TIÑU CHA IYO CUENDA ÑUHUN ÑUCOHYO
Cha cuu cha ndicha 5 febrero cuiya 1917
Chehe cuu tuhun cha sandihi sama ta quee chi DOF 27-05- 2015
Titulo xihna cuii
Capitulo 1
Cha cuiti cha iyo chi ñivi cha cua coo vaha ñi ta ñahni cha yuhvi ñi
Artiiculo 1º. Ñivi cha iyo tichi ñuhun Ñucohyo ya iyo chi cha cua cuinu ndihi cha cuiti cha ndaa un ley ya cha cuu constitutcioon chi ndihi tiñu cha iyo inca ñuhun cha indi tahan ñuhun Ñucohya ya, tacan ni cha cua cumi tiñu chi ñi, ta yoni cua cuu tava ndaa chi a cua casi ñi chi, soco iyo chaha cua cuu, soco cuhva cha ndaa un tutu ley ya.
Ndihi tiñu cha cuu cuenda cha cuiti cha iyo chi ñivi cua cahan tiñu chi cuhva cha cahan nuun ley ya, tacan ni tiñu cha tisovaha ñuhun Ñucohyo ya chi inca ñuhun cua tindee chi chi ñivi ndihi ni chaha cuhva cha tahan chi.
Ndihi ñivi cha cuu tiñu ndaa ica cha cua cahan ñi, ta cua tayahvi ñi ta cua savaha ñi cha cua coo vaha ñivi tacan ña cua cuyuhvi ñi ta cua cuinu cha cuiti cha iyo chi ñivi cuhva cha iyo chi niniin chico ñuñivi. Ta ra cuu cumi tiñu iyo cha cua ndehe ra cuenda chi ta cua sacuaha vaha ra cuhva cha iyo tiñu ta cua cuu casi ra chi ta cua ndehe ra yoso cuhva cua savaha ra ta cua cuinu cha cuiti iyo chi ñivi cuhva cha cahan tutu ley ya.
Ñahni ndatu cua cuu ñivi musu cuatu tichi ñuhun Ñucohyo. Ñivi cha cuu musu cuati cha quee inca ñuhun ta cua queta ñi tichi ñuhun Ñucohyo, hora cha cua quihvi ñi tichi ñuhun Ñucohyo cua ndoo nuna ñi, ta cua tindee ley chi ñi.
Ñahni ndatu cha cua tava ndaa tiñu chi ñivi cuenda cha cuu ñi ñivi ñuun a cha cuenda ñuhun nu quee ñi cha ñahan a rai cuu ñi, a cuenda cuiya ñi, a tu pehe ñi, a ndahvi ñi a cuca ñi, a cuhvi ñi, a cuenda cha chinu ini ñi, a cuhva cha saxini ñi, a ñahan a rai cuni ñi, a cha ndaha ñi a ña tandaha ñi, a ndaa inca cha ndacu cha ña vaha cuni ñivi a cuni ñi casi ñi cha cuiti chi cha nuna cha iyo chi ñivi can.
Artiiculo 2º. Ñuhun Ñucohyo ituhun chi iyo ta ñahni inca ñuhun iyo cuhva cha iyo chi ta ña cuu natahvi chi.
Ñuhun ya ndihi nuun cuhva cha iyo chi cha ndacu ñivi ñuun, cha cuu ñivi cha nda ni xihna cuii quechaha iyo ñuhun ya, ta cumi vaha ñi cuhva cha iyo tahan maan ñi chi ñivi tahan ñi chi cuhva cha chatiñu ñi xuhun chi cuhva cha ndacu ñi ñuun ñi chi cuhva cha cuu ñi cumi tiñu ñuun ñi.
Cuhva cha iyo ñivi cuhva can cua coto tiñu tu cha ñivi ñuun cuu ñi ta cua cuinu ndihi cha cuiti cha iyo chi cha cuenda chi.
Ñivi cha iyo uvi uni nu iyo ñi cuu ñi ñivi ñuun ta iyo cuhva cha nduvi caa ñi cuhva cha nihin ñi xuhun (cuhva cha iyo xuhun ñi) ta cuhva cha iyo ñi ta iyo ñi iin ñuhun ta tiso ñi cumi tiñu ñi cuhva cha ndacu maa ñi ta cuhva cha iyo ñi.
Ndatu cha iyo chi ñivi cha cuu ñivi ñuun iyo nu nuna cha cua sandihi ñi ta cua nducu ndee ñi cha savaha ñi cuhva cahan tiñu ya, cha chaha chi cuenda cuhva cha iyo iin iin ñuun ta sanahan chi cuhva cha cua coo inuun ñi tichi ñuhun ñi. Cuhva cha cua savaha ndihi ñuun ta ñivi cha cuu ñivi ñuun cuhva can cua cuinu ley cha niniin xaan cha cua coo inuun ñuhun, chacan iyo chi cha cua savaha ñi cuenda chi ta ndihi ca cha cahan cha xihna cuii icahnu ni cua cuu chi cuhva cha cahan iti chata tichi Artiiculo, ta nacoto ndicha chi cuhva cha iyo ndihi tata ta cahan iin tuhun ñuun ta cuhva cha iyo iqui cuñu ñi.
A. Tiñu ya sacoto chi ñivi ñuun cha iyo cha cuiti chi ñi ta sanahan chi, chi ñivi cuu ñivi ñuun iyo nuna cha cua savaha tahan ñi chi ta cua canihin maan ñi ndaa cha cuu cha chaha chi ta ndaa cuhva cha iyo iin iin ñuun tacan:
I. Cua canihin maan ñi cha iyo tichi chi cha cua coo inuun ñi, cua natahan ñi ta cua ndatuhun ñi, cuenda xuhun, cuenda ra nducu tiñu chi cuhva cha iyo iin iin ñuun.
II. Cua savaha ñi cuhva cha chito maan ñi cha iyo tiñu cua tiso vaha ñi ta cua quee vaha chi chi ndihi tundoho cha iyo ican, soco cua tayahvi ñi cuhva cha cahan nu quechaha tiñu ya, ta cua sacahnu ñi cuhva cha iyo iin iin ñivi, cuhva cha iyo ndatu chi ñivi cha ndacu ñi iin cha vaha ndicha, cuhva cha satiñu ñi ñahan ta ndacu ñi cha vaha. Ley ya cua cuhva cuenda cuhva cha cua ndehe ra cuu cumi tiñu tachi tuni chi ñivi cuhva cha tahan chi cha cua cutuni ñi.
III. Cua savaha ñivi chi cuhva cha iyo ñivi ñuun ñi chi cuhva cha ndacu maan ñi ñuun ñi chi cuhva cha iyo tahan maan ñi ñuun ñi a ra cuu cumi tiñu a chi ñivi cha cuu iti cha cahan cuhva cha ndaca ñahan maan ñi ñuun ñi, ta iyo cha cuiti chi ñi ñahan chi ra rai cha cuu ñivi ñuun cha cua savaha ñi votar a cha cua tiso tahan tiñu chi ñi ta cua cuu savaha tiñu votar cuenda ñi, tacan ni cha cua cuu cuiso tiñu ñi iin tiñu ñuun, ta cua tayahvi tahan ñi cuhva cha ndaca ñahan ñuhun nu iyo ñi. Ña cua cuu casi tiñu ni iin cha cuiti cha iyo chi cha cua cuinu hora cha cua tiso tiñu chi ra cua cuu cumi tiñu ñuun.
IV. Cua cumi vaha ñi ta cua cahan ñi chi tuhun cahan maan ñi, ta ndihi ca cha iyo cha ndacu ñi ñuun nu iyo ñi ta cuhva cha cuu ñi ñivi ñuun.
V. Cua cumi vaha ñi ta cua nducu ñi cuhva cha cua ndu vii caa ñi ta cua cumi ñi nu iyo ñi ta ña cua saña ñi nu ñuhun satiñu ñi cuhva cha cahan tutu ya chi tiñu ya.
VI. Cua cuni ñi ta cua sacahnu ñi cuhva cha iyo nu cuu chihin ñi ta ñuhun nu satiñu ñi cuhva cha cahan tutu ya ta ley cha ndiso chi, cuhva cha iyo ndatu cha quihin tiñu uni a cha cua natahan ñi cha cuu chi ñivi ñuun, ñivi cha cuahan iti nuun ta ndacu ñi cha cua savaha ñi cha cacu ñi cuhva cha cahan tutu ya. Tu ñaan cua tahan ñi, cuu cua cundicu ñi cuhva cha iyo ley ya.
VII. Ñuun cha iyo cuenda nu iyo ñivi cha cuu ñivi ñuun cua nacachi ñi, iin ñivi cha cua cuu iti nuun ta cundaca ñahan.
Tutu ta ley cha chaha cuenda cuhva cha iyo nu ndaca ñahan iin iin ñuun, cua savaha chi cuenda ta cua cuhva chi nu nuna chi ñuun cha cha cahnu vihi ca, tacan na cua coo ca tundee ini chi ñivi cha indi ta ndacu cuhva ya ta chi ñivi cha nducu tiñu ta cuhva cha iyo maan ñi ñuun ñi ta ndihi ca cha iyo ñuun ñi.
VIII. Cua quivi ndicha tiñu tichi nu ndaca ñahan iin ñuhun. Cha cua cuhva chi ndatu, chi ndihi cha cua ndehe tiñu a vaha a ña vaha cuhva cha iyo ñi, a ituhun a uvi uni ñi iyo chi cha cua coo ndatu cha cua savaha ñi cuhva cha iyo maan ñi ñuun ñi chi ndihi cha ndacu ñi ta cua tayahvi ñi cuhva cha ndiso tutu ya. Ñivi cha cuu ñivi ñuun iyo ndatu chi ñi cha cua coo ñivi cha cua sandico coo tuhun cahan ñi ta ñivi cha cua cuinda naan chihin ñi chito vaha ñi tuhun cahan ñi ta cuhva cha iyo ñuun ñi ta nacoto vaha ndicha ñi chi ñi.
Ndihi cha chaha tutu ya ta ley ya ndayahvi chi chi ndihi ra cuu cumi tiñu cha natahan ra ta ra cua ndehe ñi cha iyo nu tutu ya, ndaha cha vaha cha ndacu iin ñuun a vaha a ña vaha cuhva cha iyo ñuun can, na cua sanahan vaha ñi cuhva cha iyo ñi chi cuhva cha ndito ñuun nu iyo ñivi ñuun cuhva cha ndayahvi ñi, cuhva cha chito maan ñivi cuu ñivi ñuun nda cha iyo cha cua savaha ñi ta ndayahvi ñi ta nacoto ñi ndihi ñivi ñuun.
B. Cha natahan ta nduvi nuun ñuun, ñuhun chi ñuun cuati ta cua satuñu ñi cuhva cha cua coo inuun ñi ta cua coo tahan cha nuna chi ñivi cha cuu ñivi ñuun ta cua sanaan ñi ndihi cha tava ndaa ñivi chi ñi, cua coo cha cua sanahan ñivi cuhva cha cua coo ñi tacan cua cuu cahan tahan ra nducu tiñu cha ninin xaan cua tayahvi ñivi cuhva cha iyo ndatu chi ñivi cha cuu ñivi ñuun cuhva iyo ñuun ñi ta cuhva cha ndacu ñi ndihi ca ñuun, chacan iyo chi cha cua ndehe tiñu ta cua cundicu ñi inuun ni chi.
Cha cua tahvi cuati yo ndihi cha nducuihya ta ndihi cha cumani ta chaha chi tundoho chi ñuun ta ndihi ca ñuun nu iyo ñivi ñuun, ta ra cumi tiñu nda ica cha cua savaha ra:
I. Cua sacuhun iti ñi cuhva cha iyo maan ñuhun nu iyo ñivi cuu ñivi ñuun cha na cua coo ca tundee ini chi ñi cha cuenda xuhun ñuun ñi, ta cua nduvii ca cuhva cha iyo ñi ñuun ñi, tichi cha iyo uni cuhva cha iyo ra cumi tiñu ta chaha ra ndaca ñahan a ra cuu xini cha cuenda cumi tiñu, cha ndehe ra ta ra tiñu ñuun. Ra cuu cumi tiñu ñuun cuati cua coo inuun tudee ini cha iyo chi ra chi ñivi ta cua sanahan ra ndaa cha cua savaha ra chi ñivi ñuun ta nda cua cundihi cha tahan chi cha cua savaha ra.
II. Cua cuhva tiñu ta cua sandaa tiñu cuhva cha cua sacuaha ca tiñu ta cua cuni ca tiñu cua sacuaha ñi uvi tuhun chi sicuela cha sanahan cuhva cha iyo ñivi ñuun cuhva cha cua cutuhva tiñu sacuaha ta cua cuu sandihi ñi masi ndicha cuii cha cua cutuhva ñi sacuaha ñi, ta cua coto ñi cuhva cha cua satiñu ñi, ta cua sacuaha ñi cha cha sucu vihi ca chi cha cua sacuahan ñi cha cha sucu ca. Ta cua savaha tiñu cha cua coo cha cua tindee tiñu chi ñivi cha cuu ñivi ñuun cha cua sacuaha ñi ndihi sicuela. Cua ndehe tiñu cuhva cha cua coo cha cua sacuaha ñivi ñuun ñuhun nu iyo ñi ta cua coto ñi cuhva cha iyo ñivi ñuun ñi cuhva cha nacoo ñivi chahnu ñi, cuhva cha iyo ley cha cahan tiñu ya ta cuhva cha cua nducu tuhun tiñu chi ñi cha cuu ñi ñivi ñuun. Ta cua nducu ndee tiñu cha na cua coto ndihi ñivi ta na cua tayahvi ñi cuhva cha iyo iin iin ñuun tichi ñuhun Ñucohyo.
III. Nda ica cha cua coo iin ñivi cha cua ndehe chi ñivi cuhvi, ta cua coo chi niniin cahnu tichi Ñuhun Ñucohyo, ta cua coto ñi cuatiñu ñi yucu ndahvi, tacan ni cua tindee tiñu cha cua cuhva cha cua cachi ñivi ñuun can, ta nini xaan ca cha cua cuhva tiñu cha cua cachi ve cuati ndihi.
IV. Cua sandu vii ca tiñu ñuun nu iyo ñivi ñuun ta ndihi nu nducuiti ñi a nu siqui ñi, ta cua savaha tiñu cha cua coo cuhva cha cua tindee tiñu cha cuenda ñuun a chi iin iin ñivi cha cua coo vehe ñi ta cua nduvii chi, tacan ni cha cua coo ndihi cha cua cuatiñu ñi cha nini xaan cuenda ñuun ñi.
V. Cua tindee tiñu chi ñi ñahan ñuun cha cua quihvi ñi iin cuenda tiñu cha cua savaha ñi, ta cua sacuenda tiñu chi ñi cha ña cua cuhvi xaan ñi, ta cua tindee tiñu chihin ñi cha cua coto ñi sacuaha ñi ta cua cuu tindee ñi chi tiñu cha iyo ñuun ñi.
VI. Cua sanducuaha ca tiñu ndihi cuhva cha iyo caa cha satiñu nu tati, ta ndihi ñuun cua quihvi cuenda chi, ta cua savaha tiñu nu cua cuinda chi ta cua nducuaha ca cuhva cha cua satiñu chi, ta cua ndehe ñivi ta cua coto ñi cuhva cha iyo ñuñivi. Cua tiso tiñu cuhva cha ndihi ñuun nu iyo ñivi ñuun, cua nihin ñi ta cua cuu satiñu ñi cuenda caa cha satiñu nu tati can, cuhva cha cati ley cha cahan cuenda chi.
VII. Cua tindee tiñu cha na cua coo nu cua satiñu ñivi nu iyo ñuun cha cuu ñi ñivi ñuun, vati tacan cua nihin ñi xuhun cha chini ñuhun ñi, ta cua tihi ñi xuhun ñi, ta cua cuhva tiñu ndatu cha na cua tihi ñivi ñuun a iin iin ñivi xuhun ñi ta cua nducuaha ca tiñu nu cua satiñu ñi, ta cua nducu ca ñi maquina cha cua tindee chi ñi ta cuaha ca cua satiñu ñi ta cuaha ca cua nihin ñi, ta cua cuu quihvi ñi nu cua xico ñi ndatiñu ñi ta inuun cua ndehe tiñu chihin ñi chi tiñu ndacu ñi.
VIII. Cua savaha tiñu iin cuhva cha tindee tiñu chi ñivi ñuun cha chahan inca ñuhun, a ñuhun nu iyo ñi a inca ñuhun, ta cua cahan tiñu cuenda cha na cua coo cha cuiti chi ñivi satiñu tichi cuhu, ta cua tindee tiñu chi ñi ñahan cha ña cua cuhvi xaan ñi, ta cua tindee tiñu chi ve cuati cha cua sacuaha ve chi cha cua cachi ve, nda chi ñivi tivaa cha cuu sehe maan ñivi cha cuahan inca ñuhun, ta cua cahan tiñu cuenda cha iyo cha cuiti chi ñi ta cua sacoto tiñu chi ndihi ñivi cuhva cha iyo ñi cha cuu ñi ñivi ñuun.
IX. Cua nducu tuhun tiñu chi ñivi ñuun quivi cha cua cuinu tiñu niniin cahnu Ñuhun Ñucohyo cuhva cha cua nducuaha tiñu nu ndaca ñahan chi (Plan Nacional Desarrollo) ta tichi iin iin ñuhun ta tichi iin iin municipiu, ta cua quihin tiñu cuhva cha cua cati ñivi can, cuhva cha cua coo cha cua nducu tuhun tiñu chi ñi.
Ta cua ndehe vaha tiñu cuhva cha cua cuinu tiñu cha cahan ihya, ra sacuaha ta tiso vaha ley cha nducuiti vetiñu nu nduvi nuun ra ta ra cuenda Ñuhun Ñucohyo, (Cámara Diputados Congreso de la Unión) ta ndihi ra sacuaha ta tiso vaha ley iyo tichi iin iin ñuhun, ta ndihi nu ndaca ñahan cuenda municipiu, cuhva cha tahan chi cha cua ndehe ra ta ra tiñu can, cua cuhva ra ta ra xuhun cuhva cha tahan chi cha cua cuni ñuhun tiñu ta tiso vaha ra ta ra tiñu cuhva cha cua quee xuhun can, tacan ni cua tiso ra ta ra chi ñivi cua ndehe iin iin ñuun ta cua sacuenda ñi cuhva cha cua sanaan tiñu xuhun can.
Yoni cua casi ndihi cha cuiti cha ndaa ihya cha cahan cuenda ñivi ñuun chi ndihi ñuun nu iyo ñi, ta ndihi ñuun cha nduinuun chi ñivi can cua coo cha cuiti ya chihin ñi cuhva cha cati ley.
Artiiculo 3º. Ndihi ñivi iyo cha cuiti chihin ñi cha cua sacuaha ñi. Ra cumi tiñu cuenda tichi ñuhun un iyo ñivi a ñuun Ñocohyo a ra cumi tiñu ñuun cuati, iyo chi cha cua cuhva ra ta ra cha cua sacuaha ñivi cha cuu preescolar, primaria, secundaria chi sicuela cha cahnu vihi. Ta nini xaan cha cua sacuaha ñi cha cuu preescolar chi primaria chi secundaria, ta ndaa ica cha cua sacuaha tahan ñi sicuela cha cahnu vihi.
Iyo chi cha cua sanahan tiñu chi ñivi sicuela chi iin cha vii, ta cua sanahan tahan tiñu chi ñi cha na cua cuni ñi ñuhun ñi, ta cua tayahvi ñi cha cuiti iyo chi ñivi, ta cuhva cha iyo chi cha cua tindee tahan ñi chi ñivi inca ñuhun chi cuhva cha maan ñi ndaca ñahan chi ñi ta cua savaha ñi cha cuiti.
Cua ndehe ra cumi tiñu ñuhun nu iyo ñivi cha cua sacuaha ñi ta cua coo ndihi ndatiñu cha cua cuatiñu ñi, ta cuhva cha cua sanaha tiñu chi cuhva cha iyo ñi chi cuhva cha tiso vaha tiñu cha cua sanahan ñi chi cha tahan chi chi ñivi sacuaha cha iyo chi cha cua sanahan vaha ñi cuhva cha cua cutuhva vaha ñivi.
I. Cuhva cha sanahan artiiculo 24 cha iyo nu nuna cha cua cuinu ini ñivi ndaa cha cuni maan ñi ta yoni cua sanahan cuenda ni iin veñuhun ni sicuela.
II. Ta ndihi cha cua sanahan tiñu nu sacuaha tiñu cua cuu chi cuhva cha cuahan ra nditi ta ra sacuaha ra, ta cua nduvii tiñu cuhva cha cua sanaan tiñu cha soho xaan cuni ñivi ta ndihi cha ndacu chi cha ña chito yo ta cha cua satiñu cuatu yo chi cha ndihi cha ña vaha cha saxini yo chi ndihi cha ña vaha ndacu yo cha cuenda chi.
