GUI’CHI’RO’ BIA’RA RIAPA’ XQUENDA CA BINNI NABEZÁ NDAANI’ GUIDXI RO’ ZAGUITA (MEXICU)
Gui’ chi’ ro’ bia’ ni gucua’ lugui’ chi’ ro’ xti’ Guidxi ro’ lu5 xi beu febrero iza 1917
Ra bidxaa diidxa’ ne gucua’ lu DOF 27-05-2015
Diidxa’ lá Nirudo’
Diidxa’ lá’ I
Ca guenda ni napa binni guidxi ne ni Rapa laa
Ndaga 1º. Lu ca guidxi ro’ dxaga guidubi zaguita (Mexicu) guirá’ binni zapa ca guenda rudii gui’chi’ ro’ bia’ di’, ne laaca que zanda guianadxi de gaca cani ná diidxa’ di’ pa cadi laca laani gui’ni’ ni pa zá’ o pa co’.
Guirá’ ca diidxa’ bia’ ni guireendu ne gueda gacane ca guenda nazaca xti’ binni guidxi la? napani xi chinanda cani casi ná lu ca diidxa’ xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’ ne napani xi chinandani casi xcaadxi diidxa’ bia’ ra bitaagú guidxi ro’ xtiidxa’.
Guirá’ xixe xaique guidxi de racatica cayunica’ dxiiña’ napa cabe xi gapacabe ca guenda nazaca xti’ binni guidxi huaxa nirudo’ napa cabe xi chinanda cabe casi ná ca diidxa’ dede guiralu, qué chu’ tu guini’ pur laaca’ ne cadi guiaana ndahui. Guidxi ro’ napa xi gapa’ guir´’a guenda nazaca xti binni guidxi ne guyubi xi donda guca’, ne cuaqui donda ique ni guniná tuuxa binni huaxa nirudio’ napani xi chinandani casi diidxa’ ca diidxa’ bia’ ca.
Guiruti’ zanda gutoo binni ndaani’ ca guidxi ro’ dxaga guidubi zaguita (Mexicu). Ca binni de xti’ guidxi ni ucua yaga xquidxi la?, casipe’ quixheñeeca’ lu layu xtinú maca bilaca’ ne zapaca’ guirá’ guenda rudii ca diidxa’ ro’ bia’ di’.
Guiruti’ zanda gudxii deche tuuxa tisi binni huala’dxi’ laa, pa zá de gadxe guidxi, ne ca pa naca gunaa naca nguiu, pa nagoola, pa nahuiini’, pa napa xiixa, pa risaaca pa co’, pa nazaaca, pa huará, pa runi xiudu’, runi xtiidxa’ o guni guintiica gacala’dxi’ pa ma bichaaganá’ o pa co’ pa ca guniná ca xquenda ca binni ni cayapa lu gui’chi’ ro’ bia’ di’.
Ndaga 2º. Guidubi naca zaguita (Mexicu) tobi lucha si laa, ne qui zaanda guilaa.
Guidubi naca zaguita (Mexicu) nabeza xtale binni gadxé, gadxé xquendabiaani’, ti ndaani’ ca xquidxi ca binni huala’dxi’ nga biale ca diidxa’ ri’, dxi bizulu’ ca dxu’ bixhatañee xquidxicabe. Ne laca laacabe ribii cabe tu gaca xaique xquidxi cabe, ne gapa cabe bidxichi, guenda xti’ cabe, ne ti lade lade zanda gapacabe ca guenda ri’.
Xquendabiaani’ ca binni huala’dxi’, nga riguixhe tu laa nga zanda icaa ca diidxa’ ro’ bia’ ri’.
Ti guidxi huala’dxi nga ca guidxi huiini dagu’lisaa ne xtale xtipa’, casi lu ca xpidxichica’ ne lu ca guenda ne xpia’ca’ ne ca guenda runi dxiiña’ xtica’ ne ca xpia’ ni nabeezane ca lu ti layu ti zaca ganda guzuubaca’ xtiidxa’ ca xaique ca’, casi pe’ ná lu xquenda ne xpiaca’.
Ca guidxi huala’dxi’ zanda gunica’ bia’ ni ná si ca’ diidxa’ ro’ bia’ ni ca lu gui’chi’ ro’ bia’ ri’, ne zanda gunica’ ne gutagulisaaca’ guidxi ro’ zaguita (Mexicu). Guirá’ guenda gapa ca guidxi ro’ ne guidxi huiini’ ca la? zaca cani lu ca diidxa’ ro’ bia’ di’ casi ca lu ca diidxa’ dxaaga rari’, huaxa zaqueca naquiiñe’ guniabia’ca’ ca diidxa’ xti’ binni huala’dxi’ ne paraa nabeezaca’.
A. Gui’chi’ ra ca, ca diidxa ro’ ri’ riguixhe xapiaani’ ne rudii ni naquiiñe ca guidxi huiini ne guidxi huala’dxi’ ti gunica’ ni naca’, ne zaqueca, guiapa xpiaca’ ti ganda:
I. Quixheca’ modo zacazanda guibani ca’, ne xquenda lisaa ca’, xhiiña ca’, sica ribica’ xaique xtica’ ne xquenda biaani ca’.
II. Gúnica’ casi ná ca diidxa’ gula’qui’ xquidxica’ ti ganda quixhe cue xia ca’, ca guenda ridinde ni raca ndaani’ xquidxi ca’, huaxa naquiiñe’ chinandaca’ ni ná ca diidxa’ ro’ bia’ ca lu gui’chi’ ro’ bia’ ri’, ne guiaapa’ chaahui’ guirá’ ca guenda nexhe’ xti’ tutiisi binni, ca guenda napa guirá xixé binni ne jma rusi naquiiñe guiiapa’ guidubi naca guenda xtica’ gunaa. Ca diidxa’ ro’ bia’ ri’ zaguixhe ca’ xi guirá’ zanda gaca’ ti ca xaique diidxa’ bia’ ne ca binni ruguu binni ndaani’ liidxi guiiba’ ganda guiquiiñe ca’ ca diidxa’ ri’.
III. Gúnica’ casi ná ca diidxa’ gula’qui’ xquidxica’ ti ganda quixhe ne cue xia ca’, ca guenda ridinde ni raca ndaani’ xquidxica’, huaxa naquiiñe’ chinandaca’ ni ná ca diidxa’ ro’ bia’ ca lu gui’chi’ ro’ bia’ ri’, ne guiapa chahui’ guirá’ ca guenda nexhe’ xti’ tutisi binni, ca guenda napa guirá xixé binni huala’dxi’ ne jmarusi naquiiñe guiapa’ guidubi naca guenda xtica’ gunaa ne nguiu. Ca diidxa’ ro’ bia’ ri’ zaguixhe ca’ xi guirá’ zanda gaca’ ti ca xaique diidxa’ bia’ ne ca binni ruguu binni ndaani’ liidxi guiiba’ ganda guiquiiñe ca’ ca diidxa’ ri’.
IV. Guiapa’ ca diidxa’ huala’dxi’ xtica’ ne guidale ca guenda ni napa xquenda biaani ca’.
V. Guiapa’ ca ne guidale guenda nabaani xtica’, ndaani’ gudxi layú ra nebeeza ca’ casi ca lu gui’chi’ ro’ bia’ ri’.
VI. Ganda chu’ ca’ tobisi, ne guzuubaca’ ca diidxa’ ni ca lu gui’chi’ xti’ xpixuaana xiixa layú, ne ca diidxa ca’ lu gui’chi’ ro’ bia’ ri’ ne guirá’ gui’chi’ riree lu xtiidxa’ ni, ne zaqueca naquiiñe guzuuba ca’ xtiidxa’ ca binni huala’dxi’ ni nabeeza ndaani’ ca guidxi huiini ca, ne xcaadxi binni ni nabeeza ndaani’ cani, ne cani maca naca xpixuaana layú que. Zanda guicaaca’ ne iquiiñe ca’ guirá’ ni rudii guidxi layú ri laaca, casi cani nuu gaxha de ra nabeezga ca’ ti ganda gaca cani ca lú gui’chi’ ro’ bia’ ri’, ne ganda guidagulisaa neca ca diidxa’ bia’ xtini.
VII. Ca binni huala’dxi’ la?, zanda cui ca’, tu la zanda gaca xaique xquidxi ca’.
Ca diidxa’ ro’ bia’ liibi lisaa xti’ ca guidxi ro’ dxaaga zaguita (Mexicu) nga quixhe’ne gusiene ca diidxa’ xti’ ca xaique xti’ guidxi’, ti ganda gapa ca’ xtipa’ ne cuica’ xaique xtica’, casi ná xquenda biaani ca’.
VIII. Ganda chu’ ca’ lu guirá’a xixe dxiiña’ ne xtiidxa’ guidxi ro’ zaguita (Mexicu). Ti ganda gapaca’ ca guenda ri la?, naquiiñe chu’ ca’ lu guirá’ xixe lu ca guenda ridinde xti’ diidxa’ ro’ bia’, pa xtale ca’ o pa xtubi tobi si, ne naquiiñe pe chinanda ca’ ca xquenda ne xpia, ne xtiidxa’ ca binni huala’dxi’, ti ganda gaca ni na gui’chi’ ro’ bia’ ri’. Ca binni huala’dxi’ la?, zanda gapaca’ tuuxa ni gutiixhi xtiidxa’ ca’ ne xtoobi ni guzuhua lu xtiidxa’ ca’, ca binni di la?, naquiiñe pe’ gana ca’ modo nabaani ca binni huala’dxi’ ti ganda guni ca’ xhiiña ca’ jneza.
Ca diidxa’ ro’ bia’ liibilisaa ne ca guidxi ro’ xti’ zaguita (Mexicu) la?, laasi ca’ nga zanda quiixhe ca’ xi dxiiña’ racaladxi ca’ binni huala’dxi’ guni, ti ganda gaca ca binni huala’dxi’ tuuxa ne gaca neca’ ca xaique xquiidxi ca’.
B. Xaique ro’ guidxi zaguita (Mexicu), ne ca guidxi ro’ xti’, ne ca xaique guidxi huiini, zuyuubi ca’ guisaaca xhiiña’ binni huala’dxi’ bia’ ca risaca xhiiña’ tutiisi binni ne cadi cuee chuu cabe laaca’, ne zuyuubi ca’ ti yoo ra guisaaca ne ganda guiapa’ ca guenda xti’ ca’ binni huala’dxi’ ne zaca guirooba ca xquidxi ca’ ne dxiiña gaca ne laaca’.
Ti ganda guirá’ guenda nana’ ne guiluxe guirá’ ni cayaadxa’ gaca’ lu ca guidxi huala’dxi’, ca xaique guidxi napa ca’ xi guni ca’ ca ndi’:
I. Zuni ca’ dxiiña’ ti guirooba’ ca guidxi ra nabeza ca binni huala’dxi’ ti ganda guidale dxiiña’ ndaani’ xquidxica’ ne chu’ guenda nazaaca lu guenda nabaani xtica’, lu ca dxiiña’ ri’ zadaagu lisaa guirá’ ca xaique guidxi, ne zaqueca naquiiñe’ guidxiña ca binni guidxi. Ca xaique guidxi nga quiixhe’ pa bia nga bidxichi guni ne ca guidxi huiini xti’ dxiiña’.
II. Gudiica’ ne gutaleca’ yoo ra riziidi binni ne guireeca’, guyuubica’ guiziidi’ binni ra guidxaaga diidxa’, guenda huala’dxi’ne diidxa’ xtia, guiziidi’ binni huanisi gu’nda’ ne gucaa lu gui’chi’, ne guiluxe ca’ bia’ naquiiñe’ guziidica’ neca qui guiree caaca’ guiziidica’ guinica’ dxiiña’ ne guire caaca’ lu guenda riunda’. Guidxela bidxiichi gata’ lu náca’ binni huala’dxi’ cayunda gui’chi’ bia’ tiisi gacaladxica’ guiziidica’. Gaca ti gui’chi’ ra ica ni guiziidi’ binni huala’dxi’ ni gului ca xquenda ca xquidxica’, ne ra gaca gui’chi’ ri la?, napa cabe xi guinaba diidxa’ cabeni ca binni huala’dxi’ xi modo gacaladxica’ gaca’ ca dxiiña’ ri’, ne guni bia’ binni guirá’a ca guenda huala’dxi’ nuu ndaani’ guidubi guidxi zaguita (Mexicu).
III. Guihuini ra chu’ ra che’ binni guianda ne guidale ra che’ ca binni huara, lu gudubi guidxi zaguita (mexicu) ne laca naquiiñe guidopalu guirá’ sica rusianda ca binni huala’dxi’ saqueca guizaa ni go guirá’ binni huala’dxi’ jma ru si ni go guirá’ xcuidi.
IV. Guihuini chu’ guenda nazaaca ndaani’ ca guidxi huala’dxi’ ne zaqueca ra nabezaca’ ne ra quite ca’. Lu ca dxiiña’ ne lu bidxidxichi rudii ca xaique guidxi laaca ti ganda cui ne gaca chahui yoo ra nabezaca’, ne zaqueca guidale xhiiña’ ca xaique guidxi ne ca binni ni dxandi pe caquiiñeni nga icaani’.
V. Guidxela ti neza ti ganda chu’ ca’ gunaa huala’dxi’ lu intiisi dxiiña’ ti zaca guindisaca’ xquidxi ca’, ne dxiiña’ gacaladxi ca gunica’, ne naquiiñe icaaca’ ti guenda rusianda, ne icaaca’ ti guenda racane ti guiree caaca’ ne guisacaca’ ti zaca guizaca xtiidxa ca’ lu guenda nabaani xti’ xquidxi ca’.
VI. Guixele’ jma neza ro’ ni ganda guchiiñalisaa ca binni gadxé gadxé guidxi, ne guidale ca neza ruchiña ne ruchaga xtiidxa’ binni.
VII. Gacaneca’ chu’ dxiiña’ ni gutale guenda nazaaca lu xquenda nabaani ca binni huala’dxi’ ne guidxela ra ganda gapaca’ bidxichi, ne ca xaique guidxi ne tutiisi binni gacaladxi gudii dxiiña’ lacabe ti gapa cabe ti ndaa bidxiichi, guidxela xi dxiiña’ zanda gunicabe, dxiiña’ ni cue ndu’ cabe ne ni ganda gutoo cabe ndaani’ intiisi luguiaa.
VIII. Ca xaique guidxi guyubica’ gacaneca’, ca binni huala’dxi’ ni rie riguni dxiiña’ gadxe guidxi, casi ca lu ca layu xti’ zaguita (mexicu), zaqueca lu ca guidxi zitu xti’ gringu, ne naquiiñe gaca xiixa ti ganda guiaxa ca binni ni cayuni dxiiña’ ca’ jneza, ne gaca ti dxiiña’ jma jneza ra guiapa’ guenda nazaca xti’ ca gunaa, chu’ ti dxiiña’ ni gacane lu guenda ro xti’ ca xcuidihuiini ne ca’ ni ma huanisihuiini ne badudxapahuiini’ xiiñi’ ca binni ni rie riguni dxiiña’ guidxi zitu xti’ gringu; ne guiapa’ dxichi’ ca xquenda ca xhiiñi ca’ ne guihuini xquenda ca’ ne xpia’ ca’.
IX. Chu’ xtiidxa’ ca binni huala’dxi’ lu ca dxiiña’ ni chiguni xaique ro’ zaguita (mexicu), ne xtiidxa’ ca xaique xti’ ca guidxi huiini ca, ne xtiidxa’ ca’ xaique guidxi ro’, paque nacabe gunicabe ni la?, neca uca diaga si cabe xtiidxa’ ca’.
Ti ganda gaca guirá’ ca diidxa’ bia’ ma’ ca lu gui’chi’ ro’ bia’ ri la?, yoo ro’ ra dxaaga ca binni zuhua lu xtiidxa’ guirá’ ca guidxi dagulisaa zaguita(mexicu), ca binni zuhua lu xtiidxa’ guidxi ndaani’ ca guidxi ro’ dxaaga, ne ca xaique guidxi bia’ ra nexhe ni gúnica’, zaguixhe ca’ pabia’ bidxiichi iquiiñe’ ca binni huala’dxi’, ti ganda gaca guirá’ dxiiña’ ni ca rari’.
Ti cadi gacaná ca guenda nexhé rari’ ni nexhé gacane ca binni huala’dxi’ ndaani’ xquidxi ca’ la?, laaca zapa guirá’ guidxi huiini ca cani ti gapaca’ tobi si guenda ni ca lu ca diidxa’ ro’ bia’ ri’.
Ndaga 3º. Guirá’ binni napa xide guiziidi’ gun’da’ ne gucaa lu gui’chi’. Xaique xti’ guidxi ro zaguita (mexicu), ne guirá’ guidxi zunica’ dxiiña’ ti guiluxeca’ ne guiree caca’. Ca guenda riziidi’ ri la?, napa xide guiziidi’ guirá’ xixe xcudi ne ni huniisi cani.
Ca guenda rusiidi’ ni napa guidxi ro’, zaguita (mexicu) la?, napa xi guiziidi’ binni ca ni jneza ne nayaguie’, ¿ne lu ca guenda rusiidi’ ri la? napa xi guiziidi’ binni ganaxhii xquidxi ne guidagulisaaca’ binni de xti’ guidxi, ne cadi chu’ dindendeneca’ xti guidxi tisi cadi nuu xiixa jneza.
Guidxi ro’ nga gu’ya’ gaca ca dxiiña’ xti’ guenda riziidi’ jneza ti zaca chu’ jmá xiixa’ ni gusiidine cabe ca xcuidi sicarú ne laca napa xi de gu’ya’ cabe guidagulisaa ca binni rusiidi’ xcuidi ca xneza, laca naquiñe chu’ xtale xiixa ni gusiidi’ ca xcuidi ca, laca naquiñe guiziidi’ ca binni rusiidi’ ca xcuidica gu’nda’ ne gucaaca’ jmá ti zaca ganda gusiidi’ cabe xneza ne nayado’.
I. Ca guenda riapa’ ni riete lu ndaga 24 xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’ ra ná de que ca binni ni rinanda intiisi yu’du’ la?, zaa chinandaca’ ne guriti zabee ni laaca’, huaxa ne ca guenda riziidi’ xti’ ca yu’du’ ri la?, guiruti zaanda gusiidi’ ni ndaani’ yoo ra riziidi’ ca xcuidi gui’chi’.
II. Ca guenda rini’ ni gusiene ca guenda rusiidi’ binni ucaa ne gun’da’ gui’chi’ la?, napa xi chinanda ni lu ca guenda ni nanna jma , ti zaaca jma zaziidi’ binni guchaa, ne ziu xpiaani ne guiruti’ zaguite laa.
Ne jmaru si:
a) Zanda guini’ guirá’ ni racalaadxi’, ne guenda rini’ ni raca la’dxi ca la?, que zaaca di ni casi ná ti xaique diidxa’ bia’ ne que zaca di ni casi ni ná ti politicu, huaxa zaca ni ti guidxi naya, ne zacaneni gapa binni bidxichi, ne zabeezaca’ jma nayeche’;
b) Xtipe’ guidxiro’ nga gacani, ¬ti – que ziuu guenda ridinde ne guiruti’ zuni xtini– zacaneni guidxela guirá’ ca guenda nana ni cadi’di’ binni guidxi, ne ni maca rudii xlayú binni guidxi nga gacane laa pacaa ni maca napa binni nga gacane laa, gudxiilu binni guidxi cadi gacaná ne guixa’ lu guenda ribi binni guidxi, ne binni nga guyubi bidxichi ni ganda guibanine ca lisaa xtica’, cadi zabezadica’ gudiicabeni laaca, ne laca naquiñe gu’ya’ca’ guirooba ne cadi gati’ ca guenda ne xpia’ca’;
c) Zacaneni lu xquenda nabaani binni, ti zaaca gusirooba ni lu guenda riziidi xtica’, ne ca ni nabeeza ndani guidxi ro’ zaguita (mexicu) la?, zanaxhii saaca’, ne zaca guirá’ gunaa ne nguiu zadagulisaaca’ ne zasaca xtiidxa’ca biaca biaca.
d) Napa xi gacani xneza ne nayado’, ti zaca jmá zaziidi’ cabe ne jmá zaguuni xpiaani cabe lu ca guenda riziidi’ ca;
III. Ti ganda gaca ni ná lu guiropa’ ndaga de lu ndaa II xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’ la? xaique ro’ guidxi zaguita(mexicu), nga quixhe modo zanda gaca gui’chi’ ni chi gusiene ca gunaa ne nguiu ni chi guiziidi’ guca ne gu’nda’, guiluxeca’ ne guiree caaca’, ca dxiiña’ ri la? zacani guidubi naca ndaani’ guidxi zaguita (mexicu). Ne huaxa ra gaca ca dxiiña’ ri la? xaique ro’ xti’ guidxi ro’ zaguita(mexicu) la? naquiiñepe gu’ya’ cabe xtiidxa’ ca xaique guidxi huiini ni liibilisaane zaguita (mexicu) ne xcaadxi guidxi ni nuu ndaani’ guidxi ro’ ri’, ne laca naquiñe guihuini xtiidxa’ ca binni ni racane chu’ jmá’ guenda riziidi’ ne guenda rucaa, laca zaqueca chu’nu ca jñaa ne bixhooze ca xcuidi ri’ laca zaqueca guihuini xtiidxa’ ca nguiu ne gunaa ni rusiidi’ xcuidi gu’nda’ ne gucaa huaxa naquiñe gacani casi ná lu ca diidxa’ bia’. Ra guidxaa pacaa chu’ tulaa gacala’dxi’ gaca xaique xiixa yoo biaani’ pacaa guicaa xiixa guenda ni rudii guidxi ro’ binni gaca la? naquiñe chu’cabe lu xiixa guenda ruguubia’ xpiaani’ binni ti ganda gaca cabe ni ti zaca zahuini pa ganda gaca cabeni. Diidxa’ ro’ bia’ nga gu’ya’ xi neza gata ca diidxa’ ni chiduubia’ ca binni ni gacala’dxi’ guicaa xiixa de ca guenda ni gudii diidxa’ ro’ bia’ ni ruya’ gaca xhiiña’ guenda riziidi’ xneza, huaxa ra gaca ca dxiiña’ ne diidxa’ ri la? guidxi ro’ bia’ napa xi chinanda casi ná lu ca diidxa’ ni rapa ca guenda nazaca xti’ ca binni ni rusiidi’ xcuidi gucaa ne gu’nda’ ti zaca que zacaná di’ ca guenda nazaca xti’ cabe ti laca cani lu gui’chi’ ro’ bia’ ri’. Pa ca diidxa’ bia’ ri’ cadi guini’ guicaa cabe xiixa ni gusirooba’ lu xpidxichi cabe la? que zacadini. Ca diidxa’ ni biete rari’ la? que zacadini zaca para ca yoo ro’ ni cayete lu ndaa VII xti’ ndaga ri’;
IV. Guirá’ guenda rusiidi’ binni ucaa ne gun’da’ la?, que ziaxa di’ nin ti de gaayu’.
V. Ne jmaru’ si ra gaca ca dxiiña’ ni gusiidi’ binni ucaa ne gu’nda’ bia’ tiisi ne guiree caaca’, ti ganda gaca cani ca lu niru do’ diidxa’ ra ruzulu ra rini’ de guenda riziidi’ binni, xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’ la?, guidxi ro’ zaguita (mexicu) zuluini tutiisi binni xinga guenda rundaa ne guenda rucaa, ne zuyuubini ca dxiiña’ ni jma sicarú ni guiziidi ca binni nabeza ndaanini, ne zacane ni lu ca guenda ni jma nanna ti guiziidi’ binni jma ne laaca zacaneni guiasa ne guirooba ca guenda ne xpia’ ca binni nabeeza ndaanini.
