike, ja’ yu’un ta jujun ja’wil ya yich’ik jelel te macha’tik nameyix yochelike, ja’nax ya xju’ ya xcha’jilik teme yu’un ya yich’ik cha’teka’nel yu’un te Jtek’anwanejetike ta swenta ya spasikto jkajuk te ya’telike.

Te Jwojwanej yu’un te snail ya’telinele ya yich’ tek’anel ja’me ya sbiltes te J-‘atel Jtunel yu’un te spmal slumal Mejiko, ya xjil teme la sta xcha’kajal te xat’bil ta oxkaj te Jtek’aneletike te ayik ta Snail stsoblej te Jtek’anwanejetike, jich teme ja’ ya xkux yo’tanik-ae ja’ ya stek’ansbaik te Jtek’anwaletik te tenanix ayik ta a’tele, jo’eb ja’wilya xjalaj ta ya’telik, ya xju’ ya yich’ jelel lok’esel teme la yak’ ska’bik jich yipal Jtek’anwanejetik te bit’il sk’alal la yich’ik tek’anele.

Te Jwolwanej yu’un snail ya’telinele yame yak’ ta na’el ta stojol J-a’tel Jtunel ta spamal slumal Mejiko sok ta stojol te Jmaltalteswanejetik ta spamal lumetik te bitik ya xk’ot ta pasel yu’une; jich yu’un yame xba yal ta stojol snail Stsoblej te Jtek’anwanejetike jich bit’il ya yal te mantal june.

VI. Te mantal june, yame schapbey ta na’el sk’oplal bit’il ya yich’ tuuntesel te banti ya xlok’ ta pukel k’op a’yejetik sok mach’atik ya ya’ay stojol a’ye sok bit’il ta ilel k’uxubinel.

Sjukebal mantal. Mame stak’ makel tuch’el te kolel ta swenta spukel snopenal jol o’tanil, k’op a’yejej mak snopenaltak, biluk ya yich’ tunesel ta spukel te a’yejetike. Mame xju’ ya yich’ tup’el mak jelbeyel sk’oplal, jich bit’il te stunesel yuel jun j-a’tel jtunel mak ta stulanil yip yo’tan jun jochol jnaklum, smakel sjunil slok’esejibal a’yej, smakbeyel stulanil spukojibal k’op a’yej mak slekil yutsilal te ya xtun ta swenta spukel te k’op a’yejetike.

Mame junuk mantalil mak a’tel tuunel ya xju’ smak ta a’yel stojol k’op a’yejetik, ma xju’ ya xtuch’bey sk’oplal ta spukel k’op a’yeje, ja’nax wenta teme pajal ay sk’oplal bin albil ta sbaj xajt’al ta swakebal mantal tsakal li’ ta Muk’ul mantalil jun. Ja’nix jich mame stak’ ya yich’ tsakel nak’el bitik mach’a tuneletik ta swenta spukojibal k’op a’yej mak snopiba ya yich’ joyp’inel ta mulil.

Swaxakebal mantal. Te at’eljtuneletik sok te j-abatetik ta komon stuntesel yame sk’an ya sch’unik ta snoplael te be yu’un sk’anel, ja’nax te ta ts’ibubil ya sk’an jojk’oele, ta bats’il stojil sok ich’aw ta muk’, jaxu teme ta skajalkaj tsobwanejile ja’naxme ya stak’ ya stuntesik te be yajwalel te Stsobil jtsob jtejklume.

Ta spisil bitik sk’anil yame sk’an ta junax chajpanbil ja’ sts’ibuyejik te j-a’teljtunel te mach’a la yich’bel tikunele, ja’nax yu’un yananix sk’an ya sna’be sba stebuk sk’oplalil a te mach’a binti ya yich’ jojk’ole.

Sbalunebal mantal. Mame stak’ makel jtebuk te be ta tsobelbail mak syomelbail ta stojil biluk chapal; jaxunte ja’iknaxme te yajwalel te Stsobil Jtejklum ya stak’ ya spasik swenta ya stsakik jtebuk a te binti chapal te tsobwanejiletik yu’un muk’ Jtsob Jtejklum. Mame stak’ biluk tsoblejil ay stujk’ik, ayme sbeik ta koltael.

Ma yu’unuk ma stak’ ch’unel te lek chapale, sok mame stak’ chajpanel ta jun tsoble mak ta stsobelbalil yu’un ay binti ya stak’ ta k’anel mak yak’el ta ilel jun binti ma xtun te ya yich’ spasele, yu’un j-a’tel jtunel, teme ju’uke yalel uts’inelil ta smakelmene, maxan ja’uk stuntesel xk’axuntalael mak xiwtesel ta swenta spek’anel mak ta sujel ta chajpanel yu’un ak’a sch’un a.

Slajunebal mantal. Te yajwalel te Jstsobil Jtejklum Jtsobnax ay ta Mejiko ayme sbe te ya stak’ ayuk stujk’ ta snae, swenta ya skolta sba a sok yu’un ya skolta sba ta stukel a, ja’nax te k’ejel ae makbil sk’oplalil ta mantaril yu’un Stsobil Jtejklum sok kanantabil swetna ja’nax ya stuntesik te Jtujk’awanejetike, ay Stujk’ik, ay Yipxulentak’inik sok Jkananetik ta Stsobil Ttejklum. Te mantarile yu’un stsobil jtejklume ja’ ya slajin xchapel, bit’il stalel, bitik ya sk’an sok te banti jejchuk ya yich’ ak’el te yajwalum yich’el tujk’etike.

Sbuluchebal mantal. Spisil winiketik ay sbeik swenta ya x-ochik ta Stsobil Jtejklume, xlok’ik te a, ya benik ta slum sk’inalik sok ya sjel sba ta slumal, ma yejtaluk ay sjunil, sjunil sk’asesibalik, ja’naxme mak yanxan bitik pajal soke. Te spasel ja’i beini ay ta sk’ab xch’unel te j-a’tel jtunel muk’ jchukawale, ja’ ta swenta te mach’a tulan smul mok joch winik, sok te yu’un j-a’teljtunel yu’un jkanantawaneje, ja’ yu’un te ya xch’inubtesbe sk’oplalil te binti ya yal mantariletik yu’un te k’axel ta yanlumk’inale, ocheltal yan lum winiketike sok yu’un stulanil ta spisil Stsobil jtejklume, mak yu’un ta yanlumetik ak’bil sbe ta yawil ts’ibojibal te nainemik li’ ta stsobil jtejklume.

Teme ay mach’a ya yich’ nutsel tsakel ta skaj stejk’anel jun a’teljtunel, spisil ch’iel k’opojel ya staj skolel ta yantik lum yu’un ya yich’ koltayel te manchuk ya staj ta wokolejel sok sbak’etal. Te mantalil june yame schajpanbey slekila banti jajchemtel sok bit’il ya xkuxin.

Slajchebal mantal. Li’ ta spamal slum sk’inal Mejiko mame stak’ ich’el ta muk’ sjols sbil te mach’a toyem yu’ele, maxan ja’uk te bin smakoje sok te yich’el ta muk’ ijkitabil jilele, ma stak’ xlok’-a j-oliluk a te bitik tabilik ta yantik lumk’inale.

Yoxlajunebal mantal. Ma’yukme mach’a ya stak’ ak’el ta yawil jchapmulil yu’un te mantariletik pojbil maxan ja’uk te skananibal chapel stukelnaxe. Ma’yuk mach’a jtuluk mak jtsojbok toyol ya yak’ sba, maxan stak’ yich’xan smat’an tak’in ja’naxme ya stak’ ya yich’ smajtan te j-abatetik yu’un komon stuntesele sok albil sk’oplalil yu’un mantarile. Joyob toyembel yu’un miltomba ta swenta muliletik sok ayto sk’an tojtesibal yu’un te jtuk’awanejetike; jaxunte skananibalchapel yu’un te jtujk’awanejetik mame stak’ ta jyalel ya smuk’ubtesbel spasel mantar ta stukel teme ma ja’uk smakoj te Jtujk’awaneje. Teme ta jun mulil mak yu’un ayto sk’an te spas mantar yu’un jtujk’awanej teme wokol yu’un jo’tak'batik, yame xk’o sna’ binti te j-a’tel jtunel ta stojol jochwinik.

Xchanlajunebal mantal. Mame junuk mantal ya yich’ yipik ta yuts’inel junuk jnaklum.

Ma’yukme mach’a joilnax ya stak’ makel skolel mak te bitik ay yu’une, bitik yu’unineje mak te bin staoj ta ich’el ta muke, ja’nax ya xju’ teme ta skaj chapanel yu’un te macha’ ay ta swenta spasele, teme lek ya xk’ot ta pasel sok ya yich’ ch’unel te bit’il ay swentail te chapanwaneje, ja’ jich bit’il tsakal ta mantaletik te pasbilikix te k’alal mato k’oem ta pasel te mulile.

Ta telomalil yu’un te mantar ta bankilalmulil makal ya xjil te jsujawale, yu’un xk’axunteel mantaril, sok manchuk bayel jich ya xk’ot ta o’tanil, ay stojelal jtebuk teme ma’yuk chiknatesbil sk’oplalil ta jun mantaril te mulil spasbile.

Ta stojil mantaril yu’un jochkirisiano, te xch’akelya’wilal ta jk’axel yame sk’an ja’ te binti yal te ts’ibe mak ja’ xcholel chajpanibal yu’un mantaril, sok teme ayto sk’an teye yame yich’ chiknatesel ta slijkibal spisil te bee.

Sjo’lajunebal mantal. Ma stak’ mach’a ya yich’ chajpanel sjunil yu’un ya yich’tel ik’el lok’el banti lumil la staj smul, ja’nix jich mach’atik mulawiletik, mach’a la staj smulik li’ ta slum sk’inal Méjiko, ja’nix jich bit’il mach’atik ayta mosoinel, ma’yuk ta chajpanel sjunil yu’un mach’a ya xlaj sk’oplal ta ich’el ta muk’, ja’meto kanantaybil ta muk’ul mantalil sok yantik mantaliletik chajpanbil yantik k’ejel lum te sch’uune ta yich’el ta muk’ te Méjikoe.

Swaklajunebal mantal. Mame stak’ mach’a ya yich’ uts’inel ta skotol bak’etal stukel, ta sna yawil, ta sjuntak mak bitik jtuneletik yu’un, ja’nax ya stak’ teme yu’un jich ya yal te sjunil yu’un te jchapanwanej ay ta yok sk’ab yilele, sok yame yalbe lek swentail te bin yu’un te jich ya xk’ot ta pasele.

Spisil jnaklunetik ay yich’elik ta muk’ ta swenta yilel skanantayel sjunik ta jujutul, ta stunesel, stojobtesel sok stup’el te sjunike, ya stak teme ma xyak’ chiknajuk sk’oplal te sjunil xkuxlejale ja’ jich te bit’il ay ya’yejal yu’un te mantal june ja’ ya yak’ ta na’el sk’oplal te bin ya xju’ ta makel ta nak’el te sjunil kuxlejalile, ta swenta yilel swentainel te slum sk’inal Mejiko, te jich’ ay smantalil, ta yich’el ta k’ux kuxlejalil, swenta yu’un yilel ya’yel kuxlejalil te bit’il ma xyich’ ilbanijel te yantik krisanuetike.

Te j-a’tel jtunel teme ya spas ta mantar te muk’chukawal ta tsakawe, yame sk’an yich’ ak’el ta sk’ab jchapmulilj, mame stak’ ya xjala j-olil sok ja’me bats’il yu’un stukel ta smelelil te binti tulan. Teme ay mach’a ya sp’aj ta sbabiale yame yich’ ak’el stoj smul yu’un smantaril chukel.

Mach’auk ya stak’ stsak te mach’a sle smule mok ta j-a’k’ te k’ala la spas te mulile, ya sk’an ma xjalaj ya yich’ ak’elnax ta sk’ab te j-a’tel jtunel ta tijilnax sok ja’nix jich ta animalnaxme, ya x-och ta sk’ab te jtunel st’unel mulil. Yame stsajk sbiil ta jun ta oranax te mach’a tsajke.

Ja’xanix teme ta animale, teme lom tulan sk’oplalil te mulil ja’ jich ya stsajta stukel te mantarile sok ta stojol te binti xiweltik sba slijkese te mach’a tojlibil ya stak’ ya x-an ta swenta te binti spasbil ta chajpanele, ja'nax teme ma’yuk binti stak’ la yich’ utel ta stojol j-a’tel jtunel muk’ chukawal ta skaj yu’un yorail, banti jejchukile mak ya smajk, te st’unel mulil yame stak’, ya ya’telin ta stukel, ya yak’’ ta tsakel, binti swentail sok ya xcholbe sk’oplalil binti slijkibe.

Ja’naxme teme animalnax, k’alal teme muk’ul mulil ya yich’ alel ja’ jich na’libilix yu’un te mantaril sok ta stojol woklajel lijkebil yu’un te mach’a ya x-ik’ot yu’un te chajpanele, te jchapmulil te och ta sk’ab yame sk’an ya cha’nael stojol ta animalnax te mach’a tsakbile mak xchapel skolel yu’un te binti albil ta mantarile.

Te muk’ jchukawal tunel, bit’il ya sk’an te Jt’un mulil.jtunel Komon stuntesel sok ja’ ya yich’ a’yantael smulik te mach’atik ya stsob sbaik ta sleel smulike, jich bit’il ya yal te banti aty aywil sok sk’alelal te bit’il ya yal te mantarile, mame stak’ ya xk’ax ta cha’winik k’al, ja’naxme ya sk’an te lek ya xlok’ ta st’unel, ta skoltael ta stulutul mak bitik u’ninlabil ta sk’opmantaril, mak teme ja te spasmulil ya xlok’ ta anele. Ja’ ts’inme sk’alelale yame stak’ ya xjalajbel, janaxme teme ja’ te Jt’unmulil Tunel ya sk’ases jalajelbel te slijkib te la yak’’beik sjajchibe. Ta spisil te bitik ya spastaje, binti sjalil ta spisil te mach’a tsakbil ma stak’ ya xk’ax ta chanwinik k’aal.

Ja’ te mach’atik stsobo sbaik ta sleel smulik ya yich’ na’el stojol junax stsobo sbaik ta spasel ta oxeb mak bayelxan ta tul-a, swenta ya sle smulik yu’un ta joyob mak ya xcha’ oxmelinik, te bit’il chapajtik yu’un te mantarile’ taskajalkaje.

Ma’yuk mach’a ya stak’ chukel yu’un Jt’un mulil.tunel k’axem ta waxakeb yoxwinik ora, ja’ te sk’alelal bit’il ya x-alot te skolele mak yak’el ta sk’ab te muk’chukawale; ja’ ini sk’alelalto ya stak’ cha’kajinel binti ya spasta teme mantaril alan la yil ja’ te mach’atik stsobo sbaik ta slel smulike. Spisil te mach’atik ya sk’axuntaik te sbabial yak’o sba yame stoj smul yu’un te mantaril ta chukojibale.

Ta spisil tikunel ta sleela, ja’ naxme te j-a’tel jtunel muk’ chukawal ya stak’ stikun, ja’ ya sk’an te Jt’unmulil. jtunel, yame yich’ cholel te banti ya yich’ t’unel te nae, te mach’a mak mach’atik ya yich’ tsakele sok te binti yu’un sleele, ja’nax me ya yich’ spasel te binti albil sk’oplale, ta slajibal ya yich’ jachel, jlech sjunil sk’oplal, ta sit cheb jkoltawanek’op lebil yu’un te ya’walnae mok ma xyal te yajwalnae mak ya smuk, te j-a’tel jtunel ya spas te a’tel-to.

Te sk’asesibal a’yejetik ta mukinik koltabilikme. Te mantaril yame yak’’be stojsmul ta chukel te mach’a binti ya spas ta xiwteswanej yu’un kolel sok xmakawan yu’une, ja’nax teme yu’un k’ejel ak’bilik ta spasemal o’tanil yu’un ay binti ya schapik ta k’ejel stukelike. Te jchapmulil yame yalbe sk’oplal-to, ja’naxme sok teme ya xk’otik a te xcholil a’yejiletik stsobo ya’telul yu’un jun mulil. Mame jtebuk ya yich’ ak’el a’yejiletik yu’un ma yich’ ch’unel te binti makbil yu’un mukin xchiknatesel mantaril.

Ja’nax yu’un stukel te j-a’tel jtunel muk’ chukawal ta Stsobil Jtsob Jtejluklume, ja’ jich ya sk’an te j-a’tel jtunel ta stsobil jtejklum te ya yak’ ta ich’el ta muk’ te mantaril mak ja’ te Jt’unmulil. Jtunel ta tsob Jtejklum te smakoje, yame stak’ ya yak’’ ta na’liel ta biluk xcholil a’yej ta mukin. Ja’ ta swenta, j-a’tel jtunel te kajalik yame sk’an ya schiknantesik sok yak’belyip slijkibtak te binti stojil ta ak’el sk’anobile, ya me yalxan, te bitik sna’liyele, te jaik-nix sok te sjalalil. Te j-a’tel jtunel muk’chukawal ta stsobil jtejklum ma stak’ ya sta ta jojk’oel ja’ ini teme ja’ sk’oplalil stalel ta skajalkaj te tsaojibale, spatan, p’omalil, jochwinik, yu’un a’telil mak ta kananil, mame ayuk ta makel sbeik ta sk’oponelsbaik te xchukele sok te skoltawanej.

Te mach’atik ay yu’elik te muk’ chukawaletik ja’me tsakalik sok te jchap mulil ja’ yich’ojik ta wenta te ya xchapik, ta animalnax, ta biluk ut’il ya stak’, te sk’anojibal stojel mulil, snail stojel mulil sok sna’el spaselbeel yu’un j-a’tel jtunel, ja’ ya sk’antikla koltael yu’un muk’ul tsakwanej, koltabilme sbeik te mach’atik tsakbilik sok te mach’anix ja’-ae mak te uts’inbile.Yame sk’an ayuk tsakbil sjunil ta spisil te sk’asesibal k’op yu’un jchap muliljetik sok Jt’un mulil. Jtunel sok yantik jtuneletikxan.

Te mach’a yak’oj ya’ye ta xh’unel yame yak’be spisil sjunal sok aynaxme sbisol te sna’o stojol te mantalile. Te slok’ib albil teme mala yich’ ch’unelto, yame sla sk’oplal spisil te binti ch’unbilixe.