Iyo cha:
a) Cua cuu chi iin (democratico) tuhun vaha cha cahan ra cumi tiñu, cua savaha ñi cuenda chi tuhun can ñavi ndicha cuii cha niniin xaan ni cha chaha ndatu a cha cahan vaha cuenda ñi, ta cuhva cha ndacu ra nducu tiñu (politico), cuu chi cha cua sacuhun iti cuhva cha cua coo ñi ta cua cuhun ñi iti nuun chi xuhun, ta cuhva nduinuun ñi ta cuhva cha iyo maan ñi ñuun ñi;
b) Cuenda ndihi ñuhun cua cuu chi –ñahni cha cua cuinda cuati tiñu chi iin ñivi a cua tava ndaa tiñu chi ñi—cua ndehe tiñu cuenda tundoho cha iyo chi ñivi chi cha cua cuatiñu vaha tiñu cha iyo tichi ñuhun chi cha cua tindee tiñu cuhva cha ndaa ñahan tiñu chi cha cua cumi tiñu cuhva cha iyo ñuhun iin ñuhun chi cha cua sanihin tiñu ta cua nducu tiñu cuhva cha cua cuhun cuhva cha iyo ñivi ñuun ñi iti nuun;
c) Cua sanaha tiñu cuhva cha cua nduvi caa ñivi ta cua coo vaha ñi chi tahan ñi cuhva cha cua tayahvi ñi tahan ñi ta cua sacahnu ñi cuhva cha iyo iin iin ñi, ta cua sacahnu ñi cuhva cha iyo ñivi tahan ñi, ta cuhva cha iyo iin ñivi vehe ñi chi cuhva cha cua coo inuun ñi chi ñivi tahan ñi ta cuhva cha inuun iyo cha cuiti chihin ñi, ta cuhva can ña cua cuhva ñi un nuna cha vaha ca cua coo iin ñi cha cuenda ñuun ñi a cuenda cuhva cha chinu ini ñi a chi iin cuenda ñivi ni a rai a ñahan cuu ñi,
d) Cua sanaha tiñu iin cha vaha ndicha, ta quivi ta quivi cua nducu tiñu cuhva cha cua quee vaha ca chi, ta cua ndehe tiñu cha na cua sacuaha ca ñivi;
III. Cuhva cha cua cuinu cha ndaa un uvi párrafo nu cuu chi fraccioon II, cua ndehe cha cuu Ejecutivo Federal cha iyo chi cha cua savaha tiñu chi cuhva cha cua sacuaha tiñu preescolar, primaria, secundaria chi nu cuu chi normal, ta niniin cahnu ñuhun Ñucohyo cua cuu chi cuhva can. Iyo chi cha cua nducu tuhun ra cumi tiñu cuenda Ejecutivo Federal ra cumi tiñu ñuhun can ch ira cumi tiñu cuenda ñuun Ñucohyo chi ndihi ñivi cha indi tichi tiñu ya cha cuenda cha cua sacuaha ñivi, tacan ni chi ñivi cha sanahan chi ñivi cha cuu sutu ñivi cha sacuaha, ta cua sacuinu ñi chi cuhva cha cahan ley. Xuhun cha cua cuhva tiñu chi ñivi cha sanahan chi ñivi cha cuu director o ñivi cha sacuenda chi iincuenda sicuela cha ndaca ñahan ra cumi tiñu, ta cua cuu chi cuhva cha iyo xuhun cuhva cha chito tiñu ta cuhva cga tahan chi. Ta ley cua tiso ta cia cati cuhva cha cua ndehe tiñu cuhva cha quihvi xuhun, cuhva cha cahan tiñu cuenda chi ta cuhva cha sacuinu tiñu cha cuiti cha iyo chi ñivi cha sanahan. Ña cua cunda yahvi cha cua quihvi a cha cua cahan tiñu tu cha ñavi cuhva cha cahan ley cuu chi. Tiñu ya ña cua savaha tiñu chic hi sicuela cha cahan tiñu nu cuu chi fraccioon VII tichi Artiiculo;
IV. Ndihi cha cua sanahan tiñu tichi ñuhun yo ña cua satiahvi tiñu;
V. Ndaa ica cha cua sacuaha tiñu cha cuu preescolar chi primaria chi secundaria chi sicuela cha cahnu vihi cuhva cha cahan nu cuu chi párrafo xihna cuii, ta cua tindee ra cumi tiñu ndihi cha cuhva vaha cha cua sanaha tiñu, tacan ni cha cuu educación inicial un sanahan tiñu chi ve cuati chi sihi ve, tacan ni cha cuu sicuela cha cahnu vihi—nini xaan chi cha cua quee ca ñuhun ya iti nuun, ta cua tindee tahan chi cuenda cha cua sacua tiñu cha cuu científico chi cuenda tecnología, ta cua cahan ca tiñu cuenda cuhva cha iyo iin iin ñuun, tacan cua cuhun ca chi iti nuun;
VI. Ñivi cha satiñu cuenda maan ñi cuu sanahan ñi ndihi cuhva cha iyo, cuhva cha sandihi cha iyo ley ñuhun nu iyo ñi cua cuhva chi ta cua sandihi chi ndihi cha chito chi cha ndayahvi cuenda cha sacuaha ñivi sicuela cha cuu chi maan ñi. Ta cua sicuela prescolar, primaria, secundaria ta normal, sicuela cha cuu chi maa ñi tahan chi:
a) Cua sanahan ñi chi iin cha vii cuhva cha cahan chi iin cha ndicha cuhva cha iyo chi parrafo uvi chi fraccion uvi, cuhva can cua sacuinu ñi cuhva cha iyo tiñu ta ndihi programa cuhva cha cahan fraccion uni,
b) Chi quivi cua nihin ñi iin iin cha cua savaha ñi chi ndatu cuhva iyo tundee ini chi ñivi ñuun cua cuu chi, ta cuhva cha sandihi cha iyo ley;
VII. Sicuela cha cuu universidad chi ndihi cha siecuela cha cha cahnu vihi ca cua cuu cundaca ñahan maan chi chihin chi, ta cua ndehe maan chi cuhva cha cua sanahan chi cuhva cha cua sacuaha chi ta cuhv cha cua cahan chi cuenda cuhva cha iyo iin iin ñuun cuhva cha cahan Artiiculo ya, ta cua sacahnu chi cha nuna cha iyo chi ñivi cha sanaha ican chi cuhva cha sacuaha ñi, ta cua ndehe maan ñi cuhva cha cua tava ñi examen, ta cua ndehe ñi cuhva cha cua savaha ñi, maan ñi cua tiso cuhva cha cua sanahan ñi, cua ndehe maan ñi cuenda cha cua quihvi un sucaha ñi chi cuhva cha cua coo ñivi cha cua sanahan, ta suvi ni maan ñi cua ndehe ñuhun nu iyo sicuela can. Ta cuhva cha cua coo ñivi cha satiñu ican cua cuu chi cuhva cha cahan nu cuu chi apartado A Artiiculo 123 cha ndaa nu tutu ley ya, cua cuinu cuhva cha satiñu ñivi cuhva cha cahan Ley Federal del Trabajo cuhva cha iyo iin iin tiñu cha satiñu ñivi cuhva cha cua cuu savaha maan ñi chi, cua coo cha nuna chi ñivi cha sanahan sicuela chi cuhva cha sacuaha ñi, cua cunu cuhva cha cahan ihya;
VIII. Cua tiso cha cuu Congreso de la Unioon ley cha cua tindee ta cua sanduvi nuun tiñu cuhva cha cua sacuaha ñivi niniin cahnu ñuhun Ñucohyo cha cua cuu chic hi iin ñuhun chi ñuun nahnu chi ñuun cuati, ta cua ndehe tiñu cuhva cha cua cuhva tiñu xuhun chi, ta cuhva cha cua savaha tiñu chi ñivi cha cua sacuinu ñi cuhva cha satiñu ñi, ta cua ndehe taha tiñu ñaan cua savaha tiñu chi ñivi cha cua cuni ñi savaha ñi cuhva cha cuni maan ñi. Ley cua sanahan ta cua cuhva chi ndihi cha cha cua satiñu vaha iin sicuela tacan ni ñivi cha sanahan, ta cua cahan tahan ni ñi, tacan cua satiñu vaha ñi.
IX. Cha cua coo vaha cuhva cha cua ndehe tiñu cuenda cha sacuaha iin cha vaha, chacoso cha cuu Sistema Nacional cha Ndehe Cuhva Cuahan Sacuaha Ñivi. Ta cha cua ndehe tiñu can cuu Instituto Nacional cha iyo cuenda cha ndehe cuhva cuahan sacuaha tiñu chi ñivi. Cha cuu Instituto Nacional cha iyo cuenda cha ndehe cuhva cuahan sacuaha tiñu chi ñivi cua cuu chi iin cha cua satiñu maan cuenda ñuun, ta cua coo vaha sivi chi, ta ndatiñu cha cua cuu chi maan chi. Cuenda maan chi cua coo cha cua ndehe chi cuhva cha cua sanahan tiñu iin cha vaha chi ñivi, ta cuhva cha cua satiñu ñivi chi cuhva cha cua quichi quee cuhva cha cua sanahan tiñu niniin cahnu ñuhun Ñucohyo cuenda sicuela preescolar, cuenda primaria, cuenda secundaria chi cuenda sicuela cha sucu ca. Ta chacan nda ica cha cua savaha chi cuhva ya:
a) Cha cua tiso chi cuhva ta cua quihin chi cuhva, ta cua cha tahan chi iyo tiñu can, cuhva cha cua cunu tiñu can a cuhva cha cua quichi quee cuhva cha satiñu chi;
b) Cua tava tiñu tutu cha cahan cuhva cha cua tasoho ra cumitiñu iyo cuenda cha sacuaha tiñu chi ñivi niniin cahnu ñuhun Ñucohyo chi iin iin ñuun, vati tacan cua cuu ndehe tiñu cuhva cha cuahan satiñu chi cuhva cha tahan chi.
c) Cua coo tiñu ta cua coto ñivi cuhva cha cuahan chi, ta cuhva can cua cuu nanducu tiñu cuhva cha cua cuhun chi iin cha vaha ca ta cuhva can cua cuu nduvaha ca cuhva cha cua satiñu cha sanahan tiñu chi ñivi chi cha inuun ni, ta cuhva cha nanducu tiñu cha cua nduinuun cuhva cha cua coo ñivi ñuun.
Ta Junta cha cua cundacañahan cuenda chi cua cuu xini chi maan Instituto can, ta uhun tahan ñivi cua cuiso tiñu cuenda chi. Ta maan ra cuu xini chi ñuhun Ñucohyo cua tiso uni tahan ñivi ta cua ndehe ndihi ra cuu Senador cha iyo vehe nu ndehe ra ta ra tiñu, ndaa ra ni tiso tiñu can tahan chi cha cua cuiso tiñu ican. Ta ra cua ndoo cuu tiñu can nda ica cha cua nihin ra voto cha cua cuhva yaha sava maan ra senador can ta ra cha iyo ra ta ra vehe nu ndehe ra ta ra tiñu, ta iyo ra ta ra hora can a tichi tiempu cha ndaa tatu nuun ra ta ra cha ndehe ra ta ra tiñu ndihi ni tiempu tichi oco uchi quivi. Ta tu cha ra senador can ta ra ña ni tiso vaha ra ta ra tiñu can tichi tiempu cha tahan chi, cua cuiso tiñu maan ra cua cati ra cuu xini chi ñuhun Ñucohyo, iin maan ra ni sanahan tiñu chi maan ra senador can ta ra cua quihin tiñu cua savaha ra cuu xini chi niniin cahnu ñuhun Ñucohyo.
Ta tu cha ra cuu senador can ta ra cha satiñu ra vehe nu nducuiti ra ta ra ña ni quihin cuenda ra ta ra nduni tahan ra ni tiso tiñu can, ra cuu Xini chi niniin cahnu ñuhun Ñucohyo cua tiso chaa ndico ra inca ra ta ra, cuhva cha cahan párrafo iti chata. Ta tu cha ndihi uvi tahan cuenda ya ña ni quihin cuenda ndico tucu tiñu, cua cuu cuiso tiñu iin ra indi tichi iin cuenda can cua savaha ra cuu Xini chi niniin cahnu ñuhun Ñucohyo.
Ñivi indi tichi Junta cha Ndacañahan cuu ñi ñivi cha cuu vaha ndehe ñi tiñu ta cha chito ñi cuhva cha satiñu Instituto can, ta cua sacuinu ñi cuhva cha iyo requisito cha cahan ley, ta cua cuiso tiñu ñi ucha cuiya ta cua ndaa tiñu chi ñi suhva suhva ni, ta cua cuu quihin ndico tucu tiñu chi ñi ituhun ni chaha. Ñivi ndiso tiñu can uchi cumi cuiya ni cua cuu cuiso tiñu ñi. Ta tu cha ña cua cuhun cuii ni iin ñivi cha ndiso tiñu ican, cua cuu quihin ñivi cha cutahan tiñu ndiso ñican ta cua queta vaha tiempu cuhva cha tahan chi ndiso tiñu ñi ican. Ta cua cuu quenda tiñu chihin ñi tu cha savaha ñi cuati cahnu xaan cuhva cha cahan tichi Título IV tichi Constitución ya, ta ña cua cuu ca nihin ñi inca tiñu, a cha cua cuiso tiñu ñi a cha cua cuhun ñi iin tiñu, soco ña tacan cuu chi chi ñivi chahan tiñu cuenda maan Instituto can, tacan ni ñivi cha ndotiñu ta ñahni yahvi ñi iyo cha cuu ñi ñivi sanahan, a cuenda cha nditi a cuenda cha sacahnu ñivi a cha savaha tiñu tumanini chi ñivi ndahvi.
Cua nduinuun ñivi ndiso tiñu Junta cha Ndacañahan can ta cua tiso tiñu chi iin ñi cha cua cuu ñi iti nuun, ta voto nduni tahan ñivi ndiso tiñu ican chiniñuhun chi, ta cua cuu quihin ñivi cua cuiso tiñu, tiñu can, tiempu cuhva cha cati ley.
Maan ley cua tiso regla cuhva cha cua coo chi, chi cuhva cha cua satiñu Instituto can, ta cua cati chi cuhva cha cua satiñu ñivi ndiso tiñu ican, ta cuhva cha iyo tiñu cha cua satiñu maan chi, iin cha cachi xaan, chi cha cuiti chi cuhva cha tahan chi, chi ndihi cuhva cha iyo ñivi chi cuenda ndihi ñi.
Ta maan ley cua cati yoso cua coo cha cua satiñu ñivi, ta cua savaha tiñu cha tahan chi ta cua cuu satiñu Instituto can chi ndihi ra cumitiñu iyo cuenda cha sanahan tiñu chi ñivi niniin cahnu ñuhun Ñucohyo, tacan ni chi iin iin ñuun, tacan cua cuu vaha ndotiñu ra ta ra chi cha inuun ta cua cuu sacui-nu iin iin ñivi cuhva cha ndiso tiñu ñi ican.
Artiiculo 4º. Ndihi ñivi iyo cha cuiti cha cua cachi ñi cha cua savaha cha vaha chi ñi chi iqui cuñu ñi, ta cha vaha iyo chi cha cua cuu chi.
Iyo chi cha cua sacuinu ra cumi tiñu chacan.
Ndihi ñivi iyo cha cuiti chihin ñi cha cua cachi vaha ñi cha vaha ta cua ndehe tiñu chi ñi cha na ña cua cuhvi xaan ñi. Cua sacuinu ra cumi tiñu chi.
Ta ley can cua cati cuhva cha cua coo tiñu ta ndihi cuhva cha tahan chi cha cua ndehe tiñu chi ñivi cuenda cha ña cua cuhvi xaan ñi, ta cua cahan chi cuhva cha cua savaha ra cumi tiñu ndaca ñahan Ñuhun Ñucohyo, ta iin iin ñuhun cha iyo tichi chi cua cahan cuenda cha cua ndehe tiñu chi ñivi cuhvi niniin cahnu nu ndaca ñahan chi (Salubridad Gral.), cuhva cha cahan fraccioon XVI tichi artiiculo 73 nu Tutu ley ya.
Ndihi ñivi iyo cha cuiti chi ñi cha cua coo ñi iin un vaha, tacan cua cuahnu vaha ñi ta cua coo vaha ñi. Ta cua savaha ra cumi tiñu cha cua cuinu cha cuiti ya. Ta ñivi cha cua sandoyo ñuhun a cha cua savaha iin cha ña vaha chi nu iyo ñivi cua ndehe tiñu ñaan cua savaha tiñu chi ñi cuhva cha cahan ley.
Ndihi ñivi iyo cha cuiti cha cua nihin ñi nduta ndoo caa cha cua cuatiñu ñi, ta cua nihin ñi nduta cha chinu ñuhun ñi cha ndoo caa a cha sandundoo tiñu. Cua sacuinu ra cumi tiñu cha cuiti ya, ta ley cua cati yoso cuhva cua cuu chi, ta yoso cuhva cua tindee tiñu, ta cuhva cha cua nihin ñi chi, ta cuhva cha inuun cua cuatiñu ñivi chi, ta cuhva cha cua tindee tiñu cuenda Hídricos cha cuu chi iin cha quihvi chi nduta, ta cua tiso tahan tiñu cuhva cha cua tindee ra cumi tiñu iin iin ñuhun chi iin iin ñuun, tacan ni ndihi ñivi cha cua nihin ñi ndaa cha cuu cha cua nihin ñi.
Ndihi ñivi iyo cha cuiti chi ñi cha cua coo vaha iin vehe cha vii caa, ta ley cua tiso a cua cati ndihi cuhva cha cuu tindee tiñu chi ñivi can ta cua nihin ñi ndihi cha chini ñuhun ñi.
Ndihi ñivi iyo cha cuiti cha cua coo sivi ñi chacan hora cha cacu iyo chi cha cua tava tiñu tutu sivi. Cua savaha ra cumi tiñu chan a cua cuinu cha cuiti ya. Ta ñivi cha satiñu cuenda nu quee tutu sivi iyo chi cha cua cuhva ñi tutu sivi ñivi, ta ña cua satiahvi ñi cuenda chi.
Ndihi cha cua savaha ra cumi tiñu cua savaha ra chi cuhva cha iyo tiñu cuenda ve cuati, ta iyo chi cha cua cuinu ndihi cha cuiti cha iyo chi ve ta ve. Ndihi ve ñahan cuati chi ve rai cuati iyo cha cuiti chi ve ta ve cha cua cachin vaha ve ta cua cuhun ve ta ve nuun dotor chi cha cua savaha ve ta ve chi cuhva cha cua cuahnu vaha ve ta ve. Cua sacuinu tiñu chi cuhva cha cahan tiñu cuenda ve cuati ta ve cha nda ra cuu tiñu ta ra.
Ñivi cha cuu xini chi ñivi a cha sacuenda chi ñi, iyo chi cha cua sacaha ni cuenda ta cua ndaca ñi cha na cua sacuinu tiñu ndihi cha cuiti chi cha vaha cha iyo cuenda ñi.
Ndihi ñivi cha ndaa tiñu ta iyo vaha tutu ñi chi ñivi cha cumi iin tiñu iyo cha cuiti chi ñi cha cua cumi ñi ta cuan daca ñi na cuinu ndihi cha cuiti ya.
Ndihi ñivi iyo cha cuiti chihin ñi cha cuu quihvi ñi tichi cuhva cha sacahnu ñivi, ta cua cuatiñu tahan ñi ndihi cha vaha cuhva cha iyo tiñu cha chaha ra Ndacañahan cuenda chi, tacan ni cha cua savaha ñi cuhva cha iyo cha cuiti chihin ñi cuhva cha sacahnu ñivi. Ta ra Ndacañahan cua ndehe ra savaha ra cha cua coto ñivi cuhva cha iyo ta cuhva cha cua cuahnu ca cuhva cha sacahnu ñivi, ta cua ndehe ra chi ndihi cuhva cha iyo cha sacahnu ñivi chi cuhva cha cahan ñi, ta cua tayahvi ra cuhva cha iyo cha nuna chihin ñi cha cua savaha ñi cuhva cha vachi cha chinituni chi ñi. Maan ley cua cati yoso cua coo cuhva cha cua cuu quihvi ñivi, ta cua savaha ñi a cua canihin ñi ndaa cha cuni maan ñi cua sacahnu ñi.
Ndihi ñivi iyo cha cuiti chihin ñi cha cua savaha ñi ejercicio a cua siqui ndaa cha cuni maan ñi, Ta ra cui tiñu ñuhun ñi iyo chic ha cua cuahan cuenda chi cuhva cha iyo ley cuenda chi.
Artiiculo 5º. Yoni cua cuu casi ni chi iin ñivi cha cua satiñu ñi cuenda cha sacuaha ñi, a nu satiñu ñi cuenda ñaan cha chinu, a cuenda cha xico ñi a ñaan inca tiñu tahan ini maan ñi savaha ñi, cha cuu cha vaha. Cha nuna cuenda cha satiñu ñivi, ituhun ni ra cumi tiñu tachi tuni chi ñivi cua cuu casi cuenda cha satiñu ñi, tu cha satañu chi chi inca ñivi, a ra ndiso tiñu cua cati cha tacan cua cuu chi cuhva cha cati ley, tu cha chaha chi tundoho chi cha cuiti iyo chi ñivi ñuun. Ni iin ñivi ña cua cuu casi cha ña cua nihin ñivi satiñu yahvi ñi, ituhun ni maan ra cumi tiñu cha tachi tuni chi ñivi cua cuu casi cuenda chi.
Maan ley cua cati cuhva cha ndaca ñahan tichi iin iin Ñuhun, ndaa tiñu cuu cha ndaa ica cha cua coo tutu titulo chi ta cua cuu satiñu ñivi can, ta yoso cuhva cua savaha ñivi can ta cua nihin ñi tutu can, ta ndaa cumi tiñu tahan chi cha cua cuhva tutu can.
Yoni cua sanini chi iin ñivi cha cua satiñu ñi ta ñahni yahvi tiñu cua savaha ñi cua coo cuhva cha tahan chi, ta ña ni ndoo ñi vaha cuhva cha cua tiahvi tiñu chi ñi, ndicha cuii ti tu cha cua cumani ñi ta ra cumi tiñu tachi tuni chi ñivi cua cati ti cua satiñu ñi cuenda cuati ñi, cua savaha ñi tiñu can masi ña tahan ini chi, cuhva cha cati fraccioon I chi II tichi artiiculo 123.
Ta cuenda ndihi ra satiñu cuenda ñivi ñuun, cha nini cuu cha cua satiñu ra ta ra cuhva cha cati ndihi ley cha cahan ihya, cuenda ra cua cuiso tuchii ta cuenda ra cua ndehe tiñu nu cutuni ñivi, tacan ni ra cua cuiso tiñu cuenda vetiñu cha cua cutahan ra chi cumi tiñu, a nacachi ñivi ñuun chi ra cha cua cuu ra cumi tiñu ñuun, ta iin tiso ni ñi chi ra a inca tucu cuhva quihin ra tiñu. Ta cuenda ñivi ndehe nu nacachi tiñu chi ñivi cua cuiso tiñu, ta cuenda cha quihin tiñu sivi ñivi ñuun, cua cuu chi iin tiñu cha nini xaan cua savaha ñi, ta ñahni xuhun cua quihin ñi, soco cua coo yahvi ñivi cha sacuaha vaha ta iyo tiitulo ñi ta ndehe ñi tiñu ñivi ñuun, cuhva cha cati Ley Cahnu ihya ta cuhva cha cahan ndihi ca ley cuenda ihya. Ta ndihi tiñu savaha ra sacuaha vaha cuenda ñivi ñuun cha nini cuu cha cua satiñu ra ta cua coo yahvi ra cuhva cha cati ley a ñaa inca cha cahan chi cuenda tiñu can.
Ra cumi tiñu ndaca ñahan iin Ñuhun ña cuu cua cuhva ra ndatu cha cua tiso vaha ñivi iin tiñu, a ñaa inca cha cua savaha ñi ta cua ndoo ihni chi, a cua naan ihni ndatu cha cuu ñi ñivi iyo nuna cuenda iin cha ñahni yahvi ndaa.
Ta ni ñahni ndatu cha cua tiso vaha ñivi can tiñu cha cua coo cuati ñi a cha cua cuhun ñi inca ñuhun, a cha ña cua cuni ñi savaha ñi tiñu iin tiempu a ndihi ni tiempu tiñu sacuaha ñi, a ñaan ndatiñu savaha ñi a cha cuenda cha xico ñi.