VI. Ca binni ni rusiidi’ binni ucaa ne gun’da, ni cadi runi xiiña’ xaique guidxi la?, zanda guisiidica’ ca xcuidi modo guiale ladxi’ ca’. Huaxa cadi guiree cue cabe de lu ni na lu gui’chi’ bia’ ri’, guidxi’ ro’ zaguita (mexicu) la?, zanda gudii ti gui’chi’ ca binni ni gunduuxe ne pa que gunica’ jneza la?, laaca laani gaxha ni gui’chi’ que laa. Ca binni ni rusiidi’ binni ucaa ne gun’da’ ni cadi runi xiiña’ xaique guidxi la? napa xi gunica’ ca ndi’:
a) Gucheche naca’ ca guenda riziidi’ gui’chi’ ne chi nanda ca’ casi pe na lu guiropa’ ndaga diidxa’ ni xti’ ndaa IIri’ ne cani calu III ndaa xti’ ndaga ri’.
b) Niru do’ naquiiñe gapa cabe ti gui’chi’ ni guluiná de que zanda gusiidi cabe binni gui’chi’ casi pe na lu gui’chi’ ro’ bia’ ri’;
VII. Ca yoo biaani’ ro’ ne xcaadxi yoo ra riziidi’ binni guca ne gu’nda’ ni gudii guidxiro’ laaca xiixa guenda ra guyubica’ laasica’ xi modo guibanica la? laca laaca nga gacaca’ xaique xtica’; ca dxiiña’ ni de guenda riziidi’ ni sá’ nanda ca nga, guyubica’ modo gacaneca’ guidxi ne gusaniruca’ ca guenda ne xpia’ca’ huaxa nirudo’ napaca’ xi chinanadaca’ casi ná lu ndaga ri’, huaxa ra guni cabe ni la? naquiñe chinanda cabe modo ca gusiidi cabe, ne modo cu’ bia’ cabe xquenda biaani’ binni; ne laca laacabe gu’ya’ cabe xi neza cuaqui cabe xi modo gusiidi’ cabe, laca laacabe cuaqui cabe pabia’ guiaxa guica lá binni, xi guni cabe ti ganda cuidxi cabe binni guidxiña’ che chi guica lá ra nuucabe, ne tu binni zanda chu’ ra nuucabe gusiidi’ cabe; ne gu’ya’ cabe xi modo guindisa cabe xpidxichi cabe. Ca dxiiña’ ni gueda lu guenda riziidi’ la? zaca cani casi ná lu ndaaga 123 ne lu lana ro’ A xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’, ne casi ná lu diidxa’ bia’ ni rapa ca binni runi dxiiña’ huaxa zacani casipe’ modo raca xiixa’ dxiiña’ ni jmá nanui, ne laca huaxa naquiñe gu’ya’ cabe modo ná lu ca xtiidxa’ ca yoo biaani’ ro’ ca ne ca diidxa’ ni cani’ ndaa ri’;
VIII. Ca’ xaique ro’ ni ruzuhua lu xtiidxa’ binni guidxi ca la?, zuyuubica gutagu’lisaaca’ xtiidxa’ ca’ ti guihuini pa bia’ nga gusiidi ca’ binni uca’ ne gun’da gui’chi’ guidubi naca ndaani’ zaguita(mexicu), ne zabeca bia’ tiisi diidxa’ ro’ bia’ ni iquiiñe ti ganda guireche ná ca dxiiña’ ri’ ndaani’ guidxi ro’ zaguita(mexicu) ne ca guidxi ro’ xti’ ne ca guidxi huiini xti’, ti guihuini pa bia’ nga quiixe ca binni ni runi xiiña’ ca ni ra gucheca’ ne ca ni gucheneni ne.
IX. Ti guisaca ca dxiiña’ de guenda rusiidi’ la? bi’ni’ cabe ti dxiiña’ ni cu’ bia’ xpiaani’ ca binni ni rusiidi’ xcuidi. Ca binni ni gu’ya gaca ca dxiiña’ ri’ nga cani runi dxiiña’ ndaani’ yoo ro’ lá’ Instituto Nacional para la Evaluación de la Educación, yoo ro’ ri la? zaca ni ti yoo ni que zaquiñe’ xpidxichi xtobi ti ganda guni xhiiña’ ne laca qué ziuudi’ tu gucaa ridxi ti gabi xi modo gunini’ xhiiña’ ni. Ca dxiiña’ ni gunini nga cu’ bia’ xpiaani’ ca binni ni rusiidi, ca xcuidi huiini ne cani má’ canaza guiziidi jmá’ ngue runi la? naquiñe’ gaca:
a) Guni cabe ti dxiiña’ ni ganda gusiidi ca xcuidi ca jmá’;
b) Cuee cabe diidxa’ bia ni gucaa ridxi ca binni biziidi’ para gusiidi’ para cani nuu ndaani’ gudxi ro’ la? ne cani nuu ndaani’ ca guidxi huiini ca;
c) Guni cabe ca dxiiña’ ni chi gusiene ca ne gucheche cabe ca diidxa’ ca ne ra gaca ndi’ la? cuee ca neza ni ganda gunichahuine cabe ca guenda nazaca xti guenda rusiidi’ ra guyubi cabe ca dxiiña’ ni gusisaca gunaa ne nguiu tobisi.
Ra gudxiña binni gutaagudiidxa’ ne ca xaique la? gayu binni nga chu’ ndaani’ yoo ro’ xti ra ridaagu diidxa’ ca. Pa guiadxa tobi de cani chi guni dxiiña’ ca la? ca xaique ni ruzuhuaa lu xtiidxa’ binni gudxi ca cui’ tulaa zanda guiaana lu ca dxiiña’ di’. Ra guibi’ binni ri la? chopa chonna de ca xaique ni ruzuhuaa lu xtiidxa’ binni guidxi ca nga guini tu guiaana ne napa xi gacani lu chinna te chií dxi. Ne pa ca xaique diidxa’ bia’ que guini xiixa la? ma binni que guicaani.
Pa malasi yoo ro’ ra runi ca xauque ni lu xtiidxa’ binni guidxi que, qué ná icaa de tuuxa ni la?, xaique ro’ guidxi, zuguube tibi naqui’chi’ casi ná ndaaga diidxa’ ni c a luguia ca. Pa guenda guchiña chonna binni ti ganda gu’ya’ cabe tulaa zanda gacani.
Ca binni ni chu’ guni xhiiña’ ca xaique guidxi ca la? naoa xi gaca cabe binni nabae nanna de ca dxiiña’ ri’ ne ca gusaabe ca neza dxiiña’ ni canaba gui’chi’ ro’ bia’ ne gadxe iza nga guindaaca be lu ca dxiiña’ ne zandaca cui binni laacabe ti guni dxiiña’ xti bieque ne cada iza nga ma sichiba cabe de jmá’ dxiiña’. Ca xaique ni guiaana ri la? qué zandadi’ guindaacabe lu ca dxiiña’ ca chií bitapa iza. Pa gueda guiadxa tuuxa lu ca dxiiña’ ri la? binni ni guiaanaga gu’ya gaca dxiiña’ ri la? guyuubi tulaa guiaana lu ni ti ganda gunduuxe dxiiña’ ni biaana nadahui que. Pa gacala’dxi’ cabe guiré ca binni ri la pa huarasi cabe ti zaca ná Diidxa’ lá IV xti’ gui’chi’ ro’ bia’ gacani ne que zandadi’ gapacabe xti’ dxiiña’ huaxa cani che guni xhiiña’ yoo ro’ r inga zanda ne pa canagusiidi’ cabe.
Ca binni cayuni xhiiña’ ca xaique que cui’ tulaa zanda guiaana lu ca dxiiña’ bia’ lu dxi’ nabaqui’ diidxa’ ro’ bia’ gacani.
Diidxa’ ro’ bia’ naga guini’ xi neza guni yoo ro’ ca dxiiña’ ne laani la? napani xi gunini dxiiña’ nayado’, que guiquiñeni xpidxichi xtobi ti ganda gunini xhiiña’ ni, gsuhuini ni xi cayunini, gacane cabe gunaa ne nguiu ne cadi chupa chupa chonna si dede guirá’.
Diidxa’ ro’ bia cuaqui ca neza dxiiña’ ni naquiñe’ ne ni gacane yoo ro’ ca ne ca xaique xti’ ca yoo biaani’ ni nuu ndaani guidxi ro’ zaguita (mexicu) ne ca ni nuu ndaani’ ca guidxi huiini ca, ganda gutaagu cabe diidxa’ ti gaca ti dxiiña’ de guenda rusiidi’ nayado’.
Ndaga 4º. Casi na gui’chi’ bia’ ro’ ri’ la?, guirá’ gunaa ne nguiu napa xi guizaca’ biaca biaca. Ne laaca laani nga gusiroobani, ne gutagulisaani xquenda biaani binni ti guibani ca jneza.
Guirá’ binni nga quixhe panda’ baadu’ gapa, ne casi racaladxi gutale ca xiiñi’ ca’.
Guirá’ binni napa xi gapa ti guendaró chahui’ ni gucha laa, ne ti guendaró ni gusibani laa.
Guirá’ xixe binni guidxi npa xide gapa ti guenda ra guiapa ca xquenda nazaca xti’ xquenda nabani. Diidxa’ ro’ bia’ nga guini’ xi neza dxiiña’ gaca ti ganda gapa binni guidxi ca guenda riapa lu xquenda nabani ne laca ca neza dxiiña’ ri’ gusiene ca xaique xti’ ca guidxi huiini ca ti zaca gaca ni canií ndaa XVI xti’ ndaga 73 xti’ Gui’chi’ ro’ bia’ ri’.
Guirá xixe binni napa xide guibani ndaani’ ti guidxi naya ra que chu’ gu’xhu’ ni guniná xquenda nabani ti zaca ganda guirooba ne guinisi sicarú. Guidxi ro’ nga gu’ya’ gaca ca diidxa’ ni ca rari ri’. Cani guniná guidxi guzaqui’ ne guni xiixa gu’xhu’ ra guniná ndaani’ guidxi la? luguiabe guiaba donda que ti zaca ná diidxa’ bia’ ni rapa guidxi ti que chu’ xiixa guenda naná ca gacani.
Guirá’ xixe binni napa xi gapa cabe nisa ni gue cabe ne ni guiquiñe cabe bia’ naquieñe guiquiñecabe. Guidxi ro’ nga cuaqui ca guenda nazaca ti ganda gapa cabe ne guiquiñe cabe xiixa nisa biaca biaca huaxa ca diidxa’ bia’ ca nga cuaqui ca neza ganda guiquiñe cabe cani, ne laca naquiñe chu’ guidxiro’, na ca guidxi ni nanda deche gudxi ro’ ca lu ca dxiiña’ ri’, laca napa xi ca guidxi huiini ni nanda deche ca gudxi ni bite lu guiropa de ca diidxa’ ni biete ri’, ti ganda gaca ca dxiiña’ ri’ jmá sicarú la? laca naquiñe chu’ binni guidxi gutaagu xtipa ti ganda gaca cani xneza.
Guirá’ lisaa napa xi gapa ti lidxi huiini pipi do’. Diidxa’ ro’ bia’ nga quiixhe pa bia’ ti’ nga caquiiñe ti gaca ni na ni.
Guirá’ xixe binni napa xi gapa xiixa gui’chi’ ni guini’ padé laa ne casipe’ gale napa xide che’ guica lá ti gapa ti gui’chi’ ni guini’ tu lá ne paraa gule. Xaique ni runi ca dxiiña’ ri la? napabe xide gudiisibe gui’chi’ ri’ dxi nirudo’ ca binni ri’ guica lá luni.
Guirá’ ni gacala’dxi’ guidxiro’ guni la? naquiñe gu’ya’ cabe cadi guniná cabe xquenda ca xcuidi huiini ca, ti zaca ganda chu’ jmá guenda ni gapa laacabe. Guirá xcuidi huiini laca napa cabe xtale guenda ni gudii laacabe ti guendaró cha’hui’, gubanani cabe xneza ti que gapa cabe xiixa guenda huará, laca naquiñe che cabe ndaani ca yoo biaani’ ca ti ganda guziidi’ cabe gu’nda’ cabe ne gucaa cabe ne laca naquiñe gapa cabe ti xigaba’ nalate ti ganda chichite cabe caadxi.
Ca lisaa, ne ca ni cusuniisi ne ca ni cayapa ca xcuidi, napa xi guya que chi gana ca guenda ni rapa ca xcuidi. Ca guidxi ro’ xti’ zaguita nga quiixhe ni caquiiñe ti guinisicabe jneza. Ne iquiiñe ni laacabe.
Zudii guidxi ro’ guirá’ ni zanda gacane binni, ti ganda gaca ne ca’ guiapa’ ca guenda xti’ ca xcadcuidi.
Guirá’ xixe binni napa xi chu’ lu ca guenda ne xpia’ ca xpinni ne lu guirá’ xiixe ca dxiiña’ ni rudii guidxi ro’ ri’, casi na ca diidxa’ ni cayeté ra ri’, zaqueca lu ca dxiiña’ ni bisaana nee ca binni guenda laacabe. Guidxi ro’ nga gucheeche diidxa’ xti’ ca guenda ni napa binni huala’dxi’ ti zaca ganda guiroobaca’ lu guidubinaca xiiña’ ca’ ne xtiidxa’ ca’ ne guiriti’ guxiidxi laaca’. Diidxa’ ro’ bia’ nga quiixhe ca neeza ti ganda chu’ ca binni di’ lu ca xquenda ne xpia’ ca binni huala’dxi’.
Guirá’ xixe binni napa xi che’ sá’ guxhooñe’ ne guziidi’ xiixa ni ganda gacane laa cadi gaca gasti’ lu xquda nabani casi quite’ tapudxi’.
Ndaga 5º. Nin ti binni que zanda ucueza cabe laa, lu intiisi dxiiña’ ni racaladxi guni o dxiiña’ ni guluiladxi guni ne cadi gucheene diidxa’ ro’. Ca dxiiña’ di zanda guianadxi ca ni ra guiree xiixa diidxa’ ro’ bia’ nacubi, ra guchee necabe xtobi o pur xtiidxa’ xaique ro’ xti’ guidxi o cani guni’ diidxa’ ro’ bia’ ne ra guninacabe xquenda ca binni guidxi. Guiruti’ zanda guiaxa ni ribee ndu’ xiiña’ pa cadi ne xtiidxa’ ti xaique diidxa’ bia’.
Diidxa’ ro nga zanda quiixhe ndaani’ ca guidxi ni liibilisaa ne zaguita (mexicu), xi dxiiña’ nga caquiiñe gui’chi’ ti ganda gaca ne tu zanda guni ni, xinga naquiiñe’ guni cabe ti ganda gapa cabe ni, ne tu nga xaique zanda gudiini.
Guiruti’ zanda uca’ cabe laa guni xiiña xtobi ne que guiaxa jneza, caxaique ro’ si nga zanda uca’ ca’ tuuxa guni dxiiña’ pa bichee neca diidxa’ ro’ bia’, ca dxiiña’ ri la? napani xi chinanda ni ni lu ndaa I ne II xti’ ndaga 123 xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’.
Ca dxiiña’ ni guinaaba’ si ne uca guidxi laacabe nga que ziaxa di, casi na diidxa’ ro’ bia’, casi ca guiiba’ ni riquiiñe’ ca dxu’, ne ca ni ruzuuba’ cabe xtiidxa’ ne zaqueca xiiña’ ca binni ni runine xaique guidxi dxiiña’, ne zaqueca ca binni ni ribiicabe ne ni que ribii cabe para gapa ti guenda ndaani’ yoo lahui’. Ca dxiiña’ ni runi binni ra rie rinaaba’ diidxa’ ne chitopa’ panda miati’ nabeeza ndaani’ ti yoo, ne ca binni ni cheti rua mexa ra chi guzee cabe lu gui’chi’ laaca que ziaxa di ca’, huaxa ca binni ni guni ca dxiiña’ ri’ jneza la?, zanda guiaxa ca’ casi na lu gui’chi’ bia’ ri’ ne casi na lu xtiidxa’ diidxa’ ro’ bia’. Ca dxiiña’ ni rudii ca binni ni biziidi’ la?, napa cabe xi gudii cabe ni ne guiaxa cabe ca si na lu diidxa’ ro’ bia’ ri’.
Guidxi ro’ que zudii xtiidxa’ di ra gaca ti gui’chi’ o xiixa ni guchugu’ lu ti guenda xti’ binni ra guni ni gacaladxi pur xiixa si.
Laaca que zanda di’ guni ni ti gui’chi’ ra gacaladxi ni guiladxini tuuxa o uca’ cabe binni que guni ti gui’chi’ ra gudii xtiidxa’ pur chupa chonna gubidxa o guiana ca’ tobi si tiru de guni xiiña’ o gutoo ni racaladxi.
Gui’chi’ ni raca ra chi gaca ti dxiiña’ zanda ucani ni lii gunu dxiiña’ bia’ dxi si biidii lu xtiidxa’ lu ne xtiidxa’ diidxa’ ro’ bia’, que zanda di tiidi ni jma que ti iza pa cayuni naani tuuxa ni runi dxiiña’ ne que zanda di tidi ni jma iza ne guchugu’ cabe binni ra cayuni xiiña’.
Pa’ ni cayuuni dxiiña’ ca’ que guni casi ni ná gui’chi’ ra bini firmar que la?, zucaani laabe guni be dxiiña’ ni ma guni’be gunibe, ne pa que gunibe ni la?, guiruti zanda gusegu’ yoo laabe ndani lidxi guiiba’.
Ndaga 6º. Ca guenda rini’ ni racalaadxi’ que zanda di gutayoo cabe laa pur ngasi, huaxa pa guini’be o guzeetebe xiixa de tutiisi binni, pa guni’be xiixa donda, o pa gunibe xiixa yaya ndaani xiixa neeza; pa gacaladxi tuuxa guidxigute xiixa diidxa’ pa que ñuu ladxi ni la?, napa xi chinanda casi na lu diidxa’ ro’ bia’. Pa gaacaladxinu gannanu xiixa la?, xaique xti’ quiidxi ro’ nga gabi laanu xi cayaca.
Guirá’ xixe binni napa xi che guziidi’ sá’ ne quite tapu’dxu’ ti cadi guizaca xiixa lu ladxido’.
Guidxiro’ naquiñe gu’ya’ ne sá’ nanda gaca ca dxiiña’ ri’ huaxa naquiñe chinanda cabe lu ca diidxa’ bia’ ni runi dxiiña’ de cani cani’ rari’.
Ti gueda gaca ca guirá’ ni ná lu ndaga ri la? napa xi gaca cani ca xaguete’ ri’:
A. Pa gacaladxi binni guidxi ganna xi cayaca ndaani xquidxi la?, ca xaique ro’ xti’ ca guidxi ro’ ne ca guidxi huiini liibilisaane guidxi ro’ zaguita (mexicu) ca la? zuni cabe xhiña’ cabe ca dxiiña’ ri’ ndaani’ xquidxi cabe huaxa zacani casi ná ca diidxa’ ni ca xaguete ri’:
I. Guirá’ xixe diidxa’ ni ucaa tutiisi’ xaique, guca be xaique huiini o xaique ro’ ne ca diidxa’ pacaa ni gapá tutiica binni la? tutisi binni guidxi zanda gu’ya’ cani ne zanda guiapa cani chupa chonna gubidxa si pa zaca naquiele gacani huaxa pa gacani zaca la? napani xi chinandani casi ná lu ca diidxa’ bia’ ca. Ra gacala’dxi’ cabe guiene cabe ca diidxa’ ri’ la? napa cabe xi gucheche cabe ni. Guirá xaique ni guni xiixa dxiiña’ la? napa cabe xi gucaa cabe guiracani lu gui’chi, o xi dxiiña’ runi cabe, huaxa ma diidxa’ bia’ guini’ xi diidxa’ nga zanda guica ne ni co’ ne pa gucaa cabe xiixa la? zucaa diidxa’ ro’ bia’ ca laacabe guxha cabeni.
II. Ca gui’chi’ ra ca laa binni ne ca xcaadxi diidxa’ ni gului xquenda nabaani xtobi la?, ziapa cani casi na lu diidxa’ ro’ bia’ ri’ ne laani nga zanda guliu ni bia’ ra ganda ti’.
III. Tutiisi binni zanda guinaaba’ diidxa’ pur ca xqui’chi’ sin guini’ xi chi guni ne ni.
IV. Ziuu xtale neza ne dxiiña’ ni gului’ binni xi zanda gunica ti gu’ya’ca’ xi ca dxiiña’ cayuni ca xaique xtinu ne cani cayuni ca yoo ni que riqueñe xtipa xti’ guidxi ro’ ti ganda guni xhiña’ huaxa gui’chi’ ro’ bia’ ri’ guini’ xi modo gaca cani.
V. Guirá’ binni napa xide gapa xqui’chi’ ne gunini nacubi ne sin usiadxa ca gaxti’ de ni racalaadxi ca gunica’, ne ca dxiiña’ ni raca ne binni, ne ucaani lu guiiba’ ni rabi cabe computadora ti zaca ganda iquiiñe binni ca ni ne zaca zanna binni xi cayunine cabe ca xpidxichi guidxi ne ti xiixa ni gului’ laacabe xi zanda guni cabe ti ganda gului’ cabe xi guirá’ dxiiña’ ma bi’ni’ cabe pacaa ni gulee ndu cabe.
VI. Diidxa’ ro’ bia’ nga quiixhe pa bia’ ti nga bidxichi’ zanda icaa binni ne gabica guidxi pa bia’ nga bidxichi cudii caaca binni guidxi.
VII. Ne pa qui gusiene cabe laanu jneza decani caquiiñenu gannanu la?, zusaba ná diidxa’ ro’ bia’ laacabe.
VIII. Zapa guidxi ro’ ti yoo ro’ ni que zaquiñe’ xpidxichi xtobi ti ganda guni xhiiña’ ne laca guiruti’ zucaa ridxi laa o gabi cabe laa xi dxiiña’ zanda guni pabia’ bidxichi zanda guiquiñe guidxi ne laca napa xide gapa ra guica lá binni guidxi ti que chu’ tulaa chigundachi’ xi napa xtobi, ti zaca naá diidxa’ bia’ gacani.
Yoor o’ ni cani’ can daga diidxa’ ri’ la? napani xi chinandani casi ná ca diidxa’ ni rapa ca gui’chi’ ra rica lá’ ne xi guirá’ napa binniguidxi huaxa nirudo’ napa xi chinandani casi ná ca diidxa’ bia’ ni guini’ Yoo ro’ ra ria’ diidxa’ bia’ que, ti zaca ganda guia’ chahui’ ca diidxa’ ni gusiene ca binni ni chiguni dxiiña’ ri’.
Yoo ro’ ri’ laca zanda gu’ya’ cabe de ca dxiiña’ ni raca ra riapa’ ca gui’chi ra ca lá ne ni napa binni guidxi jmá’ pa ca xaique ni ruzuhuaa lu xtiidxa’ binni guidxi nga chi guiapa cani napa ca’ laca ca yoo ro’ ni laasi runi xhiiña’ sin que chu’ tulaa gabi laa xi chi guni, ca partidu politicu, ne ra raiapa xpidxichi binni guidxi ne laca ca binni guidxi ni napa tienda ro’ o ca binni guidxi si jmá’ pa xhiiña’ guidxi ro’ cayuni cabe, huaxa cani qué ziapa ca xquichi nga ca xaique ni runi ndaani’ yoo ro’ ra rireexia guirá’ diidxa’ bia’ ne donda xti’ guidxi ro’, huaxa ca dxiiña’ ne ca guichi’ ri’ la? chonna xaique ni runi dxiiña’ ndaani’ yoo ro’ ra ria’ diidxa’ bia’ nga gu’ya’ guiapa cani. Ne laca napa cabe xi gu’ya’ cabe de ca dxiiña’ ni gueda guniná’ xquenda nazaca xti’ binni guidxi, diiña’ ni gueda guni ca yoo ro’ ni runi xhiiña’ xtubi laasi que ne zanda ca nuuca’ ndaani’ guidxi ro’ ne ndaani’ ca guidxi huiini.
Yoo ri la zanda gu’ya’ gu’ya’ ca dxiiña’ de ra guihuini pa xneza guca ndaani’ guidxi ro’ huaxa nirudo’ naquiñe’ gusenda cabe ti gui’chi’ ra guini’ cabe caquiñe’ cabe gu’ya’ xi cazaca ne ca dxiiña’ ri’.
Diidxa’ bia’ guini’ xi diidxa’ zanda guiapa’ ne ni co’.
Ca diidxa’ ni cuee’ ndu’ ca yoo’ ro’ ri la? guiruti’ napa xi gucaalu cani ti napa xide gaca cani. Binni ni ruzuhuaa lu xtiidxa’ guidxi ro’ nga zanda guinaba gu’ya’ xi bizacane ca diidxa’ ni cayuniná ca guenda nazaca xti’ binni guidxi o xti’ guidxi ro’.
Yoo ro’ ni cani’ ca diidxa’ ri’ la gadxe binni nga runi dxiiña’ ndaani’ ni. Ra guibi’ ca xaique ri la? npa cabe xi guinabadiidxa’ cabe binni guidxi tulaa zanda ne laca chupa chonna de ca binni ni ruzuhuaa’ lu xtiidxa’ binni guidxi nga guini’ tulaa zanda gacani ti zaca ganda gaca chu’ xtobi guni dxiiña’ ra má’ biree tuuxa que, ti zaca ná diidxa’ bia’ gacani. Ra guibi binni ri la? Xaique ro’ xti’ guidxi ro’ zaguita (mexicu) nga cuaqui’ chií gubidxa ti ganda gacani. Ne pa lu chií gubidxa de gulii cabe binni ni guiaana guni dxiiña’ que xaique ro’ guidxi ma que guini xiixa la? ma ngue guiaana guni dxiiña’ que.
Ne pa xaique ro’ guidxi guini cadi binni di que guiaana guni dxiiña’que la? ca xaiqe ni ruzuhuaa lu xtiidxa’ binni guidxi cuee ti’ guichi’ ra guini’ cabidxi binni ni gacala’dxi’ guni dxiiña’ que huaxa rari’ napa xi gacani ne xttiidxa’ ca xhupa xhonna de ca binni ni nuu cayuya’ gaca ca dxiiña’ ne zaca zanda gaca ca diidxa’ ni ná ca ndaaga diidxa’ ni ca luguia ri’.
Ca binni ni guiaana guini ca dxiiña’ ri la? zandaa cabe lu ca dxiiña’ ca gadxe iza huaxa naquiñe guni cabe ni ná lu ca ndaa I, II, IV, V ne VI xti’ ndaga 95 xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’, ne laca que zandadi’ guni cabe xti ‘ dxiiña’ ni zanda guni c aba nga gusiidi cabe o ra gacane xiixa yoo ro’ ni racne binni guidxi ne pa gacala’dxi’ cabe cuee cabe ca binni ri la ¿ napa cabe xi chinanda cabe cani ná lu ca diidxa’ Lá’ Guidapa xti’ Gui’chi’ ro’ bia’ ri’ ne laca zanda quiba donda ique cabe.