Te kanan j-at’el jtunel yame ya stak’ snop te ya xba yil ta k’alal snaj ja’naxme yu’un ya xba yil teme yu’un smelelil xch’uneja te totesibal teme yu’un xch’une ta lek’ sok te tsakawal; sok sujel ta yak’el ilel pak’aljunetik sok sjunil ta yu’un ya yich’ ilel-a teme smelelile yu’un xch’une te mantalil yu’un stojel patan, yame yak’ sba yu’un-a te sk’oplalil, ja’nix smako te mantaliletike sok te binti smelelil te chats’ibubil yu’un te leelnaj.

Ja’ te junetik makalme ya xbeen yu’un sok spotstiklabil koleme ta tsaktikael spisil, sok teme ay mach’a ya sbaje yame yich’ xchukel yu’un sk’oplil te mantalile.

Te k’alal yorail-a te utsilale mame jtuluk tujk’awanej ya stak’ ya snuts mach’auk ta snaj teme ma jichuk yot’an te yawalule, maxan ja’uk ya yich ak’el smajan bitik. A yorail miltomba te tuk’awanejetik yame stak snutsawanik lok’el sok sbilukik, swe’elik sok yantikxan bitik ya sk’anik, ja’ jich te bit’i yak’obe slajibal te mantaliletik yu’un te pas k’opetike.

Te k’alal yorail ay lekilale, mame tuluk soltaro ya xju’ ya x-och xkux yo’tan ta sna junuk jch’iel jk’opjel teme ma jichuk yo’tan te yajwal nae, ja’nix jich mame stak’ ya yuts’in k’alal yorail jachem k’op, te soltaroetike ya xju’ sk’an yochelik ta xkuxel yo’tanik ta snaj ch’iel k’opojel, sk’an bin ya xtun yu’unik, jicn bit’il swe’elil yuch’balik. Te a’tel jtuneletik ja’me ay ta swenta yilel bit’il ya yich’ ch’uunel te sk’op ya’yejal mantalil jun to.

Sjuklajunebal mantal. Ma jtuluk winik ya stak’ xchap sba ta stukel, sok ma stak’ sokes te yich’el ta muk’e.

Spisil ants winik ay yich’elik ta muk’ swenta spojel sbaik ta xchajpanobil sk’opik ayikbel ta yak’’el yipal ta spukel te ba k’ala akbilik sok ba k’alal ya xlaj te mantaril, ta sbenteselbel yu’unik te xcha’chapel ta oranaxbel, ts’akajib te ba k’alal t’ixem. Te ya’telul majtanalme, ya xjil, te ak’bilix, smakobil stojol te jkanan te ma xiwan ya tsakawan ta bayuke.

Te muk’ul yawil ts’oblej yu’un xchapojibal mantalil ya yak’ ta na’el te binti junuk mantaril te ay ta sewenta yilel te bin ya xba spas te yajwal tejklumetike. Te mantariletik into ja’ ya yal te bi xi ta ak’el ta pasel ta xchajpanel te muk’ul mulile sok ta smeltsanel te mulile. Te muk’ul chapanwanejetik ja’ nax ya snaik stukelik te bin ut’il ta ilel xchajpanel te mulile.

Te muk’ul mantaril jun ta spamal sk’inal Mejiko ya yich’ nabel sba te bixi ya yich’ spasel te xchapel ya’yantael. Me ta sjunil snopobil muk’ul mantaril jun ta spamal sk’inal Mejiko ya xcha’spasik lek bit’il ya xju’ ya xjil ta spasel ta batik sokemik sok xchiknatesel ta ilel te batik ya sk’an ilel yu’un jkanan te ma xiwan ya tsakawan ta bayuk

Te slajinel k’op ak’a yak’be slajibal te spasel te sk’op ya sk’an xcholbey lek sk’oplal ta sit yelaw antsetik winiketik te yak’uk snailtes ta spasel te yik’obil ta jujuchajpe.

Te mantaril jun ta spamal sk’inal Mejiko sok nix te ta teklum ya me xchikna bit’il ya xju’ swentain spasel lek te skolemal te jchap muliletik sok nix me te stsobel te mach’ ya jchap lek.

Te spamal sk’inal Mejiko sok lumlumtik sok nixan te yolil slumal Mejiko ya xcha’chap te bit’il ay nanix swentainel te jkoltawanejetik ta sit yelaw te winik antsetik te slekil swentainel te ch’ujch’ul lumetik sok spasel ta lek te bit’il ay bel ya’telul swenta jkoltawanejetik ya chap k’ope. Te yilel jkoltawanejetik ma stak’ stik’ sbaik a ta me ja’ ay ta swenta j-a’tel jtuneletik ta jteklum ta stojole.

Ma junuk macha’ ya xju’ ya yich’ tik’el ta chukel ta skaj betil

Swaxaklajunebal mantal. Stukel me ya swentain te mach’a ya sk’an yil swokol ta stukel ja to teme k’alal ayix snail ta banti ya x-och ta chukel. Te sk’inalele k’eja’tikme ayik te mach’a ya xk’ot ta swenta ya slajin te xchukel sok jakajtik to ayik.

Te jay chajp chukibale, yame xchajpan a’tel tuuneletik te ayuk yich’el ta muk’, snojptesel ta spasel lekil a’tel, nojptesel ta nopjun, stsakel ta muk’ lekil kuxlejalil sok biluk ta jchap tajimalil yu’un me jich ya snop xan lekil kuxlejal. Te mach’a ya stoj smulik ta chukele ya yich’ ilel te ayuk ma sleix smul, yame yich’ ch’unel te bin ya yal te mantal jun ta swenta slekilalik. Te ansetik macha’tik ayik ta chukele yan me chukinajibal yu’unik mame majuk sok te yu’un winiketike.

Te tsobil tsob jtejklum, te tsob jtejklum sok nix yolil slum sk’inal Mejiko, ya tsak’ spasbeik sk’inul swenta slajinel te k’opetik te lajinbilix sk’oplal ta chapel yu’un jich swenta yaxtup’ smul te chukeletik ja chikan te mach’a ya ich’wan ta wenta te ta chukojibale.

Te tsobil Jtsob jtejklum, te tsob jtejklum sok nix te yolil slum sk’inal mejiko ta X-chapalchap tsaltonba, skanantael xchajpanel mulil ta me ya yich’ ilel mach’atik ma’yuk lek stalel te chikan ya yal te mantaril jun te ay smulik sok te mach’atik ma’yuk ts’akajem waxaklajuneb ja’wil, teme ya yich’ muk’etesel sk’oplale’ melel te yich’elik ta muk’ ju me ya xch’ibel sok ya snabeik sba te mantaril june, jame jich bit’il mach’a ya x-ich’iwan ta muk’ yilelbel sk’anel koltael te yajwalul snaobe sbae. Te xch’iel kerem ach’ixetik te mato ayuk staojik lajcheb ja’wil ta me ay spasojik mulil chikanme te smulik, ta stojol te mantaril june, jame ya xk’ax ta sk’ab, sok ya x-och ta sk’ab ta jun snail mantartesel ta stojol a’tel jtunel te ja ay ya’tel ta k’omawal.

Te skanantael xchajpanel biyilel a’tejem jelawel ta juju ten te j-a’tel jtunel te mach’a ya xchap k’op ja me ay ta swenta te snail j-a’tel jchapwanejetik sok a’tel jtunel te toyol ya’telik ja’me ay ta sbaik yilel xchajpanel yich’el ta swenta olil jch’ieletik. Ya me stak’ ak’el ya’yik te ay sk’oplalul sok skoltael ya stak’ ya ilel biyilel ya xbat ta jujun mulil ya yil te biyilel ya skoltabel sok ja ya yibel te olil xch’ieletike.

Te biyilel ya yich’bel ilel swentail te jchapwanejetik ya me sk’an yich’ ilelbel skanantael te bit’il ya x-a’tejbel te xchapele, ja’ to me ta me yak’alix yilel. Ta spisil biyilelbel ya xbenbel swenta yilel olil jchieletik ya me yich’bel ilel lek ja jich bit’il yilel stukelik te j-a’tel jtuneletik sok te mach’atik ya xchap te mulile. Ay me skolel te biyilel chapbil xat’el, jame te ya stabe slajibal yich’el ta muk’ swenta spisil ya’walul sok yuts’yalal te olil xch’iel, ja’ jich bit’il lek x-ch’iel stukel sok bit’il ya sna’ spasel te snojpil yu’une. Te snail jchukele, ja’nax me ya stuntes swenta tulan mulil ma stak’ ja ya jilik, sok ya yich’ ak’el te mach’atik kaxemikix ta chanlajuneb ja’wil, ja te mayuk’ lek ya yak’ ta ilel stalel ta spisil te xch’iel kerem ach’ixetik te nabil sbaik tulan smulik.

Te jchukeletik ta spamal sk’inal Mejiko yak’alik ta stojel te smulik ta muk’ul lumetik k’ubajtik, ya me stak’ k’anel tal chukojibal li ta spamal sk’inal Mejiko swenta ya xtal slajin stojel ta chukel te smule ja’ chikan te bixi yaloj te xchajpane k’op ta swenta spisil ya’walul ilbil ta mantaril jun, ja nix jich te xchukeletik te lijkemik tal ta yantik lumetik k’ubajtik yak’alik stojel te jayten smulik ta spisil sk’inalel Mejiko te ta chukojibal ta Mejiko, ya me stak’ tikunel jelawel ta slumal swenta te ya ts’akates ta chukel te smule, te ta chukojibale, jame ya yich’ ta wenta te bixi xchapo te J-a’tel jtunul ta chukojibal ta Mejiko. Te sjelel k’axel te jchukeletik ja’naxme ya stak’ teme jich ya sk’ane.

Te xchukeletike, te bitik ya xk’ot ta spasel sok te bitik yaloj te mantaril jun, ya stak’ stoj smulik ta chukojibal tijilnax te banti ayike, swenta ya xcha’ sujt ochel ta slumal. Te bit’il lee ma’yuk banti ya yich’ ak’el swenta xchapobil sbaik ta spasel ta mantaril jun sok yantik xchukeletik banti ya sk’anik tup’el te smulike.

Ta swenta chujibal yu’un tut muliletik sok chukibal yu’un muk’ul muliletik, yame yich’ ak’el ta jujchajp yawil. Te a’tel tuuneletik yu’un yame xju’ o smak te ma’yuk mach’a ya xju’ sk’opon te muliwejetike sok muk’ul muliwejetik, ja’nax me ya stak stukel te mach’a xkoltayot yu’une, yame yich’ kanantayel te mach’atik ts’usatik ta chujele. Te binti la yich’ alel sk’oplal into pajalme jich ya yich’ tuuntesel teme jich pasel sk’an ta mantalil june.

Sbalunlajunebal mantal. Ma’yuk mach’a ya stak’ tsakel yu’un j-a’teljtunel muk’chukawal ya xk’a ta lajcheb xcha’winik ora, ja’ a te k’alal mach’a ya x-och ta sk’ab te mantare, ma’yuktome na’bil stojol a te binti spasbil bit’il tsakalbel ta xcholbele; te jmulawil teme la yak’ ta swenta te mach’a lebil smule, ta yawil, yorail sok bitik a chiknaj ta pasele, jich bit’il na’obilbailetik te chikanik yu’un ay biniti pasbil te mantaril ya yak’ ta ilel jichuk muliletike sok te yu’unix smelelil pasbil yu’un a te mach’a albile mak yu’unix la spas a te ya’tele.

Te tus muliletike ja’nax me ya xju’ sk’anbey ta stojol juez yu’un xchajpanel muliletik te mach’atik maba muk’ul muliletik, jich me ya stusan ta lek te mulile, ya yil mach’a stao uts’inel, ya sk’anbey testikoetik yu’un manchuk me ochemix ta chukel a.Te juese ja’me ya yak’ mantal ya xbajt ta tut chukibal, yan stukel te mach’a spaso muk’ul mulile, jich bit’il mach’a ya xchajpan pas mulil, milawal, tsak ants, tujk’anwane, yantik xan mu’k’ul mulil ta stojol mantalil jun sok te smakel lekil kuxinele.

Ja’ te mantaril ya slajinbe sk’oplalil jich yu’un ja’me te jchapmulil ya stak’ stup’inbe skolel te ta stulutul tsakalbel ta chajpanele.

Te sk’alelal swenta slok’eslael sjunil te banti tsakal ta xchajpanelbel yame stak’ makel ja’nax teme ya yak sk’op te mach’a tsakale, ja’me jich te bit’il yalojbe sk’oplalil te mantarile. Ta snajtuteselbel te mach’a tsakbil yu’un te yuts’inwanej yame stoj smul yu’un mantaril ta chukel. Te j-a’tel jtunel ja’ ya’telik yu’un xchiknatesel yawilik te mach’atik ayik ta k’ejel te mach’a tsakbile, ta ja’nanix sk’alelal a te sbabial ak’bil ta ilel ma stak’ yich’be slok’om yu’un sjunil te banti tsakal ta chajpanelbel sok te mach’a ya slajin xchapel yu’un te ch’in chukibal, mak te sk’anobil yu’un smakel sk’alelal muk’ul mantaril, yame sk’an yich’ ik’el te jchamulil yu’un te k’ejel albil te binti pambil yu’un stukel ta sts’akatesel te sk’alelal sok, teme mala ych’be sjunil li’ ta oxebel orai ta patil kolme a te mach’a ay ta chukele.

Spisilme chaptiklaelbel ja’nanixme ya sk’anbel t’unel a yu’un te binti pasbile mak paslabil muliletik na’bilix stojol pasbil yu’un stsoko sba sok xchapelbel. Teme yu’un ta st’unelbel ay binti yan ya xchiknabel yu’unix spaso yilel ae. Ya yich’ t’unel, yu’unme yan sk’an k’ejel ya yich’ jojk’oel a, ma’yuk uts’inel yu’un ta patil ya stak’ ya xju’ stsobelbel, teme yu’un ja’ jiche.

Teme yu’un ta patil ya yich’bel chiknatesel yu’un makbil te stsakobel sba ta chajpanel stsobo sbaik ta sleel smulik te mach’a ma’yuk smul ya xi’ yu’un ya’tel ta lekil chapel mak yu’un ya yich’bel ak’el ta stojol yan jchamulil ak’a sk’an ta yanlum k’inal, yame stak’ ya xkejcha, te xchajpanelbel junax sok te sk’alelal swenta xcha’tsakel ta jun ya’telinel mulil yu’un chukel.

Spisil uts’inel ta yutil chukibal mak chukibaletik uts’inel mame ayuk albil ya’yejal ta mantal jun, yak’el tak’in ta yutil chukibal, ja’ me mulil te ya xchajpan mantalil sok ya smakbey sk’oplal ta pasel tuuneletik.

Jtab mantal. Te sbeibal xchajpanel mulil ak’bilme ta ilel sok albilnax ta eil. Yame yich’ p’ajel sk’oplal, tsobil snopel, sts’akelbel mak oranax.

A. Ta spisil sbabial:

I. Te sbeibal xchajpanel mulil ja’me yat`eline slebel sk’oplalil te bitik spastiklabile, yame yich’ kolteyel te mach’a ma’yuk smul, te mulwaneje ya me yich’ ilel te ma jichuknax ya xjile sok te spisil te binti spasbil yame slektes;

II. Te k’opajele yame spasta ta stojol jchapmulil, mame stak’ yak’ ta stojol yan xchapel sok slijk’el te xcholobil mulil, te bit´il ya sk´an xchajpanik ta stukelil sok sp’ijil;

III. Ta swenta slajib k´oplal mulil ja´anxme sjunal yiljibal mulil te la yich’ik ilel ta k´opojel. Te mantalil yame yal te yantikxan sjunil sk´oplal yu´un mulil te ya stak’ yich’ otsesel ta xjachibal, teme jich albil sk’oplale;

IV. Te chajpanel yame yich’ spasel ta stojol te jchap mulil te maba yijok ta xjajchibal te mulile. Te yak’´el sk’oplal sok snopel yame yich’ spasel ta komon, sp’ajel sok abil ta eil;

V. Te mach’a ay ta sba ta yak’el ta ilel te sk´oplal te mulile ja’me ay ta stojol te mach´a sle mulil, jich bit´il ya yalbe sk´oplal te mantal yu´un mulil. Te chapeletik pajal ayik ta a’yel stojol ta swenta leel ta mulil sok ta skoltael, ja’iknix;

VI. Ma jtuluk jchapmulil stak’ yilbe smul te mach’atik ay smulilik teme ayik ta yan jajch´em mulil teme ma leuk-a te yane, yame yich’ik ta muk te sp’ajel , janax te yantik albil yu’un muk’ul mantalil;

VII. K´alal jajch´emix-a te sbeil te mulile, ja´nix sok teme ma’bi yal te ak’mulile, ya stak’ yich’ lajinel ta slajibal te k’op yu´un jchap mulil jich bit´il ya yal te mantalile. Teme te jchajp mulile la sta ta ilel te jmulawile, ta slekil o’tanil sok te snopojibal te bitik maba lek ta spasel, te yak’oj sba ta spasel mulil sok ayme ta cholel bayel sk’oplal ta swenta yak’elbail ta stojol, te xchapmulil ya x-ik’wan ta ya’yel stojol xch’akel ya’wilal mulil. Te mantalil yame yalbe sk’oplal te bin ut’il ya skoltey te mach’a ya sta smul teme la xch’un te binti amen la spas;

VIII. Te jchap mulil ja’nax me ya yotses ta chukel te mach’a ya spas muk’ul mulil;

IX. Chikan biluk tabil ta leel sok yu’un uts’inel ta sbe mame ayuk sk’oplal, sok

X. Te sbabial slik’ibal ilbil yu’un te tsob mantalil, yame snali-uk te sjok’ojibal ta xchajpanel yu’un ta stojil.

B. Te sbeik spisilik te spas muliletik:

I. Ta slijkibal yilel ta ja’ ini mantalilto, yame yich’ ilel teme lek ya yich’ tuntesel te k’alal ya chajpan xjajchib k’op.

II. Ya stak’ xk’opoj jich bit’il nix ma xk’opoj. Ja’tome te k’alal tsakot-e yame yich’ albeyel te sk’oplal yu’un stsakel sok te sk’oplal te ma stak’ ta sujel ta k’op, jich bit’il ma stak’ ta ich’el ta muk’ teme ma k’opoj-e ta slajib xchapel smul. Mame stak’ sok yame stak’ ta chukel, spisil ma ak’el ta k’op ayej, uts’il mok majel jich bit’il ya yal te mantalile. Te sk’op yayej te spasmulil ta stojol chajp’anwane teme mayuk skoltajibal te spas mulile mame ayuk sk’oplal;

III. Yame jich albeyel, ja’to te k’alal la yich’ tsakel ja’nix jich ta stojol slebel sk’oplal mulil mok ta stojol chajp’anwane, Te skóplalul stsakel sok te slekil sk’oplal atélil. Teme te mulil ja swenta mulil ta tsobol, te chajp’anwane yame yalbeys sk’oplal te ya yich’ tsakel spisil te sbiil te mach’a la yalbey smul.