Ta contratu cuenda tiñu cua satiñu ñi sanini chi chihin ñi cha cua satiñu ñi tiempu cuhva cha cati ley, ta ña cua yaha iin cuiya cha ña cua tiahvi tiñu chi ñivi satiñu, ta ña cua cuu nacaa tiempu ta cua saña ñivi can tiñu, a cua naan ihni cha cuiti iyo chihin ñi cuenda ñuun a cha cua cuiso tiñu ñi.
Tu cha yoni sacuinu cuhva cha iyo contratu can, cha cuenda maan ñivi satiñu can, cua sanini tiñu chi ñi cha cuu cuenda ñuun ñi, soco ña cua cuu savaha tiñu cha cua cutuni ñivi can.
Artiiculo 6º. Cha cua cahan ñivi iin cha ña vaha chi ñivi cuu cuhva cha iyo a cha cua casi ñivi can cha cuiti cha iyo chi inca ñivi a cua savaha ñi iin cuati a cua sandu saca ñi cuhva cha iyo ñivi, cua cuinu cha cuiti cha cua cahan ñivi can, soco cua cuu chi cuhva cha cati ley. Iyo chi cha cua savaha ra cuu tiñu cha na cua cuinu cha cuiti ya.
Ndihi ñivi iyo cha cuiti chi ñi cha cua ndcu tuhun ñi a cua coto ñi ndaa cha cuni maan ñi, ta hora cha chini ñuhun ñi chi, iyo cha cuiti chi ñi cha cua nanducu ñi a cua cati tuhun tiñu chi ñi, ta iyo cha cuiti chi ñi cha cua sacoto tahan ñi ndaa tiñu cuni maan ñi ta ndaa cuni maan ñi.
Ra cuu cumi tiñu cua cuhva ndatu ta cuhva cha cua cuini cha cuiti chi ñivi chan a cua nanducu ñi cha cuu cha nditi cha cuu tecnología, ta cuhva cha cua coto ñi iin tiñu, ta cua cuhva tahan ra cha cuiti chi ñi cha cua cuhun ñi nu cuu chi cuenda radiu a nu cuu chi cuenda tele a cha cuu cuenda banda ancha a cha cuu internet. Ra cumi tiñu cua tiso cuhva cha iyo chi cha cua savaha ñivi ta cua cuu coo ndatiñu can chi ñi.
Cua ndehe tiñu cuhva cha cahan Artiiculo cuenda chacan, ta chehe cua ndehe tiñu:
A. Cuhva cha cua sacuinu tiñu cha cuiti cha coto ñivi tiñu cha cuni ñi coto ñi, ra cumi tiñu cuenda chi, chi ra cuu xini cuenda ñuhun nu iyo chi ra cumi tiñu ñuhun Ñucohyo cua ndehe cuenda chi nu iyo iin iin ra ta ra ndihi chehe iyo chi cha cua sacuinu tiñu:
I. Ndihi cha cumi ra cuu tiñu, a iin ñuun a iin cuenda ñivi a ra cuu tiñu cha indi nu cuu chi Poder Ejecutivo chi Legislativo chi Judicial a ndaa inca cuenda ñivi cha cha ndaca ñahan maan ñi chihin ñi, a cuenda iin partido a nu chaha nuun tiñu xuhun a nu cumi tiñu xuhun ñuun, chi ndihi ñivi cuu chi, ta cua cuu cundasi chi, soco cua cuu chi cuhva cha cua cati ñivi cua cuu chi a ra cuu sandadu, ta cua cuu chi cuhva cha cati ley. Ñivi cha satiñu ican iyo chi cha cua taa ñi ta cua tivaha ñi cha ndacu ñi cuenda ñivi cha satiñu chi ñi a ñaan tiñu ndacu ñi, ta ley cuu cha cua ndehe a ndicha ñi cha cahan ñi cha ndacu ñi, ta yaha chacan ta sa cua ndehe tiñu tu cha ndicha cuu chi.
II. Ta tuhun cha cahan cuhva iyo ñivi vehe ñi, ta cuhva cha iyo ñi cha cuu ñi ñivi ñuun cua cucumi vaha tiñu chi, ta maan ley cua cati tu cha cua coto ñivi cuhva cha iyo ñivi tahan ñi.
III. Ndihi ñivi tahan chi cha cua coto ñi ndaa cha cuni ñi coto ñi, masi ña cua cati ñi ñaan cuenda cuu cha cuni ñi coto ñi a cua cuni ñuhun ñi tuhun can, cua cuu coto ñi tiñu cuenda ñuun, a cuenda ñivi can, a cha cua coso vaha tiñu cuenda chi, ta ña cua tiahvi ñi cuenda cha cua coto ñi tuhun can.
IV. Cua tiso tiñu iin nu cua cuhun ñivi ta cua coto ñi tuhun cuni coto ñi, ta cuhva cha chinu tiñu ta cua ndehe ñi nu chinu tutu can nu cuu chi cuenda iin vehe cha ndaca ñahan maan chi chihin chi, ta chito vaha ñi tiñu can cuhva cha ndaa nuun Contitucion ya.
V. Ndihi ñivi cha tahan chi cha satiñu ñi, ndaa ica cha cua cumi vaha ñi tutu nu cuu archivo nu satiñu ñi cuhva cha cuahan tiñu ndacu ñi, ta cua sacoto ñi tiñu can a cua tachi ñi chi chi correo tichi computadora a ndaa inca nu cuu tava ñi chi a cua tachi ñi chi, ta iyo chi cha cua ndehe tiñu tu cha cuahan ñi sacuinu ñi cuhva cha tahan chi cha cua tiñu ñi cuenda iin tiñu.
VI. Ley cua cati a cua tiso ndihi cha cuiti cha cua coo chi ñivi cha chatiñu cha cuu iin caa ndaa inca cha chatiñu ñi cha cua sacoto ñi iin tiñu chi ñivi, ta cua tiso tahan chi cha cuiti cha cua coo chi ñivi cha quihin cuenda tiñu can a cha tasoho ñi tiñu can, ta cua ndehe tahan tiñu cuhva cha cua cumi tiñu chi.
VII. Tu cha ña cua savaha tiñu cuhva cha iyo cha cua coto ñivi tiñu cuenda ñuun, cua coo cuati ñi cuhva cha cati ley.
VIII. Cha Ndacañahan ñuhun Ñucohyo cua coo iin cha cua tindee chihin chi ta cua satiñu maan chi, ta chito vaha chi tiñu ndacu chi, ta inuun cua ndehe chi tiñu, ta iyo ñivi can iin cuenda cuhva cha sacuaha ñi, ta cua coo vaha sivi chi cuhva cha cahan ley ta cuhva cha cua coo maan ndatiñu chi, ta cua satiñu maan chi cuhva cha chito chi tiñu, ta cuhva cha cua cunu tiñu, ta chito vaha chi cuhva cha cua cuniñuhun chi xuhun, ta cuhva cha cua coto ñivi cuhva cua satiñu ñi tichi chi, ta cua ndehe vaha chi cuhva cha cua cuu vaha cua sacuinu tiñu cuhva iyo cha cuiti cha cua coto ñivi ñuun cuhva cha iyo tiñu, ta cua cumi chi cuhva cha iyo sivi iin iin ñivi cha cumi ñivi iin cha ica cuhva cha cahan ley.
Ta cha cuu cha cua satiñu maan cuhva cha cahan fracción ya, cua savaha chi cuhva cha cahan ley cha cachin cua coo tiñu, ta cua cuu coto ndihi ñivi ñuun cuenda chi, ta cua cumi chi cuhva cha iyo sivi iin iin ñivi cha cumi ñivi iin cha ica cuhva cha cahan ley, ta cuhva cha cua cahan chi niniin cahnu ñuhun cha cua tisovaha ra Diputado ta ra nu nducuiti ra ta ra nu cuu chi Conreso de la Unión, ta cua cuu coo vaha chi, cuhva cha iyo tiñu niniin cahnu Ñucohyo chi cuhva cha cua savaha chi cuhva cha iyo cha cuiti ya.
Ta cua satiñu chi cuhva cha cati tiñu iin cha ndicha, cuhva cahan ley, cua satiñu maan chi, iin cha inuun, iin cha vaha ndicha, iin cha cuiti, chi cha chito vaha chi tiñu ndacu chi, chi cha cachin ta cua coto vaha xaan tiñu cuhva cha satiñu chi.
Iin cha ndehe tiñu cuenda cha ndacañahan iyo ndatu chihin chi cha cua ndehe chi cuhva cha iyo tiñu cha cuu cuenda ñivi ñuun, ta cuhva cha cua cumi tiñu sivi iin iin ñivi cha cuu cumitiñu, iin ñuhun a iin cha iyo cuenda ra Ndacañahan ñuhun Ñucohyo a cuenda ra Ndehe Tiñu ta tisovaha ley a cuenda ra Ndehe Tiñu cha tachituni, a iin cuenda cha Satiñu maan cuenda ra ta ra, a cha cuu partido cha nducu chi ra cua cundaca ñahan, a cha cuu fideicomiso chi cha satiñu cuenda xuhun ñivi ñuun, tacan ni cuenda ñivi, a cha iyo sivi cha satiñu chi, a cha cuu sindicato cha nihin chi xuhun cuenda ñuun ta cuu chi iin tiñu cuenda niniin cahnu ñuhun Ñucohyo. Ta ña quihvi tiñu cuenda cha ndehe cha cuu Corte Cahnu cha Savaha cha Cuiti iyo cuenda Ñuhun Ñucohyo (Suprema Corte de Justicia de la Na-ción), ta tiñu cuenda chacan cua ndehe iin comité cha cuu uni tahan ra ndehe tiñu ican. Tacan ni cua ndehe tahan chi cuenda tiñu tihi ñivi cuenda tiñu tisovaha cha satiñu maan can, ta chito vaha chi tiñu ndacu chi tichi iin iin ñuhun, tacan ni tichi ñuun Ñucohyo ta ndehe chi cuhva cha ndoo tiñu iin cha cuenda xaan ni, a ñahni cha iyo a yoni cati cuhva cha iyo tiñu can, cuhva cha tiso ley cha cua coo chi.
Iin cha ndehe tiñu cuenda cha ndacañahan niniin cahnu ñuhun Ñucohyo ta satiñu chi, a cuenda cha ndaca cha satiñu can cha iyo chi tichi iin ñuhun a tichi ñuun Ñucohyo, cua cuu coto chi cuhva cha ndehe tiñu cuhva cha cuahan cha satiñu can iin cha vaha xaan tu cha cuhva can chica tiñu.
Maan ley cua cati cuhva cha cua coto tiñu cha tahan chi cha ña cua cati cachi tiñu a cha cua coto tiñu chi cuenda xaan ni.
Tiñu cha cua tisovaha iin cha iyo cuenda cha ndacañahan sandu inuun chi, ta chacoso vaha chi, ta yoni cua casi chi ñivi cha iyo ica cuenda chi. Ra cuu Consejero Jurídico ra Ndacañahan cua cuu tiso ra tiñu cha cua ndehe ndico tucu tiñu chacan iti nuun cha cuu Corte Cahnu cha savaha cha Cuiti iyo cuenda Ñuhun Ñucohyo cuhva cha iyo tiñu cuhva cha cahan ley, ndicha cuii ti tu cha tiñu can cuu cua savaha chi cha cua coo tundoho chi ñuhun Ñucohyo cuhva cha cahan ley cuenda chi.
Iin cha ndehe tiñu cuenda cha ndacañahan cua coso ucha ra cua cuiso tiñu cuenda chi. Ta cha cua quihin ra ta ra tiñu, ra cuu Senador ta ra, ta yaha cha nducutuhun ra ta ra chi ñivi ñuun, a chi ra ndehe tiñu ta ndatuhun tahan ra ta ra ican, ta chi voto yaha sava ra ndehe tiñu iyo ican, cua tiso tiñu chi ra cua cuiso tiñu tichi nu iyo cha nuna can, ta cua cundicu ra ta ra cuhva cha cahan ley. Ta cha chacoso ra ndiso tiñu can ta ña tahan ini ra Ndacañahan Ñuhun Ñucohyo cuenda racan, cuu cua cahan ra tichi uchi quivi cha yaha chacoso racan. Ta tu cha ña cahan ni ra cuenda cha chacoso racan tichi tiempu can, cua cuiso tiñu ra ni quihin tiñu can savaha ra Senador can ta ra cha ndiso tiñu ra ta ra cuenda Ñuhun Ñucohyo.
Ta tu cha ra Ndacañahan Ñuhun Ñucohyo cati ra ti ñavaha cha ni tiso ra ta ra, ra cuu Senador ta ra cua tiso chaa ra ta ra inca ra, cuhva cha cahan párrafo iti chata, soco chi voto uni tahan cha cuu uhun cuenda ra ndiso tiñu cha iyo ican. Ta tu cha suvi ni ña ni quihin cuenda tiñu cha cuu cha uvi chahan can, ra cuu Senador can ta ra cua savaha ra ta ra cuhva cha cahan párrafo iti chata, chi voto uni tahan cha cuu uhun cuenda ra ndiso tiñu iyo ican, cua tiso ra ta ra chi ra cua cuiso tiñu tichi nu iyo cha nuna can.
Ra quihin tiñu can ta ra cua ndunahan ra ucha cuiya, ta iyo cha cua sacuinu ra ta ra cuhva cha cahan requisito cha cati fracción I, II, IV, V chi VI tichi artículo 95 tichi Constitución ya, ta ña cua cuu satiñu ra ta ra inca tiñu, a cha cua cuhun ra ta ra inca tiñu, ta ña tacan chi ñivi cha ña quihin yahvi iyo tichi cuenda cha sanahan chi ñivi, a cuenda cha nditi, a cuenda cha savaha tumanini chi ñivi, ndicha cuii cua sama tiñu ndacu ra ta ra cuhva cha cahan tiñu tichi Título Cumi tichi Constitución ya, ta cua cutuni ra ta ra cuenda cha ndacañahan ñuun.
Ta cuhva cha cua coo iin cha ndehe tiñu cuenda cha ndacañahan cua ndehe chi tiñu cha inuun cua ndehe tiñu chi ñivi rai ta ñahan.
Ra ndiso tiñu ta cuu ra xini ican cua quihin ra tiñu, ta suvi ni maan ra ndiso tiñu ican cua tiso chi racan, cha cua cuhva ra ta ra voto ra iin cha xehe ni, tichi uni cuiya cua cuiso tiñu ra, ta cua cuu quihin ndico tucu ra tiñu cha uvi chaha inca uni cuiya, ta nda ica cha cua cuhva ra cuenda chi ra Se-nador can ta ra cuhva cha cuahan satiñu ra, quivi cha cati ley cha cua savaha ra chi.
Iin cha ndehe tiñu cuenda cha ndacañahan cua coo cha cuu Consejo Consultivo chi, uchi tahan ra cua cuiso tiñu ican, ta cua nacachi tiñu chihin ra ta ra chi voto uvi tahan cha cuu uni cuenda ra ndiso tiñu iyo ican cha cuu ra ta ra Senador. Maan ley cua cati yoso cuhva cua cunu tiñu cuhva cha cua nda-tuhun ra ta ra vehe nu satiñu ra ta ra. Cuiya ta cuiya cua sama uvi uvi ra consejero cha cha cuaha tiempu ndiso tiñu ra ta ra ican, tu cha ña quihin ndico tucu tiñu chi ra inca chaha cha cua cuiso tiñu ra.
Maan ley cua cati cuhva cha cua coo tiñu cha yatin ni cuhva cha cua savaha cha cuu cuenda cha ndacañahan, tacan cua sacuinu tiñu cha ni cahan tiñu.
Ndihi ra cuu cumitiñu a ndotiñu ra cha cuenda ñuun cha nini cuu cha cua tindee ra chi cha cuu cuenda cha ndacañahan chi ra ndiso tiñu ican, vati tacan cua quee vaha tiñu ndacu ra.
Iin ñivi a iin vehe nu iyo ñivi cha satiñu cua ndehe ñi ta ñi cuhva cha cua sacuinu ñi cha cahan ñi, ta cua ndehe ñi cuhva cha cua cundaca ñi chi nuun ra cumi tiñu, ta cua tivaha tiñu ndihi cha cua satiñu ñi, ta tiso vaha ñi tiñu chi ñivi cha cua sanahan chi ñi cuhva cha cua savaha ñi ta cuhva cha cua tava ñi a cua sacoto ñi iin tiñu, ta cuhva cha cuahan chi niniin cahnu, tacan ni ñivi a vehe cha iyo iin iin ñuhun tichi ñuhun Ñucohyo a nu cuu chi ñuun Ñucohyo, cuhva can cua savaha tiñu ta cua coo ca tundee ini ta cua sacoto tiñu chi ndihi ñivi ñuhun Ñucohyo.
B. Cuenda cha cahan radiu chi cuenda cha chahan tacha nu tati ta queta chi nu iyo ñivi ta ndehe ñi chi:
I. Ra Ndacañahan ñuun cua savaha ra cha ñivi ñuun cua quihvi ñi tichi cuhva cha vachi cha chi-to ñivi ndihi cha cuu ñuñivi chi cha nditi, ta cua nducu ra cuhva cha cua quihvi ndihi ñivi tichi chi cha iyo chi niniin cahnu ñuñivi, tichi iin iin cuiya a tichi iñu cuiya.
II. Cha cuenda (cha chahan tacha nu tati ta queta chi nu iyo ñivi ta ndehe ñi chi) (telecomunica-ciones) cuu chi cha vaha chi ndihi ñivi ñuun, ta chacan ra Ndacañahan iyo chi cha cua savaha ra cha coo iin chi ta inca chi, cha cuu chi iin cha vaha, ta ndinuun chi cua coo, cuhva cha iyo chi niniin cahnu ñuñivi, ta cua cuu tiin tahan chi chi inca tahan chi, ta inuun cua cuhun chi, ta cua sandihi vaha chi tiñu ndacu chi, ta cua coo cha nuna chihin chi, ta yoni cua satahñu chi.
III. Cha cuu cuenda (cha chahan ndusu nu tati) (radiodifusión) cuu chi cha vaha chi ndihi ñivi ñuun, ta chacan ra Ndacañahan iyo chi cha cua savaha ra cha coo iin chi ta inca chi, cha cuu chi iin cha vaha, ta cua cuhva chi cha vaha cuenda cha sacahnu ñivi ñuun nu iyo ñi, ta ndinuun chi cua coo, ta cua cahan chi iin cha ndicha, ta cua sanahan chi cha na coto ñivi cha cuu cha vaha chi cuhva cha cuu ñi ñivi iyo tichi ñuhun ñuun ñi, cuhva can cua tindee chi cuhva cha iyo tiñu cahan artículo 3º tichi Constitución ya.
IV. Ñahni ndatu cha cua yaha cha cahan cuenda cha xico chi nu tati ta cua cati chi ti cahan chi cuenda cha cuu tichi ñuun, iyo chi cha cua coo cha cua ndehe cuhva iyo cha cuni ñivi cha cua yaha chi nu tati chi cuhva cha cua tiahvi ñi cha cua coto ñivi ñuun cuenda chi, tacan ni cha cuu cuenda ñivi cha nihin ndatu cha cua satiñu ñi cuenda chi, ta cua cuhva ñi cha cua cahan inca ñivi cuenda chi, ta ña cua satahñu ñi cha nuna iyo cuenda cha cahan tiñu ta cua coto ndihi ñivi ñuun cuenda chi.
V. Maan ley cua tiso cuhva cha cua coo iin cha cua ndehe tiñu cuenda ñivi ñuun, ta cua ndehe in-ca ñivi chihin chi, ta cua satiñu maan chi, chi ndatiñu maan chi, cuhva cha chito chi, cuhva cha quihin chi tiñu ta cua ndehe chi tiñu, ta cua ndehe chi cuhva cha cua quee cha cahan ñivi tichi radiu ta ñahni yahvi chi cua coo, vati tacan cuaha ca ñivi cua cuu cahan tichi chi tichi iin iin ñuhun iyo tichi ñuhun Ñucohyo, ta cua coo ca cha cua cahan cha nduinuun ñivi niniin cahnu ñuhun Ñucohyo, cuhva cha sacuaha ñivi chi cuhva cha sacahnu ñi chi cuhva cha tayahvi ñi cuenda cha cuu chi ñuun, ta inuun cua cuu ñi ñahan chi ra rai ta ra, ta inuun cua sacoto tiñu chi ñivi ñaan cha cuu, chi cha vaha, cuhva cha tahan iin cha ndicha cuhva cuu tichi ñuhun Ñucohyo a niniin cahnu ñuñivi, ta cua cuhva tahan tiñu ndatu chi ñivi cha savaha tiñu ndacu maan ñi, tacan ni cha cuenda cha cahan ñivi ndinuun cuhva cha saxini ñi, ta cuhva can ndunihin ca cuhva cha nduinuun ñivi ta cahan ñi cuenda ñuun ñi.
Iin cha ndehe tiñu cuenda cha ndacañahan cua coo cha cuu Consejo Ciudadano chi, cuenda cha cua satiñu maan chi ta cuhva cha cua coo tiñu cha cua cahan chi tiñu iin cha inuun chi iin cha vaha. Ta cua cuiso tiñu íín tahan ra consejero cha ndayahvi xaan ta cua nacachi tiñu chihin ra ta ra cuhva cha nducutuhun tiñu chi ñivi ñuun chi voto uvi tahan cha cuu uni cuenda ra ndiso tiñu iyo ican cha cuu ra ta ra Senador, a ta cha ndaa tatun nuun cha cuu Comisión Permanente. Cua satiñu ñivi cuu consejero can ta cua ndaa tiñu chi ñi suhva suhva ni, ta cua sama nduvi tahan ra ndiso tiñu can cha cha chahnu ca ndiso tiñu ra ta ra ican, tu cha ña cua ndoo ndico tucu ra ta ra cuiso tiñu ra cua savaha ra Senador can ta ra.
Ra cuu xini chi cuenda iin cha ndacañahan cua quihin ra tiñu, cuhva cha cua cati ra cuu Xini chi Ñuhun Ñucohyo, chi uvi cuenda cha cuu uni cuenda ra ndiso tiñu cha cuu ra ta ra Senador, a ta cha ndaa tatun nuun cha cuu Comisión Permanente, ta uhun cuiya cua ndunahan ra cuiso tiñu ra, ta cua cuu quihin ndico tucu tiñu chi ra inca tuhun ca chaha cha cuiso tiñu ra, ta cua cuu sama tiñu chi ra cuhva cha cua cati yaha sava ra cuu Senador can ta ra.
Ra cuu xini cuenda iin cha ndacañahan can cuiya ta cuiya cua cuhva ra cuenda chi cha Ndaca-ñahan ñuhun Ñucohyo chi ra Sacuaha ta Tisovaha Ley ta Iyo Inuun Ñuhun Ñucohyo, cuhva cha cuahan satiñu ra, cua cuhun ra iti nu nducuiti ndihi ra ndiso tiñu Vehe nu iyo Congreso cuhva cha cati ley.