Ra gaca ca dxiiña’ ri la? napa xi gusisacabe xhiiña’ ca gunaa.
Xaique ni guianna ndaani’ ca dxiiña’ ri la? zabi cabe laaca’ nezalu guira binni qué zadini naga’chi’ lu chonna iza nga napa xi gacani, ne laca zanda guibi cabe xti bieque ne cada iza nga napabe xi gusendabe ti gui’chi’ ra guini’be xi guirá’ dxiiña’ ma bi’ni’ be ndi’ la? napa be xi gusendabeni ra nuu ca xaique ni ruzuhuaa lu xtiidxa’ binni guidxi ne ruzá’ diidxa’ bia’ ne napa xi gacani casi ná ca diidxa’ bia’.
Yoo ro’ ri’ la napa xi gapani chii binni ni gu’ya’ ne zá’ nanda gunini xhiiña’ ni xneza, laacabe la? chopa chonna de ca xaique ni ruzuhuaa lu xtiidxa’ binni guidxi ne rucaa diidxa’ bia’ nga guini’ tulaa zanda guiaana guni ca dxiiña’ ri’. Diidxa’ bia’ nga guini’ xi neza chinanda ca xaique ri ti ganda cui cabe ca binni ri’. Cada iza napa xi guidxaa ca ca binni ni jmá nayoxho’ ni nuu cayuni ca dxiiña’ ri’ pa chu’ tulaa cui laacabe guiaana cae guni dxiiña’ ca la? zanda ru’.
Diidxa’ bi’a guini’ xi donda guiba ique ca binni ri’ pa laaca’ que gunica’ xhiiña’ca’ xneza.
Guirá’ xixe xaique ne binni runi xhiiña’ guidxi la? napa cabe xi gacanecabe gaca dxiiña’ ri’ xneza ne nayado’.
Guirá xixe xaique la? napa cabe xi gacanecabe ca yoo ro’ ri’ ne ca xpinni ti ganda guni cabe dxiiña’ xneza.
Yoo ro’ xti’ guidxi ro’ zaguita (mexicu) ni rului’ ne rutopa ca pabia’ binni nabani ndaani’ guidxilayú, napa cabe xi guindisa cabe guirá gui’chi’ ni bitopane cabe pabia’ binni guidxi nabani ne nabeza ndaani guidxi ro’ ri’, lca ngueca guni xcaadxi yoo ro’ ni runi casi ca dxiiña’ ri’ la? laca napa cabe xi gului’ cabe ca dxiiña’ ri’ xaique guidxi ro’ mexicu.
B. De ca dxiiña’ ni raca de ca ni rizaabi’ diidxa’ lu bi ne biaani’ zahui:
I. Guidxi ro’ nga guini’ xi modo gueda gaca ca dxiiña’ ri’ n xi modo gana gului’ cabe binni de ca dxiiña’ ri’.
II. Ca dxiiña’ ri’ napa xi gacani para guirá’ xixe binni guidxi ti guidxi ro’ napa xi gu’ya’ gacani xneza ne nayado’ ra gu’yacabe chu’ xtale binni gudxiilu guni xhiiña’ ne ra chu’ binni gu’yani’ ti cadi para chupa chonna si ni ne zaca que zacaná di’ xquenda nazaca xti’ cabe.
III. Ra gusuhuini cabe guirá ni cayaca ndaani’ guidxi la? napa cabe guzuhuini cabeni para guirá’ xixe binni ti cadi para chupa chonna si ni ne laca napa cabe xi guini’ cabe de ca guenda nuu xpiaani xti guidxi ro’, n era gusiidi’ cabe guirá’ guenda nachahui’ xti’ guidxi ro’ ti zaca chinanda cabe casi ná lun daga 3º xti’ Gui’chi’ ro’ bia’ ri’.
IV. Que zandadi’ gutiidi’ cabe ca diidxa’ ni guche lu binni guidxi napa xi gata ti neza ni guini’ xi modo gaca ca dxiiña’ ca ti zaca que gacaná di’ guirá’ ca guenda naxa xti’ ca diidxa’ ni cadi’di’ lu bi que ne cani cadi’di’ lu ca biaani’ zahui que.
V. Diidxa’ ro’ bia’ nga cuaqui’ ti yoo ro’ ni gu’ya’ gaca ca dxiiña’’ de guenda rizaabi’ diidxa’ lu bi ne cani guihuini lu biaani’ zahui laani nga gu’yani gaca ca dxiiña’ ri’ xneza ne yado’ ti qué guinabini bidxichi binni, ti zaca ganda gaca ca dxiiña’ ca nayado’ ne zaca zisiidi’ cabe ca xacuidi ca xi guirá’ guenda nazaca ti guidxi, ne laca zaziidi’ca de guirá’ guenda ne xpia’ xti’ guidxi ra guihini guisaca xtiidxa’ guirá’ gunaa casi ca risaca xtiidxa’ guirá’ nguiu, ne laca napa cabe xi guzuhuini cabe de cani cayaca ndaani’ ca xcaadxi guidxi ro’ ne xi guirá’ nga ná xpiaani guirá’ binni ni nabeza ndaani’ gudxilayú.
Yoo ro’ ri’ laca zapani ca dxi binni ni zá’ nanda gaca dxiiña’ ri’ xneza. Ga’ binni nga chu’ guni dxiiña’ ri’, ca binni ri la? chupa chonna ca xaique ni ruzuhuaa lu xtiidxa’ binni nga cui’ laacabe ne pa cadi cayuni cabe dxiiña’ la? xcaadxi xaique ni riaana’ runi dxiiña’ que nga cui’ laacabe. Ca dxiiña’ zaca cani lu cada guiropa ti cada iza nga zadxaacabe huaxa ni jmá’ nayoxho nga guidxaa huaxa pa ca xaique ni ruzuhuaa tlu xtiidxa’ binni guidxi cui’ laacabe xti bieque la? zanda guiaana cabe lu ca dxiiña’ que.
Binni ni gaca xaique xti’ ca dxiiña’ ri la? ca xaique ni ruzuhuaa lu xtiidxa’ binni ne rucaa diidxa’ bia’ lu gui’chi’ periodicu nga cui laacabe ne xhupa xhonna de ca xaique ni ruzuhuaa lu xtiidxa’ binni guidxi ne ruca diidxa’ bia’ nga cui laacabe, laacabe laabe zandaabe gayu’ iza lu dxiiña’ ri’ ne laca zanda cui’ ca binni ri laacabe xtibieque ne pa gacala’dxi’ cabe guchaacabe ca binni ri’ la? napa xide guchaaga xtiidxa’ ca xaique ni ruzuhuaa lu xtiidxa’ binni guidxi ca xti bieque ti ganda guidxaabe.
Xaique ri la? napabe xi gusendabe ti gui’chi ra nuu ca xaique ni ruzuhuaa lu xtiidxa’ binni gudxi que xi dxiiña’ nga bi’ni’be huaxa napa xi gacani lu cada iza, huaxa zaca nabaqui’ diidxa’ bia’ gacani.
VI. Diidxa’ ro’ bia’ cuaqui’ ca guenda ni gacane ca binni ni runi dxiiña’ de guenda rini’ ne rului’ xiixa ni cayaca, ne ca ni runi cabe, ne ca neza ni gapa laacabe.
Ndaga 7º. Guiruti’ cuchee pa ucaa xiixa diidxa’ ni racaladxi ucaa. Nin ti diidxa’ ro’ bia’ ne nin ti xaique ro’ que zanda di’ guinaaba bidxichi ne guchugú’ lu ca guenda ruca’ xti’ binni, ne huaxa tiisi’ cacaaca’ ti guenda ruca la?, que zanda di’ guini’ ca’ o ucaaca’ lu xquenda nabaani xti’ binni. Que zanda di’ utagunacabe ra yoo ra rica’ lu gui’chi’ casi ti donda’.
Ca diidxa’ ro’ bia’ nga quixhe bia’ tiisi diidxa’ ganda ica’ ti gaca ne cueza dxi de guidagu na ca yoo ra raca ne rica gui’chi’, ne que zanda di’ guidagu yoo guirá’ binni ni cayuni dxiiña’ ndaanini. Pa guihuini pa napa cabe donda’ nga zadaguyoo cabe. Nin ti diidxa’ bia’ ne ti xaique que zandadi’ guchugulu’ lu ca dxiiña’ ne diidxa’ xtini, ni zanda guni cabe nga ca diidxa’ ni ca lu nirudo’ ndaa xti’ ndaaga 6° xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’. Naquiñe guihini de que ziudi dxi gutaguná’ cabe ca xiixa ni riquiñe ti ganda guireche diidxa’ o xiixa ndaani guidxi, xiixa guini’ cabe o guiquiñe cabe ca diidxa’ ca casi ti xiixa ti gudxiiba’ cabe donda ique tuuxa.
Ndaga 8º. Guirá’ ca xaique ro’ ne ca binni ni runi xhiiña’ guidxi la?, napaca’ xi ucaa diaga ca’ xtiidxa’ binni canaaba’ laacabe xiixa, huaxa niru do’ ni guni ca binni ri la?, napa cabe xi ucaa cabeni lu gui’chi’ ne sin chu’ sin ti guenda nagaana; Paaxa gaca cabe politicu la?, que zanda di gapa cabe ca guenda di’ ca binni ni nabeezasi ndaani guidxi ro’ nga gapa cani.
Guirá’ ni racaladxi ti binni guini’ o guinaaba’ naquiiñe uca’ ni lu gui’chi’ ne guseenda ni ra nuu xaique guidxi ro’ ne chu’ ca’ tobi si, ti xaique ca uca’ lu xti’ gui’chi’ xiná ne gudxigueta ni lu naa ni canaaba’ ni que nagueenda.
Ndaga 9º. Que zanda di guindaacabe lu guenda riegulisaa xti’ binni pa que cayuni gaxti’; Ca ni zanda si gunini nga ca binni guidxi xti’ guidxi ro’, ti ganda chu’ ca lu xiiña’ ne xtiidxa’ ca politicu xti’ guidxi ro’. Nin caadxi o xtale binni guinaaze guiiba’ zanda guiegu lisaa ne guni ti yaya’ ndaani’ guidxi.
Guiruti’ zanda guchia ne guini’ cadi jneza ni cayuni chupa chonna binni ra canaaba’ xiixa o ra guchiñaca’ xtiidxa’ ca’ ra nuu ti xaique pa cadi cayuni jneza, pa cadi cagu’ di cabe o culaacabe diidxa’ ne guchibi cabe laa guni ni nacabe.
Ndaga 10º. Guirá’ binni ni nabeeza ndaani’ guidxi zaguita (mexicu) la?, zanda gapa ti guiiba’ ndaani’ lidxi ti ganda gudxilu ni chi chu’ ra lidxi, ni que zanda gapa cabe nga ca guiiba’ ni rizane dxu’. Diidxa’ ro’ bia’ nga zanda quixhe paraa ne xi gui’chi’ nga zanda iquiiñe binni ti ganda gapa ca guiiba’ ri’.
Ndaga 11. Tutiica binni zanda guiu ne guiree ndaani’ guidxi xti’ zaguita (mexicu) ne chi zaa ne chindeeza ra racalaadxi’ ne que gapa xide gului ti gui’chi’. Lu ná si ca xaique ni ruzuhua’ lu xtiidxa’ binni nga zanda guihuini modo gaca ca dxiiña’ ri’, ne ca dxiiña’ ri la?, raca ni xtale ndaa ti gadxe gadxe binni nga guya’ ca’ xi guenda naxoo napa binni ne zaqueca gadxe nga tu guya’ ca binni ni guiu ne guiree ndaani’ guidxi ro’ zaguita (mexicu) ti gana ca tu binni de xti’ ladu nga nabeza ndaani’ guidxi ri’ ne cayuuni guenda nadxaaba’, laaca zaqueca ziu xti’ binni guya’ lu ca guenda nazaaca xti’ ca binni ni nabeeza ndani gudubi naca guidxi ro’ zaguita (mexicu).
Pa sá’ nanda cabe tuuxa, pur xiiixa la? zanda guinababe guiaanabe chupa chonna gubidxa xiixa guidxi. Huaxa diidxa’ bia’ nga guini’ paraa zanda guianna cabe.
Ndaga 12. Ndaani’ guidxi ro’ zaguita (mexicu) guiruti’ gapa xide gusu xhiibi xañe ti binni neca naca tuuxa, ne laaca que zasaca’ di cabe ti icaacabe ti gui’chi’ o xiixa ni gudi’ ti’ guidxi ro’ ni cadi xti’ gringu laacabe.
Ndaga 13. Guiruti’ zanda guxhuba’ donda’ lu tuuxa tiisi napa ti guenda. Nin ti binni que zanda di di gaca jma nandxo’ ne guiaxa jma que bia’ ni nexhe guiaxa cani runi xiiña’ guidxi. Pa nuu ti guenda ridinde ne xti’ guidxi la?, binni guidxi xti’ zaguita (mexicu) zanda gacaneca ca dxu’ xti’ guidxi lu guenda rindinde xti’ ca que, huaxa que zanda di guxhuba’ donda’ ca dxu’, ni cadi naca dxu’ casi na lu xtiidxa’ ca’. Ne pa ti binni guti’ o guni na tuuxa dxu’ la?, que zanda di guxhuba’ donda’ lu ca dxu’ que ra che nga neza lu ti xaique diidxa’ bia’.
Ndaga 14. Que zanda di guniná ti diidxa’ ro’ bia’ cubi xquenda binni.
Guiruti’ zanda gusegu yoo cabe laa ne gaxha cabe xti’, pa cadi niru do’ guchiiña’ cabe laa neza lu ti xaique diidxa’ bia’ casi ná ca diidxa’ ro’ bia’ ti guihuini pa napa’ be donda’ o pa co’.
Que zanda di gudxiiba’ cabe donda’ ique tuuxa’, neca nanna cabe bi’ni’ beni, pa cadi cani lu diidxa’ ro’ bia’.
Ra riluuxe diidxa’ xti’ ra guyuu dinde binni la?, napa xi gacani casi na lu gui’chi’ ni binduuxe ni que o casi ná lu diidxa’ ro’ bia’, ne pa co’ la?, napa xi chinanndani casi ná lu diidxa’ ro’ bia’ ra riapa’ ca guenda xti’ binni.
Ndaga 15. Que zanda di guinaaba cabe guilaa tuuxa ni ma yegu’ yoo ndani ti guidxi, ti guibigueta’ ixquidxi ti quiiba’ donda’ que ique xquidxi, naca be politicu o nacabe tutiisi gubaana’, o pa cabe yaaga lu na xtobi. Ni gaca’ ti gui’chi’ ni gulaa laacabe tiisi napabe ca guenda riapa’ ni caa’ lu gui’chi’ bia’ ri’. Guiruti’ zie ndaani’ lidxi guiiba’ pa gudiñe xiixa.
Ndaga 16. Guiruti’ zanda guchiiña cabe laa, ra liidxi nin ca binni liidxi, nin gaxa cabe xqui’chi’ o ni napa pa cadi naaze cabe xiixa gui’chi’ ni gudii tuuxa xaique diidxa’ ro’ bia’, ni guini’ pa zaa gaca ni zaque.
Guirá’ binni napa xi guiapa’ ca xqui’chi’ ne laaca guxha’ cani ma bi’ni’ ne zanda guini’ cadi cayuu laadxi cani nabaqui’ diidxa’ ro’ bia’, ne laaca zanda guini’ de que zanda guidxaa ni ma bi’ni’ ne ra co’, ca binni si ni rapa’ guidxi ro’ zaguita (mexicu) nga nanna xiñee gaca ni zaca, ti guiapa’ xquenda xti’ binni casi gacaladxi gaca ni, ne laaca zanda guiapa’ ca yoo ra rie binni huara.
Que zanda di guireeti gui’chi’ ná de que gudaguná ti binni pa cadi ne xtiidxa’ ti xaique, ne zaqueca che tuuxa chindaqui’ xtondabe casi ná lu diidxa’ ro’ bia’, ne laaca naquiiñe’ guihuini pa bicheebe ti guidaguyoobe ti guiaana xquiichi’ be lu ca binni que.
Tutiisi xaique guinaaze tuuxa la?, naquiiñe chisaana laabe naguenda ra nuu ti xaique diidxa’ ro’ bia’ bia’. Que zanda di gudxiiba be donda ique ni gunaaze laabe que ti diidxa’ ro’ bia’, zusaabá laabe.
Tutiica binni chinda ra cayaaca xiixa la?, zanda guinaaze ni cayuni donda que, guzendaca dxu’ ti chisaana laabe naguenda ra nuu ti xaique ni nuu jma gaxha, ne guiubagasi guiseenda laabe ra nuu tixaique rugaani donda’ ne ucaaca xi bi’ni’ be.
Pa bi’ni’ naxoo pe’ ni bi’ni’ be que ti zaque ná diidxa ro’ bia’ nacani la?, guiuba ga si igaabe ti que guxooñebe, pa co’ xaique ni rudxiiba’ donda’ que chinda laabe naguenda, pa ma huaxhini o pa guca ca xiixa lu neeza zeeca que la?, zanda guini’ ca’, igaa ni bi’ni’ donda’ que, huaxa naquiiñe guini’ ca’ xiñee naquiiñe igaabe.
Pa igaa tuuxa ra cabaana la?, ne chisaana cabe laa ra nuu xaique diidxa’ ro’ bia’ bia’ la?, laa cue diidxa’ laabe ne la guya’ pa siegu yoo be o pa guilaabe casi na lu diidxa’ ro’ bia’.
Pa guinaaba’ ca xaique rudxiiba’ donda’ ca chee ca dxu’ chindee o chiyuubi tuuxa binni gulaana cabe laa la?, bia’ dxi ni canaaba diidxa’ ro’ bia’, ne que chidi di’ chupa late gande dxi, ti gaca ca guenda riyuubi ca jneza, ne zaca guiapa’ ca xquenda binni que, ne laaca zanda chiyuubi cabe ca binni ni gulaana binni que ti que guxooñe’ lu na diidxa’ ro’ bia’. Ne pa que gaca ni bia’ dxi ni biete lu guía ca la?, zanda gaca ni tapa la tengande dxi ti bia’ ca nga ná ca xaique rudxiiba’ donda’ ca.
Ni riegu’lisaa xtale binni ne guini’ xtiidxa’ ca’ chiguni ca ti guenda naxoo narooba’, nga ni ribaana binni.
Que zanda di’ uzegunaa ca xaique rugaani donda’ tuuxa binni jma de chupa late gande ne xhono nuu tapa lu (chupa gubidxa), bia’ ca nga dxi nexe pa guiaana be ndaani’ liidxi guiiba’ o pa ilaabe bia’ dxi di o laaca zanda gacani tapa gubidxa’ pa binni ri’ nuu lade ca binni ni ribaana binni. Pa que gaca ca ni na lu gui’chi’ ro’ bia’ ri’ la?, diidxa’ ro’ bia’ gusiene diaga laacabe.
Guiruti’ que zanda chi gudxiena ra liidxi tuuxa pa cadi ne ti gui’chi’ ni gudii ti xaique ni rugaani donda’ laacabe, lu gui’chi’ ca la?, napa xi ica’ tu ra liidxi, paraa ne tu binni nga zanda gudxiene naacabe ra liidxi ne xinga chi yuubi cabe, ne ra guiluuxe ca dxu’ ri de guidxiena ca’ ra chi gudxienaca la?, zuni cabe ti gui’chi’ ni guini’ xinga bi’ni’ cabe, ra gaca gui’chi’ ri la?, zaca ni neza luu chupa binni.
Que zanda di’ guchugu cabe lu ra cani’ tuuxa nagachi’. Diidxa’ ro’ bia’ zusabaná ca binni ni guni xiixa lu guía tuuxa ni cayui diidxa’ nagachi’. Paaxa pa tobi de ca binni ni cayui diidxa’ nagachi’ ca gunini ni la?, que zusaba na di’ diidxa’ ro’ bia’ laa. Xaique diidxa’ ro’ bia’ la?, zandaa iquene ca diidxa’ ri’ ti gu’ya’ pa naca ni ti donda’. Que zanda di chu’ xiixa ucheeche’ ca diidxa’ nagachi’ ni na diidxa’ ro’ bia’.
Ca xaique dxu’ ni rinaaze guiiba’ ni nabeeza ndani guidxi zaguita (mexicu) la?, que zanda di chindu’ ruaca ne guinaaba diidxa’ ca de lu ca dxiiña’ ri’: casi ca dxiiña’ ni rapa ca binni runi xiiña’ binni, ca dxiiña’ ni runi binni ra cui tu gaca xaique ti guidxi, ca dxiiña’ xti’ yoo ra rutiiñe cabe bidxichi, ca dxiiña’ ra ruzaabi cabe xpidxichi binni, ne ca dxiiña’ ni ra raca xqui’chi’ binni, ne laaca que zanda di guiu cabe uca diaga cabe xtiidxa’ ti binni bigaa ne ni zuhua lu xtiidxa’.
Ca xaique diidxa’ bia’ la?, napa xi guni chahui’ ne cuaqui chaahui ca diidxa’ ni guni ca dxu’ ni nabeeza ndaani’ guidxi zaguita (mexicu) ne guni ni nagueenda. Ca diidxa’ ni guiu ti xaique diidxa’ bia’ ne ti xaique rugaani donda’ la?, napa xi guiasa ti gui’chi’ de guirá’ ni guinaaba lisaa cabe laaca be, ti ganda guiapa ca guenda nazaaca xti’ ca binni ni nuu dinde lu ti guenda naxoo, ti zaca ganna xaique diidxa’ bia’ ca xi modo nga runi ca binni ri’ ca dxiiña’ ra ruyunica’ donda’.
Lu ca guenda riu diidxa’ nagachi’ la?, ca dxu’ rinaaze guiiba’ ni nabeeza ndaani’ guidxi zaguita (mexicu) ne xtiidxa’ ca xaique rugaani donda’ la?, laasi ca’ nga zanda guinica’ pa zanda guiete ca diidxa’ nagachi’ ni biui’ binni. Xaique ni canaaba guiete’ o ica ca diidxa’ ni biete nagachi’ ca la?, napa xi guini’ xiñee nga gaca ni zaca, ne laaca zani pa bia’ dxi nga guiete ni.
Xaique ni rapa binni guni xhiiña’ nayaa la?, napa xi chi guya’ pa jneza ne nayaa nuu ndani ti yoo ra rutoo cabe guenda roo ne pa rie dxu’ rigapa ra que, ne naquiiñe guinaaba’ cabe ca gui’chi’ xti’ binni que ti ganna cabe pa caguiixe guirá’ ni canaaba diidxa’ ro’ bia’ laa.
Ca gui’chi’ yegu chaahui ni nuu ndaani’ xti’ gui’chi’ ni nuu lu ná ca ni ruseenda gui’chi’ xti’ guidxi la?, que zanda di guxhale cabe ni, pacaa zusaabaná diidxa’ ro’ bia’ laacabe.
Pa cadi nuu dinde guidxi la?, que zanda di chiguiana ti dxu’ ra liidxi tuuxa pa que ná, ne ucaa cabe laa gúdii bidxichi laacabe. Pa nuu dinde guidxi la?, zanda guinaaba ca dxu’ guianaca’ ra liidxi tuuxa, guinaaba’ ca’ ni g oca la?, ne guiana xhaaba ca’ ne guintiisi ni gaca laadxi ca’ casi na diidxa’ ro’ bia’ ni rapa ra nuu dinde binni.
Ndaga 17. Guiruti’ zanda uquiixe ni bi’ni’ cabe laa ne guni yaya ti guiza’ ladxi cabe laa.
Guirá’ yoo ra riapa’ xquenda binni la?, napa ca xide gapaca’ xquenda guirá’ xixe binni ne naquiiñe’ gaca cani naguenda ne bia’ dxi na diidxa’ ro’ bia’ nexhe guni cabe ni, ne cadi gani naacabe tobi ne xtobi co’.Ne cadi guinaaba’ cabe bidxiichi saca guni cabe xiiña’ cabe.
Ca xaique ni runi dxiiña’ ndaani yoo ro’ ra ria’ diidxa’ bia’ xti’ binni guidxi ca nga cue diidxa’ ro’ bia’ ni gusiene diaga binni. Ca diidxa’ ro’ bia’ guireedi la?, laacani nga guini’ cani xi modo quiixe ti binni ni que nuzuuba’ diidxa’ xtonda, ne xi neeza nga gusaabaná ni tuuxa ni guchee, ne xi lu dxiiña’ nga gacani. Zuni bia’ ne zanna ca xaique diidxa’ bia’ ni nabeeza ndaani’ guidxi ro’ zaguita (mexicu) guirá’ ca neeza xti’ ca dxiiña’ ri’.
Ca diidxa’ ro’ bia’ zuyuubi xi dxiiña’ guni’ binni ti guchugu’ lu ca guenda naxoo. Lu ca dxiiña’ ni rugu’ binni ndaani’ liidxi guiiba’ pa guchee la?, zuyuubi ca modo guni ca dxiiña’, ne modo quiixe ti binni xtonda’ pa ma biichee, ne laaca guini ca pa zaquiiñe ca chee tuuxa dxu’ chiguya lu ca dxiiñai ni chiguni ca’.