Te mantalil yame yalbeys sk’oplal te slekil k’oplal ta stojol te spas mulile, chukul mok chukbilix te ya xkoltawan ta slebel sk’oplal sok st’unel te mulil-e ta stojol stsobol spas muliletik;

IV. Yame ts’akbot teme ay testikoetik-e sok yantik sk’oplal skoltayel, yak’beyel te sk’ajk’alel jich bit’il ya yal te te mantalile chapale sokme teme ay mach’a ya sk’an koltejot ta k’op yu’une teme jich la sk’ane, jich bit’il ya yal te mantalile;

V. Yame yich’ chajpanel ta stojol ta muk’ul chajpawanejetik mok sok ta stojol chajp’anwane. Te yaljibal k’opetik ja’naxme ya yich’ makel jich bit’il ya yal te mantalile, ta swenta slekil tsobil jtsob jtejklum, jkananlum, skoltayel te uts’inbilike, te mach’a ya yak’ sba sok alaletik, te yak’ ta woklajel te nabilbail te kanantabil yu’un te mantaril, mok jich bitìl ya yal te muk’ chajp’anwanetike.

Te mach’a ya tsob sba ta uts’inwaneje, ta swenta st’unel te mulil yame yich’ tsakel teme smelelile, teme ma stak’ ta jich spasel ta yan mulil mok ay ta uts’inel te mach’a ya yak’ sbae mok uts’inbilik. Te spisil le’ takajale mame yak’ ta uts’inel te utsinwaneje mok slok’esel sok yak’el skoltayel ta stojol te mach’a uts’inbile;

VI. Ya stak’ ta koltayel ta sleel te snaojibal ta swenta skoltayel sba sok teme ay sk’oplal ta sbeibal mulile.

Te jpas mulil sok te skoltawanej yu’un yame stak’ x-och st’un te beluk smuline te mach’a ya skoltey ta k’op teme spas mulil tsakbile sok teme ya x-ich’ot ta k’op mok ya yich’ jojk’oel. Janix jich, ne’el ya yich’ albel te k’alal ya xk’ot ta stojol jchap mulil ya yilbe’el te beluk mulil chiknajem ta swentae, sok sk’alel ta xchapel te skoltaele. Le’me a jajch a into te banti ma stak’ ijk’tayel te st’unel yu’un xchapel te mulile, ja’naxme te bit’il chajpanbil yu’un te mantarile te bit’il ya yich’ k’ejel yu’un te t’unjibale sok ja’nax teme la jich alel ta sk’alel ta swenta ma yich’ makel sbe te koltaele.

VII. Ta chanebme u ya chajba te mulil teme jich sk’oplal albil mame stak’ xkax ta cheb ja’wil ta chukel, sok mato sta jun ja’wil-a teme k’axa te sk’alelal te bit’il albile, jaxanix teme la stoybe sk’alelal ta xchapanel te smule;

VIII. Ayme sbe ta sleel te mach’a ya xkolteyok ta k’op yu’une, koleme sleel stukel te mach’a ya xkolteyot ta k’op yu’un te k’alal yame stak’ sle te mach’a ya xkoltayot ta k’op yu’une. Teme ma’ sk’an sok teme ma’ stak’ sle te j-ilmulil te ya xkolteyok ta k’op yu’une, teme abetix-ae ta stael te j-ilmulil yu’une, te jchapmulil yame snakanbe te mach’a ya ilbet te smul yu’une. Sok ayme sbe te j-ilmulil yu’une te ya xk’ot yil spisil ta xchajpanel te jaych’ojuk te mulile, sok

IX. Mame stak’ ta nat’esel sk’alelal te chukele mak tsakele, ta swenta stojel jkoltawanejetik mak yantikxan stojel, ta swenta yu’un ay ta stojol te joch winik mak yantikxan pajal-a.

Te xchukel mame stak’ xk’axa te bit’il yalo te mantalil te ya’yalbeel sbe te mulil sok mame xk’ax ta che’jawil, ja’nax me teme jich ya sk’an te sbe yu’un te pas mulile. Teme ts’akaj te sk’alel te xch’akel ya’wilal, te jmulawile yame slok’esot ta oranax ja’nax me ya yich’bel pasel te be, mame stak yalbe yan sk’oplal mulil te bit’il albilix ta xjachibal.

Ta spisil stojel mulil te yakbey xch’akjibal mulile, yame yich ajtayel sk’alel ta kalal la yich tsakele.

C. Te sbeik te uts’inbile mok uts’inele:

I. Yich’el mantal ta stojol xchapel mulil; yich’el albeyel te lekil beil jich bit’il albil yu’un muk’ul mantalil sok, k’alal ya sk’an, yich albeyelbeel swenta yu’un sbe mulil k’op;

II. Skoltael ta at’el te st’unel at’el mulil; yame yich’ ich’el ta wenta spisil te yaljibal mulil mok yantik sk’oplal te ay ta swenta, jich bit’il ta st’unel mulil bit’il sbeibal yalbey sk’op, ja’tome te me laj te ch’inch’in k’op ta chapel bel, sok ta och’el ta lekil chapel mok yak’el te sk’oplaliletik jich bit’il yalo te mantalil.

Jich bit’il ya yal te jt’un at’el tunel te ma jichuk sk’oplal ta pasel te ch’ich’in k’ope, yame yalbey sk’oplal sok smakbey sk’oplal;

III. Yich’el, ja’tome te k’alal la yich’ pasel te mulile, yich’el tulanil sok slekilal sjol ta oranax;

IV. Yame yich lektesel te bina boloben yu’une. Ja’naxme te bit’ik ya stak’ ta meltsanele, te Jt’un mulil. Ayme ta swenta sk’anel ta slektesel binti boloben, ja’nix jich yame stak’ sk’an te uts’inbile mok uts’nele’ ta stojol chajpanwanejetik, te chajp mulil mame stak’ yijkita ta jichnax ta slekubtesel te binti boloben teme yak’ojix xch’akjibal mulile.

Teme pek’atikto ya’wilal-ae; te muliletik, nak’wanej mok tsobol jpas mulil; te jich snopil yu’un jchap mulil teme sk’an kananteele, skananteyel ta spisil ora te slekil sbeibal yu’un koltabil.

V. Skanantayel yu’un max yich’ na’el stojol yantik biililetik ta jun, ja’ jich bit’il m ato ayuk ya’wilalik, me yu’un la yich’ uts’inel sbak’etal, satsakel nak’el mak yan muliletik mak me ja’ xaal te tus muliletike teme yu’un ya xji’ xlaj ta uts’inel, me jich ya xju’ skanantay sok skoltay xkuxinel.

Te Jt’un mulil tunel yame yalbey sk’oplal te skananteel te uts’inbilike, uts’inbilik, mach’a yak’o sbaik sok ta spisil te mach’atik ya yak’ sbaik ta sbeil chap mulil. Te Jchap muliletik yame sk’an yil ta lek te biti albil yu’un te mantalile;

VI. Sk’anel spisil te koltaeletik sok spisil te binti xk’anot yu’un kananteel sok sujtesel slekil sbeil, sok

VII. Sjachesbel sk’oplal ta stojol muk’ul Jchapanwanejetik te bitik ma’yuk ya xk’ot pasel yu’un te Ministeio Público te k’alal ya xt’un ya xchaj te mulile, ja’ jich te bit’il te k’alal ya smak chapanel, ma xyak’ soluk, sutesel k’op ta swenta stojel ta chukel te mulile mak spajesel xchapanel te k’alal ma xk’ot ta yo’tan te bin yilel lok’ sk’oplal ta spasel, stojel te bin ilbajimbile.

Jun xcha’winik mantal. Te st’unel muliletike ja’me smako te Jt’unmulil komon stuntesel sok te jtsakawaletike, binti yu’un yame spasik te yat’elik ta yik’elbeel sok yu’un yak’el xch’uun ta spasel.

Ta yak’el stojol mulil sjelele sok sjalalil ja naxme yu’un te muk’ul chajpanwane.

Ayme ta swenta te kanan at’el tunel ta yak’el stojol muliletik te mach’a ma xch’unik te binti albil yu’un tojobtesel ta swenta ajwaliletik sok tsakwane, ja’naxme swenta stojol mulil ayme ta chukel ta waklajuneb xcha’winik yorail, mok ta at’el ta skoltael te ch’in lum; teme muliletike ma la stoj te smule te ak’bile, yame yich ta jelel ta chukel ja’nix-a mame stak’ k’ax ta waklajuneb xcha’winik yorail.

Te mulwane yu’un mantalil ajwaliletik sok yu’un tsakwane jicuk biluk at’eletik pek’el at’el mok at’eletiknax, ma stak ta sk’anbeyel stojol smul, jelawena-a te bit’il stojol yat’el ta jun k’aal.

Te at’eletik te ma ch’abiluk stojol, te stojol mulil albil ja’ into te mach’a ma-xch’uun te tojtesibal yu’un ajwaliletik sok tsakwane, mame sk’ax-a te bit’il stojol jun k’aal yat’el.

Te t’un mulil tunel ya stak’ yalbey sk’oplal ta yalel mulil, jich bit’il sok sk’oplal albil yu’un te mantarile.

Te muk’ul mantalil ajwalil ta tsobil tsob jteklum yame stak’, sok sk’oplalul yu’un kajal chapmantal yich’el ta muk te smakojibal chapmantal ta spamal balumilal.

Te komon tuntesel tunel ja jun at’elil te ay ta swenta te tsobil jtsob jtejk’lum sok yolil slum sk’inal mejiko, te tsobil jtsob jtejklumetik, te ay ta swenta te ma spasta te mulile; te jun mulil sok sleelbeel ta pasel yu’un ta xch’unel ja’nix jich te muliletik yu’un kananetik jich bit’il yalo te muk’ul mantalil.

Te yat’el te tuneletik komon stuntesel yame yak’ sbaik ta swentail xjach’ibal yu’un mantal, sleibal smelelil, toyol bijil, lekil ot’anil sok ich’el ta muk swenta sbeik ats winiketik nabil sba yu’un te muk’ul mantalil.

Te snail te komon stuntesel tunel ja’naxme yu’un jochwinik, lek yat’el sok toyol sbijile. Te t’un at’el tunel sok snail tsakawaletik ta yoxkajal túnel, yame sk’an x-at’ejik junax ta stsakel te lekil kananteel sok yame swentainik te komon stuntesel te ayik ta swenta ta sch’uunel ini k’opetikto:

a) Te sk’oplal yu’un sk’ejel sk’oplal muliletik sok yu’un at’elwiniketik ta snail komon stuntesel. Mame tulukwinik ya stak’ x-och ta snail te komon stuntesel tunel te me ma ak’biluk sjunal sok ichbiluk ta wenta ta chinamtak’in.

b) Ta spasel tsob k’opetik yu’un komon stuntesel sk’oplal ta ma spasel mulil.

c) Ya me yich alel ta stojol ch’in lum ta spasel, sok yantik, ta sbeibal yu’un tsael te k’opetik ta smak’el te muliletike ja’nix jich bit’il snail komon stuntesel tunel.

d) Te koltael akbilñ yu’un tsobil jtsobj teklum yu’un komon stuntesel tunel, ta sjoyobal sk’inal mejiko ya yich akbelbeel ta tsob jtejklumetik sok tejklumetik ta yak’el ta stojol ini at’elilto.

e) Te stak’inal ta swenta skanantayel krisanuetik ta spamal slum sk’inal Mejiko, te ya yich’ ak’el ta jujusep teklumetik sok ta jujsejp tut teklumetik ta swenta ja’nax ya stun te bit’il ay ya’yejale.

Cheb xcha’winik mantal. Mame ayuk ta pasel te ya yakik’ ta stojel mulil ta milel, ta ye’tal, ta majel, ta te’etik, spisil bit’ik xan, toyol stojol mulil, ta spojel biluk te bitik ay yu’un, sok xan yantik bit’ik chojpol ta pasel. Spisil mulil ya me sk’an pajal sok te stojolile sok te stojol te biluk ixlanbile.

Mame skuy ta pojel te bitik ay yu’un te tul winik sok ja me ya pas mantal te chajpanwanejetik te yas stojik te smul mok ta stojel spatan, ja’nix jich te albil yu’un xchapanwene yu’un ta stojel mulil yu’un joch’winik jachemtel ta spasel jun mulil. Ja’nix ma me Skuy ta spojel te bitik ay yu’un te k’alal ya spas mantal te chajapanwaneje yu’un ta k’ulejilil mulil jich bit’il le albil sk’oplal ta mantalil baluneb wak’winik, te le ak’bil ta nael stojol sk’oplal ta banti stsobil jtejklum yu’un biluketikte te k’ebilik ta swenta tojolil bit’il albil yu’un te mantalile, ja’nix jich ta swenta te biluketike te ay ta stojol swenta yu’un slajib mulil. Ta swenta slajib ya me yich’ albeyel jun sbeil jich bit’il ya yalbeele:

I. Jame sjoylejal sok stukelil yu’un sk’oplal mulil k’op;

II. Komon chapbil mulil sbiil te mach’a ya yotsesbey xchamel sbak’etal, stsakel snak’el krisanuetik, yelk’anel karo, xchonel yilbajinel krisanuetik, stael k’ulejalil ta chopol a’tel sok bitik ya x-ayan jich bit’il to:

a) Jaik’ te at’ibaletike, te xtuun yu’un spasel mulil, manchukme ma albiluk sk’oplal te ch’ak mulil te ya yalbey sk’oplal yu’un mulil k’op, ayuk me bayal sk’oplal ta swenta te mulil pasbile.

b) Te me bajba jaik te at’ibaletik, te xtuun yu’un ta spasel mulil, te me tuunot mok ta swenta snak’el mok skapel biluketik swenta yu’un mulil, ja’nax me sok banti ya tsobot sk’oplal yu’un te bit’il albil ta kajale.

c) Spisilme te yakik ta tuunel yu’un spasel muliletik ta swenta yoxebal winik, te me yu’un la ya’ay stojol te yawale sok te me mala yalbey te túnele mok te me aybila spas te bit’il ma pasteje.

d) Te mach’atik ay ta sbiil yoxebal winiketik, te me ay bayal sk’oplalul yu’un slajinel te stojol te muliletik pasebile mok yu’un tsobol pas mulil, sok, te mulawile yu’un muliletik ya skusba bit’il yawal.

III. Spisil ch’iel k’opojel te ay uts’inel ya ya’ay ta stojol yame stak’ yak’ ta ilel sok ta na’el te binti ta lekil a’tel stao sok yantik bin ya x-ayan yu’un te bin spaso ta yutsil yo’tan sok te ma sna’ bi chopol ya yich’ tunesel ta spasel mulil yu’un bin ya x-ayan yu’une.

Oxeb xcha’winik mantal. Mame tuluk spas mulil ya stak’ yich’ spas oxch’o. Mame tuluk ya stak’ yich’ cha’chajpanel ta junax mulil, manchuk me ya skolbel mak tey ta chukel. Makalme ya xjil te mach’atik a’tel tuunel yu’une.

Chaneb xcha’winik mantal. Spisil ch’iel k’opojel, ya stak’ spas binti ya sk’an yo’tan, sjulesel xch’ulel, ya’aybeyel sk’op kajwaltiktik sok ya xju’ xch’un teme jich ya sk’an yo’tane. Te ich’el ta muk’e, ya spas ta stukel mak ta stsobol yomol sok yantik mak ta sna yich’el ta muk’ kajwaltik, ja’nax wenta teme ma lej muliluk bit’il ayta ta mantal june. Mame xju’ mach’a ya stunes ta swenta stsobel ch’iel k’opojel ta stsael stejk’anel a’tel tunel mak spukel sk’op ya’yejal.

Te Snail xchapel a’yejetike (Congreso) ma ya xju’ ya slok’es tulanil mantal te banti ya yal mak ya smak sk’oplal ta xch’unel sk’op kajwaltik.

Te ya’yel sk’op kajwaltik ta spisil slumal jnaklumetik ja’naxme y stak’ alel ta ch’ulnaetik. Te mach’atik jelel ya ya’ybeyik sk’op kajwaltike yame yich’ik chapanel ta tulan mantal.

Jo’eb xcha’winik mantal. Ja’me ay ta swenta jujsep lumetik ta yilel sok skanantayel bit’il ya xlekub bael lekil kuxlejal ta spamal slum sk’inal Mejiko, te bit’il komonuk ayuk lekil kuxlejal bit’il ya yich’ sbaj ta muk’, ak’a yich’ tabel swentail bit’il ya x-ain k’ulejalil, ayuk lek a’tel, bit’il ta komon ya yich’ tael ta pajal te bin ya xlok’ x-ayan ta sba ta yutil te balumilal, te bit’il ayuk kolel, snopenal jol o’tanil bin lek ya jpastik ta stulultul, bit’il ay ich’el ta muk’ ta jujuchap jch’iel jk’opajel, jnaklejetik; te komon ayuk ich’el ta muk’ bit’il ts’ibabil ta muk’ul mantal jun yu’un spamal slum sk’inal Mejiko.

Te a’tel tuunel ta jujsejp lume yame skanantay ayuk ta slekilal ta stunesel te komon tak’ine swentail bit’il ya xp’olaj ta tael te tak’ine sok jich me xwejt chiknajuk a´tel yu’un yu’un te krisanuetike. Te sjunil snopenal xchapbenal smuk’ubtesel skuxlejal ta spamal slum sk’inal Mejiko sok ta jujsejp lumetik ja’ yu’un yame yich’ tsakel ta wenta bit’il ay sk’oplale.

Te smuk’ubtesel kuxlejal tsobil tsob jtejlum ya me skolta sbaik, ay me ta swenta tsolboltsob, ta xchajpalchaj komon stutesel, ta xchajpalchap tsobol sok ta xchapalxchap muken, ma’yuk ta its’inel yantik j-a’teletik te ya xmuk’ubel yitsilal ta sjoylejal tsobil tsob jtejklum.