VI. Maan ley cua cati cuhva iyo cha cuiti chi ñivi cua cuatiñu cuenda telecomunicación can, cuhva cha cua cuhun ñivi cundehe ñi, tacan ni cuhva cha cua satiñu cha cua cumi tiñu cuenda chi.
Artiiculo 7º. Ña cua yaha cava tiñu cuhva cha iyo cha nuna cha cuu taa tiñu ta cua quee chi cha cuu chi tutu ndaa tiñu cuu ni. Ni iin ley ni cumi tiñu ña cua cuu cua tihin xihna cuii chi ra ta cua sanini ra chi ra taa tutu ta cua ndaca ra xuhun chi ra a cha cua tava ra tutu savaha ra, ta ni ña cuu casi ra nu quee tutu, ñahni ndatu cha cua tihi ra chi cha ndacu iin ñivi, cuhva cha vaha ndacu ñivi a cha iyo vii ñi chi ñivi ñuun. Ta ni ña cua cuu suhu tiñu tutu cha cha quee vati cua cuu chi iin cuati tu cua suhu ra chi.
Ni itunhun ley a ni ithuhun ñivi cha cuu tiñu cua cuu tava tiñu chan a cua sacuaha tiñu a cua casi tiñu chan una cha iyo chi ñivi can cha cua sacoto cuenda tiñu ñi, ta ndihi cuhva cha cati tichi Artiiculo 6º cha ndaa tichi Constitucion cuhva ni can cuu cha cua savaha ñi. Ña cua cuu cha cua casi tiñu a cua suhu tiñu ndihi ndatiñu cha chatiñu ñivi chas acoto ñi tiñu chi ndihi ñivi a cha saxini ñivi a ndaa inca cha cuu chi, ña cua quihin ñi chi cha cua savaha ñi cuati.
Artiiculo 8º. Ndihi ra cuu xihi ta ndihi ra satiñu cuenda ñuun cua tayahvi ra ta ra cuhva cha iyo cha cuiti chi ndihi cha chica ñivi, tu cha chi tutu chica tiñu chi, cua quihin cuenda vaha ra ta ra chi chi cha vii; tichi cha cuu poliitica ndicha cuii ñivi Ñuhun Ñucohyo iyo cha cuiti cha cua savaha chi.
Ndihi cha cua ndaca tiñu ndihi cha cua cunda chi nu tutu ta cua cuhun chi nuun ra cumi tiñu, ti racan iyo chi cha cua savaha ra ta nacoto ra cuhva cha chica ñivi can.
Artiiculo 9º. Ña cua cuu casi tiñu cha cuiti iyo chi ñivi cha cua nducuiti ñi a cua natahan ñi chi cha vii, ta tiñu vaha cua ndatuhun tahan ñi; soco ndicha cuii ñivi xuñuun ñuhun Ñucohyo iyo ndatu cha cua ndehe ñi yoso cua tiso tiñu chi ra cua cundaca ñahan ñuhun nu iyo ñi. Ta ni iin nu cua nducuiti ñivi can cha cua ndatuhun tahan ñi cuenda tiñu ñuun, ñahni ndatu cha cunaan ñi cha xaan.
Ñavi cuati cuu chi, ta ña cua cuu casi ra ndaca ñahan nu nducuiti ñivi can ta ndatuhun tahan ñi yoso cua ndaca ñi chi ra cumi tiñu, a cua cuhun ñi nu iyo ra ta cua cana chaa ñi iti nuun ra, soco ña cua cuu cahan ñi ndavaha ni ña cua cuxaan ñi iti nuun ra, ta ni ña cua cani tahan ñi ta ña cua cahan yuhu ñi, ta ña cua sayuhvi ñi ta ni, ña cua sanini ñi chi ra cha cua savaha ra cuhva cha cuni maan ñi.
Artiiculo 10. Ñivi cha iyo tichi ñuhun Ñucohyo iyo cha cuiti chi ñi cha cucumi ñi cha xaan vehe ñi, cha cua cumi ñi chihin ñi ti cua cuatiñu ñi chi, soco ña chaha ley ndaca ñahan ñuhun Ñucohyo cha cua cuatiñu ñi cha cuu chi ra Sandadu (Ejército), chi ra chica nu Tañuhun (Armada), chi ra chica chi Avioon ta sacuenda ra ñuhun Ñucohyo (Fuerza A. Guardia Nac.). Ley iyo tichi Ñuhun ya cua cati maan chi yoso iyo tiñu, ta ndihi cha chica tiñu ta nda iyo chi cha cua cuatiñu ñi cha xaan can.
Artiiculo 11. Ndihi ñivi iyo cha cuiti cha cua quihvi ñi tichi Ñuhun Ñucohyo, ta cuu quee ñi ta cuhun ñi niniin cahnu tichi ñuhun can ta coo ñi ican, ta ña chini ñuhun chi tutu cha cua cahan cuenda ñi, a pasaporte, a tutu cha cahan cuenda ñi cha cua cuu yaha ñi (salvo-conducto) a ñaan inca cha chica tiñu. Ta cha cua coo cha cuiti chihin ñi ihya, maan ra cumi tiñu tachi tuni chi ñivi indi ndaha tiñu ya, ta tu cha savaha ñi cuati cuenda ñuun a cuenda ra cumi tiñu satiñu cuenda ñuun, ta ndihi cha tahan chi cuhva cha cati ley cha cuahan ñivi inca ñuhun, a vachi ñi inca ñuhun a cuenda cha na ña quihvi cuehe tichi ñuhun Ñucohyo a cuenda ñivi inca ñuhun cha chaha tisihi ta iyo ñi tichi ñuhun Ñucohyo.
Tu cha cua coo cha cua sandehe tiñu tundoho chi ñivi cha cuenda cha cuu iin ra politico, ndihi ñivi iyo cha cuiti chi ñi cha cua ndaca ñi cha cua cumi tiñu chi ñi, ta cua cuu nihin ñi cha cua cumi tiñu chi ñi. Ley cua cati cuhva cha cua cuu chi ndaa iti vachi chi a ndaa ch aña iyo chi cha cua savaha tiñu.
Artiiculo 12. Tichi Ñuhun Ñucohyo ña cua cuhva tiñu tutu cha cuu ñi ñivi ndayahvi xaan, a cha cua sacahnu xaan ñivi chihin ñi chi ndihi tata ñi, ta ni iin tiñu cha chaha ra ndaca ñahan inca ñuhun chi ñivi can ña cua cundayahvi.
Artiiculo 13. Yoni cua cuu tachi tuni chi ni iin ñivi tu ñavi ley cha chito ndihi ñivi cuu chi, ta ni cha cua cutuni ñivi ta ñavi cuhva cha cati ley cuu chi. Ni iin ñivi a ndaa inca cuenda cha satiñu ñi ña cua coo siin ndatu cahnu chi ñi, ta ni ña cua cuu ca quihin ca ñi xuhun tu cha ñavi cuhva cha tahan chi cha satiñu ñi cuenda ñuun cuu chi ta cuhva cha cati ley. Iyo siin ndatu cuenda ra cuu sandadu cha cua cutuni ra tu cha cuamani ra cuenda nu satiñu ra, soco ra tachi tuni chihin ra ta ra cha cuu ra sandadu ñahni ndatu cha cua tachi tuni ra chi ñivi ña iyo cuenda can. Ta tu cha cumani tiñu chihin ra ta ra cha cuu ra sandadu ta iin ñivi ñuun cha ña iyo cuenda can cumani ñi, maan ra cumi tiñu ndaca ñahan chi ñivi ñuun cua ndehe cuati can.
Artiiculo 14. Ni iin ley ña cua satiñu chi iin tiñu cha cha yaha ta cua cuhva chi tundoho chi ñivi.
Yoni cua casi chi ni iin ñivi cuhva cha iyo cha nuna chi ñi ta cuenda nu cuu chi ñi, ndatiñu ñi ta cha cuiti iyo chi ñi, cua cutuni ñi nuun ra cumi tiñu cha tachi tuni cuhva cha iyo tiñu, cua sacuinu tiñu cuhva cha cua cunu tiñu cuhva cha cati ndihi ley cha cha iyo tahan maan cha cahan tiñu can.
Ta cha cua cutuni ñivi savaha cuati ñahni ndatu cha cua tiso maan ra tachi tuni can, cuhva cha saxini maan ra cuhva cha iyo cuati can, ta cua cutuni ñi ta ñavi cuhva cha cati ley cuu chi, cuenda cuati can.
Ta cha cua cutuni ñivi cha yaha ndaa cuenda ñuun, cua cutuni ñi cuhva cha cahan ley cuhva cha cutuni ini ra sacuaha chi, ta tu cha cumani coo ley can cua cundicu tiñu cuhva cha iyo tahan maan tiñu chi ndihi ñivi cuhva iyo cha cuiti chihin ñi.
Artiiculo 15. Ña cua cuu cuhva tiñu ndatu cha cua coso vaha tiñu cha cua cuhun ra indi vecaa cuenda cuati ñuun inca ñuhun, ta ni iin ñivi cha savaha cuati chi ñivi tahan ñi ta iyo ñi tichi ñuhun Ñucohyo ta savaha ñi cuati can, ta cua quihin tiñu chi ñi cha cua ñi musu cuatu
Atiiculo 16. Yoni cua satahñu chi ñivi ni chi ñivi ñi vehe ñi ni nu iyo ñi a chi cha iyo chi ñi chi ñivi ñi chi tutu ñi chi ndihi cha iyo chi ñi ta tu ñavi ra cuu cumi tiñu cua cati a cha cua quee nu tiñu cuu chi.
Ndihi ñivi iyo cha cuiti chi ñi cha yoni inca ñivi cha cuu coto ndihi cuhva cha iyo tutu ñivi, ta ituhun ni maan ñi iyo ndatu cha cua coto chi a cua sama ndaa cha cua sama ñi a cua cani ñi cha cua sanaan ñi chi, ta cua cuu casi ñi nuun nda cha ña tahan ini ñi cuhva cha cua cati ley, ta cua cati chi ñaan cuhva cuu chi cha cuenda cha cua cumi tiñu niniin cahnu nu ñuhun ya chi cha cuenda ndihi ñivi chi cha cua coo vaha ñi ta ña cua cuhvi ñi ta cua cumi chi cha cuiti cha iyo chi ndihi ñivi/inca ñivi.
Ña cua cuu cha cua tiin maan ñivi chi ñivi iyo cuati ta tu ñavi ra cuu policía cha tahan chi cua savaha chi ta ña cua cunu cuati can a cua cani ñivi can chi ñi ta cuu chi cuati cha cuenda ley, ta ñahni ca cha nuna cua coo chi ñi ta cua ndoyo tutu cuhva cha chacoo cuati can ta iyo cuati maan ra savaha chi a cha cuindi ra nu cha coso vaha tiñu can.
Ra cumi tiñu cha cua tava tutu cuati can iyo chi cha cua nacoo ra chi ra iyo cuati can chi iin ra juez (chi ra cua tachi tuni), ta ña cua nducuee chi ta cua cumi xaan tiñu cuenda chi cha cua savaha tiñu cuhva cha tahan chi. Ta cuati cha cahan tiñu iti chata maan ra cumi tiñu cua cati yoso cuhva cua cuni tiñu.
Nda ñivi cuu ni cuu tiin chi ñivi ndacu cuati cuu cuu chi suvi ni hora can a cha sayaha ni savaha ñivi can cuati can ta quii ni cua cunaa tiñu chi ñivi can, nuun ra cumi tiñu cha iyo yatin ican ta ra cumi tiñu can quii ni cua sacoto tahan ra chi ra iyo cuanda Ministeriu Publico. Ta quii ni cua taa tiñu nu tutu cuenda cuati ya.
Ndicha cuii iin cha nini xaan cuu chi ta ica maan tiñu can, cuhva cha cati ley cha cua coto tiñu cuhva cha iyo tiñu ta cua cuu quee ndatiñu cha cua savaha ñivi cha tachi tuni ta tu cha ña cua cuu cuhun ñi nuun ra cumi tiñu cha cuenda hora cha cati ñi a cha cuenda nu iyo ñi a ñaan inca cha tahan ñi, chacan ra iyo cuenda Ministerio Publico cua nacoo ra chi siqui maan ñivi can ta cua tachi ra, cua cutiin tiñu chi ñivi can ta cua cati tiñu ñaan chaha cha cua tiin tiñu chi ñi.
Tu cha nini xaan cuu chi a cha cuu suvi ni hora ta ra juez cha cua quihin cuenda tiñu cuenda cuati can iyo chi cha cua cati ra ñaan cuenda cua tiin tiñu chi ñivi can.
Ndicha cuii ti, tu ñaan cha numi tu cha ñaan iin cuati cahnu cuu chi, ley can cua cati yoso cuhva cua cuu chi a cua quihvi chi cuhva ndiso ley a cua suhu ñi cuhva cha iyo cha cuiti, soco ña cuu cuhun ra cuu cumi tiñu iti nuun cha cuenda hora, ndaa cua cuu chi a ndaa inca cuu chi, ra cumi tiñu Ministerio Publico tichi ndaha racan ta ra tiñu ya, maan ra ta ra cua cati tu cua cucuiñi chi, soco cua cati tiñu ñaan chaha ta cua sanahan ra ta ra ñaan cha cuu chi cuhva can cua coto tiñu cuhva iyo chi.
Tu tiñu numi cuu chi a ña chini ñuhun chi prueba, ra cumi tiñu cha tachi tuni chi ñivi cua ndehe ñaan cua savaha ra chi ra tiin tiñu, numi ni cua cati ra ñaan cha cuu ta tiin tiñu chi ra a cua nacoo nuna tiñu chi ra cuhva cha cati ley.
Ra cumi tiñu, cuhva cha cua cati ra cuu Ministerio Publico tu ñaan cha cumani ñi a savaha ñi cuati, ra cumi tiñu cua tiso vaha tiñu tu ña cuu quee ñivi can, cuhva caa nu iyo ñi ta nda tiempu cha cua cati maa ley ca, soco ña cua yaha uvi xico quivi, tacan cua savaha tiñu ndihi chaha ta cua quee vaha cha nanducu tiñu, tacan ñahni cua tahan ñivi ta cuhva cha iyo ndatu chihin ñi, a tacha vachi iin tundoho-
Cha cuenda cha cua cutiin tiñu chi ñivi can cha ndicha cuii ra cuu autoridad judicial cua cuu tava chi maan tiñu can cha cuenda Ministerio Publico, ta cua taa tiñu cuhva cha caa nu cua ndehe tiñu cuenda ñivi cha cua tiin tiñu chi cuenda ndihi cha cua nanducu ñi a inca cha ña cua cuu ndancucu ñi ta cua quihin tiñu chi ta cua ndoyo iin tutu cuenda chi ta cua coo uvi testigu cha tiso ñivi cha iyo vehe nu cua ndehe tiñu ta cuenda tiñu cha quii cua savaha ñi.
Ñivi chatiñu ndatiñu ya cuenda maan ñi yoni cua cuiso cava chi. Maan ley cua tachituni chi cha cumani tiñu cuenda cha iyo cha nuna ta iyo chi cuenda ituhun ñivi, tu cha ñavi maan ñivi can ni cati cuhva cha iyo ini maan ñi cha cuu ñi ñivi iyo tichi cuenda can. Ra cumitiñu tachituni cua ndehe ndaa cuhva cha queta chacan, tu cha cahan chi cuenda cha savaha tiñu iin cuati. Ta yoni cua ndehe tuhun cha cahan cha na cumani tiñu chi tiñu cha ña tahan chi coto ndihi ni ñivi cuhva cha cahan ley.
Ndicha cuii ra cumitiñu tachituni niniin cahnu ñuhun Ñucohyo, tu cha cua ndaca ra cumitiñu ndacañahan ñuhun Ñucohyo cuhva cha chaha ley ndatu a ra cuu iti nuun chi Ministerio Público tichi iin ñuhun cuhva cha tahan chi, cua cuu cuhva ra ta ra ndatu cha cua quihvi ndaa iin cha satiñu cuenda ituhun ñivi. Ta cuenda chacan, ra cuu cumitiñu chito vaha tiñu cua tiso ra chi ta cua sacuhun ra chi iti nuun cha na coo vaha chi cuhva cha cahan ley cuhva cha ni chica tiñu can, ta cua cati tiñu cuhva cha ndacu tiñu chi ñivi iyo ican chi tiempu cha cua coo chi. Ra cumitiñu tachituni niniin cahnu Ñucohyo ña cua cuu cuhva ra ndatu ta cha cahan chi cuenda ra nducu tiñu chi ra cua cundaca ñahan, a cha cuenda cha satiahvi tiñu chi ñivi, a cuenda cha xico ñivi, a cuenda ñivi ñuun, a cuenda cha satiñu ta ndehe tiñu nu satiñu ñivi, a cuenda ra cahan nu tati ta tiin tiñu chi ra ta ndaca ra chi ra cua cahan cuenda ra.
Cha Ndacañahan Cuenda cha Tachituni cua coo ra cuu juee cha cua tisovaha ra tiñu, iin cha quii ni ta ndaa chiyo cuu ni, cha ndaca tiñu cha na cua tiso tiñu cuenda, ta cua nducu tiñu cuhva cha na ña coo tundoho, tacan ni cua nducu tiñu cuhva cha cua coto ra cumitiñu, cuhva cha cuni chi cha cua cumi ra cumitiñu tachituni, ta cua ndehe ra cha na ña cua cuiso cava tiñu cha cuiti iyo chi ñivi cha-quihin cuati a ñivi cha ni yaha ñi cha uhvi a cumani tiñu chi ñi. Ta nda ica chi cha cua coo nu taa tiñu sivi ñivi iin cha ndicha ndihi cuhva cha ndatuhun tahan ra cuu juee chi ra cuu Ministerio Público chi ndihi ca ra cumitiñu chito vaha tiñu.
Cha cua ndehe tiñu cuhva cha iyo ndatu cua cuu chi cuhva cha iyo requisito ta ndaa ca cua queta chi cuhva cha cahan ley. Ta ndihi cha cua quichi quee cuhva cha ni ndehe tiñu can cha ña cua sacuinu cuhva ya, ña cua cuu chi cha cuiti.
Ra cumitiñu cha ndehe tiñu ñivi cuu cua cuhun ra ta ra vehe nu iyo ñivi cha cua ndehe ra ta ra, tu cha sacuinu tiñu cuhva cha iyo regla cuenda cha ndundoo chi ta cuenda ra policía, ta cua sanahan tiñu libru chi tutu cha chatiñu ican, vati tacan cua coto tiñu cha sacuinu ñivi satiñu ican cuhva cahan ley fiscal, ta cuhva can tasoho tiñu ley can chi cuhva cha iyo tiñu cahan cha cua ndehe nu iyo chacan.
Ndihi tutu cha ndasi vaha ta cuahan chi savaha vehe correo yoni cua cuu ndehe chi, ta tu cha cua cuiso cava tiñu chacan cua cutuni ñivi savaha ley.
Ta tiempu cha ñahni cuati iyo, ni iin ra cuu sandadu cha iyo ra cuenda ra Ndacañahan ña cua cuu ndoo ra vehe ndahvi ñivi tu cha ra cuu chitoho vehe can ña chaha ra chi, ta ni ña cua cuu sanini tiñu chi ra cha na cuhva nuun ra ñaan ndatiñu ra. Ta tiempu cha iyo cuati, ra cuu sandadu ta ra cua cuu ndaca ra ta ra nu coo ra, cha cuu ndatiñu, cha cachi ra ta ra a ñaan inca cha cua ndaca ra ta ra, cuhva cha chaha ley sandadu ndatu chihin ra ta ra.
Artiiculo 17. Ni iin ñivi ña cua cuu tachi tuni maan ñi ta ni, ña cua cuu cati tahan ñi chi ñivi cha cua cahan ñi cuenda maan ñi.
Ndihi ñivi iyo cha cuiti cha cua cuu cuhun ñi nuun ra tachi tuni cha cua ndehe ra tiñu ñi tiempu cha tahan chi ta cuhva cha cahan ley ta quii ni cua tiso vaha ñi tiñu can chi iin cha cuiti ndicha. Ta ñahni cha cua satiahvi ñi, ta ni ñahni ndatu cha cua satiahvi tiñu chi ñivi cha ña cahan cha ndicha.
Vehe nu nducuiti ra sacuaha ta tiso vaha ley ta nduvi nuun ra ta ra cuenda ñuhun Ñucohyo cua tava ñi ley cha cua tiso vaha cuhva cha iyo cha nducuiti ñivi. Ley cua ndehe yoso cuhva cua cuu chi ta cuhva cha cua savaha chi iin cha cuiti ta cuhva cha cua tiso vaha ndico chi, tu cha ña vaha savaha tiñu. Ndihi ra tachi tuni ta ra iyo chi cha cua coto vaha ra ta ra cuhva cha cuahan ta cuhva cha iyo tiñu ya.
Cua tava tiñu ley cha cua ndehe ta cua tiso vaha ndihi cha cua cahan yuhu ñivi. Ta cuhva cha cua tachi tuni tiñu, cua ndehe tiñu cua tiso vaha ndico tiñu iin cha ña vaha quee ta cua ndehe tiñu ndaa cha cuu cha cua savaha tiñu cuenda.
Ndihi ley cha iyo ñuhun Ñucohyo chi ñuun cuati cua ndehe tiñu yoso cuhva cha cua tayahvi tiñu ta vehe cha iyo cha tachi tuni chi ñivi ituhun maan chi cua ndehe yoso cuhva cua cuu chi ta cuhva cha cua tiso vaha ñi tiñu.
Cha cuu ley niniin cahnu ñuhun Ñucohyo chi cha iyo iin iin ñuun cua savaha chi cha cua coo cha cua cuhva vaha cuhva cha cua satiñu maan ndihi tribunal, ta cua savaha tiñu ndihi tiñu cha ni chacoso vaha.
Ñuhun Ñucohyo chi ndihi ca ñuun chi ñuun Ñucohyo cua ndehe cha cua coo ñivi cha chito cua cahan cuenda iin ñivi cha cua cuu cuatiñu ndihi ñivi ta cua cuu ñi iin ñivi cha chito vaha ta cua satiñu vaha ñi. Cuhva cha cua ndehe ñi chi maan tiñu can cha sucu ca cua cuu chi ta ñavi ca cuhva cha ndehe ra cuu Ministerio Puublico.
Ña cua cuu casi ñivi cuu ni chi inca ñivi cuenda iin cha ndiseca ñi.
Artiiculo 18. Ndicha cuii cuenda cuati cha savaha ñi tahan chi cha cua cutuni ñi ta sa cua ndoo nuna ndico ñi. Tu cuhva can cua cuu chi siin siin cuhva cua ndehe tiñu cuhva cha cua cutuni ñi ta ña cua satahan tiñu chi.