Ca guendaribee ndu’ xtuuba’ diidxa’ ni guca’ lu ca dxiiña’ ra guyuu dinde binni la?, naquiiñe guiete ca ni neza lu binni paaxa niru do’ guseenda ca cabe ca binni ni guyuu dinde ca’, ti guiete ca ni.
Ca diidxa’ ro’ bia’ xti’ guidxi ro’ ne diidxa ro’ bia’ xti’ ca guidxi huiini nga quixhe ca neeza, ti ganda gunica ca yoo ra ruxuuba’ donda’ binni ca xhiiña’ ca xtuubi si ca’, ne laaca que zaquiiñeca xtiidxa’ xtobi ti ganda cue xia ca’ xtuuba’ diidxa’ bia’.
Guidxi ro’ zaguita (mexicu), ne ca guidxi huiini xti’ zunica’ ti dxiiña’ sicarú ni gaca ne ca binni ni guzuhua lu xtiidxa’ binni ni nabeeza ndani ca guidxi ca’, ti zaca gaca ca dxiiña’ ri’ jneza ne ca binni ni chi guzuhua lu xtiidxa’ binni ca guni ca jneza. Xtiidxa’ ca xaique rudxiiba’ donda’ ca que zacasaca di ca ni jma que xtiidxa’ ca binni ni ruzuhua lu xtiidxa’ binni. Guiruti’ que zanda guida yoo pa nuzaabi xiixa bidxichi ni guini’ tuuxa xaique diidxa bia’, ra guinaaba’ xpidxichi xtobi.
Guiruti’ napa xi chu’ ndaani’ lidxi guiiba’ pa caya guenda rindinde que runi xiixa gu’chi’ civil.
Ndaga 18. Nuu nga donda’ si ni ruguu binni ndaani’ liidxi guiiba’ ro’, ne liidxi guiiba’ ra riu binni chupa chonna si gubidxa. Ca liidxi guiiba’ ca raca ni chupa ndaa ne ca binni ni bi’ni’ ni chi chu’ jma iza ca la?, gadxe nga ra chu’ cabe ne gadxe nga ra chu’ binni ni chi chuu chupa chonna si gubidxa.
Lu ca dxiiña’ ni guni xaique xti’ lidxi guiiba’ la? napani xi chinandani casi ná lu diidxa’ ni rapa binni guidxi, dxiiña’, lu guenda riziidi’ ne gucaa, guiapa xqudna nabani cabe ne gucaa cabe laaca gunica’ ti xiixa ni ganda gacane laaca ti pa chu’ dxi guireeca ne sá’ ca’ ndaani’ guidxi la? ma nannaca’ xi gunica’ ne ma que zunica’ guenda que iquiñe, huax ra gaca ca diidxa’ biete ri la? naquiñe chinanda cabe casi na lu ca diidxa’ bia’ ca. Guirá’ gunaa ni guiaba ndaani’ lidxi guiiba’ la? que zinedi cabe ca nguiu ca tobisi lidxi guiiba’. Ra guiaaba’ ti gunaa ndaani’ liidxi guiiba’ la?, que ziu di cabe ndani ra nuu ca ngiu ca.
Guidxi ro’ zaguita (mexicu), ne ca guidxi huiini xti’ zuni ca ti dxiiña’ ra gutaagu ca xtiidxa’ ca, ti guihuini modo guni ca xiiña’ ca, ra ma napaca’ tuuxa ni que iquiiñe luná ca, ne guihuini modo gunduuxe binni que xi’ ndaani’ liidxi guiiba’ ni napa ca be luná cabe.
Guidxi ro’ zaguita (mexicu), ne ca guidxi huiini xti’ zabaqui ca’ ti dxiiña’ ni napa ca’ lu naaca’, ne gutaagu’ naca dxiiña’ ni gaca ti ganda gusabanaca’ xcuidi ni napa bia’ chií bi chupa iza ne nahuiini de chií bi xhono iza, ne ma bi’ni’ ca ti guenda naxoo ni ca lu diidxa’ ro’ bia’, ne guihuiini guiapa’ ca guenda ni napa binni, ni ca lu gui’chi’ ro’ bia’ ri’, ne zaqueca xcaadxi guenda ni maca bizuhuinini. Ca xcuidi ni napa chií bi chupa iza ne ma bi’ni’ ca ti guenda naxoo ni ca lu diidxa’ ro’ bia’ la?, laaca la?, que ziu di ca ndaani’ liidxi guiiba’, laaca la?, ziu ca ndaani’ ti yoo ra guiziidica’, ti ma que guniru ca’ xti’ guenda naxoo.
Guirá’ xaique xti’ ca guidxi ca la?, zapa ca’ xiiña’ ca’, ne yoo ra gusiene diaga ca’ ca xcuidi ni ma bi’ni’ ti guenda naxoo. Ne Laaca nga ma nana ca’ pa bia’ nga zanda gusaaba’ naaca’ ca xcuidi ni ma bi’ni’ ca guenda naxoo que.
Guirá’ ca dxiiña’ ni runi diidxa’ ro’ bia’ la?, napa xi gaca ni jneza casi na rari’, ne huaxa gacani dxandi’. Lu guirá’ ca dxiiña’ ni rusabaná ca xcuidi ca la?, napa xi chinanda cani casi ná lu diidxa’ro’ bia’, zaqueca lu ca dxiiña’ ra ribee xia ca xaique diidxa’ bia xiixa diidxa’, ti cadi guni ca ni casi na xtobi. Ca gueda rusaabaná ri la?, napa xi gacani nana’ pe’, ti ni racalaadxi ca dxiiña’ ri la?, guidaagulisaa ca lisaa xti’ xcuidi ni bi’ni’ guenda naxoo que, ti zaca guinisi be jneza ne pi’pi’ do’ guirooba xquenda biaani be. Ca dxiiña’ ni rusaabaná ca xcuidi ni ma bi’ni’ xiixa guenda naxoo ca la?, naca ni ti guenda ruchiibi si, ti ma cadi guni cabe ni xti’ bieque, ne zacani naguenda, ca guenda rusaaba na ri la?, zusaabaná ni ca xcuidi huanisi bia’ chií bi tapa iza, ne niru do’ nga guya’ cabe xi guenda naxoo ni jma nana’ nga bi’ni’ be, ti guya’ cabe xi modo gusiene diaga cabe laabe.
Ca binni xiiñi’ zaguita(mexicu) ni segu yoo ndaani’ liidxi guiiba’ xti’ xquidxi ca gringu la?, zanda gueda cabe ndani guidxi ri’ ti ra ri gunduuxe cabe dxi ndaani’ liidxi guiiba’ casi ná lu ndaga ri’, ne zaque ca binni xti’ guiixi ni cadi xiiñi’ zaguita (mexicu) laa la?, ne bi’ni’ ca’ xiixa guenda naxoo ndani guidxi ri’ la?, laaca zanda chibi’ ca’ xquidxi ca ti ra que gunduuxe ca dxi ndaani’ liidxi guiiba’ ti zaca ná ca dxiiña’ ni ma bilui na ca xaique guidxi gaca. Paaxa ná ca binni ni segu’ yoo ca’ chi bi’ ca xquidxi ca la?, zacani ti ma xquidxi ca gunduuxe ca’ bia’ dxi chu’ ca’ ndaani’ liidxi guiiba’.
Pa ná diidxa’ ro’ bia’ la?, ca binni ni zegu yoo ndaani’ liidxi guiiba’ ca zanda guiegu yoo cabe ndaani’ liidxi guiiba’ ni nuu jma gaxa ra liidxi cabe, ganda guiube xti’ bieque gaxa de ra nuu binni liidxibe. Cani ná diidxa’ ri’ lu ndaga ri la?, que zaca di cani para ca binni zegu yoo ndaani’ liidxi guiiba’ ni gula’na’ binni ne gunaaba’ bidxichi ti gundaa laabe ne xcadxi donda’ ni napa ni jma naxoo ne naquiiñe guiapa’ jma.
Ca binni ni gula’na’ binni ne gunaaba’ bidxichi ti gundaa laabe la?, ziu pe’ ti liidxi guiiba ni jma riapa’ cabe ndaani’ ca nga chu’ cabe ndaani. Ca xaique ni rapa ca ra liidxi guiiba’ ca zanda guchuugu cabe lu xtiidxa’ ca binni ni segu yoo ca ti cadi guio ne cabe xtobi diidxa’, ni zanda gui ne cabe diidxa’ nga binni ni chugusuhua’ lu xtiidxa’ cabe, ne napa xi guiapa’ cabe jma di cadi guiree chu cabe. Ca diidxa’ ni biete ca la?, napa xi gaca ni luguia’ ca binni ni naquiiñe’ guiapa’ jma ndaani’ ca liidxi guiiba’ ca, ne naquiiñe gaca cani casi ná diidxa’ ro’ bia’.
Ndaga 19. Que zanda di guinaze ca dxu’ tuuxa binni ne gapa cabe laa lu na cabe jma de chonna gubidxa, ne que guini’ cabe paraa bichee ngue, ne laca que guini’ cabe paraa, padxi ne pora nga guca ni, ne laca naquiiñe guchiiña cabe xcaadxi gui’chi’ ni guluiná de que ne laabe bi’ni’ be xiixa ni ná diidxa’ ro’ bia’ naca ti donda’.
Pa tuuxa binni cagui’ba donuda ique ne que guidxiña ra cabidxi cabe laa que la? ca xaique rudxiiba’ donda que la? zanababe xaique diidxa’ bia’ guinaaze’ buque ti ganda che chi chiguini’ ni caquiñe ganncaabe que ti zaca zanda guiapa ca guenda nazaca xti’ binni ni gucaná que, ne laca pa maca gulidxi cabe laabe che ne ma guyebe que na be gudxiñarube la? xaique diidxa’ bia’ que laca napa xi guchiña laabe huaxa ma ne dxu nga guchiña laabe ne jmá pa laapebe bi’ni’be donda que. Pa gueda guihuini chupa chonna binna da’gu’ca’ ne rizáca’ riba’naca’, rizáca’ rutica’, rilá xoo ca’, rutagunáca’ binni ne guinabaca’ bidxichi ti gundaaca, gutooca’ binnni, pa rizáca’ gutooca’ guiiba’ ni ruti binni ne xcaadxiru’ donda ni ca lu ca diidxa’ bia’ ne zandaca guniná lu xquenda nabani ca binni ni nabeza ndaani’ guidxi ro’ zaguita (mexicu) ri’ o xiixa ru’ ni gueda guniná lu ca guenda nabani xti’ binni guidxi la?, xaique diidxa’ bia’ la? zabee ti gui’chi’ ni guini’ che dxu’ guinaaze’ ca binni ni cayuni ca guena que iquiñe ri’.
Diidxa’ ro’ bia’ nga guini’ para si nga zanda ucueza xaique diidxa’ bia’ guilaa tuuxa ni yegú yoo.
Bia’ dxi na ni ucaná ca nga guiegu yoo ni bi’ni’ guenda naxoo que, ne chinanda ni casi na diidxa’ ro’ bia’. Ne diidxa’ ro’ bia’ nga gusaabaná laabe pa guirooba’ ru guenda naxoo que. Pa xaique liidxi guiiba’ ra yegu yoo ni bigaa que, que icaa ca gui’chi’ ni guini’ za guiegu yoo be la?, zulidxi be xaique diidxa’ bia’ ca xiñee cadi cuseenda ca gui’chi’ ni ná za guiegu yoo buqué, ne pa que icaa be ca gui’chi’ ca’ lu chona xigaaba la?, zundaabe ni yegu yoo que.
Guirá’ xtuuba donda’ napa xi de chinanda ni casi ná ca guenda naxoo ni culiu ná ca donda’ ni guca que. Ne pa, ra cuyuubi cabe xtuba donda’ ni guca que bidxela cabe xtobi la?, que zanda di cu’ cabe ni lu ni maca canayuni cabe que napa cabe xi guyuubi cabe xtuuba donda nacubi ni bidexela cabe que, ti que cadi guidale xtonda ni caguiba’ ique be que.
Pa nuu tuuxa gulaana binni ne gunaaba’ bidxichi la?, ne de gadxe guidxi laa, ne xti’ xaique diidxa’ bia’ gusenda ca laabe chebe xquidxi be la?, ma zarugu lu ca guenda ruyuubi donda’ ni cayaca guidxi ri’, ti ma siebe xquidxi be, ne ma raque quiixe be xtonda be.
Pa guinaaze ca dxu’ tuuxa ne guni nacabe la ra igaa, o pa ma nuu ndaani’ liidxi guiiba’ ne guni na cabe laa ne guirá’ ca guenda riziiñe xti’ ca neca cadi naaze ti gui’chi’ ni guini’ xi chi guni ca la?, zusaba na diidxa’ ro’ bia’ laaca ne xtiidxa’ ca xaique.
Ndaga 20. Lu ra nuu dinde binni la? napa xi chu’ ti guenda rui diidxa’ ne naquiiñe ica yu cabe ni neza lu xtale binni. Ti chu’ dinde diidxa’, ne cuaqui’ dxi cabe xpiani cabe ti gaca dxiiña’ ca jneza, sin guiana nani, ne naquiiñe guya’ xaique diidxa’ bia’ xtiidxa’ guirá’ binni chi guini’, ne xtiidxa’ ca binni nuu dinde ca ti cue xia be donda ni cayaca que.
A. Cani chi guiete ri la?, naquiiñe gaca cani sicari:
I. Ra riree xtuuba’ donda’ la?, napa xi gaca ni jneza ti guireexia ca guenda naxoo ni guca, ne guiapa’ binni ni gucana que, ti guidegu yoo ni bi’ni’ guenda naxoo que, ne quiixe guirá’ ni bi’ni’.
II. Guirá’ ca guenda ribee xtuuba’ donda la?, napa xi gaca ni neza lu ti xaique diidxa’ bia’, sin cu’ riua tuuxa ra cadinde diidxa’ cabe, ti gaca dxiiña’ ri jneza ne guenda biaani’.
III. Ti guireexia xtuuba ca diidxa’ ca jneza la?, xaique diidxa’ bia’ ca napa xi chi chinanda lu ca diidxa’ ni maca biete ra guyu dinde xtiidxa’ cabe que. Ti ganda guireexia xtiidxa’ tuuxa la?, naquiiñe gaca ni casi na diidxa’ ro’ bia’, ti naquiñepe’ guiete cani;
IV. Lu guenda riu rindinde diidxa’ la?, naquiiñe gacani neza lu ti xaique diidxa’ bia’ ni que ganna de laani. Ti guihuinini dxandi’ la?, naquiiñe ica yu cabe ni neza lu xtale binni;
V. Ti guihuini ni dxandi la?, binni ni ucaná ca naquiiñe chindaqui xtonda ni bi’ni’ni ca ra nuu ti xaqiue rugaani donda’, casi na diidxa’ ro’ bia’. Ca binni ni nuu dinde, biaca biaca zasaca xtiidxa’ ca’, ti ganda gisisacaca’ xtiidxa’ ca’.
VI. Nin ti xaique diidxa’ bia’ que zanda cuaqui chaahui lu ti guenda ridende xti’ tuuxa pa que guini xtobi ni nuu dinde ne que, ti naquiiñe gulabibe guenda ricayuu xtiidxa’ ca. Paaxa na diidxa’ ro’ bia’ ri guidxaani la?, zadxaani;
VII. Pa ma bizulu’, lu guenda ruyuubi xtuuba’ donda ne pa cadi ni cayaani donda’ ique que ucaa ñe yuu la?, diidxa’ ro’ bia’ guini’ ma biluuxe ni. Pa ni cayaani donda ique, que cue rua’ diidxa’ o guíale ni de laa guni’ de que ne la bi’ni’ guenda naxoo que neza lu ca xaique que la?, gapa’ ga si laa, ne jmaru si pa nuu tuuxa guini’ dxandi ne laabe bi’ni’ be ni la?, xaique diidxa’ bia’ ca zabiidxi laabe chi uca diaga be, ni gulee xia xtuuba’ ca xtiidxa’ be. Pa ni caguiiba’ donda’ ique ca ma gulee riua diidxa’ la?, diidxa’ ro’ bia’ ca zaguixhe xi guni be ti quiixe be ni.
VIII. Pa xaique diidxa’ bia’ ca ma nanna chahui de que ni caguiiba’ donda’ ique que bi’ni’ guenda naxoo que la?, zusegu yoo be laa.
IX. Pa caguiiñe cabe tuuxa ti cue rua’ diidxa la?, diidxa’ ca que zaquiiñe di’, Ne.
X. Ca ni ma biete lu ndaga ri la?, laaca zahuini c ni lu ca guenda rica yuu diidxa’.
B. Guenda riapa’ xti’ ca binni ni caguiiba’ donda’ ique:
I. Xaique diidxa’ bia’ que zanda gudxiiba’ donda’ ique tuuxa pa caru guihuini pa la bi’ni’ xiixa guenda naxoo;
II. Zanda guini’ o igani. Ra igaa tuuxa naquiiñe gabi cabe laa, xiiñe gunaze cabe laa, ne que chi guini’ xiixa ni racaladxi, ti cadi quiba’ donda’ ique. Pa ra guinaaze cabe tuuxa, que zanda di uchibicabe laa, ne guniná cabe laa, pa laacabe guni cabe ni la?, zusaaba na diidxa’ ro’ bia’ laacabe. Pa guxuuba’ donda’ cabe tuuxa ne que guinni binni ni chi guzuhua lu xtiidxa’ que la?, que zasaca pe ni xtale;
III. Ra guinaaze cabe tuuxa ne guchiñacabe laa neza lu xaique rugaani donda’ o ne za lu ti xaique diidxa’ bia’ la?, napa cabe xi gabi cabe laa, xiñee bichiiña cabe laa ra que, ne laaca zabi cabe laa guirá’ guenda ni zanda gapa’ laa, ti que chu’ tuuxa o xiixa ni guniná laa. Pa igaa ca ni ribaana’ binni ne rinaaba’ bidxichi la?, ca xaique ca zudii diidxa’ que chi guini cabe lá binni ni cudxiiba’ donda que ne paraa nabeeza.
Pa ca ni caguiiba’ donda’ ique o ni ma dxiiba’ donda’ ique o ca ni ma nuu ndaani’ liidxi guiiba’ gacaneca’ guidxeela xtuuba’ donda’, xti’ ca binni ni ribaana’ binni ne rinaaba’ bidxiichi la?, diidxa’ ro’ bia’ zacane laaca;
IV. Cani caguiiba’ donda’ ique zanda guchiiña’ ca tuuxa binni ni guini’ de que quigapa cabe donda’ ne zanda guchiiña cabe xiixa gui’chi’ ni gula laacabe. Ne bia’ dxi naguixe diidxa’ ro’ bia’ nga gacani;
V. Ra guxuuba’ donda’ be la?, zuni be ni neza lu xtale binni ne neza lu ti xaique diidxa’ bia’. Diidxa’ ro’ bia’ si nga zanda ucuezadxi cadi gacani neza lu xtale binni, ti ganda guiapa’ guidxi ro’ ne guiapa’ binni guidxi, guiapa’ ca binni gucaná, cani bilui’ná’, ne ca xcuidi, jma pa chi guiete xiixa gui’chi’ bia’ ni risaaca, o ti zaca canaaba’ ca binni ni runi dxiiña’ ndaani’ yoo ra riguiiba’ donda’ ique binni ca gacani.
Lu ca guenda ruyuubi xtuuba’ donda’ xti’ ca binni ni ribaana’ binni ne rinaaba’ bidxichi zazaca ni jma. Jma pa que guidxiña ca binni ni gucaná que ne ca binni ni biuluiná. Cadi tisi ma ucani zaca la?, zanda guninani xquenda ca ni caguiiba’ donda’ ique que, huaxa zanda udxiilu ne guchiiña’ xcadxi gui’chi’ ni gaca ne laa;
VI. Pa guinaababe ca gui’chi’ ni cugaani donda’ ique be que la?, zacaabeni, ti ganda gaca ne ni laabe gudxiilube.
Ni caguiiba’ donda’ ique ne ni chi guzuhua lu xtiidxa be que la?, zanda guiuca’ gu’ya’ ca’ xina ca gui’chi’ ni bigaani’ donda ique ni bigaaque ne pa chi guinaaba’ diidxa’ cabe xiixa o pa chi guxuuba’ donda be. Laaca zaqueca, pa deeru’ chi guxuuba’ donda’ be neza lu ti xaique diidxa’ bia’, ti ganda guyuubi cabe xiixa ni gaca ne laabe guilaa be. Dede nagasi ma que zanda di guiapa’ ca gui’chi’ ni ruyuubi donda’, paaxa ná xaique diidxa’ ro’ bia’ guchaani, ti ganda guiapa’ xtuuba’ ca donda’ ni bidxeela ti cadi guniná xquenda ni caguiba’ donda ique que;
VII. Napa cabe xi guxuuba donda’ cabe laabe ante guizaa tapa beu, pa guenda naxoo ni bi’ni’ be ca que zusaaban’ laabe chupa iza ndaani’ liidxi guiiba’ ne pa tiidi’ de chupa iza xti’ donda’ ca la?, zuni cabe ni lu tubiza, paaxa guinababe guidale dxi ca jma ti ganda guidxela xiixa ni gaca ne laabe;
VIII. Zanda guyuubi be tobi ni guzuhua’ lu xtiidxa’ be, ni gacalaadxibe cuibe casi pe’ guinaaze cabe laabe. Ra cuidxi cabe laabe ne pa que gapa ni quiixe be tu guzuhua lu xtiidxa’ be la?, xaique diidxa’ bia’ ca zudii laabe tobi. Ne laaca chu’ ni chi guzuhua’ lu xtiidxa be ca lu guirá’ ca ni chi gaca, ne napa xi guchiiña’ cabe laa cada cuidxi cabe laabe, ne.
IX. Guiruti’ zanda guseguyoo cabe laa xadxi pa que gapa’ ni quiixe tu guzuhua’ lu xtiidxa’ o pa ganda quiixe bidxichi ni gudiiñe’ o pur xiixa ni bi’ni’.
Lu guenda rizeegu yoo ga xti’ tuuxa ni bi’ni’ xiixa guenda naxoo la?, que zanda di tiidi ni jma de chupa iza, bia’ nabaqui’ diidxa’ ro’ bia’ gacani ne que ziudi dxi gacani jma de chupa iza. Pa guizaa dxi que ne que huaree xia xtuuba’ diidxa’ que la?, zundaa cabe laabe, laga idxela xtuuba’ donda que ne cadi nga guchenda yuucabe ne gudxiiba’ cabe xti’ donda’ ique be.
Ra guireexia xtuuba’ xiixa diidxa’ la?, napa xi igaaba’ dxi guiegu’ yoo ni bigaa que.
C. Ca guenda riapa’ xti’ ca binni gucaná:
I. Chu’ tuuxa ni ruzuhua lu xtiidxa’ binni ti gusiene laabe de cani cayaca; gannabe de ca guenda ni rudii gui’chi’ ro’ bia’ ri’ laabe ne pa guinaaba diidxa’ be ti ganna be xinga ca yaya cayaca’ ri la?, laca zabi cabeni laabe;
II. Gacane be ca xaique ni rugaani donda’ ca guidxiiña’ ca gui’chi’ ni gaca ne laabe, ti gaca ca guenda ruyuubi donda’ ca jneza ne ganda, guiube lu ca dxiiña’ ni cayuuni ca xaique rugaani donda’ ca bia’ dxi nabaqui diidxa’ ro’ bia’ gaca’.
Pa, ná caxaique rugaani donda’ ca cadi caquiiñe pe ca, ca gui’chi’ ca la?, naquiiñe guini’ca’ xiñee cucueza cani;
III. Casi pe gaca guenda naxoo ca la?, ora queca guya’ ti dotor laabe pa cadi gucabe xiixa ne guya’ xtobi laabe pa cadi guca na xquenda biaani be.
IV. Pa uca na be la guiaxa be. Ra ganda la?, ca xaique rugaani donda’ ca guinaaba’ guiaxa be, sin guinaababe ni laape be; ne pa xaique diidxa’ bia’ ca ma bidii xtiidxa’ iga ni bi’ni’ guenda naxoo que la?, ma que ziaxa di be.
Diidxa’ ro’ bia’ nga quixhe bia’ dxi guiaxa ca binni ni gucaná;
V. Ma nuu paraa nga napa xi guiapa lá ca binni ni gucaná casi: pa nahuiini cabe, pa guyuu, tulaa gulaxoo laabe, pa guyuu tulaa bitoo laabe lu ná’ xtobi, pa bitaguná’ cabe laabe ne gunaba cabe bidxichi ti gundaa cabe laabe ne pa xaique diidxa’ bia’ que guini’ napa xide guiapa ca diidxa’ ni gului’ tu lá be ne laabe, ti zaca guiapa ca guenda nazaca xti’ ca binni ni gucaná que.