Ta xchajpalchap tuntesel ja’nax ay ta swenta, ja’nax te bit’il ya yayal ta xwaxakeb xcha’winik ta tsobmantar, ta xchankajal ta muk’ul mantaril, joyobme swetaine te muk’ul j-a’tel jtunel ta tsob jtejklum te u’nintael sok yilel te banti tsakaltal te ay ta swenta.

Te j-a’tel jtuneletike ja’me ayta swenta, bitik tulan k’ulejalil ts’ibuybil sk’oplal ta waxakeb xcha’winik, ta xchanebal párrafo li’ta mantal jun. Te a’tel tuunel ta spamal slumal Mejjikoe ja’me bin yilel ya x-a’tejik te snailtak a’telile. Ta swenta xchapel snopel sok yak’el spukel ta tuuntesel sk’ulejal kas sok stsa’yalajan ya xtil sk’aale ta lum k’inal ja’me ya sta sbaj ya’telinel ja’ jich bit’il albil sk’oplal ta swakebal sok ta sjuk cholal jukeb xcha’winik muk’ul mantal jun ta spamal slumal Mejiko. Jich te bit’il ay ya’yejal te a’telile ta mantal june, ja’me ya yalbe sk’oplal bit’il ta chapel, sleel smanel bitik ya xtuun stak’inajele, ja’nix jich yame yalbe sk’oplal te bit’il sok bin yilel ya yich’ tojel te yaj-a’teltake, ilbiluk swentail sok chiknajuk lek ta ilel te bitik ya spasik sok ja’me chikan bit’ik a’teliletik ya yich’ pasel.

Ja’ nix jich ya me stak’ xk’opoj ta swenta jich mak xchajpalchajp sok mukinetik, ja nix jich bit’il ya yal ta mantaril, yu’un lektesel sok stsobel smuk’ubtesel le ta banti kalal k’axem te smuk’ul.

Ta swentail komon ta tuuntesel te bitik ya yich’ meltsanel yu’un kuxinele, yame skoltay bitik a’tel ya sk’an spas te empresaroetike sok yantik ta swenta te tak’ine, ja’me ya yich’ ch’unel bin ya yal mantalil yu’un tulan sk’oplal sok jtunel ta komon ja’nax wenta ma xyich’ uts’inel te lum k’inale.

Te mantaril ya me yak’ ta k’unutesel te tsoblej sok smuk’ubtesel te a’tel k’ulejibal ta xchajpalchajp tsobol: soknix te ch’in lumetik, sok yantik jtsoblej yu’un j-a’teletik, tsobojibal, ch’in lumetik, smuk’ul snail p’olmalil te ay yatelik mak xchajpnax te j-a’teletik sok, ta spisil, te jay’ten tsobolik yu’un spasel, spukel sok slajinel ta u’nintael sok pasel junax ta spisil.

Te mantal june ja’me ya skolta sok ya skanantay te bit’il ya xju’ x-a’tej ta swenta ya xych’ tak’in ta spamal lumetik, yame yil te ayuk lek skajtsajel sok ya yilbe swentail ta spamal lumetik yu’un jich ya xp’olaj k’ulejal bitik ya sk’an ta jujchajp sok jujsejp lumetik, ja’ jich bit’il ya yal ta Muk’ul mantal jun.

Wakeb xcha’winik mantal.

A. Te a’tel tuunele yame xchapanbey sk’oplal smuk’ubtesel slekil xkuxlejal lumetik yutsilal a’tel sok lamal ta chiknajtesel tak’in yu’un pajal ya yich’ tuuntesel ta stojol te smuk’ubtesel sba ta muk’ stukel ta swenta slekubtese kuxlejalkuxlejal ta komon sok stalel xkuxlejal.

Te bitik a’telil ya yich’ chajpanel li’ta spamal lumetik te tsakal ta Muk’ul mantal june ja’me ya yalbe swentail ta snopel xchapel te a’tele yame yich’bey ya’aye tejklumetik ta swenta tael bitik ya yich’ muk’ubtesel kuxlejalil. Yame yich’ ak’el jun sjunil ta smuk’ubtesel kuxlejalil spamal lumetik, ja’me tulan sk’oplal ya yich’ ta wenta te bitik a’telil ya spasik macha’tik j-a’teletik ta stojol jnaklumetik yu’un te J-a’tel Jtunel ta spamal slum sk’inal Mejiko.

Te mantal june ya yalbe sk’oplal a’tel tuunel ayuk ya xchiknajtesbey sk’oplal bit’il ya xju’ skoltay sbajsok ta sk’op ya’ayej naklumetik, k’alal ya yich’ xchapel a’tel, ja’nix jich ya xchiknajtesbe a’yejal bit’il ta pasel sok skanantayel a’tel sok bitik ya yich’ pasele, ja’nix jich ja’ ta swenta mach’a ya spas te a’tele sok bit’il ja’uk ya xnitawan stsobawan te a’tel tunel ta spamal slumal Mejiko sok te a’tel tunel ta jujusep lumetik ta swenta ya syom tsobel-ek te joch ch’iel k’opojeletik bit’il ya sk’an jajchesel k’alal ya yich’ nopel ta pasel. Te sjunil smuk’ubtesel kuxlejalil ta spamal lumetike yame xchape sk’oplal bit’il ayuk bael sok bit’il ya stsak sba swentail te smuk’ubtesel tulanil te k’atajteswanej a’tele, ya yil jujchajp sok jujsejp lumetik.

Ta xchapenal snopel a’tel ta komon a’tele. Te Smuk’ul Snail Stsobojibal J-a’tel Jtuneletike ya me stak’ yak’ ya’ayejik bit’il ta mantalil jun.

B. Te tsob jteklum ayme sok xcholil a’ye sok sbajk’uyel syolejal k’inal spisilikme kuybilik ta swenta komon stuntesel. Yu’un Tsobil tsob tekjlum, Tsob jteklumetik, yolil tsobil tsob jteklum sok tejklumetik, te na’ojibaletik ayik ta chinamtak’in subil ta tuuntesel jich bit’il ya yal te mantalile.

Te at’elinel yu’un spasel swentainelbeel te chinamtak’ine ay ta swenta jun at’el tunel sok stukelil sok yu’un sk’anel, yajwalil chapmantal sok bitik u’nintabil, bit’il ya xju’ yu’un ta smakelbeel, yotsesel sok chiknantesel te xcholil ayejetik ya s-esmabeel sok stijel ta ilel.

Ta spisilik yame Tsob sbaik te Ajwaliletik ta jo’jo’tul, ta jtul yu’unik ay mach’a ya xjil ta nit’awal sok te ja’iknix ta stukelik; jame nak’anbil yu’un te mantal ajwalil sok k’asesbil yu’un ta muk’ tsobjibal mok xkuot’an jame swentaine joyob at’el muk’ul tsobobail.

Te mantalile yalbe sk’oplal te yipajip yu’un tsobtomba sok yat’elinelbeel te bit’il sk’oplalil te bak’uyel sok sjoylejal sk’inal, jich ya sk’an te bit’il sbabial otsesel, solsitil snutselbeel mok snutselbeel koljibal; te bitik ya xk’anot yu’un ya yich’ xch’unelbeel te yawalul tsoble yu’un ajwaliletik, te sjalalil sok kajalkamoel at’el.

Te yajwalul tsob at’el túnel ja’nax me ya yich tijel ta swenta tulank’op sok mame stak ya xtaix yat’el ta yan-a, yat’el abatinel, ja’naxme te ma tobiluke ta yawil bijubtesel, toyol bijilil talelil mok yu’un koltael; ayikme ta swenta jich bit’il yal xchanebal sjolsbiil yu’un muk’ul mantalil.

C. Te J-a’tel Jtunele yame ayme jun Jtojobteswanej yu’un Ya’telinel yilel Sp’isel Swentainel Smuk’ubtesel kuxlejalil, ya yich’ sba ta muk’ stukel, ay stulanil sok ay sk’ulejal ta stukel ja’me ay ta swenta yilel sp’isel te me’baile sok ya yil ya sp’is te bitik chapil ta pasel, nopil ta tael, bin yipal sok bitik ya yich’ alel ta swentainojibal ta smuk’ubtesel te kuxlejalile, ya yal bitik ya ska’ntikla pasel ja’ jich bit’il ya yal te mantal june, yame yalbe sk’oplal bit’il ya snit ya syom sbaik ta a’tel te snail ya’tejibalinel sok te j-a’tel jtunel, j-a’teletik ta spamal slumal Mejiko, ta jujusep lumetik sok jetklumetik ta swenta te ya xk’ot ta pasel te bin ay ta swenta spasele.

Te Jtojobteswanej Ya’telinel Yilel Sp’isel Swentainel Smuk’untesel Kuxlejalile ayme jun yajtsobawal sok sok swaktul jtojobteswanej jnaklumetik p’ekajemik ayinemik ta Mejiko nabilsbaik lek yu’un jochol jnaklumetik sok nabiluk sba yu’un j-a’teletik sok ya sk’an nabiluk sba ta snopel jun sok spasel ya’telik, sok yauk sna’ bin yilel te smuk’ubtesel kuxlejalile, yame ayuk ma nitil tsakal ta jchapuk snail tsoblej ta swenta stsael stek’anel j-a’tel jtunel sok yame sk’an te ayuk ma’yuk teka’nbil ta swenta ya x-och ta a’tel te banti konom ya yich’ tsael tek’anel yajwale. Ya yich’ik tsael tek’anel te bit’il ya yal te mantal june, ta yak’el ye’ stiik ta xcha’kal te ta yoxkajal te macha’tik stek’anwanejetik te ayik ta Snail Tsoblej yu’un te Jtek’anwanejetike. Te stek’anelike yame xju’ ya yich’ makel yu’un te J-a’tel Jtunel ta Mejiko mame k’ax ta lajuneb k’aka’l, teme ma ya spase, yame x-och ta ya’tel te jtojobteswanej te la yich’ teka’nel yu’un te Stsobojibal Jtek’anwanejetike. Ta chanchaneb ja’wil ya yich’ jelel te jtojobteswanejetik te nameyix yochelik ta a’tele, ja’anax ya xju’ te to ya xjilik teme yu’un la yich’ik cha’teka’nel jk’ajuntoxane.

Te Jyomawal yu’un Jtojobteswaneanejetik, Ya’telinel Yillel sok Sp’isel Swentainel Muk’ubtesele, ja’me ya yich’ tejka’nel bit’il la yich’ix alel ta xajt’ mantale. Jo’eb ja’wil ya xjalaj ta ya’telik, ya xju’ ya yich’ cha’tek’anel sok ya xju’ ya yich’ lok’esel jich bit’il albil ta Xchankajal Ya’yejal te ini Muk’ul mantal jun ta spamal slum sk’inal Mejikoe.

Te Jtojobteswanej Ya’telinel, Yilel Sp’isel Swentainel sok Smuk’ubtesel te Kuxlejalile, ta jujun ja’wil yame yak’ ta na’el ta stojol Smuk’ul Jtek’anwanejetik ta komon te bitik a’telil k’ot ta pasel yu’unike. Ja’ jich bit’il ya yal te mantal june.

Jukeb xcha’winik mantal. Spisil lum sk’inal sok ja’etik te swentainik ta sjoyobal sk’inal stsobil jtejklum, ta sbabial ayme ta swenta stsobil jtejklum, jich bit’il ay ta yu’un sok ay ta sbeil ta yak’el ta stojol. Ta ma komon stuntesel, yak’elil spisil te lum k’inalil ta ma komon stuntesel.

Te slok’esel te binti ayik ta yet’al lum ja’naxme ya stak’ yich’ pasel yu’un komon stuntesel sok ta stojolil.

Te stsobil jtejklum ayme ta spisil k’aal yak’elbeel yu’un sujel ta slum sk’inal mak komon stuntesel jich bit’il ya yal yu’un te komon stuntesel, ja’nix jich bit’il skomel, ta slekilal ta tsobol, te stuuntesel te bitik ay ta lum k’inal te ya stak’ u’unintael, sok ta swenta yak’el ta pajal te k’ulejalil yu’un komon stuntesel, skanantael te yutsilale, stael smuk’ubtesel yu’un stsobil jtejklum sok te slektesel te xkuxinelik te yajwalul ch’in lum sok pam lum. Ja’ jichbeel, yame yich’ albel sk’oplal banti spas snaik ants winiketik sok yak’el lekil nail at’el, stuuntesel, bitik k’uxutabil sok te bit’il ya xtuun lum k’inaletik, ja’etik sok te’etik, ta swenta spasel ts’ajketik yu’un komon stuntesel sok ta spasbeel yat’elul sok skomel te xchinantesel, sk’ejel, slekubtesel sok xch’ijtesel te yolil tsobol ch’in lumetik; ta swenta skanantael sok sjelel te skananteel ja’ te’ak’; ta xat’tiklael te u’ninel muk’ul k’inaletik; ta yak’el, jich bit’il yaloj te mantalil, te bit’il stsobo sbaik sok slok’esel te lumetike sok ch’in lumetik; ta swenta muk’ubtesel te ch’in tutilk’inal; ta swenta spukbeel sk’oplal te awalts’unubil, yu’un chambalametik, yu’un te’ak’etik sok yantikxan te ayik ta ch’in lumetik; sok ta smakel te ame slajinel ja’ te’ak’etik sok te yuts’inel bitik u’nintabil ya xwoklajik ta sbolobtesel ta tsobol.

Ayme ta swenta spisil te banti k’alal smako te tsobil tsob jtejklum sok yamak’ul yutilja’ yu’un sejpelsejp jaetik; spisil te biluk ya xlok’tal ta yutil lum te ma stak’ lok’esel, spamal balumilal, yawil slok’ib, sleel yawil te stalemal sok yantikxan bit’il balumilal, jich bit’il bitik ya xlok’tal ta balumilal jich bit’il stak’inul balumilal sok tak’inetik te ya yich’ tuntesel ta snail bit’ik spasobil; te slok’ib lekil tonetik, yats’amul sok yats’amul ta xchajpalchajp chi’ilja’; te biluk talemik yu’un bolobenik yu’un ch’enetik, te bitik slok’esel yame sk’an a’telinel ta yutil lum; slok’esel slekil balumilal mak xyaxal ta skajalkaj te junax ta tuntesel jich bit’il xyaxubtael awalts’unubil; ya’lel balumilal sok te bitik tulanik ya xloktal ta balumilal; sok sk’alel ya’lel balumilal, stulanil yik’alya’lelbalumilal, sok ya’lel mak ay yik’al; sok jamalul ta banti sjoylejal tsobil tsob jtejklum te binti smuk’ul sok bit’il yaloj te be ta spamal balumilal.

Ja’me yu’un te tsobil tsob jtejklum te niwakja’etik ta sjoylejal sok bit’il yaloj te beil (sic DOF 20-01-1960) ta spamal balumilal; te niwaktik yutil ja’etik; jich bit’il pamaljaetik sok ts’ajeletik ya sk’oponsbaik ta joyob mak ajk’alts’in te niwaktik ja’; jich bit’il spamalpam yutil ja’ ta xchajpalchajp balumilal junax ya k’ax ta spisil ajk’alts’in; te uk’umetik sok bayel mach’a ya sk’ot ta toj mak maba toj, ta slijkibto te k’alal ya xjach (sic DOF 20-01-1960) te ja’etike yu’un ajk’elts’in, tulanja’al mak k’injaal, k’alaltome to me ta muk’ul ja ya xt’ix, pamalja, mak ts’ajtsaja’ yu’un stsobiltsobjtejklum; jich bit’il yip ja ajk’alts’in mak k’inja’al sok, bayel mach’a ya sk’ot ta toj mak maba toj,jich bit’il sjamalul ta spisil sjoylejal mak yu’unik, te ya xtun te ts’akan ta sjoylejal tsobiltsobjtejklum mak cheb yolil sk’inal tsoblum, mak te me k’ax ta yal tsobjteklum sok ta yantikxan te ya xkax ta yan ts’akan yu’un tsobil tsob jtejklum; te pampamja’etik, tsajeletik mak yawil, maksti’il u’k’um, sjelk’axumtae sbaik te ts’akan ta cha’xat’ mak yantikxan tsob jtejklum sok nopol yiloj sbaik, mak te sjoylejal ts’akan yu’un sti’il uk’um te ya xtun yu’un te banti kaxem cha’pam tsob jtejklum mak stsobil tsob jtejklum te nopol yiloj sbaik; te lok’ib ja’etik ya xlok’ ta sti’il muk’uk ja’etik, yawil sk’inalel xchambalamulja’, be’ja’, yawil sti’il pampamja’, ts’ajts’aja’ yu’un spamal tsoblum, sok te bitik ya xlok ta yut lum; soknix te be’ja’,ti’uk’um yu’un pampamja’ sok yipja’ ta yutil sjamalul te albil ta mantaril. Te ja’etik ta yut lum ya stak’ yich’ ak’el xojobil te ya tsak’ pasel sok yu’nintael te ya yu’nin te yajwalk’inal, te k’alal ya xk’anbet te sjol tak’in ta swenta komon tuntesel mak ya xbolob yantikxan yutsilal, te jpasmantaril ta stsobil tsob jtejklum ya stak’ slekubtes ta sk’anel sok stuntesel sok binti ma’yukix ta ak’el, ja’ nixme jich te yantikxan ja’etik yu’un yu’nintael Tsob jtejklum.

Te sbabial mantal sok ta xchanxajt’al te la yich’ix alele, ja’me ay ta swenta yilel skanantayel ma xju’ ya yich’ cha’yel jelbel sk’oplal, ja’ yu’un te macha’tik ya stak’ ya ya’telinik te bin lek ya xlok’ ya x-ayan ta yutil ta sba te balumilale jich bit’il ts’ibabil ta mantal jun, mame stak’ ta jichnax ya stik’ sbaik ta ya’telinel jato teme yu’un la yak’ ye te Muk’ul J-a’te Jtunel ta spamal slumal Mejiko sok yame yich’ ch’unel te bin yilel ts’ibabil sk’oplal ta mantal junetik. Te mantal ta ya’telinel te bitik lek ya xlok’ ya x-ayan ta yutil balumilale te bit’il ya yal ta chanxat’al sk’oplal yu’un te mantale, ja’me ya yil ya ya’i, ja’me ya yil te bit’il te ja’ ya xjach ya’telinel te k’alal ayik lek te sjunile, majauk ja’ ya yich’ix tsakel ta muk’ ka’lal jato ya yich’ meltsanbel te sjuniltake, teme ma xyich’ ch’unele te bin albil yu’un te mantale yame xch’ay sk’oplal te ya’telinele Te J-a’tel Jtunel ta spamal slumal Mejikoe yame yal mantal te ya o-xch ta kanantayel lum k’inaletik sok ya stak’ ya xch’ay ya stup’be sk’oplal teme yu’un ya xtun te balumilale. Ja’ ya yak’ ta a’yel te Muk’ul J-a’tel jtunel te bin yilel swentail ya’telinel te bit’il ay ya’yejal yu’un te mantal june.