Cuhva cha cua tachi tuni tiñu chi ñivi cua cuu chi cuhva cha cahan ley cha cua cuinu cha cuiti cha iyo chi ñivi cuenda cha cua satiñu ñivi a cua sanahan ca tiñu chi ñi cuenda tiñu cha ndacu ñi, a cha cua sacuaha ñi, a cuhvi ñi chi cuenda cha cuu deporte, ta cuhva can cua cuu nduvi nuun a cua coo inuun ñivi cha cha ni ndoo cuii tichi vecaa, ta cua nducu tiñu cuhva cha na ña cua savaha ca ñivi can ta ñi cuati cha suhu ñi a ndaa inca cha ña vaha, ta cua savaha tiñu cuenda cuhva cha cuaha chinu tiñu, ta-can cua ndehe ley ñaan cha cua cuu savaha chi. Siin nu cua cuindi ñi ñahan cha cua cutini ñi, ñavi un indi ra rai cua cuindi ñi.
Ra Ndacañahan niniin cahnu Ñucohyo chi iin iin Ñuhun iyo tichi chi, chi Ñuun Ñucohyo cua cuu tisovaha chi tiñu cuenda ñivi cha chacoo cha cutuni ñi cuenda cuati savaha ñi tichi iin ñuhun can, ta cua ndahva cuati ñivi can tichi nu indi ñi ican cha iyo iin iin cuenda ñuhun can.
Ra cumi tiñu iyo iin iin ñuhun cha ndaca ñahan ñuhun Ñucohyo maan ra ta ra cua cati cuhva cua coo chi, maan ra ta ra cua ndehe nu tahan chi cha cua savaha tiñu chi a cua quee vaha chi, cua natahan ra ta ra ta cua savaha ra ta ra ndihi chi, ti cua cuati tiñu chi cha cua tachi tuni tiñu chi ñivi cha ndacu cuati ta savaha ñi iin cha ña tahan chi cha cuenda ley, cha tachi tuni chi ñivi cha iyo uchi uvi cuiya ta nda chahun uni, cuhva can chaha ley nu nuna ta cua coto yo cuhva cha ndihi ñivi cuhva cha cati ley, cuhva cha cati tiñu cha iyo ndatu cuhva cha iyo iin iin ñivi cuhva cuahan cuahnu ñi nacoto ñivi chi ñi. Ndihi ñivi cha iyo uchi uvi cuiya ta savaha ñi cuati ta chito ñi cuhva cha cati ley, cua cati tuhun tiñu chihin ñi ta cua tindee tiñu chi ñi.
Cuhva cha iyo tiñu chi ra Cumi tiñu maan ra natahvi chi chi ndihi sicuela, vetiñu nu cutuni ñivi ta chi ndihi ra cumi tiñu cha tahan chi cha cua savaha ra ta ra ta cua ndehe ra a vaha a ña vaha ndacu ñivi tivaa. Tahan chi cha cua savaha tiñu cuhva cha iyo tiñu, cua cumi ñi ta cua savaha ñi cuhva cha tahan chi ndaa cha savaha ñi, cua ndehe ñi ta cumi ndihi cuhva cha iyo maan ñivi tivaa can cua savaha ñi.
Ndihi cuhva cha satiñu cha vaha, iyo chi cha cua ndehe tahan ñi cuhva cha iyo tiñu ya, ndihi chaha iyo chi cha cua coto ñi nda quechaha chi. Ndihi cuhva cha cua nanducu ñi cuhva cha iyo ñivi tivaa can cuhva can cua ndehe tiñu cuhva cha cua cunu tiñu ta cuhva cha cati ley, ta cuhva cha iyo ra cuu cumi tiñu ti cua nducu ra cuhva cha cua cucahnu ini ra ta ndaa ndihi ca cha cua cuni casi. Ndihi cuhva cha iyo ñivi can cua coto yo tacan cua cuu nduvi ca ñi chi ndihi ca ñivi ta chi ñivi ñi, tacan cua cuu ca cuahnu ñi ta ndihi cha cua savaha ñi. Cha cua cundasi ñi cuu chi ndicha cuii cha ña cuu quee ñi ta cua savaha ñi cha ña vaha ta cua cuu chi tiempu cuhva cha cua cuhun tiñu ñi, ndicha cuii chi ñivi tivaa ni cua savaha tiñu cha iyo uchi cumi cuiya ni cua savaha tiñu cuhva can, cuhva cha iyo ñi cua sacuaha tiñu a cuati cahnu cuu chi.
Ñivi cha cha iyo cha cua cutuni tichi ñuhun Ñucohyo ta iyo ñi inga ñuhun cutuni ñi, cuu cua quichi ñi ñuhun ñi ta ican cua cutuni ñi cuhva cha iyo tiñu cuhva cha cati artiiculo, ta ñivi iinga ñuhun cha cha iyo cha cua cutuni ñi cuenda cuati cha savaha ñi cua cuu chi cuhva iyo ley ñuhun Ñucohyo a cuhva cha iyo ley ñuhun ñi, a cuu cua cuhun ndico ñi ñuhun ñi nu iyo vehe ñi, soco cua tasoho ñi cuhva cha cati tiñu chi.
Ñivi cha cha iyo cha cua cutuni cuhva cha cahan ley cua cuu compurgar cha cuenda cuati ñi iin nu cuu chi centro penintenciario cha iyo yatin nu iyo ñi cuhva cha cua cuu nduvi nuun ndico ñi chi ñivi ñuun ñi ta cuhva can cua natahan ndico ñi chi ñivi, ña cua cuu cuhva ya tu cha cuati cahnu ca cuu chi cha tiso vaha ñivi cuhva cha cua savaha ñi cuati chi inca ñivi chacan iyo siin ra toho cha cua ndehe chacan.
Cha cua tiso vaha tiñu cuenda cuati ya cha cahnu ndacu tuvi ñivi ndavaha ni iyo chi cha cua cuhun ndihi tiñu ya iin nu cuu chi cha cua sacuaha vaha tiñu cuenda cuati ya. Ta cua cuu casi ra toho xaan can ta ra cha ña cua cuu ca cua coto ra cha quihin cuati can cuenda tiñu can ta cha quee cuati ñi cuhva cha cuu ñi ñivi cha tiso vaha ñi cuhva cha cua savaha ñi cuati ta cua cutuni ñi -sentenciados por delincuencia organizada con terceros-, soco ña cua cuu cuhva cha cahan vaha xaan ñivi cuenda ñi, ta cua tachi tiñu cha cua tiso cuenda chi ndihi ñivi cha indi tichi cuati ya. Ta cua cuu tahan cua tiso cuenda chi ñivi cha cua ndaca chi tu cuhva cha cati ley cuu chi.
Artiiculo 19. Cha cua tiin tiñu chi ñivi ña cua cuu yaha 72 hora cha ña cua cati tiñu tiin tiñu chi ñivi can, ñaan cuati cuu chi ta ndaa cuu chi ta ñaan hora ta ñaan cuhva cuu chi ta ndihi cuhva cha cati ley cuhva cha cuu chi cuati, tacan ni ñaan cuenda ndihi cha cua cati tiñu cuhva cha cuu cuati can a iin cha cuu cha cua cati ley ti cuati cuu chi ta cua quee chi cha iyo cuati ñivi can a tindee ñi ta chacoo cuati can.
Ta Ministerio Publico cua cuu ndaca ra ta ra chi ra tachi tuni tu cha ch aña cua cuu chi ra ta ra cha cua tiin r ata ra chi ñivi cha iyo cuati can a cha cua sacuaha ca tiñu cuenda cuati can, a cha cua cumi tiñu chi ñivi cha ni savaha ñivi ndavaha ni a chi ñivi cha cuu testigu a chi iin ñuun, tacan ni chi ñivi cha ni ndehe ra ta ra tiñu a cha ni cati tiñu chi ñi iti chata yoso cuiya cua cuindi ñi vecaa cuenda cuati cha ni savaha ñi. Maan ra cuu juez cha tachi tuni cua cati chan a cua casi tiñu chi ñivi tu cha cuati cahnu xaan ni savaha ñivi can ta cua ta cha cuu chi delicuencia organizada, a cha chahni ñi, a cha ni savaha tiñu violar chi ñivi can cha chacoo tiñu ndavaha ni chi ñivi can, a cha cua suhu tiñu chi ñivi cha cuu chi secuestro chi cha cuu trata de personas cha suhu tiñu chi ñivi ta tachi tiñu chi ñi inca ñuhun a cha cuenda cha chatiñu ñivi cha cuu cha xaan ta ndacu ñi cuati a cha ndiso ñi ñuhun cahndi cha cuu chic ha xaan, tacan ni cuenda ndihi cha ndihi nuun cha cuu cuati cuhva cha cahan ley ta ndacu cuati can ch aña vaha chi ndihi ñivi ñuhun Ñucohyo ya, ta casi chic ha na cua coo nuna tan a cua coo taxi ñivi ñuhun ya chic ha vii.
Maan ley ya cua cati ndaa cha cua cuu savaha ra tachi tuni cha ña cua cuu sama ra cha cuenda ñivi cha quihin cuati.
Cua cuu cha cua cucuiñi nuun chi tu cha maa ñivi can cua cati (indiciado) cuhva cha sanahan ley. Ta cua cuu cua casi tiñu chi cha cuenda cha ña vaha savaha ñi cha sandoyo ñuhun ndaa cha sandoyo ñuhun ñi. Ra cuu tiñu nu indi ñivi cha quihin cuati can cuu ra iyo chi cha cua cuhva tiñu iin copia tutu cha cahan cuhva cha cuahan tiñu can a cha cua na cua cunu ca tiñu can cha cuaha quivi, iyo chic ha cua ndehe ra tachi tuni can cuenda chehe cha cua nacaa ca quivi, ta tu ña cua nihin ñi tutu can tichi uni hora cua cuu ndoo nuna ñivi cha cha quihin cuati can.
Ndihi tiñu can cha nini cua cuhun chi iti nuun cha cuenda ndihi cuati cha cuu chi. Ta tu tichi cha cuahan tiñu sacuaha cuati can ta cua quee inca, iyo chi cha cua sacuaha siin tiñu chi, ta yoni cua casi cha cua cati ñi ti cua ndumondo/sacatu tiñu can.
Tatu cha cua ndoo ñi tichi ndaha inca ra tachi tuni cha chica chi ra inca ñuhun, ta cua saña nuun tiñu cua ndehe tiñu cuenda maan cuati can.
Ndihi cha ña vaha ta ndavaha ni cha cua savaha tiñu chi maan ñivi cha cua tiin tiñu can, a ndaa cha cuu cha ña vaha cua cunaan tiñu chi ñi vecaa ta ra chito ley cua cuu tachi tuni chi a ndihi ra cuu tiñu.
Artiiculo 20. Ndihi cuati iyo chi cha cua taa tiñu chi a ndicha cuii cha cua cahan maan ñivi can. Cua sacoto tiñu ñaan cuati cuu chi a inca cha cua cahan inca ñivi, a cha cua savaha ñi, ta cua sanihin tiñu ndehe ñi cuati can.
A. Ndihi tiñu cuhva cha cua coo chi:
I. Cha cua cunu tiñu cuhva iyo cuati ñivi can, cuu cha cua nducachi ñaan savaha ñivi can, ta cua cumi tiñu cuenda ñivi ñahni cuati, ta cua ndehe tiñu cha ñivi iyo cuati ña cua ndoo ñi cha ña cua cutuni ñi ta cua tiahvi ñi tu cha ñaan cuati savaha ñi;
II. Ndihi chaha cha cua nducuiti tiñu cha cua cutuni ñivi can, iti nuun ra cuu juez cua cuu chi, ta ña cua cuu cuhva ra tiñu can chi inca ñivi cha cua ndehe ñi tiñu can, ñaan cuhva iyo cha nducuiti cuati can, ta ndaa ica chi cha cua cuu chi iin cha nuna ta cuhva cha chinu tahan maan tiñu can;
III. Ta cha cua ndoo ñivi can ta cua cutuni ñi, ndicha cuii cua quihin tiñu ndihi tuhun cha sanducuiti cuati ñivi can, ta ni ndehe tiñu chi nu nducuiti ñivi chi ra cumi tiñu ta ndehe ñi cha ni cutuni ñivi can. Ta maan ley cua cati ñaan cua savaha tiñu ta yoso cuhva chinu chi, ta cua ndehe xihna cuii tiñu ndihi tuhun cha sanducuiti tiñu can, vati cuhva can tahan chi cha cua ndehe xihna tiñu chi;
IV. Ra juez cha cua tachi tuni chi ñivi iyo cuati can, ña iyo chi cha cua coto xihna ra tiñu can. Ndihi tuhun ta ndihi cha sanducuiti cuati ñivi can cua cuhva cuenda tiñu chi, iti nuun ndihi ñivi iyo ican, ta cua cahan yuhu tiñu cuenda chi;
V. Ndihi cha cuiti cha cua sanahan tiñu cuhva cha iyo cuati ñivi can, chi maan ñi tiso cuati can tahan chi cha cua sanahan ñi chi nuun ra cumi tiñu, cuhva cha cati ley cha tachi tuni chi ñivi. Iin ni cuhva cua ndehe tiñu nduvi ni chiyo chi ñivi can, chi ñivi tiso cuati ta chi ñivi chacoso cuati ta cua cahan tiñu cuenda ñi, cuhva cha tahan chi.
VI. Ni iin ra tachi tuni chi ñivi ña cua cuu ndatuhun tiñu chi ituhun ni chiyo ta cha ni chinu tiñu can, tu cha ñahni cuenda inca chiyo iyo ican, ta cua tayahvi tiñu cuhva cha iyo cha cua cahan yuhu tiñu cuenda chi, a ñaan inca cuhva cha cahan Ley cahnu ya; (Constitución)
VII. Quivi quechaha ndehe tiñu cuati ya, tu cha cua tihin maan ra ticuati tiñu, cua cuu sandihi tiñu cha chica tiñu tu cha ñahni cha nanihin tiñu, soco cuhva cha cati ley cua cundihi chi. Tu cha maan ra iyo cuati can cua cuhun ra nuun ra Cumi tiñu tachi tuni, cua cuhun ra ta cua cati ra ñaan cuenda cuu chacan, cha savaha ra cuati, iyo cuhva cuu sandihi tiñu cha ticuati tiñu chi ra, maan ra Cumi tiñu tachi tuni cuhva cua ndoo chi. Ley cua cati ndaa cha cua savaha tiñu tu cha cua cati vaha ra ñaan cha savaha ra;
VIII. Ra Cumi tiñu Tachi Tuni cua cati ra cuhva cha cua cutuni ñivi tu cha cua nanihin ra cuati savaha ra;
IX. Tu cha cua nanihin tiñu ti sandayu ñahan tiñu cua cundasi cha cuiti cha iyo chi ñi,
X. Cuhva cha quechaha sanahan Artiiculo ya, ti cua tasoho ra Cumi tiñu ta cua savaha ra cha cua cutuni ñivi.
B. Cuhva cha iyo ndatu chi ñivi cha iyo cuati ñi:
I. Tu cha nduyaa ñivi ta cati ñi ti ñahni cuati savaha ñi, ta ni ña ta yoni ndehe tiñu ñi ni ra Cumi tiñu Tachi Tuni ña ta cati cuhva iyo cuati can;
II. Tu cha cua cati ra a ña cua cati ra, nda ni quivi cha tiin tiñu chi ra cua cati tiñu ñaan chaha ta cua cati tiñu ti ña cua cahan ra, ña cua cuu coto tiñu ñaan savaha ra tu tacan. Ñahni ndatu cha cua cutuni ñi cuenda ley cha tachi tuni, tu cha ña cua cati tiñu, a cua sayaha tiñu tundoho chi ñi. Cha cua cati maan ñi cuu cha cua tindee chi ñi masi ñahni ñivi cua cahan cuenda ñi ta cua cahvi tiñu chi a cua quee vaha chi;
III. Iyo chi cua sacoto tiñu chi ñivi can, nda ni quivi cha cua tiin tiñu chi ñi, tacan cua coto ñi cha cua yaha ñi nuun ra Ministeriu Publico a ra Cumi tiñu Tachi Tuni, ñaan chaha cha tiso tiñu cuati ñi ta ndatu cha iyo chi ñi. Tu cuati cahnu cuu chi, ra cuu xini chi ra policiia cua cucumi sivi ñivi can ndihi cuhva cha iyo ñi.
Maan ley cua savaha tumanini chi ñivi cha iyo cuati, a ni chinu tiñu ñi a cha iyo ñi cuhva cha cua quihvi cuii ñi vecaa, tu cha cua tindee vaha ñi cha cua nanducu tiñu chi ñivi savaha cuati cha cuenda cha nduinuun ñi chi ñivi tahan ñi ta savaha ñi cuati.
IV. Cua cutini ñi ta cua ndaca tiñu nda cha cuu cha cuiti cha cua cati ñi, cua cuhva tiñu tiempu chi ñi cuhva cha ndiso ley ti cua cati ñi cha ndicha tacan ta cua cuu tindee tiñu chi ñi tu cha vaha cahan tiñu cuenda ñi, cuhva chica ley;
V. Cua cutuni ñi iti nuun ñivi cua savaha ra Cumi tiñu Tachi Tuni nu cuu chi tribunal. Cua quee chi nu ndichi tu cha cua yaha ndaa ra ta ra cuhva cati ley, tu cha maan ra cumi cuenda Ñuhun Ñucohyo, ra cumi chi ñivi ñuun, ñivi iyo cuenda cha cumi chi ñivi yaha tundoho, ñivi cuu testigu, a cuenda ve cuati, tu cha cua ndunihin cuati ta cua coto ñivi ndihi cha ña tahan chi coto ñi, a tu cha ra Cumi tiñu Tachi Tuni cua ndehe ti vaha chi ta cua tava vaha ra chi.
Cha cuenda cha nduinuun ñivi ta savaha ñi cuati, ndihi cha cuahan nanducu tiñu cuenda cuati ñi cua cuu chi iin cha cuiti nu cutuni ñi, ta cha ña cua cuu nducuaha chi nu cutuni ñi a cuu coo tundoho chi ñivi cua cuu testigu a chi maan ñi iyo tundoho can. Cuhva cha cahan iti chata ya, ñahni cha cua cuhva tundoho chi cha cuiti iyo chi ñivi chacoso cuati can, ta cua cahan tiñu a cua sanihin tiñu cuati ñivi chi cha chaha cuenda cha iyo cuati ñi;
VI. Iyo ndatu cha cua coto ra cua cahan cuenda ra iyo cuati can, tacan cua cuu cahan ra cuenda ra.
Ñivi cha iyo cuati ta ñivi cha cua cahan cuenda ñi iyo chi cha cua sacuaha tiñu cuhva cha iyo ñi ta ñivi cha tiin xihna cuii tiñu ta cua cati tiñu ñaan cha savaha ñi a cua nducu tuhun tiñu chi ñi. Tacan xihna ca cha cua queta ñi nuu ra cumi tiñu tachi tuni ta nducu tuhun ra ña savaha ñivi can, ta iyo nu nuna cha cua nducu ñivi cha cua cahan cuenda ñi. Tichi tiempu can ña cua cuu tixehe ñi ndihi cha cua nducu tuhun tiñu cuenda ñi, ñahni cuati cua coo tu cha ñahni cha cahan ley tacan ta cua cuu tindee ñivi chi ñi ta cua quee vaha ndihi cuhva cha cua nducu tuhun ñivi cuenda ñi ta ndihi cha cua coto ñivi cuhva iyo ñi tacan ñahni tundoho cua tindee ñivi cua cahan cuenda ñi;
VII. Cua cutuni ñi nu iyo cumi tiñu nuun mesa nu ndaa ñivi tu cha cahnu cuati savaha ñi 2 cuiya cua cundasi ñi vecaa, cha ni cumani 1 cuiya ta tu cua cundee cundasi ndico ñi nu cua cutuni ñi, cua cacu ñi tu cha cua queta cuhva cha cahan ñivi cahan cuenda ñi;
VIII. Cua coo ndatu chi ñi cha cua nanducu ñi iin ñivi cua cahan cuenda ñi iin abogado, ta ñican cua casi chi. Tu ña cuni a ña cuu cahan ñi chi iin abogado, tu yaha cha chica tiñu ti na cua nanducu ñi, maan ra cumi tiñu tachi tuni cua tiso iin ra cua cahan cuenda ñivi can, cua cahan ra cuenda ñi. Ta iyo ndatu chi ñi cha cua cuatiñu ñi chi ra cua cahan cuenda ñi ndihi tichi tiempu can ta racan cha nini ti cua savaha ra chi ndihi chaha cha cua ndaca tiñu.
IX. Ñahni ndatu cha cua nacaa quivi cha cua cuindi ñivi vecaa, tu ña cua tiahvi ñi yahvi ra cua cahan cuenda ñi a ñaan inca xuhun cua tava nuun ñi, a inca ñaan cha tahan chi savaha ñi análogo.
Vecaa can ña cua cuu sacaa tiñu tiempu a cuaha ca quivi cha cuenda cuati cuhva cha cati ley ti cua nanducu tiñu cuati cha savaha ñi ta ña cua cuu chi uvi cuiya, ti iyo ndatu cha cua coo ñivi cua cahan cuenda ñi. Tu cha cua sacuini ñi chi ña cua ndoo ñi vecaa, ta cua quee ndico ni ñi tichi cha nanducu tiñu cuenda cuati cha savaha ñi, ta cua nducu ñi cuhva cha cua casi ñi ndaa cha vachi.
Cha cua cutuni ñivi ndacu cuati cua quihvi ñi vecaa, nda ni quivi cha cua tiin tiñu chi ñi.
C. Cuhva cha iyo ndatu chi ñivi cha iyo chi tundoho:
I. Cua ndatuhun tiñu chi ñi cuhva cha iyo Ley; cua coto ñi cuhva cha iyo ndatu chi ñi ta cuu tindee ley chi ñi, quivi cha cua ndaca ñi ta cua cati tiñu chi ñi cuhva cha cua cunu tiñu cuenda cuati can;
II. Cua tindee chi chi ra cumi tiñu Ministerio Publico cha cua quihin cuenda ra ta ra ndihi tutu cha cua cahan cha cuu cha cuiti, ndihi tutu cha ndaca tiñu nducu tuhun ñi tichi tiempu can, tacan cua ndu cachi tiñu cuhva cha tahan chi, tacan quivi cha cua cutuni ñivi ican cua cuhva cuenda tiñu ndihi cuhva cha cati ley.
Ta quivi cha cua cati ra cumi tiñu Ministerio publico cha cua cuhva ra cha cua quee vaha tiñu, cua tindee ra ta cua cahan ndee ini chi ñivi can.