Naquiiñe gapa ca xa ique rugaani donda’ ca binni ni guca na ne ca binni ni chi gului na, ne guirá’ binni ni chundu rua’ lu ca ra ridxeela xtuuba’ donda’. Naquiiñe gapa ca xa ique diidxa’ bia’ ca, ca dxiiña’ ri ti gaca cani jneza;
VI. Binni ni gucaná ca zanda guinaaba’ chu’ tu gapa laa, ti ganda guipa’ ca xquenda. Ne.
VII. Che guini’ neza lu ca xaique ro’ ca’ cani cadi cayuuni ca xaique rugaani donda’ jneza lu ca guenda ruyuubi xtuuba donda’ ni bizaaca que, laaca zaqueca zanda che guxa’ca’ ca donda ni yendaquica que o guxhaca’ ca lu ca guenda ruyuubi donda’ ti pa cadi cayuladxi ca’ bia’ zeni que.
Ndaga 21. Ca xaique rugaani donda ne ca dxu’ si nga zanda guyuubi xtuuba’ donda, ne laaca la?, zuca’ diaga ca’ ne zunicaniná ca binni ni biete niru do’ ca.
Ni zanda gudxiiba’ donda ique tuuxa ti chu’ ndaani’ liidxi guiiba’ nga?, ca xaique rugaani donda ne laaca nga guni dxiiña’ ti gaca ni. Diidxa’ ro’ bia’ si nga zanda guini’ paraa nga zanda guni tutiisí binni dxiiña’ ti quiiba’ donda ique tuuxa ti chu’ ndaani’ liidxi guiiba’.
Ra quiiba’ donda ique tuuxa, ne bia’ dxi gata ca ni la?, ca binni ni runi xiiña’ justicia nga cuaqui ni.
Ca xaique runi xhiiña’ justicia la?, zani’ ca’ xi zanda guni ca binni ni ma bichee lu na diidxa’ ro’ bia’, casi pa bia’ nga quiixe cabe ti guilaa cabe, ne pa co’ la?, guiu cabe ndaani’ liidxi guiiba’ bia’ chonna late gande xhoopa’ xigaaba dxi, o laca guya’ cabe xi dxiiña’ gunica’, casi gaca ne ca guidxi o gusia ca guidxi; paaxa ni caguiiba’ donda’ ique que?, que quiixe ni gulaqui’ cabe quiixe que la?, zadxaa ni quiixe, ne zugu’ cabe laa, ndaani’ liidxi guiiba’, bia’ chonna te chií nuu xhoopa xigaaba’ dxi.
Pa ca binni ni caguiiba’ donda ique ca, runi dxiiña’ rañaa la?, que zanda di, ucaacabe laabe quiixe be jma de bia’ riaxa be ti dxi.
Ca ni runi dxiiña’ raña la?, que zanda di uquiixe cabe laa, jma de ti dxi dxiiña’ xti’.
Ti gudxiiba’ ca xaique rugaani donda ca, donda ique tuuxa la?, naquiiñe guya cabe xi ná diidxa’ ro’ bia’ ti guni cabe ni.
Ti ganda uca diaga ca xaique ruzuhua lu xtiidxa’ binni ca, xtiidxa’ ca binni ni runi dxiiña’ ndaani’ yoo ra riguiiba’ donda ique binni, xti’ guidxi ro’ ni cadi xti’ (zaguita) Mexicu la?, niru doo naquiiñe guya cabe xtiidxa’ ca xaique ro’ ni ruzuhua lu xtiidxa’ binni xiiñi’ (zaguita) Mexcu, ti guni cabe ni.
Guirá’ ca guenda riapa’ binni la?, ca xaique ro’ ne ca xaique huiini xti’ guidxi nga guni ca dxiiña’ casi; cadi gaca ti guenda naxoo, guyuubi ca xtuuba’ donda’, ne saananda cabe ca dxiiña’ ri’ ti gaca ni jneza, ne guirá’ dxiiña’ ni ruluiná, diidxa’ ro’ bia’ gaca’ ne ni ná gui’chi’ bia’ ri’. Guirá’ ca dxiiña’ ni guni ca binni ni runi xiiña’ justicia la?, napa ca’ xi guni ca’, ca dxiiña’ ca jneza, naya do’, ne guenda biaani’, ne cadi ganiná cabe tobi ne xtobi co’, ti guiapa’ ca guenda xti’ binni ni ca lu gui’chi’ ro’ bia’ ri’.
Ca binni ni runi dxiiña’ xti’ justicia la?, zuni ca xiiña ca’ jneza ne guenda biaani’, ne zacaneca’ tutiisi binni. Ca binni ni runi xiiña’ ca xaique ruzuhua’ lu xtiidxa’ binni ne ca xaique rugaani donda la?, zacaca’ tobisi ti gunica’ dxiiña’ ne gapaca’ guidxi, ti cadi chu’ xiixa guenda naxoo, ne chinanda cabe ca diidxa’ ni ca xaguete ri’:
a) Ra guya’ cabe tu zanda chu’ lu ca dxiiña’ xti’ cabe, ra guiziidi’ ca binni ni chigapa binni guidxi ti cadi chu’ xiixa guenda naxoo. Ra gaca ca dxiiña’ ri la?, napa xi guya’ ca xaique guidxi ro’ ne guidxi huiini xti’ zaguita (mexicu), gaca xquidxica naya ne cadi chu’ xiixa guenda naxoo.
b) Ca gui’chi’ ni ica xi guirá’ guenda guti’ ma uca ndani guidxi, xti’ ca yoo ra riapa’ xquenda binni. Nin ti binni que zanda di chu’ ndaani’ ca yoo ra riapa’ xquenda binni sin ica laa, lu gui’chi’ xticabe.
c) Ca dxiiña’ ni gaca ti ma cadi chu’ ru’ jma guenda naxoo.
d) Naquiiñe guihuini paraa nga zanda gacane binni yoo lacabe ra guyuubi cabe donda, ne paraa nga zanda gacanecabe guidxela xtuuba’ ni, ne zaqueca xcaadxi yoo ni raca dxiiña’ ndaani ti cadi chu’ ru’ jma guenda naxoo.
e) Ca bidxichi ni rudii xaique guidxi ro’ zaguita (mexicu) la?, zeeda ndani lu ná ca xaique xti’ cada guidxi ro’ ne ca guidxi huiini ca, ti ganda gaca ca guenda riapa’ binni jneza.
Ndaga 22. Que zanda di gati’ tuuxa binni pa nuzaabi xiixa donda’ lu na justicia, uga cabe ná o ñé, cue cabe xiixa luguia, ucacabe o uquiidi’ cabe xiixa ladi, quiiñe cabe, o cu’ cabe gueere’ laa, o uca cabe laa quiixe biati’ na cabe, uchiibi cabe laa, o guiana ne cabe ca xti’ ne xcaadxi ru ni jma risaca ni napa. Guirá’ binni napa xi quiixe bia’ donda’ ni bi’ni’’.
Pa nuu tuuxa caguiiba’ donda ique la?, que zanda di guiaana ne cabe ca xti’, casi ti guenda riaxa ni zabi’, nin nini’ tuuxa xaique bia’ gacani, ti ganda guiaaxa ca ni zabi xti’ xiixa donda ni maca uca’. Ne laca que zanda di’ guiaana necabe xti’ ca binni ni birooba’ xpidxichi zacasí casi ná lu ti ndaga 109 xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’, ti guianane guidxi ro’ ni, ni pa, ná cabe de que guidxi caquiiñe ni. Ne pa gunitilu xiixa xti’ guidxi la?, zuni cabe dxiiña’ ti gaca ni casi na ni ca ni xaguete ri’:
I. Zuni ni xiiña’ ni casi nani ne sin chu’ xtobi cu rua;
II. Laca zandaca pa gueda gacani lu ca guenda que iquiñe ra rutaguná cabe binni ne guinaba cabe bidxichi ti gundaa cabe laabe, ra cayuni cabe ti guenda naná ra cayuná cabe lu guenda nazaca xti’ guenda nabani xti binni guidxi, ra gutoo cabe tuuxa lu ná xtobi, pa guisiroobabe xpidxichibe ne ca guenda que iqueñe, ne laca zacani lu cani ca xaguete ri’:
a) Neca caru’ guireexia xtuuba diidxa’ ni guluiná de que uca xiixa donda la?, huaxa nuu xiixa ni guluiná de que gucani, casi ca ni biquiiñe cabe ra bi’ni’ cabe guenda naxoo que.
b) Nuu xiixa que niquiiñe cabe ra bi’ni’cabe guenda naxoo la?, huaxa biquiiñe cabe ni ra bicachí cabe ca donda ni bi’ni’ cabe que, ne jma pa binni cabe ni casi na lu neza die’lana ni ca luguia ri’.
c) Ca xiixa ni caquiiñe xtobi ti ganda gunineni ti guenda naxoo, neca xpixuana ni gunna ne que ni nini’ o bi’ni’ xiixa ti nuchugu lu ni.
d) Pa nuu tuuxa ni gulaana xti’ xtobi ne ca caga’, huaxa cayuni xtini.
III. Tuiisi binni ni gulaana cabe xti’ zanda guchiña’ xiixa gui’chi’ ni guliu de que xti’ nga ni biniti que?, ne guini’ de que ganna pa biquiiñe cabe xti’ ti ganda chindaana ne cabe xti’ xtobi.
Ndaga 23. Que zanda di’ guchiña cabe tuuxa jma de chona bieque neza lu ti xaique. Que zanda di cu’ cabe tuuxa ndaani’ liidxi guiiba’ chupa bieque de ni maca uca. Nin ti xaique diidxa’ bia’ que zanda di gundaa tuuxa binni de laa si.
Ndaga 24. Tutiisi binni zanda che ra yu’du’ ni gacaladxi ne guni ni ná xqunda biaani’ ne che ra tisi yu’du’, ni ná ladxido’. Ca guenda ri la? zandaca gacani para tobisi pacaa para guirá’ pa gacala’dxi’, ne zandaca guni cabe ni ra nuu xtale binni, pa gacala’dxi’ cabe laasi cabe o pa xtubisi cabe huaxa cadi guni cabe xiixa guenda que iquiñe’ ni gudxiiba’ diidxa’ bia’ donda ique cabe. Nin ti binni que zanda sá’ guini’ ni runi nezalu tutiisi binni pacaa sá’ ca’ guini’ca’ xiixa ti ganda gacaneca’ tuuxa ni gacala’dxi’ gaca xiixa xaique.
Ca xaique ni ruzuhua lu xtiidxa’ binni que zanda di cue’ ca’ ti diidxa’ bia, ni ucueza binni de che intica yu’du’.
Ca binni ni runi xiiña’ yu’du’ la?, ndaani’ xiudu’ca’ nga guni ca ni. Ne cani que guni ni ndaani’ xiudu’ la?, ne guni ca ni xti’ ladu la?, napa ca xi chi nanda ca’ casi ná ca diidxa’ ro’ bia’.
Ndaga 25. Guidxiro’ nga gu’ya’ guirooba’ ca xquidxi ne gapa bidxichi bia’ ganda iquiiñe’, ne gu’ya’ isaca’ binni biaca biaca, ne chu xtale dxiiña’, ti guiaxa cabe bia’ti’ naquiiñe guaxa cabe, ti zaca guirooba’ xpidxichi cabe, ne zaca, cada tobi zabaqui’ dxi xquenda biaani’, ne zuni ni gacaladxi’ ti diidxa’ ro’ bia’ zapa laacabe. Diidxa’ guenda ruyubi xtale guenda nazaca ca naca ni ti dxiiña’ ni gacane chu’ jmá dxiiña’, bidxichi ne guyubi cabe ca binni ni cu’ xtale dxiiña’ ne bidxichi ndaani guidxi ri’.
Guidxi ro’ zuni, zazananda, zuciene ne quixhe chahui, ca dxiiña’ xti’ guidxi ro’ ra riete xpidxichi guidxi, ne zaqueca lu ca dxiiña’ ni ruzete’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’ gaca casi ra rini’ de xpidxichi guidxi. Ra guirooba’ xpidxichi guidxi la?, napa xi chu guirá’ binni ni chiguiete ri’: ca binni guidxi, ca binni guidxi ni bidaagu lisaa, ne ca binni ni que riucha ne binni ti ganda guni cabe xiiña’ cabe jneza ti zaca jma zarooba’ xpidxichi guidxi ro’.
Guidxi ro’ zuni, zazananda, zuciene ne quixhe chahui, ca dxiiña’ xti’ guidxi ro’ ra riete xpidxichi guidxi, ne zaqueca lu ca dxiiña’ ni ruzete’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’ gaca casi ra rini’ de xpidxichi guidxi.
Ra guirooba’ xpidxichi guidxi la?, napa xi chu guirá’ binni ni chiguiete ri’: ca binni guidxi, ca binni guidxi ni bidaagu lisaa, ne ca binni ni que riucha ne binni ti ganda guni cabe xiiña’ cabe jneza ti zaca jma zarooba’ xpidxichi guidxi ro’.
Guirá’ binni guidxi zapaca’ guirá’ ni ná lu ndaga 28 xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’, ne xaique ro’ xti’ guidxi, nga gu’ya’ gaca ca dxiiña’ ri jneza ne naya do’ ti maca biete de que laabe nga gu’ya’be gacani. Guirá’ binni guidxi zapaca’ guirá’ ni ná lu ndaaga 28 xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’, ne xaique ro’ xti’ guidxi, nga gu’ya’ gaca ca dxiiña’ ri jneza ne naya do’ ti maca biete de que laabe nga gu’ya’be gacani. Ra gaca dxiiña’ de biaani’, n era cuee cabe xiixa guiiba’ risca ne petróleo la?, npa cabe xi guni cabeni casi lu ndaa xhoopa ne gadxe ni ca lu ndaga 27 xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’. Guintisi diidxa’ ni guiete pacaa gaca xiixa o cuidxi cabe binni guni xiixa dxiiña’ la? napa xi gacani xneza, naguenda, sin ne guenda huencha, gacanica xneza, gusuhuini cabe xi dxiiña’ cayaca, ne guini’ cabe xi guirarú’ dxiiña’ ni gacala’dxi’ cabe guni cabe.
Ne zaqueca zanda gunini xtubi o laca zanda guinaaba’ gaca ne xcadxi binni laa, guirooba’ ne guidale ca layuu ni ribee ndu bidxichi ti gapa binni dxiiña’ casi ná lu ca diidxa’ ro’ bia’.
Ti zaca zanda gacaneni binni gaca biaca biaca ra guni ca’ xiiña’ ca’ ti gapaca’ ti ndaa bidxichi xtica’, ne guni cani casi ná binni guidxi, ti gacaneni guirá’ xixe ti zaca zanda guiapa’ guirá’ layuu ni ribee ndu’ xpidxichi guidxi.
Diidxa ro’ bia’ nga cuaqui’ ne gusiene xi modo zanda guni binni guidxi ti ganda guidagu lisaa ne ganda gutaleca’ xpidxichica’ casi: ca binni ni napa ti layuu ni gusigade guiidxi laa, ra guidaagulisaa binni ti guni dxiiña’, ca guidxi huala’dxi’, ca dxiiña’ ni nuu lu na xtale binni ni runi dxiiña’ ne guirá’ xixe dxiiña’ ni gutagú lisaa binni, ra guzaca’ xiixa ni iquiiñe’ binni ti naquiiñe guirechená cani.
Diidxa’ ro’ bia’ nga gapa ca binni yoo ni rutoo xiixa ti zaca ganda guiale xpidxichi guidxi ro’ ne zaca zahuini pa chu’ jmá’ bidxichi ndaanini ne ziuu jmá’ dxiiña’ huaxa nirudo’ npa xi gacamni casi na gui’chi’ ro’ bia’ ri’.
Ndaga 26.
A. Guidxi ro’ zuni ti dxiiña’ nadipa’ ti gaca binni biaca biaca, ne gacaca’ nadipa’, gunica’ dxiiña’ jneza ti guidale xpidxichi guirá’ guidxi ro’ dagu lisaa ne gapa xtale binni ni chu’ xpiaani’ ti zaca maque zacalu guiruti’ gaca ne laa, ra guirooba’ ca guenda ne xpia’ xti’ xquidxi.
Ca dxiiña’ ni racaladxi guidxi gaca la?, zeeda guirá’ ni lu gui’chi’ ro’ bia’ ri’, ne la nga cuaqui’ modo gaca cani. Ca dxiiña’ ni biete niru do’ ca la?, zacani tobisi para guirá’ xixé, ne zabee nduni dxiiña’ xtini. Lu ca dxiiña’ ni runi binni guidxi la?, zutopaca’ ne zuyaca’ xi guirá’ caquiiñe’ binni ndaani’ guidxi, ne gucani tobisi ne zugu cani lu ca dxiiña’ ni raca ne xaique guidxi ro’ zaguita (mexicu), ti guidale jma dxiiña’. Lu ca dxiiña’ ni chi gaca ne binni guidale xiiña’ la?, napa xi gaca ni casi ná, ca binni ni chi gudii bidxichi gacani que.
Diidxa’ ro’ bia’ nga gudii ti guenda ca xaique ruzuhua lu xtiidxa’ binni, ti gu’ya’ ca’ xi zanda guni binni ra cadi cayene de lu ca dxiiña’ ni cayuni guidxi ti chu’ binni tobi si, ne xi guirá’ nga chi iquiiñe’ lu ca dxiiña’ ni chi gacane binni, ti guirooba’ xiiña’ ca’. Zaqueca zuya cabe gaca chahui ca gui’chi’ ni guini’ modo gaca ca dxiiña’ ni chigacane ca binni ca’ jneza, ti ca xaique ni ruzuhua lu xtiidxa’ binni ca, gusiene ca xaique xti’ guirá’ guidxi modo gaca guirá’ dxiiña’ ri’. Ca dxiiña’ ro’ ni guni guidxiro’ la? ne que zusanana cabe de guni cabe ca dxiiña’ ri’ ti zaca ganda guirooba’ bidxichi xti’ guidxi ne zaca ganda chu’ ni ndaani’ ca guidxi ro’ ne ca guidxi huiini xti guidxiro’ ri’.
Lu ca dxiiña’ ni chicane binni chu’ tobi si la?, diidxa’ ro’ bia’ nga guini’ para nga zanda cu’ rua’ ca binni ni runi dxiiña’ ndaani’ yoo ra runi ca xaique ni ruzuhua lu xtiidxa’ binni ca dxiiña’.
B. Zapaguidxi ro’ ti yoo ra gaca dxiiña’ de guenda rugaaba’ binni ndaani’ guirá guidxi, ne ca guenda rugaaba’ binni ca la?, naquiiñe gaca ni jneza ti que quite ni binni. Guirá’ ca guenda rigaaba’ binni ndaani’ ca guidxi ro’ ne guidxi huiini ca la?, napa xi gaca cani ti zaca nabaquí diidxa’ ro’ bia’ gacani.
Ca binni ni runi dxiiña’ ndaani’ ca yoo ra raca dxiiña’ de guenda rigaaba’ binni ca la?, laa si ca nga nanna ca, ximodo guni cani sin chu’ tu cu’ rua’ lu xiiña’ ca’, ne xpidxichi pe ca nga iquiiñe ca’ ra guni ca’ xiiña’ ca’, ne zuni ca dxiiña’ ca ne xtale guenda biaani’ ti ganda guseegu ca’ o quixhe chahui ca’ ne ucaaca’ ca dxiiña’ ra guya’ binni ti ganna xi guirá’ ma bi’ni’ ca.
Lu ca dxiiña’ ni runi xaique guidxi la?, ziu gaayu’ binni gutaagú diidxa’ ne tobi de lacabe la?, zaca xaique xti’ ni; xaique guidxi ro’ nga cui lacabe ne xtiidxa’ ca xaique ruzuhua lu xtiidxa’ binni, ne pa cadi cayuni ca binni di dxiiña’ la?, ma gadxe xaique ruzuhua lu xtiidxa’ binni nga gudii xtiidxa’ gacani.
Ra guni ca binni ni runi dxiiña’ ndaani’ yoo ra raca dxiiña’ de guenda rigaaba’ binni ca la?, diidxa’ ro’ bia’ nga cuaqui xi guni cabe, ne naquiiñe guni cabe ca dxiiña’ ca naya, ne ganna binni xi cayuni cabe ne xtubi cabe nga guni cabe ni sin iquiiñe’ cabe xiiña’ xtobi ti guni cabe ni; diidxa’ ro’ bia’ nga quiixhe’ pabia’ dxi guni ca binni ni rutaagú xtiidxa’ que dxiiña’, ne xiguirá’ nga naquiiñe guni cabe, ne xi zanda guni cabe ti quiiba’ lu xhiiña’ cabe jma.
Ca binni ni rutagu diidxa’ ne runi xiiña’ xaique guidxi la?, zanda guireeca de lu ca dxiiña’ ca pa laaca gucheeca’ o pa huara ca ne que zanda di icaaca xti’ dxiiña’; ne cani que zanda di uchugú cabe lá de lu xiiña’ nga, ca binni rusiidi’ ndani ca yoo ra riziidi binni gun’da, ne ca binni ni rusiidi xquenda ne xpia’ binni huala’dxi’, ne ca binni ni runi dxiiña’ ndaani’ ca yoo ra raca ne cabe tutiisi binni ne laaca la?, zunaca’ ni ná diidxa’ lá guidapa’ xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’.
C. Guidxi ro’ zapati yoo ra gaca dxiiña’ de ra cu’ bia’ cabe guirá ca dxiiña’ ni gaca ndaani guidxi ro’, yoo ro’ ri la? que zaquiñedini xpidixichi xtobi ti ganda gunini xhiña’ni, ti zaca ganda gu’ya’ni paraape’ nga caquiñe binni guidxi bidxichio ne ganda gacanecabe laa, yoo ro’ ri’ laca zanda gabini ca xaique huiini ne ca xa ique ro’ ni ribee diidxa’ bia’ca’ xi zanda gunica o xi cayaadxa ndaani’ gudxi, huaxa zanda gunicabeni ra rugaansi xtipa xhiiña’ cabe.
Yoo ro’ ni cayate lu ndaga ri la? zapani ti xaique ne xhoopa binni zaguita ni nabe nuu xpiaani’ ne huayuudxi gucheene guidxi ne nabe nanna xtale de ca dxiiña’ ni cayate lu ca diidxa’ ri’; huaxa naquiñe gapabe neca chií iza de lu ca dxiiña’ ni raca ti ganda guibani binni guidxi xneza, xtobi ne laca cadi sá’ nandadibe tuuxa xaique xti’ tuuxa partidu o pa laca huaguite ti gucala’dxi’be ñacabe xaique guidxi. Ra cuicabe xhoopa de ca xaique ni chi chuu guni dxiiña’ ndaani’ yoo ro’ ri la? napa xi cui chupa chonna de ca xaique ni ruzuhuaa lu xtiidxa’ binni guidxica ti ganda gacani. Lu chií gubidxa de bibi ca xaique ni biete que la? pa xaique ro’ xti’ guidxi ro’ zaguita (mexicu) guini’ cadi laacabe gaca cabeni la? zanda guxha ni ma guca que, ne pa xaique ro’ xti’ guidxi zaguita(mexicu) que guxha diidxa’ ni bidii cabe que la? binni ni bibi que nga gaca xaique xti’ yoo ro’ ri’. Lu tapa iza nga ridxaa ca binni ri’, huaxa chupa ni jmá iza ca nga guidxa nirudo’, huaxa pa chu’ tulaa guini’ zá’ nacarubeni zandaca huaxa nirudo’ gucaa cabeni lu ti gui’chi’, ti ganda gacani zaque.
Binni ni gacape’ xa ique xti’ yoo ro’ ri la? laca casi bibbi ca binni ni biete luguiaca guibibe. Zandaabe gayu’ iza lu dxiiña’ ri’, ti bieque si zanda guidxigueta cabe laabe lu ca dxiiña’ ri’ ne pa guchaacabe o cueeca cabe laabe de lu ca dxiiña’ ri la? napa cabe xi chinanda cabe casi ná lu diidxa’ lá guidapa xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’.
Binni ni guiaana de xaique xti’ yoo’ ro’ ri la? lu ti iza laabe napabe xi guchiñabe ra nuu ca xaique ruzuhuaa lu xtiidxa’ binni guidxi ca xi guirá’ dxiiña’ runi cabe ne ni chiguni cabe. Diidxa’ bia’ laca zabi laabe guidxiñabe ra nuu ca xaue ni ruza’ diidxa’ bia’ ca.
Ndaga 27. Guidxi ro’ nga xti’ ca layu ne ca nisa do’ ni nuu ndaani’ guidubi naca ndaani’ guidxi xti’ zaguita (mexicu), ne laa nga quiizini lu binni, ti cada tobi gapa xti’.
Pa iquiiñe gudxi ro’ layu xti’ tuuxa la?, napa xi quiixe xpixuana layu que.
Que zianadxi di guidxi ro’ de guini xi canaaba’ binni guidxi laa, ne napa xide gabini ca binni ni napa layu, ne zaqueca gacaneni guidxi, ne icaani guirá’ ni cue ndu ca layu xtini, ti ganda guiu bidxichi ndaani’ guidxi, ne naquiiñe guiapa’ ca layu ca, ti chu’ guidxi sicaru ti cadi guiadxa ni goo binni guidxi ni nabeeza ndaani’ ca ñaa ca ne ndaani’ guidxi.