Yanuk stukel te kase sok yantik xan bitik mukajtik ta yanil balumilal, ja’me yu’un sk’ulejal te Méjikoe, mame stak’ mach’a ya yu’unin sok ma stak’ mach’a jichnax ya x-och ta swenta. Ta swenta ya yich’ lok’esel te k’ulejalile yu’un me pajal ta xtuun ta slekubtesel beel xkuxlejal ta spamal yajwalel Méjikoe ta slok’esel te kase sok xan yantik bitik ayik ta yanil lum k’inale, te ya stak’ ya slok’es ja’nax yu’un nail me chajpanel sjunil ya sk’an jich bit’il albil ta muk’ul mantalil jun. Ta mach’a ya xk’ot ta swenta spasel ya’telule ya stak’ xan mach’a ya slej a’tejuk yu’un yan. Te sk’ulejal te bitik ay ta yanil lum balumilale yame yich’ alel k’alal ya yich’ chajpanel sjunil te ja’ skulejal slum sk’inal te Méjikoe.

Ja’nixme jich ja’ yu’un spamal slum sk’inal Mejiko ta ya’ybel slekil yutsil te bitik ya xtilanuk te ma ilbaj sba yip stulanil ta swenta ya yich’ meltsanel ta yip xojob sok yilel bael ya’telinel ta bitik yan jtuneletik. Te stuntesel te bitik tulan yip xojobe ja’naxme ya xju’ ta ya yich’ tunesel ta swenta lekilal.

Te stsobil jtejklum yame spas yat’el ta banti ta yan muk’ulnabil sok te banti ya stak’ ta nopel, te sbelal yipalil sok sjoylejal jich bit’il ya yal te mantaliletik yuun yawil pasmantal. Te snail banti ya stak’ ta nopel yawilmiltomba yame yich’ pasel ta lajunwinik miyas snajt’il ta yutilja’, sp’isol te banti jajch’em sjoylejal sk’inalulja’. Ta banti sjoylejal te ya staikbel ta makel slum sk’inal yu’un tsob jtejklumetik, te banti k’alal ya stak’ ya xk’axik yame yich’ pasel banti k’alal ya sk’ane, ta komon snopel sok te tsob jtejklumetikto.

Te yip ta yich’el te ipalil yu’un lum k’inaletik sok ja’etik yu’un stsobil jtejklum, yame stak’ ta pasel jich bit’il ya x-alotbeel:

I. Janaxme te yajwalil lum mejiko te bejk’ajem le’to mok ay sjunal yu’un sok te yawalel lume ayme sbeik yu’un stael sk’inalik, ya’alik te bitik ya yuninikbeele, mok yu’un stael stojil ta slok’esel te bit’ik k’ulejibal ayik ta yutillum mok ja’etik. Te stsobil jtejklum yame stak’ yakbe sbeik te yanlum k’inaletik, ja’nax yu’un teme xchap sk’opike ta snail ochel sok slok’esel ta yantik stsobil jtejklumetik ta yich’el ta muk’ jich bit’il ta stsobil jtejklum jich’ bitik u’nintabil sok ma stak’ ya sjel ta stukel te skotael te ajwalil yu’unik ta swenta te yantike; ayme ta tojel ta chukel, te ma kot’ ta pasel te xchapil k’ope, ta xch’ayel ta slekilal yu’un stsobil jtejklum, te unintabilix yu’unike ta swentaiknix. Ta sjoylejal yu’un jo’winik snat’il te banti ts’aklae sba te stsobil jtejklumetik, sok lajuneb yoxwinik snat’il muk’ulnabiletik, mame stak’ ta spisil ora te yantik lum winiketike mame stak’ yich’ik ta tolijkel ta swenta lum sk’inal sok ja’etik.

Te Tsob jtejklum, ja’ jich te bit’il ya sk’an yu’un te yawalul lum sok xjachibal pajalnaxe, yame stak’, te ajwalil yu’un slok’ibal sok yotsesel yawalel lum, yakbel yotsesel te yantik lum winiketik ta swenta ya staik, te banti joyob ayik yawilik yu’el stsobil jtejklum, te slum sk’inalik spisil te binti u’nintabil ma stak’ tijele ya me sk’an ta swenta snail ajwalil yu’unike.

II. Te stsobil xch’unel yotsesik te ya sjokin sbaik jich bit’il ya yal ta lajuneb sjukwinik jtsobmantal sok sbeeibal mantal ayme yich’el ta muk’, yich’el sok skanantael, ja’nax yu’un, te u’nintabil te bayal sk’oplal yu’unike, sok sk’oplalul sok skomelil te ya yal te mantalile.

III. Te snail koltajibal, skomon stuntesel sok maba skomon stuntesel, te ayik ta swenta skoltael te mach’a ya sk’anik koltaele, te st’unel toyol bijilil, te spukel yak’el ilel, te junax koltael ta tsobol at’eliletik, mok yantik lekil at’eliletik, ma stak’ staik yantik u’unintael te ja’nax sk’oplal yu’une, oranaxme sok ja’nax yu’un stukel, le’me ya yak’ sba-a te bit’il yaloj te mantalile.

IV. Te tsobol p’olmaletik yu’un at’eliletik yame stak’ yu’unik te ma’yuk yutsilk’inal ja’naxme te jayeb ya xtuun yu’une ta sts’akatesel te binti ya sk’ane.

Mame stak’ te tsob at’eliletikto yame yich’ik ta sk’abik lumk’inaletik ta swenta at’elil ta lumk’inal, ch’iteselwakax mok te’ak’etik ta bayel sk’inalul ta swentanix-a ja’to jo’eb xcha’winik ta ch’oj te bit’il albil yu’un te sjo’lajunebal jtsal yu’uni mantarilto. Te mantarilto yame yalbey sk’oplal te sk’oplalul yu’un tak’in sok te pek’el yajtalul yu’un yawalel tsobol a’tel, ta swenta yu’un a te lumk’inaletik yu’un tsobol at’elil ma xk’ax-a te bit’il juju jtul ta swenta tutk’inal. Jich bit’ilto spisil u’nintael k’inal yu’u xak’labil ta stulutul, swenta maba lekil k’inaletik, yame stsobo sba yu’un bajk’uel. Ja’nix jich te mantalil yame yalbey sk’oplal te yat’elul yu’un yanlumwiniketik swenta tsobol at’elil.

Ja’ mantalilto yame yalbey sk’oplal yu’un tsakel biilil sok spisil smakel te binti albil yu’un ini mantalilto.

V. Te tsobil tak’inetik te jich albilik, jich bit’il albilik te mantaril yu’unike, yame stak’ yak’beik sjol stak’inik, ta swenta u’nintael lumk’inal ta lum sok ma xtun lumk’inal jich bit’il yalojik te mantaliletike, janax yu’un mame stak’ yu’unintaik mok skanantael bitik ayik yu’unik te smelil ya xtuun yu’unike.

VI. Te Jtsob jtejklumetik sok te yolil Stsobil jtejklum, ja’nix jich te bit’il jtejlumetik ta spisil stsobil jtejklum, ayme yipik stael sok yich’el spisil te bitik u’unintaele swenta yu’un komon stuntesel.

Te mantaliletik yu’un stsobil jtejklum sok yu’un tsob jtejklumetik ta sjoylejalik, yame yalbeik sk’oplal te swenta yu’un komon stuntesel ta smakel te ma yu’unuk komon stuntesele, sok ja’ jich te bit’il ya sk’an te mantaliletik te kanan at’eltuunel yame yalbey sk’oplal te binti ya yalike. Te stojol te ya yich’ ak’el ta swenta binti lok’esbil ta lumk’inal, ja’me ya yich’ t’unel te bit’il stojol albil ta snail u’nintabil k’inaletik mok tsob tak’in, ja’nixme jich inte stojolilto teme albil yu’un te yajwale mok xch’unenix te bit’il albil sk’oplal stojel te patane. Te k’axem stojolil mok te xch’ayjibal pasbil yu’un ma komon stuntesel swenta slektesel mok yantikxanbel ya xk’otik ta spasel te bit’il sk’alel albil yu’un stojol patan, ja’naxme stukel te ya xjil ta ilel yu’un lekil chajpanel sok slajibal lekil chajpanel. Ja’nixme jich ya yich’ ilel bitik biluketik te stojolil ma albiluk yu’un snailmaneletik.

Te spasel at’eliletik ta swenta stsobil jtejklume, ta swenta te bit’il albil yu’un te mantalilto, yame xk’ot ta pasel te bit’il albilbeel yu’un te lekil chajpanele; jaxu ta yutil te beelbeele sok smantal te muk’ chajbanwanejetik, yame yich’ albel sk’oplal ta jun u, te kanan a’tel jtuuneletik yame yalbeyik sk’oplal ta at’elinel, kanan, slajinel ta chonel mok chonel yu’un lum k’inaletik mok ja’etik te albilike sok spisil te bitikxan yu’unike, maxanme ya yich’ lok’esel te binti pasbilix yu’un te jtuuneletik k’alal mato xlok’ ta ch’akelya’wilal.

VII. Yame yich’ ilel te sk’oplalul yu’un yajwalil lumetik sok ch’inlumetik sok yame yich’ koltael ta slum sk’inalik, jich bit’il te banti ya xnainik ja’nix jich ta at’el lum k’inal.

Te mantalil yame skoltay te slum sk’inal bats’il winiketik.

Te mantalil, yich’el ta muk’ sok stulantesel te xkuxinel te lumetik sok ch’in lumetik, yame skolta te banti ya xnainik te winiketike, yame skomebey sk’oplal te bit’il ya yich’ tuuntesel ta lum k’inaletike, te’eltik sok skomon stuntesel ja’etik sok ta spasel at’eletik ta swenta slektesel xkuxinelik te yajwalil lume.

Te mantalil, sok yak’el yot’anil yu’un te lumetike sok ch’in lumetik yu’un yik’el te binti altiklabil sk’oplal te ya xtuun yu’unik ta stuuntesel bitik ya sitinbeele, yame smakbe sk’oplal sbeil te ch’in lumetike yu’un lumk’inal sok ta juju jtul yajwal lum. Ja’nix jich yame yalbey sk’oplal te beelbeel banti te yajwalul lum sok ch’in lumetik ya stak’ xjech skoltay sbaik, sok Stsobil jtejklumetike mok ta yoxebal winiketik sok yak’beyel stuntesel te slum sk’inalike; sok, teme yajwalul lume, yame yak’bey jilel sbe ta swenta slum sk’inal te ja’iknaxe; ja’nixme jich yame yalbey sk’oplalul sok sbeeilbeel jich bit’il ya yalbey sk’oplal tsoble yu’un lum yame yak’bey yip yu’un sk’inal. Teme ay la yak’ ta majanel sk’inal yame yich’ ich’el ta muk’ sbe bit’il albil yu’un te mantalile.

Ta yutil yolil sjoylejal lum, ma’yukme mach’a yajwalul lum ya stak’ ya yich’ikxan jo’eb yu’un jo’winik ta spisil te sk’inal te lume. Ta spisil ora, te mach’a yajwalul lum k’inal ayme ta sk’ab ta jun yajwal lum jich bit’il ya yal ta jo’lajuneb jtsal a’yej.

Te muk’ul tsoble ja’me muk’ul jtuunel ta yolil lum mak ta ch’in lum, ta stsobil sok at’eliletik te bit’il albil yu’un te mantalile. Te jchap lum k’inal ta lum mok jchap lum k’inal ta tejklum, tsabilme ta lek jich bit’il ya yal te mantalile, ja’me j-at’el tuunel ta stojol te lume sok yat’elinel ta spasel te binti ya xchap te muk’ul tsobleje.

Te sujtesel lum k’inal, te’eltik sok ja’etik ta swenta yajwalul yame yich’ pasel jich bit’il ya yal te mantalile;

VIII. Mame ayuk sk’oplalil:

a) Spisil yak’el ta majanel te lum k’inal, ja’etik sok te’eltik te swentainejik te tejklumetike, pijtilnaetik tsobolnaetik mok ch’in lumetik pasbilik yu’un jnitwanej ta tsobwanejil, ajwaliletik yu’un tsob jtejklum, mok yantik ch’in jtuneletik ta sp’ajel jich bit’il ya yal te mantalil yu’un jo’eb xcha’winik yajt’alul junio ta chanbajk’ slajunwinik waklajuneb yoxwinik ja’wilal sok yantikxan mantaliletik sok yantik xch’unelk’op;

b) Spisil te binti ta stojil: spasel mok xchonel k’inal, ja’etik sok te’etikal, pasbil yu’un jts’ibuwanej yalbel sk’oplal snail stojel patan mok yantik jtuuneletik ta tsobol stsobil jtejklum, ja’to ta sbabial sk’alelal diciembre ta chanbajk’ slajunwinik waklajuneb schanwinik, ja’to te k’aal yotike, jich te bit’il pojbile sok te makbil ma stojiluk mantalil yu’un lum k’inal, k’inaletik ta komon pukel mak yantikxan, ja’ smakojik te lumetike, pijtilnaetik, tsobolnaetik mok ch’in lumetik, sok yolil lumetik;

c) Spisil xchajpanel ta animal tojotesel mak xat’el k’inal, sk’asesel ta yan k’abil, yak’el k’abal ajk’uk mak slajinel ta chonel pastiklanbil ta yajt’alul sk’aalel te binti la yal te sbabial jtsal-a’yeje, ta juntiklael, jchap muliletik mok yantikxan jtuuneletik yu’un tsob jtejklumetik mok yu’un stsobil jtejklumetik, teme yu’un ay makbil mok maba stojil makbil te k’inaletike, ja’etik sok te’eltik yu’un lum, k’inaletik yu’un komon pukel, mok yantikxan, ta swentail yolil yajwalul lum k’inal.

Ya xjil ta k’ejel te binti albil ta sbabial, ja’naxme te lum k’inaletik te pukbilik jich bit’il ya yal mantalil ta jo’eb xcha’winik yu’un jukwinkil chanbajk’ slajunwinik waklajuneb yoxwinik ja’wil sok makbil ta sbiil sk’oplal k’axen ta lajuneb ja’wil teme ta sjoylejal ma k’axemuk lajuneb xcha’winik ektareaetik.

IX. Te xat’ tiklael mok spukel te ayuk pasbil ya skuy sba ta yawalul yolil ch’in lum sok teme binti ay ch’ayem mok nitel ot’anil, yame stak’ ya yich’ lok’esel teme jich ya sk’anik te yoxebal xchan xajt’al te yajwalel lum te mach’a ayik ta jun xchan xajt’al ta lum k’inale, xat’obil ta skajalkaj, mok jun xchanxajt’al te yawalul lume teme ayik ta nainel ta yoxchanxajt’al te k’inaletike.

X. (Ya smak’).

XI. (Ya smak’).

XII. (Ya smak’).

XIII. (Ya smak’).

XIV. (Ya smak’).

XV. Ta Stsobil tsob jtejklum makal ya xjil te smakel muk’ulk’inal.

Yame yich’ sbiil ch’in lumk’inal teme ma k’axemuk jo’winik ektareaetik ta juju jtul mok ts’ajel k’inal mok yantikxan lumk’inal te pajaliknaxe.

Ta swenta te pajalil yame yich’ ajtael ta jun ektaria yu’un ajts’abilum sok cheb ta swenta jch’ojnax, sok chaneb teme lom leke sok waxakeb te te’tikile, tojolk’inal mok takink’enaletik.

Yame yich’ k’uxutael, ja’nix jich, bit’il ch’in lum k’inal, te sjoylejal mame ya xjelawa ta lajuneb xwaxakwinik ektareaetik ta stulutul teme te lum k’inaletik ya xtuun ta sts’unel tunim, teme ya yich’ ajts’esele; ta jo’lajunwinik, teme ya xtuun ta sts’unel lobal, wale’, kajpe,eneken, ule, ch’in, bid, xepute’, kina, baniya, kakaw, chij, pejt’uka, mok sit’eak’etik.

Yame yich’ sbiil ch’in lumk’inal yu’un wajkax teme ma xkax ta jujutul janax me te bit’il ya x-tuun yu’une jo’winik xchajbak’al wakax mok pajaluk ta yan tut’il wajkaxetik, jich bitil ya yal te mantalile, jichukme te bit’il jayeb ya x-och ta sk’inalule.

Teme ta swenta at’eletik yu’un tsajel ta ja’, sbej ik’al mok yantik spasbilik yu’un te yajwalil mok yawalul yu’un ch’in lum k’inal te lek’ubenuk te slum k’inalike, janix jich beel bit’il ch’in lum k’inal, ja’nix jich, ta slek’ilal te bit’il tabilixe, te ya xk’axa-a te bit’il albil sk’oplal yu’uni mantalilto.

Ja’nanix jich ta jun ch’in lum k’inal yu’un wajkax ya spasik slekilal ta slum sk’inalik sok jaiknixto ya xtuun awaltsunubil, te sjoylojal tunel ta swenta to mame stak’ ya kax, ja chikanix, te bit’il makbil yu’un te xcha’tsalal sok yox tsalal yu’uni mantalilto ta swenta slektesel bit’il yichujik te sk’inalike;

XVI. (Ya smak’).

XVII. Te muk’ul yawil pas mantal sok te yawil pas mantal ta tsob jtejklumetik, ta sjoylejalil, yak’el mantaliletik ta ya yalbeyik sbeel yu’un xat’iklael sok smajanel te sk’inalik kaxemika-a te bit’il albil yu’un ta xchan xat’al sok sjo’lajunel xat’al yu’un te mantalilto.

Te kaxem k’inal yame stak’ yich xat’el sok yak’el ta k’abal yu’un te yajwale’ tayajtalul jun ja’wil albile. Teme kaxixa-a te yat’alule te me ak’biluk ta k’abale, te xchonele yame yich pasel ta tojol komon. Ta pajalil, yame ichot’a muk te beil yu’une te bit’il albil yu’un te mantalile.