III. Tichi nu indi ñi tichi cuati can cua tindee tiñu chi ñi, cuenda iqui cuñu ñi chi cuenda xini ñi;
IV. Cua tiso vaha tiñu ndaa cha ña vaha. Nda nu quechaha chi cua ndehe ra cumi tiñu Ministerio Publico ti ndaa ica cha cua tiso vaha ra nda cha ña vaha iyo ican, ta ña cua nacoo ñahñu ra chi, vati tacan cua cuu ndehe maan ñivi iyo cuati can a ni tiin tiñu cua ndaca ñi chi ta cua ndehe ñi chi, ta ra cua tachi tuni can cua cuhva ra cha nuna chi ñivi cha iyo cuati can cuhva cha chacoso vaha tiñu cua cha cutuni ñi.
Ley can cua cati ti quii ni na cua sacuinu tiñu cuenda ñivi iyo cuati can ta cua tiso vaha tiñu cha ña vaha can;
V. Iyo chi cha cua cumi vaha tiñu a cua tixehe tiñu sivi ñivi tu cha ni luhu cuiya ñi, a tucha ni savaha tiñu ndavaha ni chi ñi, a suhu ñivi ñi ta cuahan ñi inca ñuhun, a suhu tiñu chi ñi a cha cuu delincuencia oragnizada, vati cuhva can cati ley ta cuhva can cua cumi ca tiñu chi na ñahni ca cha cua tahan ñi, ta cuhva can cua savaha tiñu ta cua cuinu ndihi cha cuiti cha iyo chi ñivi cha ni yaha iin chacan.
Ra Ministerio Publico iyo chi cha cua tayahvi ra ta cua cumi ra chi ñivi can, cha iyo cha uhvi can, ñivi cuu testigu a yoo ca ñivi cha indi tichi tiñu can. Ra cumi tiñu tachi tuni cua cumi ra cuenda cuhva cha cua savaha ra chihin chi vati cha niniin cuu chi;
VI. Cua ndaca tiñu chi cuenda cuhva cha cua cunu tiñu ya vati nini xaan cha cumi tiñu chi ta cua nduchaa ndatu cha iyo chi ñivi can,
VII. Ña cua sama tiñu tuhun cahan ñi iti nuun ra cumi tiñu cha tachi tuni ndihi cha cumani cha cua savaha Ministeriu Publico ndihi cha cua nanducu cuati cha ni cuu, cuhva cha chacoso vaha cha cha yaha, ñahni tiñu, cha cua quihin cuenda tiñu cuati cha chacoo, iyo chi cua cuhun chi iti nuun nda cua nda cha cua coso vaha chi.
Artiiculo 21. Maan ra cuu Ministerio publico chi ra policia iyo chi cua nducu tuhun ta cua nanducu ra ñaan cuati cuu chi, ta cua savaha ra ta ra chi cuhva cha iyo tiñu cha ndaca ñahan chihin ra ta ra.
Ra cuu cuenda Ministerio publico iyo chi cha cua ndehe ra ta ra tiñu can. Ta ley cua cati ndaa cha cua cuu cua cunaan ñivi nuun ra cumi tiñu ñuun.
Ta tu cua tiso tiñu cuhva cha cua tachi tuni tiñu chi ñivi, a cua sama chi ta tiempu cha cua ndunahan chi ndicha cuii ra cuu cumi tiñu cua cuu savaha chi.
Ta maan ra ta ra iyo cha nuna cha cua canihin ra a cua satiahvi ra cuhva cha iyo tiñu cuenda ra cumi tiñu chi ra cuu policía, ta ndicha cuii cua satiahvi tiñu, ta tihi nuun tiñu chi ñivi can oco chahun inu hora vecaa a cua satiñu ñi cuenda ñuun ndihi hora can; ta tu ña cua tiahvi maan ñivi can chi maan multa can oco chahun uni hora.
Ta tu cha chi iin ra satiñu iin tiñu ninu ña cua cuu satiahvi tiñu chi ñi cha cuaha xaan coto ñavi ca cha sacanaan ñi iin nduvi, tu cha ñavi cuhva cha cati tiñu can cuu chi.
Tatu ñivi cha ña satiahvi cuu ñi ta ni ña cua cuu satiahvi tiñu chi ñi cha cuaha xaan tu cha ñavi cuhva cha sacanaan ñi cuu chi.
Maan ra iyo cuenda Ministerio Publico cua cuu ndehe ra ta ra ndaa cha cuu cha cua savaha ra ta ra cuenda iin cuati, cuhva cha cua cati ley.
Ta cua cuu savaha ra cuenda ra tiso vaha ta sacuaha ley ñuhun ya tu cha cua cuhva ra iyo cuenda Senado ndatu ta cua coto tiñu cuhva cha iyo nu cutuni ndihi ñivi ñuñivi.
Cha cuenda cha cua coo cha vaha chi ñivi ra cuu cumi tiñu iyo chi cha cua ndehe ra cuenda chacan tacan ni ñuhun Ñucohyo chi ñuhun nu iyo yo chi nu cuu Municipiu cha chito cuhva cha iyo chi, cua ndehe ra ta ra cha cua sacuiñi ra ta ra cuati can, ta cuhva cha cua sacuaha tiñu chi ta cuhva cha cua sacuinu tiñu chi, tacan ni cuhva cha iyo chi cha cua satiahvi tiñu uxu xuhun chi ñivi cha ndacu cuati cuhva cha cati ley, ta cuhva cha cahan ley cahnu ya. Ta ndihi vehe cha iyo ra cuu toho cua savaha ra ta ra chi cuhva cha ndicha chi, cuhva cha cuu chi ta chi cha quii ta chi cha vaha cuhva cha sacuaha ra ta ra, chi cha cuiti iyo ra ta ra ta cua tayahvi ra ta ra cha cuiti cha iyo chi ñivi cuhva cha cahan ley cahnu ya.
Ndihi vehe cha sacuenda chi ñivi cua cuu chi chi ndihi ñivi ta cua coo chi iin cha cuiti ta cua satiñu vaha ñi. Ñivi iyo cuenda Ministerio Puublico chi vehe cuenda ra policiia ndihi uni cuenda ra cumi tiñu iyo chi cha cua nduvi nuun ta cua sacuinu ñi cuhva cha cua coo vaha ndihi ñivi, chi nu iyo ñi Vehe ñi chi nu iyo ñivi cha cumi cha cua cuhva cha vii chi ndihi ñivi, ta iyo chi cha cua coo chehe chi ñi:
a) Cuhva cha cua coo vaha tiñu ya ta xuhun cha quihvi chi cuhva cha tiso vaha ñi chi ñi ta cuhva cha cua ndunahan chi ta cuhva cha cua quee vaha chi chi ndihi cha cua cahan vaha ñivi cuenda chi ta cuhva cha cua coo tutu ñivi cha cua quihvi ican cha cua cuu ñi ñivi cua cumi. Cuhva cha cua coo chi ta cuhva cha cua cuahnu tiñu ya ñuhun Ñucohyo iyo chi cha cua ndehe chi chi ñuun Ñucohyo chi ndihi ca ñuun chi ndihi nu cuu chi municipio iin iin nu tahan chi ñi.
b) Nu iyo ñivi cha ndehe a sacuenda ndihi cuhva cha ndacu ñivi cuati chi ndihi ñivi cha iyo vehe cuenda cha sacuenda chi ñivi. Ni iin ñivi tucu ña cua cuu quihvi vehe can ta tu ñahni tutu ñi iyo vaha.
c) Cuhva cua tiso vaha tiñu cuhva cha cua cumi tiñu cha ña cua cuhva tiñu cha cua savaha tiñu cuati.
d) Ta cuhva cha cua tindee tahan ndihi ñuun nu cua sanihin tiñu a vaha cuahan chi cha ña cua coo xaan ca cuati tacan ni ndihi vehe cha iyo cuenda cha cua sacuenda ñi nu ñuhun Ñucohyo ya.
e) Ndihi xuhun cha tindee tiñu chi cuenda cha cua cumi tiñu nu ñuhun ya chi niniin cahnu cua cuhva tiñu chi chi vehe nu iyo ñivi cha cumi chi nu cuu municipio cha tahan chi nu iyo ñivi cha cumi.
Artiiculo 22. Ñahni ndatu cha cua cahni tiñu chi ñivi iyo cuati, ña cua cahnda ñi, ta ña cua savaha ñi ndavaha ni chi ñivi, ta ni ña cua taan ñi chi seña chi ñi, ta ña cua cani ñi, ni chi yutun, ña cua sayaha ñi ch uhvi ñi chi ni iin ñivi, ta ña cua satiahvi ñi cha yaha cuhva, ta ña cua quihin ñi ndatiñu ñivi, masi ñaan inca cuati savaha ñi ta ña indi chi tichi ihya ta cua nandaa ca chi. Ndihi cuati iyo chi cha cua cutuni ñi cuhva cha cati ley cua cuu chi ta cuhva cha quee vaha chi cua savaha ra Cumi tiñu tachi tuni.
Ña cua cuu chi cha quenda ndatiñu ñivi, ta cha ra cumi tiñu cahan ra ti cua tiahvi ñivi iin multa a xuhun cha ndiseca ñi cuenda ra cumi tiñu, tacan ni ta cha ra cumi tiñu tachi tuni chi ñivi cua cati ra ti cua tiahvi ñivi can, cuenda ñaan cha cumani ñi chi ñivi tahan ñi a ñaan cuati ni savaha ñi. Tacan ni, ña cua cuu chi cha quenda ndatiñu ñi, ta cha ra cumi tiñu tachi tuni chi ñivi cua quenda ndico ra ndatiñu ñivi cha nducuca ta ñahni tiñu savaha ñi, cuhva cha cati artiiculo 109, cua ndoo chi cuenda ñuhun ñuun ñi ndihi cha canihin vaha ra cumi tiñu ta ni ndoo chi cuhva cha cahan tiñu, tacan ni ndihi ndatiñu cha ñahni ca chitoho chi ta ndoo chi cuenda tiñu. Ta cha cuenda ndatiñu cha ñahni ca chitoho chi, cua coo iin cuhva cha cua cundicu tiñu ta cua cundaca ñahan cuenda chi:
I. Ra cumi tiñu tachi tuni chi ñivi cua ndehe tiñu can, ta cua cundaca ñahan maan ra cuenda chi;
II. Ta cua ndehe ra tiñu cuenda cuati cha cuu delicuencia roganizada cha cuu chi cha natahan ñivi ta ndacu ñi cuati a cha chaha ñi iin cuehe chi ñivi, a cha suhu ñi chi ñivi ta satiahvi ñi, a cha suhu ñi camio, a cha cuu trata de personas cha cuu chi cha xico ñi chi ñivi tahan ñi, a cha nducuca xaan ñi ta ña satiñu ñi, ndihi cuhva iyo tiñu cahan chi ihya:
a) Ndihi cha cuu chachi ñivi, a ñaan ndatiñu ñi cha cuu chi cuati, masi ña ta cati ra tachi tuni chi ñivi cha iyo cuati ñivi can, soco ndihi chaha iyo cha cuiti chi ñivi masi savaha ñivi can cuati.
b) Ndihi cha cuu chachi ñivi, a ñaan ndatiñu ñi ta ñahni cuati iyo cuenda chi, soco ni chatiñu ñivi can chi, ta ni tixehe ñi a sacanuun ñi chi chi cha iyo cuati can, ta chacan cua cuu chi cuhva cha cati inciso iti chata.
c) Ta ndihi ndatiñu cha chatiñu ñivi can, ta savaha inca ñivi cuati chihin chi, ta tu ñivi cuu chitoho chi chito ñi cha tacan ta ña ni chaha cuenda ñi chi chi ra cumit iñu a chasi ñi cha na ña cua coto ra cumi tiñu can.
d) Ta ndihi ndatiñu cha iyo sivi inca tucu ñivi chi, soco chito vaha tiñu ti iin cha nihin ñi cha suhu ñi cuu ndatiñu can, a nduinuun ñi chi inca tahan ñi ta savaha ñi chi, ta chacoso cuati ñi nuun ra cumi tiñu ta cahan ñi cuenda ndatiñu can ta maan ñivi cha cuu chitoho chi.
III. Ndihi ñivi cha ni chacoo tundoho can chihin ñi, cuu cua cahan ñi cuenda ndihi ndatiñu ñi ta cua sanahan ñi chi nuun ra cumi tiñu cha nihin vaha ñi ndatiñu cha iyo chihin ñi, ta ñavi cha ña vaha iyo ini ñi cuu cha savaha ñi ndaa cha savaha ñi, ta ña cuu coto ñi cha ña vaha cua savaha ñivi can chi ndatiñu ñi.
Artiiculo 23. Uni tahan nu cua yaha ñivi savaha cuati cha cua cutuni ñi, ta ñahni ca nu cua yaha ñi. Ta ni iin ñivi ña cua cuu cutuni cha uvi chaha suvi ni cuenda cuati savaha ñi, a cha ndoo nuna ñi a cha ni ndoo cuii ñi vecaa. Ndoo tiñu cha ña cua cuu sandoo nuna ni iin nu yaha ñivi can cutuni.
Artiiculo 24. Ndihi ñivi iyo cha cuiti chi ñi cha cua cahan ñi cuhva cha cuni ñi a cuhva cha saxini ñi a cuenda cha chinu ini ñi a cha cua coo cha cua coo chi ñi a cha cua savaha ñi cuhva cha tahan ini maan ñi. Iyo tahan cha cuiti chi ñi cha cua savaha ñi cha cuni ñi cha ituhun maan ñi a cha cua nduvi nuun ñi chi uvi uni ñivi cuu cuenda ñuun a cha cuenda ituhun maan ñi, cua cuu savaha ñi chi nu sacahnu ñi cuhva cha cuni maan ñi, cua cuu savaha ñi chi tu cha ñahni cuati cua savaha ñi ta cua sacuinu ñi cuhva cha iyo ley. Ña cua cuu cuatiñu ra nducu tiñu cuenda tiñu ya tac ha nducu ra tiñu.
Ra sacuaha ta tiso vaha ley ta nducuiti ra ta ra Vehe cahnu nu tiso vaha ra ta ra tiñu, ña cua cuu tiso ra ta ra ndihi ley cha cua coo cha sacahnu ñivi a cha cua casi ra ta ra cha sacahnu ñi.
Ta ndihi cuhva cha sacahnu ñivi nu nducuiti ñi, cua savaha ñi chi cuhva cha iyo tahan maan chi nu nducuiti ñi nu iyo veñuhun ñi. Ta tu cha cua sacahnu ñi inca cha cahnu ca ta ñavi ca veñuhun ñi cua coo chi, cua savaha tiñu cuhva cha cahan ley cuhva cha iyo tiñu can.
Artiiculo 25. Ra cumi tiñu cuenda ñuhun nu iyo tiñu iyo chi cha cua ndehe cha na cua coo vaha chi cha taxi ta cua cha ña cua coo yuhvi xaan ñivi, ta cua ndehe ra tiñu can. Cuhva cha cua nducu ndee tiñu ta cuhva cha cua coo ca xuhun ta cua coo tiñu cua satiñu ñivi, ta vaha cua nihin ñivi cha cuu xuhun, ta cua coo chan una chi ñi ta cua coo vaha ñi cuhva cha cahan constitución ya. Ra cua ndehe tiñu cuhva cha cua savaha tiñu ta cua sacanaan ca tiñu xuhun ta cuhva cha cua cuu savaha ñi ta cua coo ca chi ta cua coo ca tiñu cha cua satiñu ñivi.
Ra cuu cumi tiñu iyo chi cha cua tiso cuenda ra ta cua cumi ra xuhun ñuun ta cuhva vaha ca cha cua nihi tiñu xuhun ta cua coo tiñu chi ñivi. Cha cuu Plan Nacional de Desarrollo chi cuhva cha saxini ra cuu tiñu iin iin ñuun cua ndehe chi.
Cha Ndacañahan ñuhun cua cati yoso cua coo tiñu, ta maan chi cua cuu iti nuun, ta maan chi cua cati yoso cua quechaha tiñu, ta cua cati chi yoso cua cuhun tiñu cuenda xuhun niniin cahnu Ñucohyo, ta maan chi cua ndehe tiñu cuhva cha cua satiñu cuenda cha cuu chi ñivi ñuun chi cuhva cha iyo cha nuna cuhva cahan Constitución ya.
Cha cua cuahnu cuhva cha satiñu xuhun niniin cahnu ñuhun Ñucohyo iyo cha cua coo chi iin cha cua tindee ndicha chi chi ñivi, cuenda ñivi ñuun, cuenda cha satiñu cha cuu chi chi ñuun a cha satiñu ñivi cha cuenda maan ñi, yoni cua sananuun tiñu ndacu ñi a inca ndico tucu tiñu ndacu inca ñivi, cua tindee chi ta cua nducahnu ca cuhva cha satiñu ñuhun Ñucohyo.
Ra cuu ndehe cuenda iin tiñu iyo chi cha cua ndehe, ta cua nducu ndee cuhva cha cahan Artiiculo 28, nuu cuu cumi parrafo nuun constitución ya, ta chi ra cuu cumi tiñu iin ñuhun cua cuu chi ta maan ra cua cati cuhva cha cua cuu chi, ta cuhva cha cua satiñu tiñu. Tu cha cuenda ñuhun ñuun cha cua sacuaha tiñu cuhva cha iyo ñuhun a cha cua tava tiñu cha cuu petrolio a ndaa inca cha quee tichi ñuhun, ra cuu cumi tiñu iin iin ñuhun cua savaha cuhva cha tahan chi cuhva cha cahan párrafo iñu chi ucha nuun Artiiculo 27 cha ndaa nuun constitución ya. Ta ndihi tiñu cha ndaa un tutu ley ya chi cuhva cha ndehe tiñu chi chi cuhva cha iyo iin tiñu chi cuhva cha cuahan satiñu chi chi cuhva cha ndacu ñivi ta cha chaha ñi tiñu chi inca ñivi chi cuhva cha cua tisovaha ñivi satiñu ican iin tiñu, ta yoso tahan ñivi cua tihi ñi cuhva cha vaha ta quii cua savaha ñi tiñu ta cua savaha ta cua cahan ñi cha ndicha, ta cua cuhva cuenda vaha ñi cha cua satiñu ñi ta cuhva cha vaha ni satiñu ñi, ta sa cua cati tiñu ñaan ca tiñu cha cua savaha ñi.
Tacan ni cha cua cuu savaha chi a cuenda iin sector ñivi ñuun a cha cuenda ituhun ñi, cuhva cha cahan ley, cuhva cha tindaha tiñu can iti nuun, ta cua coo chi iin iin cuenda cuhva cha tahan chi cha cua cuahnu chi.
Cha cua nduvi nuun ñivi chi cuhva cha cua satiñu ñi ta cua tindee tahan tiñu chi iin iin empresa cha cuenda ñivi ñuun a empresa iin ñivi, cua ndehe tiñu cuhva cha cua tindee chi chi ñivi ñuun , ta cua cumi tiñu tacan ni cha na ña cua sanduca quini chi nu ñuhun ñuñivi.
Maan ley cua tiso cuhva cha cua cuu coo chi cuhva cha cua nducahnu cuhva cha satiñu chi cuenda xuhun cuenda sector ñivi ñuun: chi cuenda ñuhun ñuun, cuenda cha nduinuun ñivi satiñu, cuenda cha cuu cooperativa, chi ñivi ndihi ñuun, chi nu iyo tiñu cha cuu cuenda ñivi satiñu chi cha cuu chi ndihi ñivi, chi ndihi cuhva cha iyo ñivi ñuun cha cua savaha ñi ta cua cata cuati ñi a cua sata ñi ndatiñu chi cuhva cha satiñu chi, cuhva chiniñuhun ñivi.
Cua tindee ley ta cua ndehe chi cuhva chan a cua cuhun cuhva cha nihin tiñu xuhun ta cua tindee tahan chi chi ndihi ñivi, ta cua ndehe tahan chi cuhva cha na cua quee ca chi iti nuun ta cua cahan ley cuenda ndihi cha iyo ñuun can a tichi ñuhun can, ta cua cuu chi cuhva cha cahan ley cha ndaa nuun tutu Constitucion.
Artiiculo 26.
A. Ra cumi tiñu iyo chi cha cua ndehe ta cua tiso vaha cuhva cha ni nduvi nuun ñivi cuhva cha cua quee ñi iti nuun, ta cuhva cha cua satiñu ñi ta cua nducu ndee ñi cua quee ñi iti nuun ta cuhva cha ña cua naan nu satiñu ñi, ta cua vaha ta iin cha vii cha cuu cuenda política chi cuenda ndihi ñivi chi cuenda cuhva cha iyo iin ñuhun.
Cuhva cha vaha cua saxini ñivi can cuenda cha cua savaha ñi cuhva can cua quee vaha chi ta cua cuinu chi tu cha cuhva cha ndaa nuun Constitucion cuu chi. Cha cua savaha ñivi can plan ñi ta ñi, cua savaha ñi chi cuhva cha cuni maan ñi, soco cua savaha ñi chi cuhva cha cahan ley, ta cua sacuiti tahan tiñu ndaa cha cuu cha saxini ñivi a ndaa cha cuni ñi ti cua tihi tahan tiñu chi tichi plan can. Ta iyo iin plan cha iyo chi cha cua sacuinu ndihi ñivi can cha iyo chi tichi cha cuu Administración Pública Fede-ral.
Cha cuu ley cua sanahan chi ñivi cuu xini cuhva cha cua quihvi ñivi ta cuhva cha cua nducu tuhun tiñu chi ñi cuhva cha cua nduvi nuun tiñu ta cua ndehe ñi ndaa cha cuu cha vaha ta cua nduvi nuun ñi, ñaan cua cuatiñu ñi cuhva cha cua savaha tiñu cuenda nu cua satiñu ñi ta cuhva cha cua ndehe ñi a vaha cuahan ñi ta ndihi nuun ca programa cha cua tindee chi. Ta suvi ni maan ñi cua ndehe cuhva cha cua tiso vaha tiñu cuhva cha cua satiñu ñi ta cuhva cha cua savaha ra cuu xini, ta cuhva cha cua tiso vaha ra tiñu chi ra cuu cumi tiñu nu cua quihvi chi iin iin ñuhun, ta cua nduvi nuun chi chi ñivi cuhva cha cua tiso vaha tiñu chi ta cuhva cha cua satiñu chi. Cha cuu Plan Nacional de Desarrollo cua ndehe cuhva cha cua cuhun chi iti nuun ta cuhva cha cua coo chi cuhva cha cha iyo tiñu cuenda desarrollo insdustrial cuhva cha cua ndehe ñi nu iyo chi.
Ta cuhva cha cua nduvi nuun tiñu ta cua tiso vaha ñi tiñu cua cuu tihi cha cuu Congreso de la Union chi chi cuhva cha cahan ley.