Ca diidxa’ ni ma ca luguia ca la?, laani nga gusieneni binni paraa nga zanda ucui liidxi ti guiapa’ ca layu, nisa ne ca guixhi’ xti’ guidxi layu’, ne zaca ganda gaca chahui guidxi, ne guirooba’; zaqueca guihuini paraa nga xti’ ca binni ni napa xirooba’ layu’; ti zaca gaca ni ná diidxa’ ro’ bia’ ni rusiene binni rañaa, ti guidagulisaa ca’ ne ganda cue ndu’ ca’ xiiña’ xlayu ca’, ti zaca guidale xpidxichi ca’; ne guirooba’ dxiiña’ raña xti’ ca’, ne guidale ca xiuze ca’, ti ganda guirooba’ xpidxichi de guirá’ xixe binni napa rañaa ne guirá’ ru jma ni napa ca’, zaqueca guirugu’ lu guenda runidé, ca guixhi’ xti’ guidxi layu, ti cadi chu’ binni huati guni ná cani.
Xti’ guidxi ro’ nga guirá’ ni guiree ndaani’ ca nisa do’ xti’ casi; guie zicaru ni (sic DOF 20-01-1960) guire ndaani’ ni, casi nisa gas, zidi ni ribee ca nisa do’ ca’, guie sicaru ni rusaaba ca daani xti’ ni, ne guirá’ ru ni ribee ni ca la?, xti’ guidxi ro ni’ ne laa nga guini’ para zanda iquiiñe cani o paaxa xi guni xcaadxi guidxi ro’ dxaaga guidxi ro’ zaguita (mexicu). Xti’ guidxi ro’ guirá’ nisa do’ baani ne nisa do’ yatí ni dagu lisaa ne guirá’ xiixe ra da’ nisa zia casi, guirá’ guiigu’ de ra ruzulu (sic DOF 20-01-1960) ca’ ne ra riluuxe ca’ casi ná ca guidxi ro’ dxaaga zaguita (mexicu); ne pa ti guiigu’ o xiixa nisa sia didi laaga ndaani’ xti’ guidxi ne reda ndaani’ ndaani’ guidxi zaguita (mexicu) la?, laani nga rindani ne ruiluini para nga xlayu ne nisa xti’ guidxi xtinu, ti guihuini xi guie sicaru zanda cue zaguita (mexicu) ndaani’ ca nisa ca’ ti zaca ná diidxa’ ro’ bia’ gaca ni. Ndaani’ ca nisa ca la?, zanda chu biaani’ ndaani’ cani, ne zanda uquiixhe xpixuana layu cani binni, ne pa ucaa lu guidxi ni la?, ca xaique ni ruzuhua lu xtiidxa’ binni ca sutaagu cani ne ma que zigaze di binni ndaani’ cani, ne zaqueca xacadxi nisa xti’ guidxi ro’. Ca nisa ni que ñete o que nica lu ca diidxa’ ni ma ucua luguia’ ca la?, ra guxhoñe ca ni o ra chi guiana ca ni la?, pa chi guiaana cani lu chupa layu la?, ma zaquiiñe binni guidxi ni ne ma xquidxi cabe nga guya’ gacani.
Ca diidxa’ ni biete lu chupa ndaa ni ca luguia ca la? cani’ni’ de ca ni npa gudxi ro’ ne xi modo ganda guiree ndu cani ne pa gacala’dxi’ tuuxa cuee cani ne gutoo cani la? que zandadi’ guni cabeni xtubisi cabe huaxa naquiñe gudii ca xaique ni rucaa diidxza’ bia’ gui’chi’ ca laacabe xiixa gui’chi’ ti ganda guni cabeni huaxa nirudo’ napa cabe xi chinanda cabe casi ná lu ca diidxa’ bia’ ca, huaxa ca binni ni ruzete diidxa’ lu ca guiiba’ rucheche diidxa’ lu bi ca la? yoo ro’ ni ruuya’ guiree binni guidxi lu biaani’ zahui ne guini’ lu guiiba’ rucheche diidxa’ lu bi ca nga guini’ xi modo guni cabe ti ganda guicaa cabe xiixa gui’chi’. Ca dxiiña’ bia’ ra cayete de ca guiiba’ cha’hui’ ni cani’ lu ndaa guidapa ri la? napa cabe xi guni cabe xhiña cabe bia’ dxi guini’ gui’chi’ ni gucuaasi cabe que ne pa que guni cabe ni xneza la? ziaxa cabe gui’chi’ ni gucaa cabe que. Xaique ro’ xti’ guidxi ro’ zaguita (mexicu) la? laabe napa mxi gapabe cadxi de cani cuee ndube ndaani’ ca layú xtinu ri’ ti ma cueebeni. Pa gacala’dxi’ cabe guiene cabe de ca dxiiña’ ri’ jmá ne casi ná ca diidxa’ bia’ ca la? ca xaique ni rucaa diidxa’ bia’ lu gui’chi’ca nga guinini.
Pa nuu tuuxa binni ná guicaa ti gui’chi’ ti ganda cuee petróleo ndaani’ xiixa layú la? que zandadi’ guicaabeni ti xti’ guidxiro’ nga cani guiree ndaani’ ca layúca. Ti ganda chu’ bidxichi ndaani’ guidxi ro’ ri’ la? zaca cadxi dxiiña’ ndaani’ guidxi ri’ ti gacani tobi de la laacani nga guiree xiixa guie sicarú ndaani’ ca layú ca ne jmá pa guiree petróleo ndaani cani, rari’ la? zandaca ca xpinni xaique guidxiro’ guni ca dxiiña’ ca ne zandaca guyubi cabe gadxe binni gunini huxa nirudo’ napa xi gutagune cabe ca binni que diidxa’ ne gucaa cabe ca diidxa’ ni gutaagu cabe que lu gti gui’chi’, meca nexhe xi diidxa’ bia’ nga guini’ gacani zaca. Ti ganda gutaagu cabe diidxa’ ne ca binni ni ganda guni ca dxiiña’ ni cayete rari’ di la? guidxi ro’ napa xi guyubi laacabe. Necape cuee ca binni ca guie’ chahui’ ne ca petróleo que ndaani’ ca layú que la? napa xi gudii cabeni guidxi ro’ ti laape’ nga xtini. Ca dxiiña’ de xi modo guidxela bidxichi ne dxiiña’ ndaani’ guidxi ri la? xaique xti’ guidxiro’ zaguita (zaguita) Méxicu la? napabe xi gu’ya’be gucandani ti zaca chu jmá guendaró ndaani’ guidxi ri’ ti diidxa’ bia’ ma guni gacani zaca.
Ne laca xti’ guidxi ro’ nga cani guni guidxi layu ne de ra rugaanda bia’ xti’ casi bii ra guni biaani’ ti ganda iquiiñe cani ne guni cani guidxi jma nandxo ne gapa xtale dxiiña’. Ne maca nuu nga ra iquiiñe cani gudii guidxi layu ri’.
Ne laca zuni xti’ guidxi ro' ca bidxichi ni rudii ca nisa do’ ni nuu lu xlayu ne cadi nuuni ndaani’ nisa do’, ti zaca ná ca binni ni ruza diidxa’ ro’ bia’ ca gacani. Ne ca luyu ne nisa do’ ni napa guidxi ro’ la?, napa xi chu’ bia’ ni chupa gayua bia’ rigaaba’ nisa do’ ndaani cani ne pa ndaani’ guidxi zaguita (mexicu), chu’ chupa guidxi xti’ ne guidagulisaa xlayu ca’ o nisa xti’ ca la?, naquiiñe chu’ ca’ tobi si ti guihuni pabia’ nga xti’ tobi ne xti’ xtobi.
Ti ganda sii tuuxa binni ti ndaa layu ni nuu gaxha de xiixa nisa la?, naquiiñe chinandani casi ná xaguete ri’:
I. Casi ca binni ni gule ndaani’ guidxi zaguita (mexicu), ca binni ni gule ndaani’ xti’ guidxi ro’ ne bichaa ca’ de guidxi ne ma xiiñi’ zaguita (mexicu) laaca’, ne ca binni zaguita (mexicu) ni dagu lisaa laaca nga zanda sii ca’ ca layu ni nuu gaxha de nisa, o icaaca ti gui’chi’, ti ganda guni ca’ dxiiña’ lu nisa do’ pa gacaladxica’ guinaaseca’ benda ne guindaaca’ gudxi layu pa xi cue ca’ ndaani’ ni. Zanda gudii gudxi ro’ ca guenda ri’ ca binni ni cadi xiiñi’ zaguita (mexicu), binni ni zeeda de xti’ guidxi zitu ni cadi nuu lu xlayu zaguita (mexicu), ca binni ri la?, naquiiñe chee cabe ra yoo ra riapa’ xquenda binni de xti’ guidxi, ne ziunda ca lu cabe de que, pa guinaaba’ xaique xquidxi cabe guzuhua lu xtiidxa’ cabe rari’ la?, ziaxha cabe guirá ni ma guzii cabe ni nuu ndaani’ guidxi ri’. Que zanda di sii ca binni ri’ ca layu ni nuu gaxha de de nisa do’ bia’ chupa late gande bi chií zitu de nisa ne ti gayua bia’ zitu de layu de ra dxaaga cani.
Gudxi ro’ nga guini’ modo raca ladxi guni ca binni ni runi dxiiña’ ndaani’ yoo ra riapa’ xquenda ca binni de xti’ guidxi ca dxiiña’ ti ganda gudii cabe ca binni cadi xiiñi xhiiñi zaguita (mexicu), binni ni zeeda de guidxi zitu ca cueza ndaani’ ti yoo ni iquiiñe ca’ ra guni ca xhiiña’ xquidxi ca’ bia’ dxi gaca ladxi cabe guiana cabe guni cabe xiiña cabe,
II. Ca binni yuudu ni ná ndaga 130 xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’ zanda sii ca’ guirá’ ni iquiiñe ca’ ndaani’ xiuudu ca’ casi na gui’chi’ yudu bia’ xtica’;
III. Ca binni ni runi dxiiña’ ndaani’ yoo ra raca ne cabe binni huala’dxi’ o ca binni goola guiziidi, ca binni ni ruyuubi guenda nanna xti’ guiiba’, gucheeche ca’ diidxa’ ni rusiidica’ guenda raca ne lisaa binni, o intiisi dxiiña’ jneza la?, que zanda di sii cabe jma yoo o layu ni bia’ ma nexhe si, sicabe casi ná diidxa’ bia’ xticabe;
IV. Ca binni ni rutagulisaa xpidxichi zanda sica’ layu o xiixa yoo yooxho’ huaxa bia’ chiquiiñe si ca’ jma la?, ma co’.
Ca binni ni rutagu lisaa xpidxichi di la?, que zanda di gapa cabe layu ra raca dxiiña’ bini’ jma de gande bi gayu bia’ de ni ná nda XV xti’ ndaga ri’ ne gapa cabe yuuze ndaani’ ni o gutoo cabe yaaga huiini.
Diidxa’ bia’ nga guni chaahui xqui’chi’ ca binni ni rutaagu lisaa xpidxichi ne pa bia nga binni zanda guidagu lisaa ti zaca guihuini pa bia’ nga layu xti’ cada tobi cabe ne que chu’ yaya lade cabe. Ne sicari’ zanda igaaba’ xti’ cada tobio cabe. Ne diidxa’ ro’ bia’ la?, zuiluiná xi zanda guni binni ni cadi xiiñi zaguita (mexicu), laa ti ganda chu lu ca dxiiña’ ni cayuni ca binni ri’. Ne laaca diidxa’ ro’ bia’ nga quiixhe ca neeza ni gusiene ti gaca ca dxiiña’ ni canaaba’ ndaga ri’.
V. Ca yoo ra riapa’ bidxichi ni ma napa gui’chi’ ni bidii ti diidxa’ bia’ laa, ti ganda guni dxiiña’ la?, zanda uquixhe bidxichi ca binni chindaqui xqui’chi’ xlayuca’ o gui’chi’ yoo xtica’ lu ná cani runi dxiiña’ ndaani’ ca yoo ra riapa’ bidxichi ca, ne naquiiñe chinandaca casi ná ca diidxa’ bia’ xtica’, ne que zanda di gapaca’ jma layu o yoo bia’ nexhe si gapa ca’.
VI. Ca guidxi ro’ ne ca guidxi huiini xti’ guidubinaca zaguita (mexicu), zanda siica’ guirá’ layu o yoo ni iquiiñe ca’ ti ganda guni ca binni ni runi xiiña’ guidxi ca dxiiña’ ndaani’ cani.
Ca diidxa’ ro’ bia’ xti’ guidxi ro’ zaguita (mexicu), ne diidxa’ bia’ xti’ ca guidxi ni liibi lisaane laa la?, zabaquica’ paraa nga zanda iquiiñe binni guidxi ca yoo o layu xti’ tuuxa, ne ca xaique xti’ ca dxiiña’ ri’ guini’ modo gaca cani casi ná diidxa’ bia’ xtica’. Pa binni quiixe zaca cayuni dxiiña’ ndaani’ xiixa layu xti’ guidxi la?, napa xi quiixe ni bia’ nexe’ guiaxa ndaani’ ca yoo ra riaxa gui’chi yoo ne gui’chi layu, ne zanda quixe ni bia’ ná o bia nexe’ guiaxa ni. Pa tuuxa binni guye yenduu gui’chi’ yoo o gui’chi’ layu xti’ ndaani’ yoo ra riapa’ xqui’chi’ yoo o layu, ne ma nuuni ndaani’ que ne guni chaahui ni o guxha ni la?, ma ni ,guca si despue ca nga gapa ca binni ni runi dxiiña’ ndaani’ yoo que, pa chu dindene cabe layu o yoo que.
Laca zacaca’ gaca pa nuu xiixa ni risaca ne cadi ca lá lu gui’chi’ xti’ yoo ni ruquiixhe xiixa. Ca dxiiña’ ni runi guidxi ro’ casi ná lu ti ndaa gui’chi’ di la?, zacani casi ná justicia, huaxa zacani casi runi ca binni ni runi dxiiña’ ndaani’ ca yoo ra raca xiiña’ justicia, ne napa xi gaca ni lu ti beu, ne ca xaique ni runi xiiña’ justicia la?, zanda icaaca’ ca layu o ca nisa xti’ guidxi gutoo cani o zanda gapa cani, ni nuu dinde ne binni, ne guiruti’ zanda guchia ni ma bi’ni’ ca xaique xti’ justicia ra cue ndu’ xtiidxa’ diidxa’ bia’.
VII. Ziapa’ ca layu xti’ binni hula’dxi’ ni nabeeza ndaani’ ca layu ni ma bidii xaique xti’ guidxi ro’ laaca ti ganda ucui ca yoo o cu’ ca’ bini’ luni ne laaca zacaaca’ xqui’chi’ cani. Zapa diidxa’ ro’ bia’ ca layu xti’ ca binni hula’dxi ti cadi chu’ xiixa guenda naxoo lade ca’.
Ti cadi chu’ ti guenda naxoo lade ca binni huala’dxi ni napa layu la?, diidxa’ ro’ bia’ zapa ca layu xticabe ti ganda ucui cabe yoo lu cani, ti zaca zanda guiapa’ xti’ cabe, casi ca nisa ne guixhi’ ni jma riquiiñe ndaani’ guidxi, ti zaca jma ziu guenda nabaani lade cabe.
Ti cadi chu’ xiixa guenda naxoo lade ca binni hula’dxi’ ni ma ucua layu ni bidii xaique ro’ laaca la?, diidxa’ ro’ bia’ nga gu’ya’ cue ndu’ ca binni ri’ xlayu ca’ ne zaca, zacani para cada binni napa layu ra ñaa.
Ne zaqueca zabaquini xi zanda guni ca xpixuana cani ti ganda guidagu lisaaca’ ti ganda guidagulisaa neca gudxi ro’, ne xtobi ti ganda gaca dxiiña’ lu cani; ne pa gacani la?, ca binni ni napa layu ni bidii xaique xti’ guidxi ro’ laaca la?, naquiiñe gunica’ dxiiña’ lu ni ; ne pa ma que ganda gunica’ dxiiña’ lu ni la?, napaca xi gudii cani xtobi ni zanda guni dxiiña’ luni.; zaqueca ca xaique layu ni riguiizi layu lu binni zuyaca’ ica binni xqui’chi xlayu ca’. Ne pa icaa xti’ binni ni la?, naquiiñe gaca ni ná diidxa’ ro’ bia’. Ndaani’ ca layu ri la?, que zanda di gapa tuuxa jma layu bia’ 5% ne ni maca napa. Ne pa icaa tuuxa xtale layu la?, naquiiñe chinandacabe ni ná lu ndaa XV xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’.
Diidxa’ ro’ bia’ nga guya’ gaca guirá’ ca guenda ruchaaga xtiidxa’ xti’ guirá’ ca binni huala’dxi’ ni ma ucuaa ti layu ni bidii guidxi ro’ laa ti guni dxiiña’ raña’ ne laca zadxiiñaca binni ni que gapa xqui’chi’ ni.
Ca binni ni cuí guidxi nga zanda gu’ya’ gaca guenda rui’ diidxa’ ri’ ra nuu xaique ni rabi cabe xaique ni riguiizi’ ti ndaa layu xti’ guidxi ro’ ne ra nuu xti’ xaique ni ribicabe xaique ca layu ni riaazi’ lu binni que ne casi na diidxa’ ro’ bia’ nga gacani, ti ca diidxa’ ni güi cabe ca la?, chine cabe ni ra un ca xaique ro’ xti’ guidxi.
Guenda rinichahui layu, nisa ne guixhi’ la?, zacani casi na diidxa’ ro’ bia’;
VIII. Cani que zanda gaca nga cani chuiguiete ri’:
a) Que zanda di icaa ca xaique xti’ guidxi, ca politicu ne xcaadxi xaique, layu xti’ ca binni guidxi neca binni rañaa, ne que guni cabe ni ná diidxa ro’ bia’ ni biree lu iza gande bi gayu lu beu san juan iza xhiapa xhono gayua gayu ne xhoopa lu, ne xcaadxi ru diidxa’ ni gaca;
b) Laaca que zanda di icaacabe o gutoocabe layu, nisa, ne guixhi, xti’ ca binni huala’dxi’ ni nabeeza ndaani’ ñaa ni bi’ni’ yoo ni rabi cabe secretaria xti’ fomento ne hacienda o ni biidi tutica xaique guidxi xti’ guidxi ro’, ni biete niru do’ xti’ beu pascua lu iza xhiapa xhono gadxe gayua xhoopa, ni ucua de dxique la?, ne dede yanna, ne ni maca ucua ca binni guidxi.
c) Guirá ca guenda rigu’ bia’ layu ni ná ndaga ni ma biete niru do’ ni ca luguia ca la?, ni guni xaique xti’ guidxi huiini o gudxi ro’ la?, que zandadi’ icaacabe guni xticabe o cu’ bia’ cabe ca layu, nisa ne guixhi’ ni maca biazi lu ca binni huala’dxi’ o ni maca ucaaca’.
Ca layu ni maca ucuacabe ni bizete diidxa’ ro’ ni ucua’ lu gande bi gayu lu beu pascua iza xhiapa xhono gayua gayu ne xhoopa que la?, zaree cani de lu ca diidxa’ ri’ pa ma napaca cabe chii iza de nuu cabe luni, ne que tiidi ni jma de chupa late gande bichii bia’ de layu.
IX. Ra guilaa o ra guiazi layu lu bnni la?, ne ca binni ni nabeeza ndani guidxi huiini que, que chu’ ladxica’ bia’ gundaacabe o bidiicabe laaca la?, zanda guini ca’ xiñee gucani zaque, ne zanda guchia ca’, ca dxiiña’ ni guca ra ucua’ xcaadxi binni layu ni biazi que.
X. (Diidxa’ bixa).
XI. (Diidxa’ bixa).
XII. (Diidxa’ bixa).
XIII. (Diidxa’ bixa).
XIV. (Diidxa’ bixa).
XV. Ndaani’ guidxi zaguita (mexicu), la?, que ziu di tuuxa gapa jma o xirooba’ layu ñaa que xtobi, ti maca nexhe pa bia’ nga zanda gapa cabe.
Zanda gabinu ti layu rañaa nga, ti layu ra rizee o de gudxa ni que tiidi’ de ti gayua bia’ layu, ra zeda gaca casi ca layu ri’.
Ti layu rañaa la?, zeda gacaca ndi’; ti bia’ layu ni rizee, ne chupa ni que rizee ni raca dxiiña’ bini’ lu ra riaaba si nisa guie, ne tapa bia’ layu ra goo yuuze, ne xhono de guixhi’, ne layu biidxi ni que rapa guixhi’.
Laca zanda gabinu ti layu rañaa nga ni gapa tuuxa, ra ti layu ni que tiidi’ jma de ti gayua chupa late gande bichii bia’ layu, ra riu bini’ xiaa, ne pa rizee ni; ne chona gayua pa ruzuhuacabe yaga bidua, nite, biziaa yase’, duuba’ ni raca doo, yaga tini ni rigaa, ziña, yaga uva, yaaga aceituna, quina, vainilla,biziaa,duuba’ xti’ nisa dxu’ni’, biagueta o yaga cuananaxhi.
Laaca zanda gabinu ti layu rañaa nga, ra napa tuuxa binni yuze huaxa que chidi’ jma de gayu gayua yuze ro’, ne ganda guyaana láacame bia’ xlayu, ne pa cadi yuuze ni la?, zanda gaca ni bihui, o dendxu’, ti zaca ná diidxa’ ro’ bia’ gacani.
Pa lu ca layu ni biete rari’ di’ xpixuana ca ni guzaa biasa, ti ganda guizeeni o cue nisa lu ni la?, neca ma guca chahui ni, zaca runi ti layu rañaa ne que zadxadi lá ni, neca tiidi ni bia’ layu ni ma naguixhe ndaga di gacani, huaxa naquiiñe chinandani casi ná diidxa’ ro’ bia’ .
Pa lu ca layu rañaa ra riapa’ yuuze, gaca chahui ti ganda gaca dxiiña’ bini’ lu ni la?, que zanda di gacani jma bia’ layu ni ma biete lu ca ndaga chupa ne chonna, xti’ diidxa’ ro’ bia’ di’, ne naquiiñe gacani bia’ layu ni ma nacani ante gaca chahui ni;
XVI. (Diidxa’ bixa).
XVII. Ca xaique ni ruzuhua’ lu xtiidxa’ binni ne xtiidxa’ cani ca lu gui’chi’ xti’ ca guidxi ca la?, zuni ca’ diidxa’ bia’ ni guini’ ne gacaneni ca lu ca ndaa IV ne XV xti’ ndaga ri’.
Ca binni ni napa layu ne tiidi’ jma de ni bia’ nexhe ricaa binni la?, zaguixeca’ o guiaxhaca’ layu dede lu ti iza bidii cabe laa quixeni. Ne pa tiidi bia’ dxi ni guta gaca ni que la?, ma zuzeete’ cabe lade binni cadoo ni. Ne laaca zuya cabe xi ná diidxa’ ro’ bia’ ti guni cabe ni ná.
Ca diidxa’ bia’ huiini xti’ tuuxa guidxi la?, zapa ca’ ne zuni chahui ca’ ca layu o bidxichi xti’ ca lisaa ni nabeeza ndaani’ guidxi que, ne guzeeteca’ xi guirá’ nga ni zanda gúni xti’ ca binni que, ne guinica’ deque, que zanda guidooni, ne que zanda di guiaxa ca’ binni que, ni ma napaca’ o quiixeca’ zaca ni ma ucuaca’;
XVIII. Zanda guibia ca gui’chi’ layu ni gúzi’ o ni ucua ca xaique guidxi ni gúri dede ti guixhiapa’ xhono gayua gaadxe nuu xhoopa iza lu que dede nagasi, ti guya’ cabe xi guirá’ layu, nisa ne guirá’ ni risaaca ni guzii ca’ xti’ guidxi ro’, ne pa gúnina ni guenda nazaca xti’ guidxi la?, zanda gabi cabe xaique guidxi que guxha ni ucua que, maalasi pa guni ná ni guenda nazaaca xti’ guidxi.
XIX. Casi ná gui’chi’ ro’ bia’ ri la?, guidxi ro’ zuuya guni ca yoo ra riapa’ xquenda ca binni rañaa ca dxiiña’ jneza, ti ganda guiapa' ca (sic DOF 03-02-1983) layu xti’ ca binni rañaa, ti cadi chu’ dindeca’, ne laaca guidxi ro’ gusiene laaca’ de ca diidxa’ ri’ ti cadi chu’ tu quite’ laaca.
Ca binni ni runi dxiiña’ ndaani’ ca yoo ra riapa’ xquenda ca binni rañaa ca la?, guidxi ro’ nga gu’ya’ guni cabe xhiiña’ cabe, ne gu’ya’ guirá, ra nuu dinde binni rañaa runi ra ridxaaga xlayu ca’ ne zaqueca guirá ca ni guizacalú ca binni huala’dxi’ ni napa layu rañaa. Ti ganda gaca ca dxiiña’ ri la?, diidxa’ ro’ bia’ zucui yoo ra guiapa’ xquenda binni rañaa, ne laani que zaquiiñe dini xtipa’ xtoobi ra gunini dxiiña’, xaique ro’ guidxi nga guini’ tu ca xaique ni ruzuhua lu xtiidxa’ binni nga guni dxiiña’ ndaanini, ne pa que cayuni ca binni di dxiiña’ la?, jma dxe xaique ni ruzuhua lu xtiidxa’ binni nga guni ni.
Diidxa’ ro’ bia’ nga quixhe ca yoo ri’, ne.