Te mantalil yu’um lume yame tsob te unintabil yu’un meil-tatile altilabil te unintabile te ya yich ak’ele’ ta swenta yipajip te ma stak’ tijel sok ma stak’ ta pojel ma stak’ ta tojel spatanul;

XVIII. Ya yalbe sk’oplal spisil te xchampil k’opetik sok akbil at’el yu’un ajwaliletik ta ya’wilul yu’un 1876, te yich’ojiktel ta spojel balinta k’inal, jaetik sok k’ulejalil yu’un tsobill tsob jtejklum, ta junax winik mok tsobol winik, sok yat’eline te mantalil ajwalil yu’un ta yiktayel te me ya xtulan uts’iwan ta stojol komon stuntesel.

XIX. Ta yipijip yu’un muk’ul mantalilto, te stsobil jtejklum yame yak’bey sk’oplal ta mak’el sok sk’oplal lekil xchapanel yu’un lum k’inal, ta swenta ta skoltayel te bit’il yalo te mantalile’ ta swenta yuninteel lumk’inal, ch’in lum sok ch’in lum k’inal, sok yame skoltay te lek’il (sic DOF 03-02-1983) koltael yu’un bats’il ants winiketik.

Jaik’ yu’un stsobil jtejklumetik spisil te bitik xat’iklabil k’inal ta jun lum sok ch’in lumetik, chikan biluka-a te xjachibalito te me kechatikto mok ya xkot’ik ta xchpel ta cheb mok ta bayal jawilil lum; janix jich bit’il ta yunintael lumk’inal yu’un lum sok ch’in lumetik. Ta swenta into sok, ta spisil, ta lekil xchapanel yu’un lum k’inal, te mantalil yame yalbey sk’oplal ta muk’ul chajpanel sok sjoyobil yat’el, tsobo sbaik muk’ul at’el chajpanwane te albil sk’oplal yu’un te mantal tunele sok sk’asesbil yu’un te muk’ul pas mantal mok, ta xkuxel yot’anto ta sjoyobil at’elil.

Te mantalil yame yalbey sk’oplal ta stojol ta spaselbeel lek’il chajpanel yu’un lum k’inal sok,

XX. Te stsobil jtejklum yame yalbe sk’olplal yu’un slekilal bats’il wineketik, ta swenta yu’un smeentesel at’el sok skoltael bats’il ants winiketik ta slekilal sok yichbel sk’op mok ik’elil yu’un smuk’tesel tsobil tsob jtejklum, sok spukbey sk’oplal te at’eletik yu’un chambalametik sok te’etik ta swenta slekil stuntesel lum k’inal, sok spasel naetik, slajinel biluketik, smajanel tak’inetik, yak’el ilel yu’un snopjibal sok koltaelil bitik nail. Ja’nix jich yame yakbe smantalul yu’un spasel sok xchajpel te smeentesel chambalametik, te smuk’ul snail apasel biluketik sok slokesel, swenta komon tuntesel.

Te slekubtesel xkuxinelik mach’atik lapan ch’ikan kuxinemik ta lum k’inal jich bit’il la yich’tel alel ta yantel párrafo, ja’nix ja’me ya’telinel ajwalil ta estadoetik te ayuk lek swe’el yuch’balik ta oratiknax jich bit’il cholbil li’ta mantalil.

Waxakeb xcha’winik mantal. Ta Stsobil Tsob Jtejklum ta mejiko ma stak’ ta chajpnax yajwal swentain te biluk ay (sic DOF 03-02-1983), sok ma stak’ ta pasel biluka ta chajpnax yajwal, te komel sok te yiktael stojel patan te bit’il albil sok te albil yu’un te mantalil. Ja’ nix ya yich’ swentainel sk’oplal te bitik ma stak’ (sic DOF 03-02-1983) pasel ta sbiil skanantayel te snail te ach’ bijil a’tejibaletik.

Te mantal june yame yak’ ta tojel tulan mulil, ja’ yu’un te j-a’tel jtuneletike, ja’ ay ta yok skabik yilel ta lek spisil teme ay mach’a tul cheb mach’a ya stsob sok ya sk’an smak ta stukel yu’un ya sk’ulejtes sbaj ta p’olmalil te patil ya stoybey stojol; spisil bit’il chaptilaybil mak yantik xan bitik ya spastilay te jk’ule chonbajeltike o yantik jk’ulejetike, te ayxanix ma junuk binti ut’il ya sloloy manbajetik yu’un ya stoybey stojol, te tsaltomabail yame yich’ ich’el swentail te manchuk ja’uk ya xlajik ta uts’inel te manbajetike. Ja’ukmeto mulil me ya xk’ot ta swenta te mach’a ya spas jiche.

Te mantaliletik yame yalbe sk’oplalil te bit’il ya sbisbe stojol te biluketik, te bintik ya stak’ ta chonel swenta yu’un ya xtu’un ta sleel sk’ulejalil o bintik ay yu’unik ta tsobil tsob jteklum mok ta stojol slajinik bintik ay yu’unik, ja’nix jich ta sujel ta spukel te biluketike, biluketik mok sit’ yat’elik ta swenta smakbeyel sbe mok ya yich beentesel te bit’il mayuke, ja’nix jich ta stoyel stojol te biluketike. Te mantalil yame skanantay te mambajeletik sok yame yakbey skoltael ta tsobjibal yu’un ta slekilal snopjibal yu’unik.

Te bin ya ya’telin stukel te a’tel tuunel ta Mejikoe, mame smakeluk a’telil ta alel jich biti’il: sbeibal k’op a’yejetik ta jun, radioetik ta ik’, ja’nix jich bit’il yantik k’ulejaletik, bitik ya xtil, kuchibal ta trenetik sok bin yan a’telil ya stak’ ya spas te j-a’tel jtuneletik te bit’il ts’ibabil ta swakebal sok ta sjukebal ta jukeb xcha’winik yu’un Muk’ul mantal jun ta spamal Mejiko, ja’ yu’un te a’teliletike ja’me ya yich’ ta muk binti ya xlok’ ta nopel yu’unik ta Smuk’ul nail Stsobojibal A’tel tuuneletik ta Mejiko. Ja’nix jich binti tsakal k’op ja’ te vía satélite sok te renetik ja’me tulan sk’oplal ta swenta slekubtesel kuxinel jujusep lumetik bit’il ya yal ta jo’eb xcha’winik ta Muk’ul mantal jun; te A’tel Tuunel k’alal ya x-och ya’telin ta spasele yu’un me ya slekubtesbe xkuxlejal sok te slekil utsubtesel o’tanil ta spamal lumetik sok yame yak’ ta na’el te ya xju’ ya yich’ tuuntesel bitik ta chajp spukojibal ya’yojibal banti nitil tsakal ya xlok’ ta a’yel jich bit’il ay yal mantal jun.

Te stsobil jtejklum yame sk’an yich’ ta muk’ te tsobojibalil lekubtesel sok te snail tsobojibalil bijil a’telil te ya xtu’un swenta yu’un ya yich’ beentesel sk’oplali te chajp ta kaj a’tel ta stojol sok tsabil a’telil te bantí, ja jich te bit’il ya yal te mantaliletik, ta stukel jich ya yal, mok sok xat’tsobol winik sok ma komon stuntesel.

Te ajwalile, ayme smuk’ul nail banti ya yak’ ta ich’el ta wenta tak’in te ja’me ya yil bit’il ya spas ya’tel. Ja’me tulan sk’oplal ya ya’telin te joyobok wala sutul ta tuuntesel te tak’ine sok yilel skanantayel ta slekubtesel xkuxinel ta spamal Mejikoe. Mame ayuk yan tuunel mach’a ya spasot ta mantal yu’un ya yak’ ta betanel tak’ine. Te ajwalil yu’une ja’me ayta swenta skanantayel sok ya xtuun ta Smuk’ubtesel kuxlejalil sok ja’me ya spas bit’il chapil sk’oplal ta mantal jun, stsobel skanantayel sok spukel ta lek, jich bit’il ya yal ta sjukcholal jukeb xcha’winik mantal yu’un te Muk’ul mantal jun, mame ayuk tey tsakal stukel te stak’inal stojel jpatane.

Mame stak’ ta ak’el beil ta tukelil yu’un muk’ul at’el jich bit’il te yat’el ya spas te stsobil jtejklume, ta swenta yolil snail tak’in te banti ya stak’ jamtiklael te snail tak’in sok slok’esel sjunal tak’inetik. Te yolil snailtak’in, jich bit’il ya yal te mantaliletike sok bit’il ya stak’ ya x-och te j-a’tel tuuneletike te yich’oj yu’une, yame smakbeey sk’oplal te jolonel, jich bit’il ya x-och ta olil sok yantikxan at’elitik, yak’el ta ot’anil te yame xkoltawan te at’el tuunel ta stojteselbeel sok yak’elbeel ta ilel. Te spaselbeel yat’elil yu’un yawiltak’in ayme ta swenta winiketik ya yich’ik ak’el yu’un te mantal ajwalil ta stsobil jtejklum sok k’asesbil yu’un snail pas mantal mok joyob at’el, ja’nanix jich; yame spas yat’el ay sk’alelal sjalalil sok kajalka te ya yalbe sk’oplal te spasel at’el; ja’nax me ya stak’ ta tijel te me ay beluk bayal spasoje sok ma me stak’ sta yan at’elil mok tikunel, ja’naxme te ya spasik ta yilel yu’un te yawil tak’in sok te ma tojtiklabiluk yu’un at’el nopteswane, Toyol bijil taliletik mok yu’un koltael (sic DOF 20-08-1993). Te antsetik winik te yat’elik yu’un spaselbeel yolil snail stak’in, yame stak’ yich ilel ta lekil chapanel yu’un tsowanejil jich bit’il ya yal tsob matal lajuneb swakwinik ja’ ini muk’ul mantalilto.

Te muk’ul ajwalil ta Mejikoe, ayme yok sk’ab te ja’ ya swentain ta yilel bit’il ya xbeen sok ta xchajpanel ya’telul ja’ sbiil, Yaj-a’telinel ta spamal slumal Mejiko ta swenta bitik ya sk’an sok Yaj-a’elinel yilel swentainel Yipal stulanil xojob, jich bit’il ya yal mantalil jun.

Mame yu’unuk chapnax yajwal te bit’il ya stsob sbaik te a’teletik te ya xchap sbaik swenta skanantaik te bitik snopojik spasel ta stukelik sok te tsobol ts’unbalil junax yatelik ta swenta, yu’un skolta sbaik ta biluk snopik spasik ta stukelik sok ta yu’un spisil pam lum, sok te tojik ta xchonel te ch’iwich ta yantik lum te biluk te ya staik te ta slum sk’inalik ta spamal mejiko sok te biluk ya stak’ tael te ta snail bijil atajibaletike te ja’ ya yak’ik te k’ulejal ta cha ox pam lum te banti ya yich tael sok te manchuk ja’ te bitik tulan sk’oplal swenta lajinel, ya me sk’an te joyob te mach’atik ya stsob sbaik ya yak’ sbaik ta kanantayel sok wentainel ta stojol te muk’ul ta spamal slum sk’inal mejiko sok te muk’ul a’tel tunel yu’un estadoetik, sok sk’anel yayejik te chap k’op ayejetik ta skajal kaj te a’tel tuneletik ta mejiko. Te chap k’op ayejetik ja’ iknixan stukelik sok ya sk’an sjok’obeik te muk’ul a’tel tunesel ta spamal slum sk’inal mejiko yu’un stup’el te mantalil chapal k’alal jich ya sujawan te biluk ya xtun yu’un ta spisil lum, te bitik ak’bil spasik ta swenta xchapel sbaik ta stsobel sbaik ta a’tel mach’auka.

Sok mame xkuyot jchapnax yajwal ta swenta xcha’pasel sts’ibuel sok sk’ajintael yu’un slok’esel te ya’tele sok ta yaybelbel yutsil te ya’tejibike, te ya yich’ik ak’el te mach’a ya snopik sok te mach’atik ya slekubtesik te a’telile.

Te tsobjtejklum, ya me stsakbe sk’oplal te bit’il albil yu’un mantaril, ya me tsak’ ta pasel ta swenta stojol komonil, yak’bel sk’asesibal yu’un komon tuntesel mak ta slok’esel bitik, stuntesel sok ya’ybel yutsilal te bitik u’ninbil yu’un tsobiltsobjtejklum, ja’naxme te yantik te bit’il albil yu’un te mantarile. Te mantariletike yame yalbe sk’oplal sok sk’oplalil ta swenta xch’unel ta spasel te a’teliletik sok stuntesel te bitik u’nintalabile, sok yame smakbe sk’oplal te mach’atik te maba te ay yo’tan-ae ta komon stuntesel.

Te sujel ta swenta abatinel yame yak’ sba-a te bit’il albil yu’un te muk’ul mantalil sok janaxme ya stak’ yich’bel ta pasel ta stojol mantalil.

Ya stak’ ak’el ta koltael ta xjachibal a’teliletik, teme spisilik, yu’un yu’un junche’oxenax k’aal sok te ma xyuts’in te stak’in te tsobil tsob jtejklum. Te tsob jtejklum te binti ya spasta sok yame stsaj te ya’telulto.

Te muk’ul ajwalile ay me yok sk’ab ta a’tel te ja’ sbiil Comisión Federal de Competencial Económica, te ja’me swentaine sbaj ta stukel bit’il ya xchajp ta pasel ya’tel sok binti a’tijibaletik ya stuuntes, te ya’tele ja’me ya yil bit’il lek ya yich’ pasel te tsaltomba ta leel te tak’ine, ja’nix bit’il yilel, sojk’oyel y smakbeyel sbej te ay mach’a stukel ya sk’an swentain yu’un ya sk’uletes sbaj , ja’nix jich bitik yantik chopol ta pasel sok ya yil bit’il ya’teul te swenta p’olmajele, ja’ jich bit’il albil ta yantik mantalil jun sok yantik mantaliletik. Te Comisione, ja’me ak’bil yip yu’el yu’un me lek ya spas ya’tel te ja’me ta skananteyel sok yilel, sjintilayel spisil bitik binti ma lek ta pasel sok yilel te pajaluk me ya’aybeyik sok spukbeyel te yip yok sk’abik ta kanar te ja’teletike yu’un me ma’yuk tsaltomba tulchebnax mach’a ya ya’aybey yutsil.

Te Instituto Federal de Telecomunicaciones sbiile, ja’ jun snail a’telil swentaine sbaj ta stukel bit’il ya xchajp ta pasel ya’tel sok binti a’tijibaletik ya stuuntes, yu’un me lek ya spas ya’tel ta swenta yilel sok skanantayel te lekuk ya spas ya’tel banti ya yich’ pukel k’op a’yejetik ta rarioe sok ta sjipubil k’op a’yeje, jich bit’il albil sk’oplal li’ ta Muk’ul mantal jun sok yantik mantalil, ja’me ay ta swenta xchajpanel, spukel, yilel, spikel sok stuutesel bitik tsakal yip ta spukojibal k’op a’yej ta toyole ja’ sbil (espacio radioeléctrico), ja’nix jich yak’el ta tuuntesel te spukel k’op a’yejetik ta rarioe sok te sjipel k’op a’yej ta namal, ja’ jich ya xk’ot ta pasel bitik pasbil sok bitik chajpanbil yu’un tuuneletik. Ja’me ya sk’an ya yich’ pasel ya’telul bin albil ta swakebal sok ta sjukebal ta Muk’ul mantal jun.

Te Instituto Federal de Telecomunicaciones, ja’me muk’ul a’tel tuunel yu’un yilel te tsaltomba tak’in te ya x-ochtel te banti ya yich’ pukel k’op a’yejetik ta rario sok ta sjipubil k’op a’yej ja’me ay ta swenta spasel bit’il albil sk’oplal ta mantal jun sok ta yantik mantaletik, te Comisión Federal de Competencia Economica, yame yil ta pajal te mach’atik ay ta swentaik a’tel sok yame stup’bey ya’telul teme ay mach’a ya stsalawan ta sk’ulejal ta stukel yu’un me jich pajaluk ay te tsaltomabile, ja’me ya yal banti k’alal ay xtixib ta pasel ta pasel te ay mach’a cha’ox chajp smaktilayeik ta tuuntesel te a’tibaletik te banti ya xlok’ ta pukel te k’op a’yejetike, ja’nix jich bit’il ay ya’yejal ta mantal ta swenta ya yich’ chonel te bit’il ya xk’ot ta makel lek te bin sjamalil te k’inale, yame sk’an ja’ ya yich’ tulantesel sk’oplal bin albil ta swakebal sok ta sjukebal ta Muk’ul mantal june.

Ja’ ay ta yok sk’ab Instituto ta yak’el sok smakel, ja’ jich bit’il yak’el ta k’abal mak sjelel te bit’il chapil ya’telinel ta tak’in, mach’a ja’ yu’un mak swentainoj sok te spikel stijel te jmal yomol tsobolik ta ya’telinel te spukel k’op a’yej ta rarioe sok sjipel k’op a’yej ta namale. Te Institutoe yame yalbe ya’i te Secretario te yich’oj ta wenta te k’alal mato slok’esbeyoj te sk’oplal ya’yejale, ta swenta bit’il ya xju’ ya yal ya’yej te bin stulanil spasel. Te yak’el ta k’abal ya’telinele, yame xju’ ya yich’ chonel, te komon yu’nintayele, ta stukel yajwal mak swoloj stsoboj sbaik ja’nix jich tey tsakalik-ek te mach’atik yomol tsobol nakajtik sok slumal bats’il winik antsetike, jich te stukelike yame xch’uunik bt’il ay sk’op ya’yejal ya’telik te ya xlaj tunuke, ja’ jich’ te bit’il chiknajtesbil sk’oplal ta xchebal, yoxebal, swakebal sok ta sjukebal ta muk’ul mantal jun. Te Institutoe ja’me ya xchapbey sk’oplal bin yipal ya xlok’ stojol bitik ya yich’ ak’el ta a’telinel, ja’nix te stojol bitik nitil tsakaltik ta ya’telinele, ja’nax yu’un nailme ya sk’an ya yal sk’op teme ya xk’ot ta yo’tan te yajtuunel jtsob patan tak’in. Jich bit’il ya sk’an yich’ ak’bel ya’yejale mame yu’unuk ya xmakwan sok yame sk’an te ma xk’ax ta lajuneb xcha’winik k’ajk’al ya yich’ alel, teme k’ax bit’il albil sk’ak’alel teme ma’yuk ya xchiknaj ya’yejale, te Instituto yame sjok’ob bael ya’yejal ta spasel bael.