B. Ñuhun iyo chi cha cua cuiso cuhva cha iyo ñuhun Ñucohyo ndihi cha cuu cuenda Estadistica chi Geografica ta cuenda chacan cua ndehe tahan ra cuu xini cuenda ra policiia. Cha cua cuu chi Ñuhun Ñucohyo, ta ndihi ñuhun, ta ñuun cha iyo tichi Ñucohyo chi ndihi municipiu, ndihi tiñu cha savaha chi (Sistema) cha nini cua savaha chi cuhva cati ley.
Cha tahan chi cha cua savaha tiñu cuhva cha cati ley ta cua cundicu tiñu cuhva cha cahan Sistema ta ndihi ra ndiso tiñu cuenda iin iin tiñu cha tahan chi (autonimiia tecnica) cha cua sacuenda, ndihi ñivi cha ndehe ley ta ñivi cha satiñu chi tiñu maan ñi, chi ndihi cha ninin xaan cha cua savaha ñi cha cua nducu ñi cha cua quee vaha chi, cua coo chi (juicio) ta sa cua tava tiñu chi cha cua cuhva chi cuenda ta cua sacuhun iti chi.
Nu nduvi nuun tiñu cua coo iin junta chi ra Cumi tiñu Ndaca ñahan chi uhun tahan ra satiñu ican, iin ra cua cuu Xini cuhva cha cati ley; cua tiso tiñu chi ra cha cua cuu ra Xini cuenda Ñuhun Ñucohyo cuhva cha cua cati ra Camara Senador a tichi cha ña satiñu cuenda Comisioon cha iyo cuenda vehe nu nducuiti ra sacuaha ta tiso vaha ley ta nduvi nuun ra ta ra cuenda ñuhun Ñucohyo.
Ley cua sanahan cuhva cha cua quechaha cha nduvi nuun ra ta ra ta ndaa tiñu cua Satiñu cuenda Ñucohyo ta cua cuhva chi cuenda ndihi cha iyo tichi chi ta cuhva cha sacuaha tiñu cuhva iyo ñivi, cuhva cha quechaha ta cuhva cha cua quihvi cua cuhva tiñu cuenda, cuhva cha ndehe yo chi, ta cuhva cha iyo tiñu ta iyo cha nuna; ndihi cha chica tiñu ta iyo chi cha cua savaha ra cutahan cuenda ra Cumi tiñu, cua ndunahan tiñu cha ndiso ra ta ra.
Ndihi ra cutahan nu nducuiti ra satiñu cuenda ra Cumi tiñu ndicha cuii cua sama ra ta ra tu cha iyo iin tundoho nihin, ta ña cua cuu ca cuiso tiñu ra ta ra, a cua satiñu ra inca tiñu, a cua cuu ra xini, ta ña cua cuu chi cha cua satiñu cuatu ra ta ra nu iyo vehe cha satiñu tiñu, cha nditi, cuhva cha sacuaha tiñu cuenda iin ñuun a cha cua savaha cha vaha; cua tasoho ra ta ra cuhva cha cahan Xini tutu nuun cuu Cumi cuenda Constitucioon ya.
C. Cua coo cha cuu Consejo Nacional de Evaluación de la Politica de Desarrollo Social chi ra cumi tiñu ta ra, ta maan ra ta ra cua cndehe chi cuhva cha tahan chi cha iyo chi, ta cua ndehe ñi yoso tahan ñivi ndahvi iyo, ta cua ndehe ñi a vaha cuahan satiñu iin iin programa ta ndaa ca cuni chi queta chi, a sacuinu chi cuhva cha iyo tiñu, ta cua cuu cati ñi cuhva cuu savaha programa can, ta vaha ca cua satiñu ñi, soco cua cahan ñi cuhva cha iyo ley, ta cua tiso ñi cuhva cha cua nduvi nuun ra cumi tiñu cahnu chi ra cumi tiñu ñuhun chi ra cumi tiñu ñuun can cuhva cha cua satiñu ra ta ra.
Ñivi cha cua cuiso tiñu cuenda Consejo Nacional de la Polica de Desarrollo Social cua cuu iin ñivi cha cua cuu xini, ta iñu tahan ñivi cha cua tindee chi ñi, ta mani ñivi ñuhun Ñucohyo cua cuu ñi ta iyo vii ñi chi ndihi ni ñivi, tacan ni nu sacuaha ñi chi nu satiñu ñi, ta iyo chi cha cua ndehe tiñu a cha satiñu tahan maan ñi iin cuenda cha tindee chi ñivi, ta ña iyo chi cha cua cuindi ñi iin cuenda partido a cua nducu ñi cha cua cuu ñi tiñu. Cua tiso tiñu chi ñi cuhva cha cahan ley, tuvi xaan ñivi cha iyo cuenda Camara de Diputados iyo chi cha cua savaha votar chi cuenda ñi. Ta ra cuu xini chi ñuhun Ñucohyo iyo chi cha cua cuhva cuenda tiñu chi ñivi can tichi uchi quivi, soco tu chaña cua savaha ra chi ñivi cha iyo cuenda Cámara de Diputados cua tiso chi iin ñivi. Tichi cumi cumi cuiya iyo chi cha cua sama ñivi cha cha ni ndunahan ican, soco cua cuu ndoo ñi tu cha ni tiso chaa tiñu chi ñi.
Tacan ni ra cua cuu iti nuun chi Consejo Nacional de Evaluación de la Politica de Desarrollo Social cua tiso tiñu chi ra cuhva cha cahan tuhun cha ndaa iti chata. Uhun cuiya cua cuu ra tiñu ta cua cuu tiso ndico tucu tiñu chi ra inca chaha, ta cua cuu sama tiñu chi ra cuhva cha cuahan cha cuu Tuhun Cumi Constitución ya.
Ra cua cuu xini chi Consejo Nacional de Evaluación de la Politica de Desarrollo Social cuiya ta cuiya iyo chi cha cua cuhva cuenda ra iin informe nu vachi ndihi tiñu ni savaha ra, ta cua cuhva cuenda ra chi nu cuu Poder de la Union. Cua cundehe a cua queta tiñu nu cuu chi Camara del Congreso cuhva cha cati ley.
Artiiculo 27. Ndihi ñuhun chi nduta cha iyo tichi ñuhun Ñuvcohyo ya chi ñuhun ya cuu chi ta iyo ndatu chi cha cuiti cha cua cuu chi chi iin ñivi ta cua cuu chi chi ñi.
Ta cua cuu quenda tiñu chi chi ñi ta tu cha cuenda ñuun cua cuu chi ta cua tiso vaha tiñu ya nuun ra cumi tiñu cha cua ndoo chi iin cha vaha.
Ñuhun Ñucohyo iyo ndatu chi chi cha cua ndehe chi yoso cuhva a ndaa cha cua savaha iin ñivi cha iyo ñuhun ñi, ta cua savaha chi cha vaha chi ndihi ñivi ta cua ndehe tiñu cha cua cuatiñu tiñu iin cha vaha cha iyo nu ñuhun can, ta cua cuu sama chi cuhva cha cua savaha chi cha vaha chi ñivi ta cua cumi tiñu chihin chi ta cua tindee chi cha cua cuhun ñuhun ya iti ta cua tindee chi cha cua coo vaha vihi ca ñivi cha iyo tichi cuhu chi ñivi cha iyo ñuun nahnu. Tu iyo iin cha ña quee vaha cua ndehe tiñu cua ndehe tiñu cuhva cha tahan chi cha cua nacoo tiñu chihin chi yoso cuhva cha cua cuatiñu tiñu chihin chi cuhva cha cua cumi tiñu chihin chi chi nu iyo ñuhun chi nduta chi cuhu nahnu ta cua savaha tiñu cha cua cuu chi ndihi ñivi ta cua tiso vaha tiñu ta cua satiñu vaha chi ta cua cumi tiñu chi ta cua nducu tiñu cuhva cha cua coo vaha ca chi ta cuhva cha cua cuahnu chi tichi ñuun ta cuhva can cumi ta cua coo vii ta cua savaha chi iin cha vaha chi ñuhun ñuñivi cha cuu chi vehe cha taqui xaan cha cua coo chi cuhva cha cahan ley, cuhva cha cua nduvi nuun chi na cua satiñu tiñu chi ta cua cuu chi iin ñuhun ñivi ñuun ta cua tindee chi cuenda ñivi cha satiñu tichi cuhu chi ñivi cha iyo sundiqui chi ñivi cha satiñu tichi cuhu cha sacuenda ñi chi, ta ndihi ca cha ndacu ñivi cha nducu ñi xuhun cuenda ñuun cuati can ta cua nducu ñi cuhva cha na ña cua sandoyo ñuhun tiñu ndihi cha vaha cha iyo nu ñuhun ya ta ñuhun cha cua ndoyo ñuhun cua savaha ñivi.
Chi ñuhun Ñucohyo ya cuu ndihi cha iyo nu ñuhun ya chi ndihi cha iyo tichi tañuhun chi ñuhun cuati cha iyo tichi tañuhun chi cha cuu mineral chi ndihi cha cuu sahma chi ndihi nu nanihin tiñu cha cuu cha vaha tichi ñuhun chi ndihi nu iyo cha vaha ta nu tava tiñu cha cuu caa chi cha cuu uxu caa cha chatiñu tiñu nu savaha tiñu cha chatiñu tiñu ta nu iyo cha cuu yuu taqui chi nu iyo ñiin taqui chi nu cacu ñiin chi nduta tañuhun chi ndihi cha chinu chi yuu ta cha cua satiñu tiñu iti xuu ñuhun a ndaa cha cuu cua cuu ñuhun yahma chi cha cuu petrolio chi cha cuu nduta xaan chi gas ndihi cha iyo un ñuhun ya, cua cuu chi cuhva cha iyo cha cuiti chihin chi cuhva cha cahan vehe cahan cuenda cha cuiti cha iyo chi ndihi ñuhun.
Cuenda ñuhun ñuun cuu ndihi cha cuu nduta tañuhun cha iyo candaa ñuhun can, ta nda cua nda nu sandihi chi cuhva cha iyo tiñu savaha cuhva cha cahan ley (sic DOF 20-01-1960) cha ndaca ñahan nu ñuhun ñuñivi; ndihi nduta iyo yuhu tañuhun, ndihi tuñii a nu queta nduta yuta ta quihvi chi tañuhun ndihi ni tiempu, a nuna chi ta chasi ndico chi yuhu tañuhun can, ta ndihi nu ñuhun nduta ta cuu chi mini a chinu chi ndihi quivi, ndihi yuta ta ndihi ndohyo nu cuu xini chi, ta ndihi nu quechaha chinu chi ndihi ni tiempu, a chinu chi ta neti ndico chi, ta nda cuan da nu quihvi chi tañuhun cha cuu chi tuñii a nduta mini cahnu, cuu chi cuenda ñuhun Ñucohyo; ta ndihi yuta cha chinu ndihi ni quivi a nuna chi ta chasi ndico chi ta ndihi nu quee xini yuta can a iin ni nu quee chi a inca tucu chiyo (sic DOF 20-01-1960), ta tacha cuhva chinu yuta can ta ndihi cuhva nu cuahan chinu chi a suhva ni nu chinu chi cuu chi xahñu chi inca ñuhun, a cuu chi xahñu suvi ni chi inca ñuhun nu ndacañahan Ñucohyo, a yaha chi inca tichi inca ñuhun suvi ni nu ndacañahan Ñucohyo, a yaha chi tichi nu cuu iti xahñu nuhun nu ndacañahan Ñucohyo; ta cha cuenda ndihi nu cuu chi mini nahnu a nu cuu chi tuñii nu cuu soco chi, a nu iyo chi a yuhu chi yaha iti xahñu cha cuu uvi tahan a cuaha ca ñuhun ndacañahan Ñucohyo, a xahñu chi chi Ñuhun ndacañahan inca cumi tiñu; ta ndihi nduta ndohyo cha iyo yuhu tañuhun a yati nu iyo yuhu tañuhun, a nu chinu nduta can, ndihi nu cuu soco mini nahnu, a nu cuu chi tuñii cha cuenda ñuhun Ñucohyo, ta ndihi nduta cha quee nu tahvi ñivi tichi ñuhun, ndihi nu chinu nduta tichi nduta tuñii ta yuhu ndihi mini nahnu , ta ndihi nu chinu nduta can tichi ñuhun nda cua nda nu queta chi cuhva cha cahan ley.Ta ndihi nduta cha iyo tichi ñuhun iyo cha nuna cha cua ndundichin chi ta cuu cua savaha tiñu cuhva cha cua quee chi ta cuu cua cuu chi chi ra cuu xuchiin chi ñuhun can, soco ta cha tahan chi cha chini ñuhun ñivi ñuun chi, a ñaan inca tundoho cuu coo cuenda chi, ra cuu Xini ndacañahan ñuhun Ñucohyo cuu cua tiso ra cuhva cha cua cahan tiñu cuenda chi, cuhva cha cua quee chi ta cua cuatiñu ñivi chi, a cua cuu tiso ra tiñu ti ña cua cuu quee chi ta cuatiñu ñivi chi, tacan ni ndihi ca nduta cha iyo cuenda ñuhun Ñucohyo. Ta ndihi ca nduta cha ña cahan tiñu cuenda chi nu cahan tiñu ihya, cuu chi chi ñuhun nu iyo chi a nu chinu chi a nu iyo chi tichi ñuhun, ta tu cha iyo chi tichi uvi tahan tihyo ñivi, cua cuu chi cuenda ñivi ñuun, ta maan ra cumi tiñu ndacañahan tichi Ñuhun can cua cati yoso cua ndoo tiñu can.
Cuhva cha cahan tuhun cha vachi iti chata, vati cha cuu chi ñuhun Ñucohyo chi maan chi cuu chi ta yoni cua cuu quenda chi a cua savaha ñivi cuhva cha cuni ñi chi cuhva cha cahan ley iyo chi cha cua cuatiñu tiñu cha cuu cha quee tichi ñuhun, cua ndaca tiñu ndatu ta sa cua cuu savaha ñivi ndaa cha cuni ñi savaha ñi, ta ñivi cha indi nu cuu chi nda xini ca cha cuu chi Ejecutivo Federal iyo chi cha cua cuhva ndatu, soco cua cuu chi cuhva cha cahan ley, ta cha cuu cha cua sacoto cha cuu tele can a radiu, ñivi cha iyo cuenda Instituto Federal de Telecomunicaciones iyo chi cha cua cuhva ndatu. Cuhva cha iyo tiñu cha tiso vaha tiñu cuenda cha cua tava tiñu cha cuu mineral cha iyo tichi ñuhun a ndaa inca cha cahan nu cuu chi párrafo cumi ihya, ta cua tiso tiñu cuhva cha cua coo chi ta cuhva cha cua quee vaha chi ta cua savaha tiñu cuhva cha tahan chi nda cua nda quivi cha cua ndihi cuenda chi, ta tu cha cua nanihin tiñu iin cha ña vaha, cua cuu casi tiñu chi. Ra cuu cumi tiñu Federal cuu ra cua cuu cati cuhva cha cua cumi tiñu cha quee tichi ñuhun a cua sanaan ra chi. Ra cuu cumi tiñu cahnu nu ñuhun Ñocohyo iyo chi cha cua cati a cua quee iin tiñu cuhva cha cahan ley, soco tu iin cha mineral xaan xaan cuu chi ñahni ndatu cua cuhva tiñu. Ñivi cha cua cuu cuhva ndatu cuenda chacan cuu ñivi cha iyo cuenda nu nani chi Nacion de planeación cha cuu ñi ñivi cha tiso vaha cuhva cha cua coo iin cha cua coo chi ñivi cha iyo cuenda ñuhun, tacan ni ñivi cha iyo chi cha cua sacoto chi ñivi cha iyo cuenda cha cuu toho ñuhun ña cua cuu cuhva ra cumi tiñu ituhun ñuhun ndatu chi iin ñivi tu cha ñavi cuhva cha cati ley cuu chi, soco tu cua cuva tiñu ndatu cua ndehe tiñu yoso cuhva cua cuu savaha tiñu cuenda nu satiñu tiñu chi ñuhun ndichin.
Tu cha cuenda pretoliu a ndaa inca cha cha cuu nduta a tati cha quee tichi ñuhun cha cuu cuenda ñuhun ña cua cuu sama chi ta ni ña cua cuu xico tiñu chi ña cua cuu tiso vaha ni maan tiñu iin tiñu. Cua nanducu tiñu cuhva cha cua nihin ñi xuhun ta cua cuu savaha ñi tiñu ta cua tiñu ya iti nuun cha cua tava tiñu chi tichi ñuhun ta cua cha cuu petroliu can chi cha cuu hidrocarburo cha quee tichi ñuhun cha cua cuhva tiñu chi cha cuu empresa cha satiñu a cha cua tiso vaha ñi tiñu chi empresa cha iyo cuenda ra cumi tiñu a iin empresa inca ñivi, soco cua cuu chi cuhva cha cati ley. Ta cua cuu nducu empresa cha iyo cuenda ra cumi tiñu chi inca cuenda ñivi, ta cuhva can cua sacuinu ñi cuhva cha ni tiso vaha ñi tiñu. Chi ñivi ñuun cuu cha cuu hidorcarburo can, ta cuhva can cua cuhun nuun tutu cha cua tiso vaha ñi cuhva cha cua satiñu ñi.
Cuenda maan ñuhun Ñucohyo cuu cha cua ndehe yoso cua cuatiñu ndihi cha cayu ta cuu chi ñuhun xaan (energía nuclear) ta cuhva cha cua nanduvi chi ñuhun ndichin, ta cuhva cha cua cundacañahan cuenda chi ta ñaan inca cuhva cha cua cuatiñu ñivi chi. Ta cha cua cuatiñu tiñu ñuhun xaan can cua satiñu vii ñivi chihin chi.
Maan ñuhun Ñucohyo iyo ndatu chi cha cua satiñu chi iin cuhva cahnu cuenda ñuun (zona ecónomica) iti tichi ca tañuhun ta quechaha chi nu queta raya cha cuu cuenda ñuhun Ñucohyo nduvi chiyo xiin chi, iyo cha cuiti chi ñuhun can cha ndacañahan chi, cuhva cha tahan chi cuhva cha cahan ndihi ley cha tava ra sacuaha ta tiso vaha ley cha nducuiti Vehe Cahnu nu satiñu ra ta ra (Congreso). Ta nu cua satiñu chi iin cuhva cahnu cuenda ñuun (zona ecónomica) cua nacaa uvi siendu milla (cha cuu chi uni cientu uni xico uchi miil cumi cientu metru) iti tichi ca tañuhun, ta cua quechaha chi nda nu quechaha cahvi tiñu yuhu tañuhun cha cuu cuenda maan ñuhun Ñucohyo (cuu chi uchi uvi milla cha cuu chi oco uvi miil uvi siendo oco cumi metru). Ta tu cha nu nacaa chi ta yaha chi cuenda inca nu nu cuu cuenda inca ñuhun, cua quihin cuhva cuenda iin iin cuhva cha iyo tañuhun cha tahan chi chi iin iin ñuhun can, ta cha nini xaan cha cua ndatuhun tahan ra cumi tiñu iin iin Ñuhun can ta cua ndoo inuun chi.
Ta cha cua cuu nihin tiñu ñuhun ta nduta cha iyo nuun chi cha cuu cuenda ñuhun Ñucohyo, cua savaha tiñu cuhva cha cahan chi ihya:
I. Ituhun ni maan ñivi cacu ñuhun Ñucohyo a ñivi cha ndoo cuii ñi iyo ñi tichi ñuhun Ñucohyo ta ndihi ñivi ñuun cha iyo niniin cahnu ñuhun Ñucohyo iyo cha cuiti chihin ñi cha cua coo ñuhun ñi, ta cua nihin nu iyo nduta a cha cua nihin ñi ndatu cha cua satiñu ñi tichi ñuhun ta cua xico ñi ndihi cha quee tichi chi a nduta. Maan ra ndacañahan ñuhun Ñucohyo cua cuu cuhva ra ndatu chi ñivi inca ñuhun, ndicha cuii ti cua tiso vaha ñi tiñu chi ra cumi tiñu cahan tahan chi cumi tiñu inca ñuhun (Secretaría de Relaciones) vati ndihi ndatiñu ñi cuenda ñuun cuu chi, ta ña cuu cha cua cahan ñi chi cumi tiñu ñuhun nu quee ñi cha cua tindee chihin ñi cuenda ndatiñu ñi, vati tu cha tacan cua cuu chi, cua naan cha cuiti chihin ñi chi ndihi ndatiñu cha ni nihin ñi, ta cua ndoo chi cuenda ñuun.
Iin cani ni cha cuu iin cientu kiloometru nu tiin tahan xahñu ñuhun Ñucohyo chi inca ñuhun, ta uvi xico uchi kiloometru cuu chi tu cha yuhu tañuhun iyo chi, ta ñahni ndatu chi ñivi inca ñuhun cha cua sachiin ñi ñuhun ta ni nduta cha iyo nuun chi. Cientu kilo metro cha nani nu sandihi ñuhun can, ta yuhu tañuhun cuu chi uvi xico uchi ñahni ndatu cha cua quihvi ñivi inca ñuhun tichi ñuhun yo ña cua cu quihvi ni maan ñi nu ñuhun a nu nduta. Ñuhun cha ndaca ñahan, chi ñivi ñuun cua nduvi nuun ñi ta cua cati ñi yoso cuhva cua ndoo tiñu, cuenda ra cumi tiñu cha ndehe tiñu can ta racan cua cati chi ñivi inca ñuhun a cua cuu nihin ñi.
II. Cumi tiñu cha ndehe ñivi veñuhun cuhva cha cahan artiiculo 130 ta cuhva cha cati ley ti iyo nu nuna cha cua ndaca ñi cha chini ñuhun ñi, ta cua nihin chi a cua tiso cuenda maan ñi nu iyo ñi, iyo ndatu chi ñi, ndihi ndatiñu cha cua cuni ñuhun ñi, ta cua sacuinu tahan ñi cuhva cha cati ley ti cua cuhva ñi ndihi tutu cha cua ndaca tiñu chi ñi;
III. Ndihi instituto cua savaha ñi cha vaha, a chi ñuun cua chi a chi maan ñivi can cua chi, na cua ndehe tahan ñi chi ñivi cha chini ñuhun, Ñivi cha sacuaha ta nanducu ñi, ñivi cha sanahan, ñivi cha tindee chi asociados, a inca cuenda, ña cua cua nihin ñi ndihi vaha cha cua cuatiñu ñi, a numi a ndoo iti ni cua queta chi, cuhva cha cati ley iyo chi cha cua savaha tiñu;
IV. Ñivi ndiso tiñu cha xico tiñu cha cuenda tiñu ndacu ñi cua coo tiho ñi soco ndicha cuii nu nuna cha cua cuatiñu ñi ta cua sacuinu ñi chi cha cua savaha ñi.