XX. Guidxi ro’ zuyuubi xi guirá’ zanda gacane ca binni ni nabeeza ndaani’ ca ñaa, ti ganda gunica’ dxiiña’ ti zaca guihuini carooba xiiña guidxi ro’, ne zacaneni binni gunichahui xlayu ra gudiini laaca’ ti ndaa bidxiichi’. Ne zaqueca zabeeni ti gui’chi’ bia’ ti gacane guirooba’ ne guidoo ni gudii layu xtica’ laaca ti zaca ganna binni guidxi xi cutoo cabe.
Ca xaique xti’ guidxi ri’ ne ca diidxa’ bia’ ca la? zazananda cabe ca binni ni gutaguná’ ca xiixa ni jmápe huaxie ni napa guidxi ne ró binni cani ne jmá pa gacala’dxi’ cabe gutoo cabeni jmá caru; ndi’ la? redaguizacani luguia ca binni ni rutoo ndaani’ yoo guiaa ti rutoo cabe jmá caru lu binni ngue runi rutaguná’ cabeni.
Ndaga 28. Ndaani’ guidxi ro’ zaguita (mexicu) la?, que zanda di’ guiu ti binni gutaguná ti xiixa ni caquiiñe guidxi (sic DOF 03-02-1983) casi xuba’ o xiixa ru’, ne que ziu di tu laa uquiixe binni ti cayuni xiiña’ ti zaca ná diidxa’ ro’ bia’ gaca ni. Ne cadi ná ca binni ni (sic DOF 03-02-1983) napa tienda ro’ ca la?, zanda guni cani.
Ca diidxa’ ro’ bia’ nga quixhe’ pabia’ nga guisaca cani jma riquiiñe binni ndaani’ liidxi, ne zaqueca laaca nga cuaquichahuica’ ca xiixa ni chi guidoo ti guirechenani lu ca ni rutoo ti cadi chu’ tobi si tu gutaguná cani ne gacaladxi gusisaca cani jma, de ni bia’ ni ma nexhe guidoo cani. Zapa diidxa’ ro’ bia’ ca binni ni rizii ne zacane ni laaca gúsisacaca’ guenda lisaa xtica’ ra chisiica’ xiixa ni gutooca’.
Ca diidxa’ ro’ bia’ nga quixhe’ pa bia’ nga guisaca cani jma riquiiñe binni ndaani’ liidxi, ne zaqueca laaca nga cuaquichahuica’ ca xiixa ni chi guidoo ti guirechenani lu ca ni rutoo ti cadi chu’ tobi si tu gutaguná cani ne gacaladxi gusisaca cani jma, de ni bia’ ni ma nexhe guidoo cani. Zapa diidxa’ ro’ bia’ ca binni ni rizii ne zacane ni laaca gúsisacaca’ guenda lisaa xtica’ ra chisiica’ xiixa ni gutooca’.
Guruti’ zuni xti’ ne zutaguná’ cani chiguite rari’: ra rie binni chisaana xiixa gui’chi’, ra cu’ bia’ bidxichi ne gui’chi’, ra gusenda cabe xiixa ni che xti’ guidxi; xiixa nisa ni zandaca gueda gunide guidxilayú, ne xiixa ni gueda guniná gudibi guidxilayú ri’; ne ca dxiiña’ ni rini’ de ca biaani’ ndaani’ guidxi ri’, ne ra ribee ndu cabe cabe xiixa ni ribee ndaani’ ca layú xti’ guidxi ri’ casi lu ndaa xhoopa xti’ ndaga 27 xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’, ne xiixa ru’ ni guini’ ca diidxa’ bia’ xti’ yoo ro’ ni rucaa ca diidxa’ bia’ ca. Ca guiiba’ ni rucheche cani cayaca ndaani’ ca guidxi ca ne ca guiiba’ bicuti’ ro’ la? jmá ndxiidxipe’ guidxi cani ti laacani nga rudii cani bidxichi guidxi ti ganda guibani ti zaca cani’ ndaga 25 xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri ni; zapadxichi guidxiro’ ca xti’, ne zuuya cadi chu’ xiixa guenda naná ndaani’, ne pa laa gudii xiixa gui’chi’ tuuxa ti ganda gapa xiixa biaani’ ne gucheche diidxa’ lu bi la? huaxa napa cabe xi chinanda cabe casi ná lu ca diidxa’ bia’ ni rini’ de ca dxiiña’ ni rucheche diidxa’ lu bi.
Guidxi ro’ zapa binni ni chiguni xhiiña’, ne zapa tienda ro’ ra guidoo xti’ ne laaca zadagulisaane binni guidxi guni dxiiña’ o laca zanda guidagulisaane ca tienda ro’ ti ganda gunica’ dxiiña’.
Guidxi ro’ zapa ti yoo guiapa xpidxichi ne yoo ri la? que zaquiñedi xpidxichi xtobi ti ganda guni xhiña’. Cani dxiiña’ ni ca ique cabe guni cabe nga chu’ bidxichi ndaani’ guidxi, ti zaca chu’ jmá dxiiña’ ndaani’ guidxi ro’ ri’. Nin ti xaique que zandadi’ quiñe’ bidxichi yoo ro’ ri’. Guidxiro’ zaguita (mexicu) la?, zapni paneza cueeni bidxichi ora ma que gapani, laani lá lá’ ni Yoo ro’ xti’ guidxi ro’ mexicu ra riapa petróleo ni guyubi chu’ dxiiña’ ne gu’ya’ guidale xpidxichi guidxi, yoo ro’ ni ra riapa xpidxichi guidxi que nga guicaa ca bidxichi cuee ndu ni, ti diidxa’ bia’ ma guni’ zaque gacani, guicaani bidxichi que gucheeni nezalu binni ti ganda chu’ jma dxiiña’ ne laca laani nga gu’yani gaca cani cayete lu ndaga 27 xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’, huaxa de bia’ guquixe cabe binni la? cadi cani’ di’ ndaga ri’.
Que zanda di’ guini’ cabe de que xiñee gutaguná guidxi ro’ xiixa casi: ca diidxa’ ni riapa’ ne rica lu gui’chi’ o ca diidxa’ ni rica lu guiiba’; nisa gas, ne guirá’ ni riree ndaani’ guidxi layu; biaani’ ti maca cani lu ca diidxa’ ro’ bia’ ca ne ma guni’ ca xaique ni ruzuhua lu xtiidxa’ binni guidxi cani. Ca binni ni gúni dxiiña’ ndaani’ yoo riapa’ bidxichi ca la?, xaique gudxi ro’ zaguita (mexicu), ne xtiidxa’ ca xaique ni ruzuhua lu xtiidxa’ binni ca nga guinica’ tu laa zanda guni dxiiña’ ndaani’ ni, ne pa cadi cayuni ca binni di dxiiña’ la?, jma dxe xaique ni ruzuhua lu xtiidxa’ binni guidxi nga guini tu laa, zanda gúni dxiiña’ ndaani’ ni; ne zuni cabe xiiña’ cabe xtubi cabe bia’ dxi si nexhe guni cabe ni; ne zanda guireecabe de lu ca dxiiña’ ca pa guni cabe xiixa guenda naxoo, ne ma que zanda guni cabe xti’ dxiiiña’, zanda guni cabe xti’ dxiiña’ casi guenda ruzuhua lu xtiidxa’ yoo ra riapa’ bidxichi, ne ca binni ni que gapa bidxichi casi; ca binni ni biziidi para gusiidi, ca binni racane binni guidxi ra ruyuubica’ guenda nana xti’ guiiba’, ne ra racane cabe guenda ne xpia binni huala’dxi’(sic DOF 20-08-1993).Ca binni guni dxiiña’ ndaani’ yoo ra riapa’ bidxichi que la?, zanda guxhuuba donda cabe laaca casi, ruxhuuba donda ca polticu ca, ne zacani casi ná ndaga 110 xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’.
Yoo ro’ ni rucaa diidxa’ bia’ lu gui’chi’ que la? zapani cadxi binni ni gu’ya’ chu’ ne guireche biaani’, lá’ ni nga Comision Nacional xti’ Hidrocarburu ne yoo rocni ruuya’ guireche biaani’ ndaani’ guidubidxi guidxi, zaca nga naquiñe gacani ti zaca nà diidxa’ gacani.
Cadi ná cabe cutaguná ca binni ni napa tienda ro’ ca, ca xti’ ne gutooni lu ca binni ni nabeeza, ndaani’ xti’ guidxi ro’ ni cadi xti’ zaguita (mexicu), huaxa zanda guni cabe ni la?, ne xtiidxa’ xaique ro’ xti’ guidxi zaguita (mexicu) la?, o ne xtiidxa’ xaique xquidxi cabe. Ca diidxa’ bia’, laa si ca la?, o ne xtiidxa’ ca xaique ni ruzuhua lu xtiidxa’ binni zanda guxha’ ca’ xiixa diidxa’, o xiixa gui’chi’ ni ucuaa cani yegú lisaa ra gutoo xti’ ndaa guidxi ro’ ni cadi xti’ zaguita (mexicu), pa ná guidxi gaca ni la?, zanda guni cabe ni.
Ne laaca que zanda di ná cabe de que laca naca ti guenda rutaguná nga ca dxi si ni icaa ca binni runnda, guyaa o ca ni rucaa diidxa guie’, ra gusuhuini ca’ xiixa ni bi’ni’ ca’ neeza lu binni, ne ra icaaca’ binni di’ xiixa ni gacane laaca lu ni runica’.
Pa guenda gaca xiixa dxiiña’ ra guiquiñe’ cabe ca xti’ guidxi ro’ la? napani xi chinandani casi na´diidxa’ bia’ jmá’ pa chindee cabe xiixa ni naquieñ’ xti’ gudxi ro’ huaxa xi guini’ diidxa’ de ca dxiiña’ ri’. Diidxa’ bia’ guini’ xi modo gueda gaca ca dxiiña’ ri’ ti zaca qué guini’ cabe cayanane guidxi xiixa o binni guiaanane xiixa xti’ guidxi.
Guirá’ dxiiña’ xti’ guidxi napa xi chinandani casi ná Guichi’ ro’ bia’ ri’ ne napa xi gacani pa xi guini’ diidxa’ bia’.
Zandaca gudii guidxi ro’ bidxichi pa nabepe’ naquiñe gaca xiixa dxiiña’ ne pa gueda gacani para guirá’ ne pa chupa chinna guibidxasi ti zaca qué chi guxie’ lu xpidxichi guidxi.Ne laca guidxi ro’ gu’ya’ gaca cani ne zá’ nanda guiaanani xneza.
Laca zapa guidxi ro’ ti yoo ro’ ni ganda chu’ bidxichi ndaani guidxi, laani laca que zaquiñedini xpidxichi xtobi ti ganda gunini xhiña’ni, ti zaca ganda gutoo binni ca xti’ ne laca zazanan cabe ca binni gacala’dxi’ gutaguná’ ca xiixa ni caxie’ ndaani’ guidxi ne jmá pa ró binni cani ti zaca ná gui’chi’ ro’ bia’ ne ca diidxa’ bia’ gacani. Yoo ro’ ri la? zapani xtale guenda nazaca ni napani xi gunini, tobi de laacani nga guxha cabe ca guenda rutaagu neza ni runi cabe ca binni gacala’dxi’ gutoo xiixa xti’; ne laca naquiñe gutoo cabe cani naquiñe guidoo ti zaca ganda gu’ya’ cabe cani guidoo ca.
Yoo ro’ ni rapa ti chu’ guenda rucheche diidxa’ lu bi que la? la que zaquiñedini xpidxichi xtobi ti ganda guni xhiiña’ni, ne guiruti’ zucaa ridxi laaca guni cabe ti xiixa huaxa napa cabe xi chinanda cabe casi ná ca diidxa’ bia’ ca ne gui’chi’ ro’ bia’ ri’. Ti ganda gaca cani biete luguia ca ne xcaadxi diidxa’ ni chiguite ri’: lu ná’ cabe nga chu’ ca diidxa’ ni gulidxi ca binni ca ti ganda gunica ca dxiiña’ de guenda rucheeche diidxa’ lu bi ca xneza, ne laca laacabe nga gabi cabe ca binni ca xi modo gunica’ xhiiña’ ca’ ti zaca ganda gaca cani ca lu ndaga 6° ne 7° xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’.
Yoo ro’ ri la? laca naquiñe gu’ya’ cabe chu’ bidxichi ndaani’ guidxi ri’, ti zaca ná ca diidxa’ bia’ gacani, ti laca napa xi guni yoo ro’ ni lá’ Comision Federal xti’ Competencia Economica gacani huaxa ra gaca ca dxiiña’ ri la? napa xi chu’ ca binni ni rutoo ndaani’ luguiaa ca lu cani ti zaca ganda gaca cabe tosi ne que chu’ dinde cabe ti cada tobi gutoo xti’; pa chu’ tulaa napa jmá guiiba’ ni rucheche diidxa’ lu bi ne tobisi ra napabe ni la? zahuini pa guiaxha cabe tobi de laacani ti ganda gaca ni ná can daga 6° ne 7° xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’.
Laca yoo ro’ r inga guini’ pa zá’ guica tuuxa ca gui’chi’ ti ganda gapa tuuxa binni ti guiiba’ ri’ o pa chuu tuuxa guchaa lá’ ni o guchaani’ de xpuxuaanani. Ne laca yoo ro’ ri’ gusendaguidxi ca binni ni ruya pa guicaa cabe ca gui’chi ri’ pa ya’ o pa co’ guireeni. Ca gui’chi’ ni guiree ti ganda gapa tuuxa ti guiiba’ rucheeche diidxa’ lu bi ca la? napa xi gutooni ni racala’dxini gutooni, o para binni guidxi si ni, o pa para chupa chonna binni si, rari’ laca cayete de ca binni ni huala’dxi’ ni racala’dxi’ gapani ndi’ ne xcaadxi’ ca la? napa cani xi chinandani casi na lu ndaga 2°, 3°, 6°, ne 7° xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’. Ne laca yoo ro’ ri’ guini’ pabia’ nga zand aquixe cabe ti guicaa cabe ca gui’chi’ que, huaxa nirudo naquiñe guihuini xi ná xaique xti’ hacienda. Ca diidxa’ ni cayete rari’ di ca la? que zaguiidini binni ndaani’ lidxi guenda biaani’ huaxa naquieñe gacani gande bi chií gubidxa ne huaxa que tididi’ dxi ca, ne pa tidi’ bia’ dxi que la yoo ro’ napa xi guzulu guni dxiiña’ nio canaba cabe laa que.
Ca gui’chi’ ni guicaacabe ti ganda gutiidi cabe diidxa’ xi cayaca ndaani’ xti’ guidxi la? zacani lu gui’chi’ ne nezalu binni nga gacani, ti zaca cadi ná cabe chupa chonnasi binni nga gunna xi chigaca ne zaca guihuini pa huaxie’ zasacani; pa chu’ tu guicaani la? que zacadini pape’ nuu bidxichi. Ti ganda guicaa tuuxa gui’chi’ ni cani’ ca diidxa’ ri’ napa cabe xi guini’ cabe de cadi para gusicanedicabeni nga canaba cabeni, huaxa naquiñe gacani casi ná ca diidxa’ bia’ ti zaca zanda gacani xneza ne nayado’. Yoo ri la? zutopani lá guirá’ binni ni ma gucuaa gui’chi’ xti’ ca guiiba’ ruche biaani’ lu bi ca. Diidxa’ ro’ bia’ nga cuaqui ca neza ni gulidxine ne gaxha laacabe gui’chi’ ni cani ndaa ri’ ne jmá pa cutaguná’ cabe cani. Ra gaxha cabe gui’chi’ ca binni ni gutaguná’ xiixa de ca gui’chi’ ni ruche diidxa’ lu bi que la? napa cabe xi gusenda guidxi cabe ca xaique ni rucaa diidxa’ bia que pa ganda gunichahui’ guenda nagana ni guca que.
Ca binni runi dxiiña’ ndaani’ yoo ro’ ni rudii gui’chi’ ti ganda chu’ guiiba’ rucheeche diidxa’ lu bi que la? napa cabe xi gu’ya’ cabe pa cadi caquiñe xaique ro’ xti’ gudxi ro’ zaguita (mexicu) ti guiiba’ ri’.
Ca yoo ro’ ni ruuya’ gapa guidxi ro’ bidxi ne yoo ro’ ni ruuya’ guireche diidxa’ lu bi ne lu biaani’ zahui que la? guiruti’ zucaaridixi laacabe ne gabi laabe xi dxiiña’ zanda guni cabe ne ca diidxa’ r inga naquiñe chinanda cabe ti ganda guni cabe xhiiña’ cabe:
I. Guiruti’ zabi laacabe xi modo cuee’ ndu’ cabe xhiiña’ cabe.
II. Guruti zabi laacabe para guiquiñe cabe xpidxichi cabe. Ca xaique ni ruzuhuaa lu xtiidxa’ binni guidxi nga gudii laacabe neza ti ganda guni cabe ni.
III. Laca laacabe cuee’ cabe ca diidxa’ ni gusiene laacabe ti ganda gunicabe xhiiña’ cabe ra gaca ndi’ la laca laacabe guindisaná’ cabe modo gaca ca dxiiña’ ri’;
IV. Zanda cuee cabe xiixa ni gacane cgaca dxiiña’ xti’ guidxi ca diidxa’ ri’ zeda gaca cani para ganda gudxiilu chu’ jmá’ dxiiña’;
V. Diidxa’ bia’ guini’ ne guindaa xi dxiiña’ zanda guni ca xaique ni guni dxiiña’ ndaani’ que casi tulaa cuee’ ndu diidxa’ ne tulaa zananda gaca cani;
VI. Ca xaique ni runi dxiiña’ ndaani’ ca yoo ro’ ra rireexia ca diidxa’ ne ra riapa ca gui’chi’ ra ca lá’ ne xi napa binni guidxi la?, laacabe nga guy’a cabe guree xia ca dxiiña’ xti’ cabe ne laca zanda che’ binni guidxi chi guya xi cani huaxa nirudo’ naquiñe’ chinanda cabe casi ná diidxa’ bia’.
VII. Ca diidxa’ ni gueda ndee’ ndu ca yoo ro’ ni biete luguia ri’ la? zanda ca gueda guixa’ cani pa gudxiilune cabeni ne ti gui’chi’ lá’ amparu directu ni gacane laacabe ti que ganá’ xquena nazaca binni guidxi. Pa ca donda ni gulee ndu’ cabe zeda gacani casi guiaxa pur donda bi’ni’ cabe que la?, napani xi cuezani dede dxi ma biluxe de binda cabe gui’chi’ amparu que nga ma guihuini pa ziaxa o pa co’ ne ra que guihuini pa zacani o pa co’. Ca gui’chi’ lá’ amparu que la napani xi chinandani casi ná lu ndaga 94 xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’. Nin qué ziuudxi guicaa cabe xiixa gui’chi’ ni gacala’dxi’ guchaa xiixa diidxa bireendu ne cadi gapaneni xiixa diidxa’ de ni cayaca;
VIII. Ca xaique xti’ ca yoo ro’ ri la? cada iza nga napa cabe xi gusenda cabe ti gui’chi’ ra gucaacabe xi guirá’ dxiiña’ ne cada chonna beu napa cabe xi gunicabe xti’ xti’ gui’chi’ cada chonna beu xi dxiiña’ chiguni cabe ne napa cane xi gusenda cabe ni ra nuu ca xaique ni ruzuhuaa lu xtiidxa’ binni guidxi; ne laca zadxiña cabe ra nuu xcaadxi xaique ni ruzuhuaa lu xtiidxa’ binni guidxi ne rucaani lu gui’chi’ ti zaca ná ndaga 93 xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’. Xaique ro’ xti’ guidxi ro’ zaguita (mexicu) zanababe de ca xaique ni ruzuhuaa lu xtiidxa’ binni guidxi ca de xi guirá ca dxiiña’ ri’;
IX. Ca diidxa’ bia’ nga guni xi modo gaca ca dxiiña’ de ra riapa gui’chi’ ra ca lá’ binni guidxi huaxa zacani casi ná ca diidxa’ xti’ diidxa’ ca diidxa’ ni ca lu biaani’ zahui;
X. Ra guihuini pabia’ nga guicaa ca xaique ri’ la? napani xi chinandani casi ná 127 xti’ Gui’chi’ ro’ bia’ ri;
XI. Pa gacala’dxi’ cabe guchaa cabe ca xaique ri la? napa xi gutaagu diidxa’ chupa chonna de ca xaique ro’ ni ruzuhuaa lu xtiidxa’ binni guidxi ni rucaa diidxa’ bia’ ca ti ganda gacani, huaxa pa laacabe bi’ni’ cabe ti guenda naxoo ni qué zanda gacachahui’, ti zaca ná diidxa’ bia’ gacani, ne.
XII. Guitiisi yoo ro’ xti’ guidxi ro’ zaguita (mesxicu) la? napa xi gapa cabe ti yoo huiini ni guya’ gaca ca xhiiña’ cabe xneza, xaique ti yoo huiini ri la? chupa chonna de ca xaique ni ruzuhuaa lu xtiidxa’ binni guidxi nga cui laacabe, huaxa naquiñe guya’ cabe xi ná diidxa’ bia’.
Ca yoo ro’ xti’ guidxi’ ro’, casi ca Yoo ro’ ni ruuya’ gapa guidxi ro’ bidxichi ne yoo ro’ ni ruuya’ chu’ guiiba’ rucheche diidxa’ lu bi ca la? napa cabe xi gapa cabe gadxe binni ni guya’ gaca ca dxiiña’ ca xneza, ne dede xaguete para luguiá nga guibi cabe huaxa ne xtiidxa’ ca xaique ni rucaa diidxa’ bia’ lu gui’chi’ ca nga gacani ne laca zacaa cabe xtiidxa’ ca xaique ni ruzuhuaa lu xtiidxa’ binni guidxi ca naga gacani.
Ca xaique xti’ ca yoo ro’ que la? chupa chonna de ca xaique ni ruzuhuaa lu xtiidxa’ guidxi nga cui laacabe ne lu topa iza nga guidaa cabe lu ni ne pa gueda gudxaa cabe la ti bieque si nga gueda gacani. Ne pa gueda gudxaa tuuxa la? zadxela tobi ni ganda guiaanaga jlugar ni chiguiree que, huaxa ni guiuu ri la? zuni ca dxiiña’ que laga gueda guiluxe ca dxiiña’ ni cayaadxa gaca que.
Ca binni ni guiaana lu ca dxiiña’ ri la? napa cabe xi chinanda cabe casi ná ca diidxa’ ri’:
I. Napa xi gaca cabe binni guidxi ni gule ndaani’ guidxi ro’ zaguita (mexicu);
II. Naquiñe’ gapa cabe chonna bi chií gayu’ iza;
III. Riquiñe’ gaca cabe binni nacha’hui’ ne que huayuni cabe gasti’ gune nge chu’ cabe ndaani lidxi guiiba’ de ti iza;
IV. Gapa cabe ti gui’chi’ ni guini’ biree ndu’ cabe.
V. Riquiñe’ gapaca cabe neca chonna iza lu dxiiña’ xti’ cabe ne guni cabe xhiiña’ guidxi ro’ huxa dxiiña’de ra rireche diidxa’ lu bi ne lu biaani’ zahui;
VI. Guzuhuini cabe de que nanna cabe xtale de ca dxiiña’ ri’ ti ganda guicaa cabeni.
VII. Pa que huayacabe ni nanda deche xaique ro’, xaique ni rugaani’ donda, xaique ni ruzuhuaa lu xtiidxa’ guidxi xti’ guidxi huiini ne xti’ guidxi ro’, bia’ dxi ra ma zedayanda ne.
VIII. Tu gacala’dxi’ gaca xaique xti’ yoo ro’ ra riuu xpidxichi guidxi la?,napabe xi que huyube gunibe dxiiña’ bia’ lu chonna iza ndaani xiixa yoo ni huaguiiba’ xiixa donda ique. Ti ganda gaca tuuxa xaique ni rudii gui’chi’ binni ti ganda gapa ti guiiba’ rucheche diidxa’ lu bi que la?napa xi tidi choona iza ne napabe xi que huayacabe xaique xti’ yoo ro’ ni rutoo xiixa de ca diidxa’ ni cayate rari’.
Ca binni ni gueda guiaana gaca xaique ni bite luguiá ca la? que zanda di’ gunibe xti’ dxiiña’ ni zanda si gunibe nga gusiidibe; ne que zandadi’ chi nduu ruuacabe lu xiixa diidxa’ ni cayaca xti’ diidxa’ bia’ ti zaca ná lu diidxa’ la guidapa xti’ gui’chi’ bia’ ri’ gacani, jmarusi pa gueda gacani lu ca guenda raxha dxiiña’ ca binni cayuni xhi’a' guidxi. Diidxa’ ro’ bia’ nga cuaqui ca neza ni ganda guiquiñe ca binni ni rizananda chu’ dxiiña’ ndaani’ guidxi.
Ca binni guni ca dxiiña’ ni biaana ndahui que la? zandaa cabe lu dxiiña’ ca ga’ iza ne ma que zabiguetadi cabe guni cabeni xti bieque. Ne pa guiree tuuxa ne ma que guibigue guni ca dxiiña ri la? napa cabe xi chinanda cabe casi ná lu ca ndaga xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’.