Te yak’el ta k’abal ya’telinel te sjipujibal k’op a’yej ta toyol, te tsaltombae yame yich’ chiknajtesel ta komon sok te bayeluk yajwal ya xk’ote, ayuk ya yich’ ilel te ma tuluk nax mach’a ya x-och ta sk’ab, melel yu’un me slok’es komon tuunel, ja’ yu’un pek’el me ya stojbey spatanil te mach’a ya yich’e; mame ja’uknax tak’in ya schiknajtes yu’un ya stuuntes te mach’a ya yich’ ak’bel ta sk’ab ya’telinele. Te yak’el ta k’abale yu’un me ya xtuun ta komon sok ta jujchap jnaklejetik, pajaluk me ya yich’ tael te tak’ine, jich bit’il ay ya’yejal ta mantalil jun sok ilbiluk lek ya xk’ot ta pasel. Te Instituto Federal yu’un te Telecomunicaciones, yame stsak ta jun jayeb ak’bil ta k’abal ya’telinel. Te mantalil june yame xchapbey sk’oplal ta yak’el ta tojel smulilal teme ay ya yich’ alel te ya xju’ ya yich’ k’anel sujtel k’alal ak’bilix ta k’abal ya’telinele sok yantikxan, ja’me tulan sk’oplal te ya yich’ na’el stojol bit’il u’uninbile. Te sk’anel sujtel k’alal ak’bilix ta k’abal ta ya’telinele, te Institutoe yame yak’bey sna’ sotojol te J-a’tel Jtuunel ta spamal slumal Mejiko yu’un pajaluk ya yich’ stuuntesel teme ay jich ya xk’ota ta pasele, ja’me yip yu’el te ayuk jich beel ta pasele.

Te Instituto Federal de Telecomunicaciones, yame stulantesbey sk’oplal bit’il te J-a’tel Jtunel ta spamal slumal Mejikoe ayuk ta yok sk’ab bin yipal ya’telinel te spukojibal k’op a’yejetik te ya xtuun ta swenta spasel ya’tele.

Te Comisión Federal de Competencial Economica sok te Instituto yu’un te Telecomunicaciones, ta jujun ya snop ya xchap stukelik te bin ya spasike sok bit’il ya x-a’tejike, ich’bil lek swentail stojil ya x-a’tejik jich ta stukelme ya spas te ya’telike, sok ja’me ya yich’ik bael ta muk’ te bit’il ya’yejal ini:

I. Yich’oj sba ta muk’ stukelik ta yak’el sk’op ya’yejal te bin ya chapanike;

II. Yich’oj sba ta muk’ stukelik ta slajesel stak’inik. Te stsoblej Jtek’alejtik ta j-a’tele yame stulantesbe sk’oplal te ayuk lek stak’inik yu’un bit’il ya spas lek yu’unik te bin ja’ ay ta swentaik spasele;

III. Ya yak’beik sjunil xchapenal ya’tel stukelik, ya xchiknaj teme la yich’ik ilel te bayel macch’a ya xk’ot ta yo’tane;

IV. Ya xju’ ya slok’esbeik xchapenal yilel ya’yel te bin ay yu’unike ja’ ta swenta te bit’il ya xk’ot ta pasel te ya’telik ta yilel swentainel te bin ja’ ay ta yok sk’abike

V. Te mantal junetuike ya stulantesbeik sk’oplal, ta stojol jujun snail ya’telinel, te ch’akaluk ya x-a’tejik te J-a’teleltik macha’tik ya sna’ik bit’il ta st’enel leel a’yej sok te macha’tik ya slok’esbeik sk’oplal te k’alal ya yaich’ix cholbel lek ya’yejal te k’alal ya yich’ chapanele;

VI. Te snail ya’telinel yu’un J-a‘tel Jtunele yame sk’an ya k’ot ta pasel yu’un te tulan sk’oplal chajal machaluk ta ilel sok na’biluk aybiluk te k’op a’yeje. Ya xchap sk’opik ta komon sok ta xchapenal te k’ope ja’ jich ta komon te bin ya yalik ta spisilike; te k’alal ya stsobs baik, ya xchapik sok ya slok’esbeik te xchapenela ta komon sitilal ya spasik ja’nax ya xju’ ta muken pasel te banti yalojbe sk’oplal te mantal june;

VII. Te bitik ta komon ay smantalil, bin ya xk’ot ma xk’ot ta pasel yu’un te Comisión Federal de Competencia Ecónomica sok te snail Instituto Federal yu’un te Telecomunicaciones ya stak’ sutesbel ya’yejal te bin xchapojike k’alal ya yich’ k’anel kikanel ta xch’ameltsanel ja’nx yu’un ma’yukme te komele. Ja’nax ya xju’ te batik te Comisión Federal de Competencia Ecónomica ya yak’ ta tojel multa mak xchonel slok’esel ta k’abal te bitik aye, bitik ja’ komon u’nintabil mak ja’ te binax yipale, ja’ jich yu’un ja’ to jich ya xk’ot ta pasel teme chapaj te bin la yich’ ka’nel kikanele, jich yu’un teme ay jich ya xk’ota pasele K’alal ja’ ta swentail te bin xchapanbeyojix sk’oplal te snail ya’telinele teme ja’ tey lok’emtal te bit’il ay te xchapanele ja’nax ya xju’ ya yich’ k’anel te batik ya slajes mak te bitik ya uts’inwan k’alal teme chapaje mak ja’a te ka’lal jachtal ya’yejale; te smantaliltake ta komon tuntesbil ta yorail te k’alal xk’ot te chapanele ja’naxme ya xju’ ya yich’ jachesbel sk’oplal te ta ska’nel kikanel ta chapanel ja’ stsakojik ta muk’ te bin lok’emix sk’oplale. Te sk’anel kikanel ta chapanele ja’me ay ta swentaik te ya stsobeyik lek ya’yejal te jwesetike sok te snail chapanojibale macha’tik snopojbeik lek sk’oplale ja’ jich te bit’il ya yal te ta swaklajunebal yo’winik mantale yu’un te Muk’ul mantal june. Mame ba ya yich’ tsakel te bitik a’yej mak smantal junil te bit’il ta yitilnax ya xchapan sbae;

VIII. Te jyomawaletik ta snail a’tele ta jujun ja’wil ya yak’ik ta a’yel bin yilel xchapoj ya’telik sok ta ox-oxeb u ya yalik te bin ya spaseik ta stojol te J-a’tel jtunel Jmantalteswanej Jtek’lejetik, ya yal ya’yejik ta Stsoblej Jtek’lejetik ta j-a’tel yu’un j-a’tel jtunel sok Stsoblej Jtek’lejetik ja’ jich bit’il ya yal ta yoxlajunebal yo’winik mantal yu’un te Muk’ul mantal june. Te J-a’tel Jtunel ta spamal slumal mejikoe yame xju’ ya ska’n ta snail Stsobojibal Jtek’lejetik yu’un bit’il ya yak’ik ta na’el te bitik la spas ta ya’telik te Jyomawaleyik ta snail te ya’telinele;

IX. Te mantal junetike yame sjachesbeik sk’oplal swenta snail ya’telinel te ayuk jamal chajaluk ta sitilal te bin ya spas te jtuneletike ja’ tulan sk’oplal te j-a’tel jtunel iblil jambil chajambil te bitik sjuniltake;

X. Te bin yipal ya yich’ik tojel te tek’anbil j-a’teletike ja’me ya stsak ta swenta te bin albil sk’oplal ta sjukebal sjukwinik mantal yu’un te ini Muk’ul mantal jun;

XI. Te tek’anbil J-a’teletike yame xju’ ya yich’ik lok’esel ta ya’telik yu’un ta xcha’kajal te ta yoxkajal Jtek’lejetik ayik ta spamal slumal Mejiko, ta skaj yu’un te ma jichuk bat ta pasel te ya’telike, ja’ te bin ya yal te mantal june, sok

XII. Te jujchajp snail a’tel yu’unike, ay me wolwanej te ja’me najkanbil k’axem ta olil te jay tulik te a’teletik banti Smuk’ul Tsobajibal A’tel Jtuuneletike (Cámara de Diputados) jich bit’il ya yal te mantal june.

Te jujchajp wolwanej yu’un ajwalile, ja’nix jich bit’il Comisión Federal de Competencia Económica sok te Instituto Federal de Telecomunicaciones, ayme juktulik tejk’anbil a’teletik, ayme jolol yu’unik te stsajbil yu’un muk’ul ajwalil te ja’me ya yak’beyik ya’tel te tuunel ta smuk’ul nail tsobojibale.

Te muk’ul wolwanej ta jujchajp nail a’telile, najkanbilme ta Smuk’ul Nail Stsobojibal yu’un A’tel Tuuneletik, ja’me ya yak’ sk’opik k’axem ta olil te jay tulike, cha’kaj ta yoxkajal ya a’tejik ta chaneb ja’wil, ya xju’ ya yich’ik cha’tejk’anel teme jich ak’ot ta nopel yu’unike. K’alal ya yich’ik tsael me winik ants, ja’me ya xk’ot ta smuk’ul wolmawaj ja’xanix te bin sjalalil ya sk’an ya xlaj te tek’anbil ya’tele.

Te tek’anbil j-a’teletike yame ska’n te ja’ik te macha’tik te bit’il albil sk’oplal ini:

I. Jnaklumetik te p’ekajemik ta slum sk’inal Mejiko sok te ya xju’ yu’un ta stunesel spisil te yich’el ta muk’ xch’iel sk’opojel sok stek’anel J-a’tel jtunel;

II. K’axem ta jo’lajuneb xcha’winik ya’wilal;

III. Ilbil n’abil te yich’ojbe lek stojil swentail kuxlejale sok ma’yuk banti yalel moel ta sleel smul sok ak’bil stoj ta chukel k’axem ta jun ja’wil;

IV. Ay lek sjunil sp’ijubtesubil bin junil snopoj xchanoj;

V. Ayuk a’tejem, teme jtebnax a’tejeme ja’ oxeb ja’wil, banti tulan la yak’ ta ilel te bin ya sna’ spasel te bin snopojbe sjunile, teme ta ya’tel j-a’tel jtunel mak ta nopteswanej tulan nitil tsakal sk’oplal sok te ya’telinel tak’in k’ulejalil, spukel k’op a’yej ta radio mak sjipel k’op a’yej ta namal, ja’ te bin junukil ya stsak sbael;

VI. Yak’el ta ilel, jich’ te bit’il te la yich’ix alel sk’oplale, te ya sna’ bin yilel stulanil ya’telinel te bin ja’ a’tel ya ych’ teka’nel ta spasele.

VII. Ja’me teme ma’yuk bay k’axem ta Secretario yu’un Estado, Fiscal General sok muk’ul ajwalil mak ajwalil slumal Mejiko, Jtek’lej ta spamal slumal Mejiko mak ta jsep lume mak Ja-‘tel J-a’tunel ta Muk’ul lum Mejiko, k’alal bit’il ya yich’ najkanel yu’un ya’tele.

VIII. Te Comisión Federal de Competencia Económica yame sk’an ma’yuk yoxebal ja’wil a’tejem a sok ma’yuk sbako chajpuk a’tel ta snail a’teletik, ja’me wokol teme ay banti kechel stojol smule sok ma’yuk bay a’tejem ta Instituto Federal de Telecomunicaciones, yoxebaltel ja’wil, yame sk’an ma’yuk bay a’tejem sok ma’yuk ta muk’uljyomawane ta snail a’teletik mak ta yantik, ja’ into ja’me jich ya xchajp te Institutoe.

Te tejk’anbil a’teletike mame stak’ smakik yan a’tel mak yantik biluk ta pasel, ja’naxme ya stak’ teme ta skaj tuunel yu’un nopteswaneje, mame xju’ xchajpanik yan a’yejetik teme snopjibal yu’un stukelik mak ay yan binti ya sk’an spasik, ja’me ya xch’uun bin albil sk’oplal ta mantalil jun sok yame yich’ ilbel smulik jich bit’il albil sk’oplal ta Xchanebal Ya’yejal ta Muk’ul mantal jun sok ya yich’ tulan chajpanel ta yantik muk’ul chajpawanejetik te la xk’axumtay ya’tel jich bit’il ya yal ta muk’ul mantalil. Te mantalil june ja’me ya yilik bit’il ya x-a’tejik sok yantik a’teletik ta swenta te sleel tak’ine.

Te tejk’anbil tuunele, yame xjalaj baluneb ja’wil ta ya’tel, teme ts’akaj yu’une mame stak’ xcha’ och ta yan belta. Yan teme jochol jilel te ya’tele, yame xcha’ yich’ leel yan sjelol jich bit’il chapel sk’oplal ta artikulo, yu’un me jich ja’ ya slajin lok’el te kejchel a’telilel.

Te macha’tik ya sk’an x-och a’tele yame yak’ik ta ilel sok ayukme yu’unik te bin ya yich’ k’anel ta swenta sp’ijilik ta stojol Jchap Jtsawanejetik ilwanejetik, ja’ jich bit’il mach’a ayik ta muk’ul a’teletik yu’un Banco de México, Instituto Nacional para la Evaluación de la Educación sok te Instituto Nacional de Estadística y Geografia. Ja’ yu’un ts’into te mach’a ya yich’ ya’tel yu’un ta stsael te a’teletike, yame stsobawan ta sleel yan yajwal te banti jochol jilem te a’tele, ja’me ya xjil te macha’ bayel ya sta stejk’anel te ja’ wolwanej ya xjil ja’yeb ja’wil ch’akbil sk’oplale.

Te muk’ul wolwaneje yame spukbey sk’oplal ta sleel banti jochol ya xjil te a’tele. Yame sk’an te ts’akaluk ay yu’un bin ya yich’ k’anbey jich bit’il albil sk’oplal ta artikulo, teme k’ot ta ch’uunel yu’une yame yich’ ilel sp’ijil yo’tan yu’un ta spasel te a’tele, ya yich’ ak’el ta a’yel sok komon ilbil ya xjil ta spasel te a’tele.

Ta spasel yak’el ta ilel te sp’ijil yo’tane, te mach’a yich’o ya’tel yu’une yame stsakbey sk’op ya’yejul te niwaktik smuk’ul snail p’ijililetik sok yame spas ta lek te ya’tele.

Te muk’ul wolwaneje, te jujchajp jochol a’tele, yame stikon bael ta stojol muk’ul ajwalil oxtul sbiilik te maba k’axemuk ta jo’tul, te mach’a toyol la yak’ik ta ilel te sp’ijil sjol yo’tanike, teme maba ts’akaj te jaytul albile yananix xlok’ yan sjunil ta ik’el mach’a ya sk’an. Te muk’ul ajwalile ja’me ya stsaj mach’a ya yikitay sok yame xbajt yak’ sbaj ta smuk’ul nail tsoblej yu’un muk’ul tuuneletik.

Te mach’a ya yich’ ak’beyel ya’tele, teme bayel mach’a jich yo’tanik te m’uk’ul tuuneletike, ja’naxme lajuneb xcha’winik k’ajk’al ya yich’ ak’el ta na’el mach’a k’an jiluke. Teme ay jich ma xk’ot ta yo’tanik te Jtek’lejetik te macha’ tikonbil bael sbile yu’un te Jtunel j-a’tele, te muk’ul J-a’tel Jtunel ta spamal slumal Mejikoe yame cha’tikon bael yan bilil ja’ jich bit’il albil sk’oplal ta sbajkajal ta jxat’ mantalil jich te bin yilel ya yich’ pasele, teme mananix ya yich’ tsakele teme yu’un yan te banti albil sk’oplal yu’un te Jchap Jtsawanejetike, ja’me ya yich’ix tejk’anel yu’un a’tel tunel.

Spisil binti ya yich’ pasel ta swenta stsael sok snajkanel mach’a wolwanejetik mame stak’ ta tenel.

Baluneb xcha’winik mantal. Teme ay ochtel tenel ta lum k’inal, jinel lekil utsilal, yantik muk’ul uts’inel ta stojol krisanuetike, te Muk’ul Ajwalil ta Mejikoe sok teme ay maba stsoboj sbaik te Muk’ul Jtuuneletik ta Snail Muk’ul Tsobleje, te Muk’ul Ajwalile, yame slok’esbey sk’oplal te ay muk’ul uts’inel ta spamal slum sk’inal Mejiko sok yato me smakbey skoplal te ich’el ta muk’e, yu’un me ya jkoltay bajtik; jich te muk’ul ajwalile ja’me yal jayeb k’aal ya xjalaj uts’inel sok ma’yuk me mach’a ya smakbey sk’oplal koltayel. Jich te Muk’ul jtuuneletik ta banti Snail Tsobleje, ja’me ya ya’bey ya sotojol muk’ul ajwalil te ja’me ya yak’ sbaj koltaywane ta uts’inel sok yame stak’ spas mantal yu’un ak’a stsob ta oranax yantik jtuuneletik.

Teme k’ot ta chajpanel smantalule, mame stak’ ta makel sk’oplal ta ich’el ta muk’ te krisanuetike, yame yich’ ich’el ta wenta te lekil utsilale, manchuk ayuk labanel sok p’ajel, jich bit’il albil ta mantalil jun, yame yich’ ta wenta skuxlejal kotol bak’etalil, ya yil, ya ya’ay, ta sna’el lum k’inal banti p’ekajelil lumalil; yich’el ta muk’ alaletik, yich’el ta muk’ stsael stek’anel j-a’tel jtunel, kolel xchapbenal jol o’tanil, ta sjulesel ch’ulelal sna’el k’inal sok ya yich’ ta muk’ ch’unel stoyel jchapuk sk’op kajwaltik; stulan k’oplal ta smelelil sok xtal xbajt spasel; smakel skomel te muk’ul tsakel ch’ayel sok yilbanijel kotol bak’etalil, ja’nix jich mame stak’ makel te ich’el ta muk’ ta swenta smeltsajnel, xchapanel te yuk skanantayel bit’il ay te yich’el ta muk’e.

Jich te bit’il ay sbik’tajesel mak smakel ich’el ta muk’e sok kanantayel wentainel ta jujutule yame sk’an lek chapil sok ayuk lek wentainel stojil te ya’yejal ja’ jich bit’il albil sk’oplal li’ yu’un ta Muk’ul mantal jun sok ja’nixme jich stulanil bit’il stulan te k’op jajchem te ya yich’ chajpanel, yame sk’an ich’el ta wenta spisil yo’otik ayuk ta smelelil, lekuknax sbaj, a’aybiluk, chiknajtesbilik, tujkibiluk ta alel sk’oplal sok manchuk ayuk ilbanijel.

K’alal teme laj yorail sbik’tajesel smakel te stuuntesel ich’el ta muk’e sok ilel a’yel wentainel ta jujutule, lek teme ju’ ta pasel te bin sjallil chapil sk’opalel mak yu’un ja’ la yak’ mantal, ya slok’es mantal te Stsobojibal Jtek’lejetike; spisilme jaychap mantal sok sk’oplal ta xch’uunel spasel k’ot ta pasele mame ayukix stunanil yip ya xlaj jiluk. Te J-a’tel Jtunele, ma stak’ ya yalbe sk’oplal mantal ya slok’es ta stsobojibal te Jtek’lejetik te banti ya yal te laj sk’oplale yu’un te bit’il ay sbik’tajtesel smakel te ich’el ta muk’e.

Te mantaletik te la slok’eslan te a’tel tuunele k’alal la yich’ bik’tajtesel makel stuunesel, yame yich’ ilel ta oranax yu’un te Snail Muk’ul Jchapanwanej Jtojobteswanej yu’un te lumetike, ayuk ya yal ya’ayej tsakoj sbaj sok mantal june.

Xcha’kumul a’yej

Ja’ ta swenta te macha’tik nakajtik ta slum sk’inal te Mejikoe

Lajuneb xcha’winik mantal. Te nainel ta stsobil jtejklum yame staik ta bejk’ajel mok ta yich’el sjunil.

A) Swinklel tsobiltsobteklum te mach’aik bejk’ajemik lea:

I. Te mach’atik ya xbejk’ajik ta sjoylejal sk’inal Stsobil jtejklum, ja’ chikan te banti talem slumal sme’stat.

II. Te mach’atik xbejk’a ta yan lum k’inal, alnich’anetik yu’un meiltatiletik te ay sjunalik yu’un nainel ta sjoyobal sk’inal tsobil tsob jteklum, yu’un tatil bejk’ajem ta sjoylejal ta stsobil jtejklum, mok yu’un me’il bejk’ajem ta sk’inal stsobil jtejklum;

III. Te mach’atik xbejk’ajik ta yan lum k’inal, alnich’aniletik ta yu’un me’il tatiletik stsobil jtejklum te ay sjunalik, yu’un tatil ta stsobil jtejklum te ay sjunil, mok yu’un me’il stsobil jtejklum te ay sjunil, sok

IV. Te mach’tik ya sbejk’ajik ta nux kuchjibal tak’in mok xulem tak’in, me’ta yu’un miltomba mok sk’asesel bolmalil.

B) Yu’un stsobil jtejklum yu’un ay sjunalik:

I. Te swinklel yan lum k’inal ya staik sjunik ta snail yak’jibal sjunil.

II. Te antsetik mok winiketik yan lum k’inal te ya xnubinik sok winik mok sok ants swinklel stsobil jtejklum, lea yuk yu’un mok xchiknantesik snaik ta yot’il sjoylejal stsobil jtejklum sok ya xchunik te bit’ik ya xk’anot yu’un te mantalil.

Bulucheb xcha’winik mantal. Ja’me ay sujelal ta xch’uunel yajwalel slum sk’inal Méjikoe:

I. Yak’bel snopel jun yal xnich’anik ta snail nopjunetik te swentaine ajwalil mak yantik snail te ma ja’uk sweintaineje, ta sjajchibal, sbajkajal, xcha’kajal mak ta yantik niwaktik nopjunetik sok p’ijilil ta soltaroil, jich bit’il albil ta mantalil jun.

II. Koelal ta sk’alelal sok yorail te bit’il albil yu’un te at’el túnel ta tejklum, ta yich’el ya’yejul sok tujk’awane swenta yu’un jich wik’em sitik ta snopel sbeik yu’un joch’winik snopel stijel tujk’etik sok snael te sbijil tujk’awane.

III. Xchajpanel sba sok yak’el sba ta Skananteel ta Stsobil jtejklum, ja’jich te bit’il ya yal te mantalil yu’une, swenta lek chajpal sok skoltael te koljibal, te sjoylejal, te st’ubilal, te sbeibaletik, mok túnel yu’un koljibal, jich bit’il uts’ilal sok te skojanel ta yot’il; sok.

IV. Yak’el tak’in komon stuntesel, ja’nix te bit’il ta stsobil jtejklum, jich bit’il ta yolil Stsobil jtejklum sok Tsob jtejklum te banti ayik ta nainel, ta pajalmnax ya yich tael sok komonax jich bit’il ya yal te mantalile.

Lajcheb xcha’winik mantal. Te mantal yame stojtes te nopesel yu’un beibal te ak’bil yu’un te swinklel stsobil jtejklum ta yan lum k’inaletik sok xchiknantesel tojtesibal swenta smakobil k’opetik yu’un chab stsobil jtejklum.

Te snopel te yat’el sok bit’ik swenta spaselbeel, jich bit’il yu’un te Muk’ul mantalile, yame sk’anot te swinkleluk stsobil jtejklum te bejk’ajem lea, ya yich’ k’uxubtael te mach’a jich sk’oplal yich’oje sok te mema sk’anbey sjunal ta yan stsobil jtejklum. Ja’i kuxubtaelto yame yich’ ta ak’el ta stojol te bit’il albil yu’un yantik mantaliletik yu’un yawil pas mantal.

Ta sk’alel yu’un utsilal, ma tuluk yan lum ants winik ya stak’ ya xtuun ta Tujk’awane, mauknix ta yip te tsajkawetik mok kanan komon stuntesel. Ta wentainel ta stojol tujk’awane ta sk’alel yu’un utsilal sok ta tujk’awanejetik ta Yip Xulem tak’in ta spisil ora, mok yat’elinel yantik at’elil mok yabatinel ta swentanix, yame sk’an swinkleluk yu’un stsobil jtejklum te bajk’ajemik lea.

Ja’l at’elilto janax me ya stak smak te jnitawal yu’un tujk’awane te mach’a ya jti xulemtak’inetik, jti at’ibal tak’inetik meltsane at’ibaltak’inetik sok, yu’un ta spisilnix, ta spisil te at’el winik te ya xbeenik ta nuxkuchjibaltak’in mok xulemtak’in ya yak’ sba ta ilel sok te spak’al stsobil jtejklum mok spak’alxan sbomalil stsobil jtejklum. Yame xtunuk swenta yat’elinel te jnitawal yu’un nuxkuchjibaltak’in sok spisil te bit’ik ya stak tuun lea sok jnitawal yu’un tultux tak’inulja’.

Te swinklel stsobil jtejklum ja’me k’anbil ta lek te bit’il yantik swinklelum ta jun pajalnax ta spisil yakjibal sok spisil at’eletik smak’el mok abatinel yu’un ajwalil te banti ma yet’aluk tsak’ajem ya’wilal.

Yoxkumul a’yej

Ta swenta jyan lumetik

Oxlajuneb xcha’winik mantal. Ja’ik me yantik naklumetik te mach’a maba sch’uunejeik bit’il albil sk’oplal ta lajuneb xcha’winik artikulo, ja’nax yame yich’ ich’el ta muk’ sok ich’bil me ta muk’ ta stojol muk’ul mantalil.

Te muk’ul a’tel tuunel ta snail m’uk’ul tsoblej sok nail me nopbil ya sk’an teme ya yich’ lok’el ta tenel ta slum sk’inal Méjiko jich bit’il albil ta muk’el mantalil, yame yich’ schajpanel banti ya x-ain sok jayeb k’aal ya yich’ kanantayel.

Te jyan lumetike mame stak’ ya stik’ sbaik ta sjachesel k’op ta stsael stek’anel J-a’tel Jtunel.ta spamal slumal Mejiko.

Xchankumul a’yel

Ta swenta jnaklumetik ta Mejiko

Chanlajuneb xcha’winik mantal. Ja’me yawalul stsobil jtejklum te winiketik sok te antsetik binti, te le’bek’ajemik ta stsobil jtejklum, tsobo, ja’nix jich, yantikxan bitik k’anbil:

I. Teme ts’akajem waxaklajuneb ya’wilal, sok

II. Ya sk’an ay slekil yot’an ta kuxinel.

Jo’lajuneb xcha’winik mantal. Ja’me yich’elik ta muk’ jnaklumetik:

I. Snakanel ta komon tsael j-at’el jtunel;

II. Ya xju’ yich’ tejk’anel biluk a’tel tuunelil komon lejbil yu’un krisanuetik, ja’me jich slekilal bit’il albil ta mantal jun. Yame yich’ ich’el ta muk’ teme ya sk’anyak sbaj ta tsaltombail ta a’tel jtuuneleil ta partido politikoetik sok teme ay stukel ya yak’ sbiil ja’nax wenta teme ya xch’uun te binti ya xk’anot ta chajpanbil mantalil;

III. Te stsobelbail ta tukelil sok te kolemalil ta swenta yu’un ayuk te slamalil k’inal sok te xchajpel k’op yu’un jtsobwanejetik ta tsobil tsob jtejklum.

IV. Stsakel stujk’ bit’il Soltaroetik ta skoltayel yuts’inel Slumal Mejiko sok snail chajpajibaletik yu’un jich bit’il nakal sk’oplal ta mantal jun;

V. Spasel spisil ta biluknax a’tel te yich’el ta muk’ te bin ya yich’ ka’nel jok’oyele

VI. Yame xju’ yich’ najkanel ta a’tel tuunelil mak yantik ch’uunel k’op, teme ay slekil bit’il albil ta mantal jun;

VII. Lijkesel sk’op ya’ayejal mantaliletik jich bit’il xchajpanbil sok binti ya xk’anot ta Muk’ul mantalil sok Mantalil ta Snail stsobojibal muk’ul a’tel jtuuneletik. Te Instituto Nacional Electoral ayme ta swenta spasel bit’il ya x-abot ta mantalilel, sok

VIII. Ta k’ak’alel jok’oyel ta swenta y’ayejal te stsael snakanal j-a’tel jtunel ta spamal Mejiko ja’me ya xch’unik bael te bit’il ini:

1o. Ja’ ya xtijawan ta ik’el te Stsobojibal Jtek’lejetike, teme yu’un ay la ska’n te:

a) Muk’ul J-a’tel Jtunel ta spamal slumal Mejiko;

b) Jkaj ta yoxkajal jtek’lejetik ta banti junukil te Stsoblej jtek’lejetik yu’un te jteklume mak;

c) Ja’’ik te jnaklumetike, teme yu’un jich ya sk’anik cheb ta jujun sjo’winikal te mach’atik tsakal sbilik ta sjunil stek’anel stsael J-a’tel jtuneletike, ja’ ya yich’ tsakel ta muk’ te bin ya yal te mantalil june.

Te bin albil sk’oplal yu’un te makbil jchol c) mame ayuk ta tijel, te bin ya yich’ ka’nele yame yich’ pasel jok’oyel yame ska’n ya yak’ ye te jujun Stsoblej Jtek’lejetike,

2o. K’alal teme la yak’ yeik cha’winik ta sjo’winikal te jayeb tsakal sbilik ta sjunil stek’anel te J-a’tel jtuneletike, te bin ya xk’ot ta chapel te ya x-och ta ch’unel yu’un te Jtunel j-a’tele sok jmantalteswanejetik ta spamal slum sk’i nal Mejiko sok te yantik j-a’teletik te ay ta swentaik yilele;

3o. Mame stak’ ya x-och ta jok’oyel teme ya stak’ ya yich’ bik’tajtesel makel te yich’el ta muk’ jch’iel jk’opojeletike te albil sk’oplal te muk’ul mantalil june; ja’nix jich te tulan a’yej tsakal te ta xcha’wik mantalile; swenta stsael stek’anel j-a’tel jtunel; te tak’in ay yu’un sok ya slajes te J-a’tel Jtunele; te yilel skanantayel lumetike sok te bin yilel chapal, ya x-a’tej sok yilel sba te ya’tel soltaroetike. Te Smuk’ul nail Chapanwanej ta spamal slumal Mejikoeya yal, k’alal sk’anto ya xlok’ te sk’oplal tijel ik’el yu’un te Stsoblej Jtek’lejetike, teme ay yip stulanil ta mantal jun te bin ya yich’ jok’oyel sk’oplale.

4o. Te Instituto Nacional Electoral ay ta stojol xcholel bitik ya xk’anot jich bit’il ay sk’oplal ta inciso c) ta sbabial apartado li’ta fracción, ja’ jich bit’il schajpanel, spasel, yotsesel ta chinam tak’in;

5o. Te sjok’yel ta jteklume jmaj sk’ak’alel ya yich’ pasel sok k’alal ya stsaot j-a’tel jtunel ta spamal Mejiko;

6º. Te bitik ya xk’ot ta pasel yu’un te Instituto Nacional Electoral ya xju’ ma sch’uun jich bit’il ay sk’oplal li’ ta swakebal fracción ta jun yoxwinik artículo, ja’nix jich bit’il ta yoxebal fracción ta sbalunlajunebal yo’winik mantal li’ta Muk’ul mantalil jun; sok

7º. Te mantaliletike yame schajpanbey sk’oplal sok yame spas binti lek ta pasel, ja’ jich bit’il ay sk’oplal li’ta fracción.

Waklajuneb xcha’winik mantal. Ja sujelil yu’un te yajwalel te stsobil tsob jtejklum:

I. Tsakel ta bajk’uel ta jtejklumetik, ya yak’ ta ilel te bak’alal ja yu’un stukel te yajawalume, snail spasobil bitik, sbijubteselbail mak a’tel bitik tael; jich bit’ilxan tsakal ta jun sok j-ich’awal ta swenta yu’un swinklel lum, ja’nax te bit’il slajinbe sk’oplalil te mantalile.

Te stsobelbail sok te mach’a joyob ay ya’telik te ya X-ich’wan ta wenta ta stsobil tsob jtejklum yu’un yajwalel lum sok sk’anel sjunil te ak’bil yu’un yajwalul tsobil tsob jtejlum jaik tuntesel te ya xtun ta komon stuntesel, sok ja’nix jich ya’telik smakojik te Tsob jtejklume soknix te swinkilel lum te bit’il chiknatesbil skoplalil yu’un te mantaril;

II. Xchapanelbail ta Kanan Stsobil tsob jtejklum;

III. Stsael a’tel tuunel sok sjok’obeyel ya’ayejal, jich bit’il schajpanbil ta mantalil jun;

IV. Te a’telil makbil ta tsa’awil ta komon yu’un ta Stsobil tsob jtejklum mak ta Jtsob jtejklum, mame stak’ jtebuk te me maba ya yich’ tojele; sok

V. Te at’elil smakojik te jtak’uwanejetik yu’un tejklum te banti nainemik, bitil ya x-a’tejik te tsaojibale sok te sk’aseswanejetike.

Juklajuneb xcha’winik mantal.

A) Ma jtuluk winik ma stak’ ya yich’ makel ta Stsobil tsob jtejklum yu’un.

B) Te slumal batsil ya’walul mejiko ta swenta stalemal ya xch’ay yu’un te bitik yantikbele:

I. Ta sk’anel spasemal o’tanil ta Stsobil tsob jtejklum ta yan lum k’inal, mak yu’un ch’unel mak stuntesel sjol ixtabililetik jich bit’il ya sta-a te bitik ya sk’an ta Tsob jtejklun yanlumk’inal, sok

II. Swenta sjalajel yu’un ta joeb ja’wil ta joyob ta yanlumk’inal.

C) Te yajwalum ta mejiko ya xch’ay:

I. Swenta xch’unel mak stuntesel sjol ixtabililetik yu’un ajwaliletik ta yanlumk’inaletik;

II. Ya yich’ sch’uunel ta spasel mak ya’telal ta stojol yan lum a’tel tuunel teme ma’yuk yak’oj ya’aye te ya xju’ x-a´tej ta a’tel tuunelil ta Mejiko.

III. Stsakel stuuntesel matanil ya yak’ yan lum a’tel tuunel te banti ma’yuk yak’o ya’ayej te a’tel tuunel ta slum sk’inal Mejikoe;

Te muk’ul a’tel tuunel ta Mejiko sok jtek’lejetik yu’un jnaklumetik ta smuk’ul nail Stsobojibal muk’ul chajpanwanejetik, tojobteswanejetik ta Snail Muk’ul Chajpanwanej ta spamal slum sk’inal Mejiko yame xju’ stsakik sok stuuntesik mantalil ta yich’el ta muk’ yu’un yan lumetik;

IV. Xch’uunel ta stojol yan lum a’tel tuunel, yich’el ta muk’ a’telil te ma’yuk jojk’oybil ta stojol muk’ul tuunel ta spamal Mejiko, ja’nax ya xju’ stsael yich’el ta muk’ swenta ts’ibajel sok p’ijil tulan a’tel ta stojol ch’iel k’opojel, ayuk makel stukel;

V. Yu’un skoltael, ta sp’ajel te Tsobil tsob jtejklum, ta jun yan lum k’inal, mak jtul Ajwalil ta yan lum k’inal, chikan biluk ya yalik te snail ts’ibojibal mak ta jun muk jchajpanwanej ta sp’ejel balumilal, sok

VI. Te yantikxan bitik te yal te mantaliletik.

Waxaklajuneb xcha’winik mantal. Te beetik mak slekilaltak’ te swinklel lum ya yich mak’el:

I. Yu’un ma yich’ojok pasel, te ma’yuk slikib ta ch’unel, te ma bilukuk nax sujelil ya tsak’ otsesel ta waklajuneb xcha’winik mantaril. Ja’ ini makelil yame xjala jun ja’wil sok yame yakxan ta ch’unel yantik muliletik ja’nanix jich te biti pasbil te binti yak’o ta na’elstojol te mantarile;

II. Teme yu’un subil ta spasel muk’ul mulil yu’un mulil teme ya sk’an ya yich’ tojel ta wolajelil, ya xlik ta ajtael skalal smelelil jun yu’un chukel;

III. Te sjalalil slajinel stojel te mulil yu’un wolajelil;

IV. Ta swenta paxetel mak yakubel te jich chajpalix sk’oplal jich bit’il smako te mantaliletike;

V. Te mach’a lok’em ta anel ta swenta lekil chajpanel, ja’to te k’alal ya slok sk’opalil ta tsakel yame xjajch’ sjunal te binti mulil spabil; sok

VI. Ta swenta xch’ak’el ya’wilal ya yich pasel ya smak ta tojel mulil yu’un xkejch’anel.

Te mantarile jame ya yal te mach’a ya xk’ot xch’ayuke, sok soknix te yantik smakelil ich’bil ta muk’ yu’un ya’walum, sok te yantik x-mak’ te beetike yu’un swinklel lum, sok bit’il yilel ta pasel ta chajtojtesel.