Ca binni ni que gusaachahui’ ca gui’chi’ xti’ nezalu ca binni ni naca xaique xti’ yoo ro’ ra riapa xpidxichi guidxi ro’ zaguita (mexicu), ca binni ni runi ndaani yoo ra riguu bia’ cabe ca binni ni rusiidi’ xcuidi gu’nda’ ne gucaa ra nuu ca binni ni runi dxiiña’ de guenda rugaba pabia’ binni nuu ne nabeza ndaani’ guidxi ro’ zaguita (mexicu). Ra ganda la? ca binni ni chindi tu ganda guicaa dxiiña’ ni cayate que la? ti lade lade nga guni cabeni, ne xaique ni jma xadxi cayuni dxiiña’ ra que nga guini’ tulaa zanda guianane dxiiña’ que.
Ca binni guyubi tu ganda guiu guni dxiiña’ ri la? zucaa cabe gui’chi’ ti ganda cuidxi cabe binni che chiguya pa zanda guni dxiiña’. Pa tuuxa guidxiña ne gusaachahui’ ca xquichi’ la? ca binni ri zaguubia’ cabe xquenda biaani’ ca miati’ ri’ pa zanda guicaa dxiiña’ ni cuyubi que ne pa nanabe xtale la? ziananebe dxiiña’ que; lu guenda riguubia’ guenda biaani que la? npa xi gacani nayado’, ne guenda biaani’ ne gului’ cabeni nezalu binni ti ganna xi guca.
Ti ganda cu’ bia’ cabe xquenda biaani’ tuuxa binni la? napa cabe xi che chiguinaba diidxa’ cabe neca chupa yoo biaani’ ra riziidi’ binni huanisi, ti zaca zanda guni cabeni ne zaca zanda guni cabe xhiña’ cabe xneza.
Ca binni ni chinduu bia’ xquenda biaani’ ca binni ni gacala’dxi’ guni dxiiña’ ni cani’ cabe que la? napa cabe xi gusenda cabe ti gui’chi ra nuu ca xaique ni rucaa diidxa’ bia’ lu gui’chi’ que ra guica lá’ chonna binni o gayu’ ni jmá nana de lu ca dxiiña’ que.
Ra gudxigueta cabe ca binni ni ma nuu cayuni ca dxiiña’ que la? napa xi gudii xtiidxa’ chupa chonna de ca xique ni ruzuhuaa lu xtiidxa’ binni guidxi ca pa ya’ o pa co’ huaxa ni nuu si nga guisaca xtiidxa’, ne lu ganda bi chii gubidxa nalate nga gacani; ne pa que guinni ca xaiue nipe’ gudii xtiidxa’ gacani la? nga ma xcaadxi ri’ guini’ca pa ya’ o pa co’. Ne pa ca binni ni ruzuhuaa lu xtiidxa’ binni guidxi que guini’ co’ la? xaique ro’ xti’ guidxi ro’ zaguita (mexicu) zului’ná’ xtobi huaxa naquiñe gacani casi ná lu ca diidxa’ bia’ ni cani’ de ca dxiiña’ ri’. Ne pa laca zaqueca gacani la? napa xi guidxela modo gueda guiaana tuuxa ni guini’ ca xaique ni riguubia’ xpiaani’ ca binni ni gacala’dxi’ guicaa dxiña’ ni cayete que, ne ma ndi’ nga gudii xtiidxa’ ca xaique ni ruzuhuaa lu xtiidxa’ binni guidxi ca guiaana ne guni dxiiña que.
Guirá ca diidxa’ ni cuee ndu ca binni ri la? guiruti’ zanda guchaa cani.
Ndaga 29. Pa gueeda chu’ binni de xti’ guidxi ro’ xti’ gringu ndaani’ guidxi ro’ zaguita (mexicu) ne gueda gucheela niidi’ ndaani’ guidxi ri’, guti’ o ucaalu ca binni ni nabeeza ndaani’ guidxi ri la?, xaique guidxi ro’ zaguita (mexicu) ne xtiidxa’ ca xaique ni ruzuhua lu xtiidxa’ binni guidxi ca la?, zanda guinica’ gabica’ binni guiazaca’, guidxiluca’, ca binni ni seda guxhata ñee xquidxi ca’; zanda guni cani huaxa bia’ dxi si nexhe ucaalu cabe ca binni ri’, ne cadi ná cabe guiaana ne cabe tuuxa binni. Ra gusaanadxi cabe de guidxii lu cabe la?, ca xaique ni ruza’ diidxa’ bia’ ca la?, zanda guinica’ de que cadi gudxilu ca xaique ni ruzuhua lu xtiidxa’ binni guidxi cani cayaca ri’, ne pa cadi cayuni ca xaique ni ruzaa diidxa’ bia’ ca dxiiña’ la?, zanda ucuidxi cabe laaca guya’ ca’ xi zanda gunica’.
Lu ca diidxa’ ni gueda guiree ndú la?, qué zandadi’ guixa’ o guireechu xiixa diidxa’ ni rapa xquenda ca binni ni rusutui cabe lú, ne rusuguenda cabe guihuini binni naca tu naca, ra riapa’ xquenda nabani binni, ni runi, ra riapa’ ca binni lidxi, lá’, xi guidxi laa; ra riapa’ xquenda ca xcuidi, ra guiapa’ xquenda ca politicu; ra guini’ binni xi gacala’dxi’; xi na xquenda biaani’; guyubi xi yu’du’ che’; ra guinhuini gaca ni xneza n era guidxela xiixa diidxa’ cubi ni gacane laaca’; ra guiriti’ ica yaga ne guni ni qué racala’dxi’; ra gunitiulu’ cabe binni ne guninacabe laa; ne ca xiixa ru’ diidxa’ bia’ rapa ca guenda xti’ binni guidxi.
Pa’ gacala’dxi’ cabe guchulucabe lu xiixa guenda xti’ binni guidxi la?, napa cabe xi guini’ xiñee chi gacani ne casi nabaqui’ gui’chi’ ro’ bia’ r inga gacani ne napa xi gacani bia’ca’ lu guenda naxoo ni chindaqui cabe que huaxa ra gaca ndi’ la? napa cabe xi gu’ya’ cabe gacani casi na ca diidxa’ ri’ xneza, nacha’hui’, gusihuini cabe xii cani, ne guini’ cabe xi naca cani ne que chi gucaanacabe tuuxa tisi naca tu naca.
Ora gacala’dxi’ cabe guchulucabe xiixa guenda ni rapa binni guidxi, pa bizaa dxi o pa zaca guni’ ca xaique ni ruzuhuaa lu xtiidxa’ binni guidxi gacani, ¿guirá’ diidxa’ ni nuu ora gueda gacani la? maca zaxacacani oraqueca. Ca xaique ni ruzhuaa lu xtiidxa’ binni guidxi ni rucaa diidxa’ bia’ que la? qué zandadi’ guini’be xiixa pa gacala’dxi’be guibigueta xiixa diidxa’ ti xcaadxi xaique ruzuhuaa lu xtiidxa’ binni guidxi que má’ guni’ gacani zaque.
Ca diidxa’ bia’ ni gueda ndee ndu ca xaique ni ruzuhua lu xtiidxa’ binni guidxi ne rucaa diidxa’ bia’ que la? napa xi gu’ya’ ca xaique diidxa’ do’ bia’ que xi cani huaxa naguenda napa cabe xi guni cabe ni nagueenda’ ne xi na guini’ gui’chi’ ro’ bia’ pa zacani o pa co’.
Diidxa’ Lá II
Ca Xiiñi’ Zaguita (Mexicu)
Ndaga 30. Pa gacu xiiñi’ zaguita (mexicu) la?, o gale lú ndaanini, o zanda guchaa lu de guidxi pa chibiilu’.
A. Xiiñi’ zaguita (mexicu) nga ca ni gale ndaani’ xquidxi:
I. Cani gale ndaani’ ca xquidxi zaguita (mexicu) neca de gadxe guidxi ro’ laaca’.
II. Xiiñi’ ca guna ne nguiu xiiñi’ zaguita (mexicu), ni gule ndaani’ xquidxi ca gringu la?, laaca xiiñi zaguita (mexicu) laaca, ne zaqueca xiiñi’ ca gunaa ni gule ra que;
III. Cani gale ndaani’ xquidxi ca gringu, xiiñi’ ca gunaa ne nguiu ni ma bichaaca de guidxi.
IV. Cani gale ndaani’ balaaga ne ndaani’ guiiba’ ripapa xti’ zaguita (mexicu) neca nuu ca xti’ guidxi la? laaca xiiñi’ zaguita (mexicu) laaca, neca ndaani’ ca ni riquiiñe cabe ra nuu dinde guidxi la?, o cani riquiiñe binni para chi gutoo xti’ guidxi;
B. Laaca xiiñi’ zaguita (mexicu) ca ni guchaa de guidxi gueeda bi’ ndaani’:
I. Ca gringú ni ica gui’chi’ ni gudii yoo ra riapa’ xquenda binni ni cadi xiiñi zaguita (mexicu) laa.
II. Ca gringa o gringu ni guchaaganá gunaa o nguiu xiiñi’ zaguita (mexicu), ni nabeeza ndaani’ ca xquidxi xti’ zaguita (mexicu), ne gunica’ guirá’ guinaaba diidxa’ ro’ bia’ laaca.
Ndaga 31. Ni naquiiñe guni ca xiiñi’ zaguita (mexicu):
I. Guseenda ca xiiñi ca’ checa’ chi guiziidi ca’ ndaa ni ca yoo ra riziidi ba’du’ gun’da’, ti zaca ganda guiziidi’ cabe jmá ne guireeca cabe, laca guziidi’ cabe xiiña’ ca dxu’ giiba’, huaxa naquiñe chinanda cabe xi modo ná lu diidxa’ bia’.
II. Guidxiñaca’ ndaani’ dxi ne xigaabadxi, ni cuaqui xaique guidxi huiini ra nabeeza ca, ti ganda guiziidi ca’ xi guirá’ guenda napa binni, ne guiziidica’ uca guí ca’ guiiba’ ro’ ne guiziidica’ guirá xiiña’ ca dxu’ soldadu;
III. Uca’ diagaca’ pa uca’ riidxi guidxi ro’ laaca, ti gacaneca’ guidxi pa nuu dinde ne xti’ guidxi ro’, ti zaca gudxii lu neca’ guidxi, ti que chu’ tuuxa guxhate ñee yanni ca’, naquiiñe gaca guirá’ ni canaaba ni di’, ti zaca ná diidxa’ ro’bia’ gaca ni; ne.
IV. Naquiiñe gacaneca’ guidxi ti ganda guirooba’ xpidxichi, neca nuuca’ ndaani’ ca guidxi huiini huala’dxi’ xti’ zaguita (mexicu), ti zaca nabaqui’ diidxa’ ro’ bia’ gacani.
Ndaga 32. Diidxa’ ro’ bia’ nga guya’ que chi gapa binni chupa gui’chi’ xti’, xti’ xti’ guidxi ti cadi chu’ ti bichenda de pade pe’ nga laa, pa xiiñi’ zaguita (mexicu) laa o pa co’.
Pa tuuxa gacaladxi chu’ lu ca dxiiña’ xti’ guidxi ri la?, naquiiñe gacabe xiiñi’ zaguita(mexicu), ni gule ndaani’, huaxa ca binni ni ma bichaa de guidxi la?, ma co’ ti zaca na gui’chi’ ro’ bia’ ri’ gaca ni. Ne zaqueca zacani, de lu ca dxiiña’ ni guluiná xcaadxi diidxa’ ro’ bia’ xti’ yoo ra ria’ diidxa’ bia’.
Ca binni de xti’ guidxi ni cadi xiiñi’ zaguita (mexicu) la?, que zanda di chu’ cabe lu ca dxiiña’ xti’ guidxi pa nuu dxi guidxi, ne laca que zanda di gaca cabe gendarme, pa gacaladxi cabe chu’ cabe lu ca dxiiña’ ri’ la?, naquiiñe gaca cabe xiiñi’ zaguita (mexicu), ni gule ndaani’.
Laaca ndica diidxa’ chinanda ca binni ni rusa balaaga ro’ ne ca binni ni rusa guiiba’ ripapa’ ne guirá’ ca binni ni runi dxiiña’ ndaani’ cani ra chigutoo ca’ xiixa la?, naquiiñe chine ca’ lari ndxo’ xti’ zaguita (mexicu) cue’ cani. Zaqueca ca binni rinu dxiiña’ ne napa guenda ndaani’ ca yoo ra riree ca balaaga ro’ ne guiiba’ ripapa ca la?, naquiiñe gaca cabe xiiñi’ zaguita (mexicu).
Ca xiiñi’ zaguita(mexicu) la?, niru doo laaca nga icaaca’ gui’chi’ ne dxiiña’ ndaani’ ca yoo ra raca xhiiña’ guidxi, neca caru gusaaca iza ni nexhe gapaca’ ti ganda gacaca’ binni huanisi, ra ma nuu ca’ binni ri’ dxiiña’ la?, ma zanda icaaca binni ni cadi xiiñi’ zaguita (mexicu) dxiiña’ guni ca’.
Diidxa’ Ni Riree Chu De Xti’ Diidxa’ III
Ca Binni Ni Cadi Xiiñi’ Zaguita (Mexicu)
Ndaga 33. Ca binni ni cadi xiiñi zaguita (mexicu) nga, ca binni ni cá lu ndaaga 30. Laacabe la?, napa cabe ca guenda ni rudii gui’chi’ ro’ bia’ ri’; pa ca binni ri’ cadi cayuni ca jneza ndaani’ guidxi ri.
Ca xaique ni runi dxiiña’ ndaani’ ca yoo ra ria’ diidxa’ ro’ bia’ ca la?, zanda cue o guiladxi laacabe de ndaani’ guidxi ri’, huaxa zacani casi ná lu ca diidxa’ bia’, ti laa nga gu’ya’ gaca ca dxiiña’ ri jneza, ne laca laa gu’ya’ paraa ne pabia’ guindaa cani.
Ca binni ni cadi xiiñi zaguita (mexicu) la?, que zanda di chu’ cabe lu ca dxiiña’ ni runi ca politcu xti’ guidxi ri’.
Diidxa’ Ni Riree Chu De Xti’ Diidxa’ IV
Ca Binni Huanisi Xiiñi’ Zaguita (Mexicu)
Ndaga 34. Xiiñi’ zaguita (mexicu) nga ca gunaa ne nguiu ni ma napa ca ndi’:
I. Ni ma bisaa chií bixhono iza, ne.
II. Guibaani pipi do’.
Ndaga 35. Ni racaladxi diidxa’ ro’ bia’ ri’ guni ca binni huanisi xiiñi’ zaguita (mexicu) nga:
I. Che guzee lu ca gui’chi’ ra chindi cabe xaique guidxi;
II. Zanda cui cabe laaca’, gacaca’ xaique guidxi, o cui cabe laaca’ gunica’ xiixa dxiiña’ xti’ guidxi, huaxa naquiiñe gapaca’ ca guenda ni naguixhe diidxa’ ro’ bia’ ri’. Ca binni ni rtizá nanda ca partidu ca nga zanda che’ guinaba guica lá ti ganda quite gaca xaique guidxi, binniguidxi ni laca racala’dxi’ quite gaca xaique guidxi la? laca zanda che’ chinaba guica lá ti ganda quite gaca xaique guidxi;
III. Zanda guidaagulisaaca’ ne gutaaguca’ xtiidxa’ ca’ ti guyaca’ guirá’ cani cayaaca ndaani’ guidxi ri’;
IV. Zanda guinaazeca’ guiiba’ ro’ xti’ dxu’ soldadu, ti ganda gapaca’ guidxi ro’ la?, ne ca yoo ro’ xti’ guidxi casi ná ca diidxa’ ro’ bia’ ri’;
V. Zanda sii ca’ ne gutooca’ ni raca laadxi ca’.
VI. Zanda cui cabe laabe guni guitica dxiiña’ ni gucaacabi laabe xti’ guidxi ro’, huaxa naquiñe chinandacabe casi ná lu diidxa’ ro’ bia’.
VII. Pa guni cabe xiixa’ diidxa’ bia’ la? naquiñe chinanada cabe casi ná gui’chi’ ri’ bia’ ri’ ne ni ná lu diidxa’ ro’ bia’ xti’ yoo ro’ ra ria’ cani cani que. Yoo ro’ ni ribee gui’chi’ credencial la? zapani ti guenda huaxa casi ná diidxa’ bia’ nga gacani, ne
VIII. Guini’ cabe lu ca dxiiña’ ni raca de ca guenda rinabadiidxa’ de xi dxiiña’ chi gaca ndaani’ guidxi ro’, huaxa napani xi chinandani casi ná ca diidxa’ ca xaguete ri’:
1o. Ca xaique runi dxiiña’ ndaani’ yoo ro’ ra riree xia diidxa’ bia’ jmá pa guina ca be gacani zaca:
a) Xaique ro’ xti’ guidxi ro’ zaguita (mexicu);
b) Gueda gacani bia’ca chonna te chií nuu chonna lu de ca xaique ni ruzuhuaa lu xtiidxa’ binni gudxi; o
c) Ca binni guidxi, lu bia xigaba biaca’ biaca’ ne bia’ ca binni ni ca lá’ lu ca gui’chi’ ni zanda che’ chi chiguzee lu gui’chi’ chindi tuuxa xaique, ti zaca ná diidxa’ ro’ bia’ gacani.
Zandaca gueeda guireechu’ ca diidxa’ ni ca lu ndaa c) ni biete luguiá ri’ ne ni guinbani nga ca xaique ni ruzuhuaa lu xtiidxa’ binni guidxi ne ribeexia diidxa’ bia’.
2o. Ra chu’ guenda rinaba diidxa’ que chu’ huaxie’ de chupa latenganda bia’ de ca binni ni che’ chiguzee lu gui’chi’ ra ca lá’ binni ni chi guzee lu gui’chi’ ne cui tuuxa xaique de ca binni ri guihuini pa zaca ni ná ca xaique ni ruzuhuaa lu xtiidxa’ binni guidxi que ne para xcaadxi xaique;
3o. Qué zandadi’ guibadiidxa’ cabe de ca guenda xti’ ca binni guidxi ni cani’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’, ne ca diidxa’ ni cani’ ndaga 40 xti’ ca diidxa’ ri’; bia’ bidxichi chu’ ne guiree ndaani’ guidxi ri’ xi modo guiapa’ guidxi ne xi zanda guni ca dxu’ soldadu. Ca xaique ni ribeexia diidxa’ bia’ ndaani’ yoo ro’ ra ria’ que nga gu’ya’ xi modo gaca ca dxiiña’ ri’ huaxa nirudo’ guihuini xipe’ ca diidxa’ nuu dinde xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ni canabadiidxa’ cabe que;
4o. Yoo ro’ ni ribee gui’chi’ credencial que la? lu ná’ ni nga chu’ ca diidxa’ ni canaba ndaga lana c) ni ca lú ndaa 1°, ne zaqueca pa igaba’ xiixa gui’chi’ ne xi modo gueda guiluxe ca dxiiña’ ca;
5o. Guenda rinabadiidxa’ ca zacani dxi ca gaca guenda ribi tuuxa xaique;
6o. Ca diidxa’ ni cuee ndú Yoo ro’ ni ribee gui’chi’ credencial que la? zanda guixá cani huaxa nirudo’ napa xi chinanda cabe casi ná lu ndaa VI xti’ ndaaga 41, ne ni ná lu ndaa III xti’ ndaaga 99 xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’.
7o. Ca diidxa’ ro’ bia’ ca nga guini’ xi modo gaca cani ca lú ndaa ni biete ca.
Ndaga 36. Ni naquiiñe guni ca binni ni nabeeza ndaani’ guidxi zaguita (mexicu):
I. Che ca’ chi ica laaca’ lu ca xqui’chi’ ca binni ni runi dxiiña’ ndaani’ yoo lahui xti’ ca’, ne guini’ ca’ pa xi ni risaaca napa ca’, xi dxiiña’ runi ca’; ne laaca’ naquiiñe chee ca’ chi ica laaca ra rica laa binni ni nabeeza ndaani’ guidxi ri’ ti ganna guidxi pa bia’ binni nga nabeeza nadaani, ti zaca naguixhe diidxa’ ro’ bia’ gacani.
Binni ne guidxi ro’ nga napa ca’ xi guya’ ca’ gapa binni gui’chi’ ni guíni’ de que xiiñi’ zaguita (mexicu) laaca’ ti zaca nabaqui’ diidxa’ ro’ bia’ gacani;
II. Uca’ diaaga ca’ pa cuiidxi guidxi ro’ laaca’;
III. Chiguzee cabe lú gui’chi’ pa tulaa cala gaca xaique ne pa xiixa ru’ ni chigaca huaxa zacani casi ná lu ca diidxa’ bia’ ca.
IV. Zanda cui cabe laaca’ ti guni ca’ dxiiña’ ndaani’ ca yoo xti’ guidxi ro’ o ndaani’ ca yoo xti’ guidxi huiini xtica’ huaxa ra gunica’ dxiiña’ ri la?, napaca’ xi guiiaxa ca’; ne
V. Zanda gunica’ dxiiña’ ndaani’ yoo lahui’ ra nabeezaca’, ne laaca zanda guni ca’ dxiiña’ rua’ mexa ra chindi cabe xaique guidxi.
Ndaga 37.
A) Nin ti xiiñi zaguita (mexicu) ni gule ndaani’, que zanda di’ gaxha cabe laa gui’chi’ ni na de que xiiñi’ zaguita (mexicu) laa.
B) Ca binni bichaa de guidxi ne bi’ni’ xiiñi’ zaguita (mexicu) ne pa gucheeca’ lu ná ni la?, ziaxha ca gui’chi’ ni ná de que xiiñi’ zaguita (mexicu) laaca, ne cani ca xaguete ri’ nga laacani:
I. Pa guínaaba’ ca’ de que gacaca’ xiiñi’ xti’ guidxi xti’ gringu o pa gacaladxi ca checa’ xti’ guidxi ne guínica’ de que cadi xiiñi’ zaguita (mexicu) laaca’, o iquiñeca’ xqui’chi’ xti’ guidxi ra che ca paaxa ra’,
II. Pa cuezaca gayu iza ndaani’ xti’ guidxi ni cadi xti’ zaguita (mexicu).
C) Ziaxa ca’ gui’chi’ o ca guenda ni gúdii zaguita (mexicu), laaca pa guni ca’ ca ni ca xaguete ri’:
I. Pa che ca’ xti’ guidxi ne guíni ca pur xti’ guidxi ni cadi xti’ zaguita (mexicu);
II. Pa gacanecabe tuuxa xaique xti guidxi ne pa que guibanadidxa’ cabe paz anda guni cabeni;
III. Pa guicaa cabe xiixa ni gusisaca laacabe ne jmá pa xaique guidxi gringu nga bidii ni laacabe ne que guibanaba diidxa’ cabe xaique ro’ xquidxi cabe paz anda.
Cani zanda si guicaa xiixa ni gudii xaique guidxi gringu laaca nga xaque ro’ xti’ guidxi ro’ zaguita (mexicu), cani ruzuhuaa lu xtiidxa’ binni guidxi ce xaique ni ruzá’ diidxa’ bia’ ne ca binni ribee ndu’ xiixa diidxa’ bia’;
IV. Pa gudii cabe xiixa’ gui’chi’ tuuxa xaque xti’ xti guidxi ni cadi xti’ zaguita (mexicu) ne sin xtiidxa’ ca xique ro’ xti’ guidxi ri’, ni zanda si nga guicaa ca binni ri’ nga ca dxiiña’ ri ca diidxa’ guie’, o cani gacane binni lu xquedanabani o xiixa ni ganda gacane binniguidxi;
V. Pa gaca necabe, tuuxa binni o xaique ni cadi xiiñi’ zaguita (mexicu), o gacaladxi cabe guzuhua cabe lu xtiidxa’ ca’ pa nuuca’ lu ti guenda naxoo neza lu tuuxa xaique bia’ xti’ xquidxi gringu, ne guíni cabe cadi napaca’ ca ngue donda ni cayaani luguia ca que, ne
VI. Xcaadxi diidxa’ ni cuaqui’ o guni diidxa’ ro’ bia’.
Ndaga 38. Ca guenda ni ma ucua’ ca binni xiiñi’ zaguita (mexicu) la?, zanda guiaxha’ ca ni o cueza dxi cani paque guni cani ná xaguete ri’:
I. Pa que guni cabe ni ná ndaga 36 xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’. Ca guenda ni ma biaxha cabe la?, zabigueta cani lu ná cabe de lu tubiiza o jma pa zaca ná diidxa’ ro’ bia’;
II. Pa caguiiba’ ti donda ique cabe ra bi’ni’ naabe xquenda xtoobi, ne cu’ ni laabe ndaani’ liidxi guiiba’;
III. Pa ma nuu cabe ndaani’ liidxi guiiba’ ne gueda gati’ cabe;
IV. Pa saa cabe xhuudxi cabe ne que guni cabe dxiiña’, casi nabaqui diidxa’ ro’ bia’ guni cabe;
V. Dede niru do’ dxi sabi nanda justicia laacabe ne de ra guiree xia xtonda cabe; ne
VI. Ma gaxti’ ru’ ni ganda gulaa laacabe.
VII. Zuya diidxa’ ro’ bia’ paraa nga zanda guiaxha cabe ca guenda ri’ ne xi zanda guni cabe ti guibigueta’ cani lu ná cabe.