Ñahni ndatu cha cua coo ñuhun nu cua tachi ñi, a cha cua cuindi sana ñi ni cuhu cha cha nahnu vihi ca cha iyo oco uhun chaha nahnu vi ca chi cuhva cha sanahan fraccioon XV tichi Artiiculo ihya. Ley cati chi ti cua sanduvi nuun chi cuhva cha cuhva cha tahan chi chi capital ta yoso tahan ñivi cua cua socio chi ñivi can, ndaa cha cua cuhva ñuhun cha cua chi ñivi can ña cua nihin iin ñivi cha cua socio uxu uxu ñuhun can, chacan ñuhun cha cua chihin ñi cua satiñu ñi, tu chi maan ñi cuahan chiqui can cua satahan tiñu ndihi cuenta cha cua quee ican. Chacan cati ley cuenda ñivi cha vachi inca ñuhun ta iyo tañu ñivi can.
Suvi ni ley cua cuhva cha cua coo sivi a cua savaha tiñu cuenda ndihi cha ninin xaan cha cua sacuinu ñivi cuhva cha cahan fraccioon;
V. Ndihi bancu iyo ndatu cha cua savaha cuhva cha cati ley cha cuenda xuhun, cua coo ñivi cua cuu xini cha cua satiahvi, chi ñuhun cha iyo tichi ñuun chi vehe cha taqui xaan cuhva cha cahan ley, ta ña cua cuu coo ñuhun ñi ta cua satiñu ñi chi cha ñavi cuhva cha tahan chi.
VI. Ndihi ñuhun ta ñuhun Ñucohyo ta ndihi nu cua chi municipiu tichi ñuhun Ñucohyo, iyo ndatu cha cua ndaca ñi ta cua nihin ndihi ndatiñu cha ninin xaan can cha cuenda ñuun ñi.
Ley ñuhun Ñucohyo ta ndihi ñuhun cha iyo tichi nu ndaca ñahan, maan ra ta ra cua ndehe nda cha cua savaha ra ñuun can nda cha cua cuu chi ñuun can, cuhva cha cati ley ta cuhva cha cua cati ra ndaca ñahan cha ndehe tiñu can. Yahvi chi cha cua ndoo nuna chi ta cua cuu chi chi ñuun, cua cundicu chi cuhva yahvi cha cua cati ra cumi tiñu tribunal ta ican ta sa cua cuhun chi nu iyo oficina nu quihin tiñu sivi ta nu satiahvi tiñu, ta cua ndehe tiñu a yahvi chi cati maan ra cuu chihin chi a chaha tiñu chi chihin ra tacan ni ti cati tiñu ti tacan ni cua tiahvi tiñu. Cha cua yaha cuhva cua taa tiñu yahvi chi cha ni cumani cha coso vaha a ndaa cha sama cha ni cumani cha cuhva ra cumi tiñu yahvi chi cua ndoo chi cha cua cutuni ñi ta cua tiso vaha ñi chi iin cha cuiti. Ta cua ndehe tiñu chihin chi ta tu cha ndatiñu cha ndayahvi xaan cuu chi ta ñahni yahvi chi ndaa.
Ndihi cha tahan chi cha cua savaha ñuhun Ñucohyo cuhva cha cahan artiiculo ya ta vaha chic ha cua cuhva iin cha cuiti, soco tichi cha cuahan chi chinu tiñu ya, ta cha cua cati vehe nu iyo ra tachi tuni cua cuhva tiñu iin yoo, ta quihin ni ñivi cha cua sacuenda chi chi tiñu cha cua ndehe vaha ñi tiñu cuenda xuhun chi ta cha cua nuun yahvi chi a ta cha quiahvi ñuhun a nduta ta ñahni cha cua cuu casi cha cua savaha.
VII. Cua tayahvi tiñu cuhva cha iyo ñuhun ñuun chi ñuhun ñivi, tacan ni cha cua coo a cua tachi ñi nuun chi.
Ley cahan chi ta tindee chi cuenda ñuhun ñivi ñuun.
Ley ya sacahnu chi ta nducu ndee chi cuhva cha vaha vihi ca cuhva cha iyo ñivi ñuun ñi chi ñuhun ñi, ley ya cua cumi chi cuenda cha cua cuu coo ñivi nuun ñuhun ta cua ndehe tiñu cuhva cha cua cumi tiñu chi cuhva cha cua cumi tiñu yutun ya iyo ican chi nduta cha cha tiñu ñivi ta cua ndehe tiñu cuhva cha cua cuatiñu vaha ñivi ñuhun ñi chi nu iyo cuhu nahnu chi nduta cha cha tiñu ñi ta cua nducu tahan tiñu cuhva ndaa cha cuu tindee ñivi ñuun can ta vaha vihi ca cua coo ñi.
Ley tayahvi chi chi ñivi cha iyo ñuhun chi ñivi cha iyo tichi ñuun ta nducu tiñu cuhva cha cua nducu ndee ñivi can cuhva cha cua satiñu ñi ta cua nihin ñi cha chini ñuhun ñi nu ñuhun can, ta cua ndehe tiñu cuhva cha cua satiñu tiñu ndihi cha cuiti iyo chi ñivi cha iyo ñuhun chi corra ñi. Ta cua coo tahan cuhva cha cua cuu nduvi nuun ñi chi tahan maan ñi a chi ra cumi tiñu a chi inca ñivi ta cua cuhva tiñu cha cua cuatiñu ñi ñuhun ñi, ta tu cha ñivi iyo ñuhun cuu ñi iyo chi cha cua coto ñi ndihi cha cuiti cha iyo chihin ñi cuhva cha iyo ñi tichi ñuun can; ta cua coto tahan ñi ndaa cha iyo chi cha cua coo chi ñi ta ndaa cha iyo chi cha cua savaha ñi cuhva cha cahan cuenda ñivi cha iyo ñuhun. Ta tu cha cua cuhva ñi ñuhun ñi chi inca ñivi yoni cua cuu casi nuun ñi vati iyo cha cuiti chi ñi cuhva cha cahan ley.
Ni iin ñivi ña cua cuu coo uhun cuhva ñuhun cha iyo ñuun can chi ñi. Soco iyo chi cha cua cuhva tiñu tutu ñi cuhva cha cuu chitoho ñi ñuhun can cuhva cha cahan fraccioon XV.
Nu nducuiti ndihi ñivi cua cuu chi cuhva cha cahan ley. Ta ra cumi tiñu cuenda ñuhun cha nacachi ndihi ñivi cuhva cha cahan ley, cua cuu ra xini chi ndihi ñivi cha iyo ñuhun ta tiñu ra cuu chi cha cua tiso vaha ra ndihi tiñu cha cua queta nuun nducuiti tiñu.
Cha cua cuhva ndico tiñu ñuhun a cuhu nahnu a nduta cha cuahan tichi ñuun cua savaha tiñu chi cuhva cha cahan ley;
VIII. Cha ña vaha ca chi:
a) Ndihi ñivi cha cua cuhva ñi ñuhun ñi chi inca ñivi a nduta a ñuhun cha iyo cuenda ñuun a nu cuu chi ranchu a nu iyo uvi ñivi a iin ñuun cha savaha ndihi ra nducu tiñu a ra cuu gobernador iin ñuun a ndaa inca ñivi cha cuu tiñu ñuun can ta ña cua chaa ini ñi tiñu iyo ican cuhva cha cahan Ley cha chacoso vaha 25 junio cuiya 1856 ya ndihi ca ley cha iyo;
b) Ndihi cuhva cha cua cuhva ra cumi tiñu cha cua satiñu tiñu iin nu ñuhun a cha cua coso vaha iin tiñu ñuhun a cha cua xico tiñu chi a nduta a cuhu cha savaha vehe cha tindee chi ñi a nu cuu chi cuenda Hacienda a ndaa inca cumi tiñu ñuhun Ñucohyo ya nda ni quivi xihna cuii yoo diciembre cuiaya 1876 ta nda quivi ya, ta quihvi suhu inca ñivi nu ñuhun can cha ñavi chi ndatu chi ra cumi tiñu, quihin ñi ñuhun iin ñuun a ñuhun iin ranchu a iin nu iyo uvi uni ñivi a iin ñuun.
c) Cua cumi tiñu cuenda cha ña cua sanuun a cua casi tiñu cuhva cha cua xico tiñu a cha cua cuhva ñivi can ñuhun ñi chi inca ñivi a cua cuhva caha ñi chi cuhva cha cahan fraccioon cha cahan iti chata cha cuenda iin cha nduvi nuun ñivi a cha cuenda ta tachi tuni ra ta ra a ndaa inca ra cuu cumi tiñu ñuhun Ñucohyo cha cua quihvi suhu ra ta ra ta ñavi chi ndatu quihvi ra ta ra nu ñuhun can a cuenda nduta a cuhu nahnu cha cuu chi ñivi a ndaa inca ñuhun cha cuu chi iin ñuun a chi ñivi ñuun.
Ña cua cani tiñu cha yaha can, ndicha cuii ñuhun cha chaha tiñu tutu nu sacha chi cuhva cha cahan Ley cha quee 25 junio cuiya 1856, ta iyo sivi ñivi can chihin chi cha cuu chi chihin ñi nda ni cha iyo uchi cuiya ta ña cua yaha uvi xico uchi hectaria cua coo chi ñi.
IX. Cha cua natahvi tiñu chihin chi chi iin ñivi cha cati ñi cha tahan chi a chaha ñi chi chi iin cha iyo yatin chihin ñi ta ña vaha quee chi cua cuu cani ndico tiñu chihin chi ta tu cua ndaca ndico ndihi ñivi cha iyo yatin ican chihin chi tu cha cua nduvi nuun uni cuhva ndihi ñivi cha iyo ican ta cha suhva vihi ca iyo chi maan ñi.
X. (Tani chi)
XI. (Tani chi)
XII. (Tani chi)
XIII. (Tani chi)
XIV. (Tani chi)
XV. Tichi ñuhun Ñucohyo ya ñahni ndatu cha cua coo iin vehe cahnu xaan ta taqui.
Cua cati tiñu ti luhu iin ñuun ta ña cua yaha cientu hectarea chi iin ñivi ta ñuhun can ña iyo vaha chi a vita xaan chi.
Ta cha cua quee inuun chi cua cahvi tiñu chi cha cua cuu chi ñuhun nu cua cuu tiso nduta tiñu ta uvi cha cua cuu iin tiempu ni ta cumi chi cha cuenda tichi yoo agosto ta una chi cua cuu cuhu nahnu chi cuhu cuati cha cuu chi ñuhun iti.
Iyo ndatu cha cua coo ñuhun ituhun ñivi ta cua cuu chi chihin ñi cha cuu chi ta iin ñuhun luhu, soco ña cua yaha cha cuu chi cientu uvi xico uchi hectaaria tu cha ñuhun nu tachi tucati cuu chi ta chacoso nduta chi, ta uni cientu hectaaria tu cha nu cua tachi tiñu, ndoo azuuca, cafee, yavi, yutun suchan, ticaha, yoho uva, yutun olivu, yutun quina, yoho vaha ini ya, yutun tusihva, yavi vixi, tuvihnda, a ndihi nuun yutun chaha yucu vixi.
Iin ñuhun luhu cha tahan chi chi ñivi iyo sundiqui ta ña cua yaha cuhva cua nihin ñi cha cuu ñi iin tuhun ni ñivi, cua coo ñuhun ñi cuhva cha chini ñuhun ñi, tu cha iyo uhun cientu xini sundiqui ñi a ri nahnu a ri cuati cuu ri, ta cuhva cha cati ley cua cuu chi tu cha iyo vaha ita chachi ri ta ri nu ñuhun can.
Ta tu cha cua coso vaha ñuhun can cha cua coso nduta chi, a cha cua cuinu nu cua cunu nduta a ñaan inca tiñu savaha ñivi cuu chitoho chi, cha na nduvaha ca ñuhun can cha cuu chi ñuhun luhu ñivi can, ña cua quee sivi chi cha cuu chi ñuhun luhu ñivi can masi cuaha ca sana ñi cua coo cha satiñu ñi nuun chi cuhva cha cati fraccioon ya, soco savaha ñi cuhva cha cati ley cuhva cha iyo chi cha cuu chi chihin ñi.
Ta cha nuun ñuhun luhu nu sacuina ñivi sundiqui ñi, cua tiso vaha ñi chi cha cua tachi ñi ndihi nuun tatan, ña cua cuu sachiin ca ñi cuaha ca ñuhun, soco cuhva cha tahan ni chi cuhva cha ni nihin ñi cuhva cha cati parraafo uvi chi uni nuun fraccioon ya, ta cuhva iyo ni ñuhun can cua cuu chihin ñi cuhva cha tiso vaha ñi chi.
XVI. (Tani chi)
XVII. Ra sacuaha ta tiso vaha ley nducuiti nu cuu chi Vehe cahnu ñuun Ñucohyo, ta ndihi ra sacuaha ta tiso vaha ley iin iin ñuhun nu ndacañahan ñuhun Ñucohyo, cuhva cha tahan chi nu ndehe ra ta ra tiñu, cua tava ra ta ra ley cha cahan cuhva cua coo tiñu cha cua natahvi ñuhun a cua cuhva tiñu chi chi inca ñivi ñuhun cha ndoo, tu cha ni yaha cuhva ni chaha tiñu chi cuhva cha cahan fraccioon IV chi XV tichi artiiculo ya.
Ta cha ndoo can cua natahvi chi cua savaha ra xuchiin ñuhun can ta cua cuhva ra chi chi inca ñivi, tichi iin cuiya cua cuu chi, ta cua quechaha cahvi tiñu cuiya can quivi cha queta tiñu nuun ra cuu xuchiin ñuhun can savaha ra cumi tiñu. Ta tu cha queta cuiya can ta ña ta cuhva ra xuchiin ñuhun can chi, cuhva cha iyo tiñu, cua quiahvi chi chi ñivi cuni sata chi iti nuun ñivi ñuun. Ta iin ni cuhva cua cunda yahvi chi, tu cha chi ñivi cuni maan ñi cua cuhva ñi ñuhun can, cuhva cha chaha ley cuenda cuhva cha iyo tiñu ya.
Maan ley iyo tichi iin iin ñuhun cua tiso vaha cuhva cha cua coo cha cuu chi ñivi ta chi sehe ñi, ta cua cati chi ndaa cha cuu ndatiñu cha cua coo chihin ñi, ta cua ndoo tiñu ti ña cua cuu quiahvi chi, ta ni ña cua cuu sachiin tiñu chi ta ni ña cua sanini tiñu cha cua tiahvi tiñu cuenda chi;
XVIII. Cati cachi tiñu ti cua ndehe chaa tiñu ndihi tutu ni chacoso vaha ta ndihi tutu ndatu ni chaha ra cumi tiñu tiempu iti chata nda ni cuiya Miil una cientu uni xico chahun iin (1876), ta savaha chi cha sachiin ñivi cuaha xaan ñuhun, ta cuaha xaan nu iyo nduta ta ndihi cha cuca iyo nu ñuhun can, cha cuu chi chi ñuhun Ñucohyo, ta iin tuhun ni ñivi cuu ñi a iin cuenda ñivi cuu ñi, ra cumi tiñu cuu xini ndaca ñahan ñuhun Ñucohyo cua cuhva ra cuenda chi ñivi ñuun ti ñahni ca ndatu iyo chi ñivi sachiin cuaha xaan ñuhun tiempu iti chata, ta cuu chi iin tundoho chi ñivi ñuun;
XIX. Cuhva cha cati nu Tutu Ley cahnu ya, maan ra cumi tiñu ndaca ñahan tichi Ñuhun can, cua cati cuhva cha cua coo tiñu ta cha nuna cuhva cha cua sacha ñuhun iin cha vaha ta iin cha cuiti ndicha, vati tacan cua cuu chi cuhva cha cahan ley, cha cuu chi chi ñivi iyo nuu ñuhun can, cha chaha ra cumi tiñu cahnu chihin ñi (sic DOF 03-02-1983) ejido a cuu chi ñuhun cha satiñu ñi iin cahnu ni, a cuu chi iin ñuhun luhu cha cuu chi iin tuhun ni ñivi, ta ra cumi tiñu cua tindee ra cha cua coo vaha tutu cuenda ñivi satiñu tichi cuhu.
Ta cuenda maan ra cumi tiñu cahnu Ñucohyo cuu cha cua ndehe ra tiñu cuenda cha cahan yuhu ñivi cuenda xahñu ñuhun nu iyo ñi ta satiñu ñi iin cahnu ni, ta ndaa ñaan tundoho iyo cuenda chi a ndoo ica nuun chi, a cahan yuhu iin a uvi a cuaha ca ñuun cuenda chi, a cuenda cha nducu ndee ñivi cha cua coo vaha tutu ñi cha cuu chiin ñi chi maan ñuhun can cuenda ñuun nu iyo ñi. Ta cha cuenda tiñu ya, a cuenda ndihi tiñu cha iyo, cuenda cha chaha tiñu ñuhun can iin cha cuiti ndicha, maan ley chaha ndatu cha cua coo vehe nu cua cutuni ñivi chi tiñu cuenda ñuhun can, ta cua satiñu maan chi cuhva cha iyo ndatu nu tahan chi cha ndehe chi tiñu, ta cua coo ra cumi tiñu cua ndehe cha cutuni ñivi cuenda tiñu ñuhun nu iyo ñi, ta maan ra cuu Xini ndacañahan ñuhun Ñucohyo cua tiso ra ndaa ra cua cuu tiñu can, ta ndihi maan ra cuu Senadoor iyo nu satiñu ra ta ra cua cati ndaa ra cuu ra, ta tu cha ndaa tatu nuun ra ta ra, maan ra ndiso tiñu cha iyo ra ta ra ndihi quivi nu iyo Vehe can cua ndehe ra ta ra tiñu can.
Maan ley cua tiso chi ra cua ndehe tiñu ta cua savaha ra cha cuiti ta cua tindee ra chi ñivi cahan cuenda ñuhun nu satiñu ñi,
XX. Ta maan ra ndacañahan cuenda ñuhun Ñucohyo cua ndehe ra yoso cuhva cua satiñu ta cua coo cha chini ñuhun ñivi iyo ndihi ñuun cuati, vati na cua coo cuaha ca tiñu chi ñivi satiñu tichi cuhu ta na cua coo vaha tahan ñi chi ndihi ca ñivi iyo tichi ñuhun Ñucohyo, ta cua savaha ra cha cua satiñu tiñu tichi cuhu, ta cuenda cha cua sacuina ñivi sana ñi, ta cuenda cha cua tachi ñi ndihi nuun yutun ta cua cahnda ñi chi cha cua cuatiñu ñivi, ta cua coto ñi yoso cua satiñu vaha ñi nu ñuhun can, ta ndihi cha cua cuatiñu ñivi ñuun cha cuu iti nahnu, cha cuu cuenda ñuhun ndichin, ta ndihi vehe cha cua cuatiñu cha sacuaha, ta cuenda cha xico, ta cha cua cuhva nuun ra xuhun chi ñivi, ta ndihi cha cua sanahan tiñu chi ñivi cuhva cua satiñu ñi ndihi cuhva cha iyo ndihi nuun maaquina. Ta cua tava tahan ra ley cha cua cahan cuenda, cha cua tiso vaha ñi ta cua cuhva tiñu cuenda chihin ñi, cuhva cha cua nihin xaan ñi cha satiñu ñi tichi cuhu, ta cuenda cha sacuina ñi sana ñi, ta cua coso vaha ndihi chi ta cua quiahvi chi, ta cha vaha chi ñivi ñuun cua cuu chi.
Ta cuhva cha cua quee iin ñuun ñuhu iti nuun cuu chi cuhva cha cahan parrafo iti chata can, vati iyo chi cha cua tachi ra cumi tiñu cha cua cachi tiñu ta tanuun quivi cuhva cha cati ley.
Artiiculo 28. Ndihi ñuhun nu ndacañahan Ñucohyo, ñahni ndatu cha cua coo cha cua sachiin iin tuhun ni ñivi cha cuu tiñu a cha quiahvi, a cha cua cuni ñi cha mani maan ñi cua ndehe tiñu (sic DOF 03-02-1983), a ra cumi tiñu cuenda xuhun cua cuni ra cha mani maan ra cua ndehe tiñu, a cha ña cua tiahvi ñivi xuhun cuenda ra cumi tiñu ndihi cuhva cha cahan ley ya. Ta iin ni cuhva cua cuu chi (sic DOF 03-02-1983) cha ñahni ndatu cha cua coo siin tutu cha cua tindee nu chacoso vaha ndihi ndatiñu.
Cua tachi tuni tiñu chi ñivi tu cha ña cua sacuinu ñi cuhva cha cati ley, ta xaan cua tachi tuni tiñu chi ñi, ta ra cuu toho ta ra cua ndehe ra ta ra iin cha quii nu sacuiti tiñu ndatiñu ta saxini cha cua sandaa ñi yahvi chi, cuhva cha nduvi nuun tiñu ta cuhva cha cua uhun chi ta cuhva cha xico tiñu a ñivi cha satiñu chi cua ndehe tiñu cha na ña cua sandaa xaan ñi yahvi ndatiñu, ta cua cuinda naan tiñu chi iin ñivi a uvi uni tahan ni ñivi ta cua tava ndaa ñi chi ndihi ca ñivi a chi iin cuenda ni ñivi.
Ta chacan, cua tachi tuni nihin ley can chi ñivi savaha tacan, ta ra cumi tiñu cua nanducu nihin ra chi ñivi ndacu tacan cha sachiin ñi a tixehe ñi ñaan cha sata ñivi a cha cuu ñi iin tuhun ñivi a tuvi ñivi cuu ñi ta tixehe ñi ndatiñu can, cha ndatu ñi cha na cua ndaa yahvi chi, ñahni ndatu chi ñivi sacuina sana a ñi tachi ndihi nuun tata ta cua nduinuun ñi chi ra savaha ndihi nuun ndatiñu a ñivi sata ta xico ndico ñi, a ndihi ra iyo nu satiñu ta chaha ra tiñu chi ñivi, ta cua ndu inuun ra ta ra ta cua savaha ra chacan, vati cuni ra cha na ña coo cha nuna chi ñivi ñuun cha cua cu sata ñi cha xico iin ra ta inca ra ta ra, ta cuhva can cua sanini tiñu chi ñivi ñuun cha cua sata yahvi ñi cha xico ra ta ra, ta cuahan ca cua sacanaan iin ra ta inca ra tu cha tuvi ñivi cuu ra ta ra, ta cuu chi iin cha ñavaha ndacu ra ta ra chi iin cuenda ñivi ñuun a chi ndihi ñivi.
Ña cua cuu tiso vaha ituhun maan ñivi tiñu cuenda cha cuu cha cuenda iin ñuhun, ta ndihi un ña cuu savaha ñi ta ituhun maan ñi cuu: correo chi cuenda telégrafo chi cha cuenda cha quihin cuenda señal chi cha cuu mineral cha cha cuu ñuhun xaan chic ha cuu cha tiso vaha ñivi chic ha cuu cuenda ñuhun, tacan ni cuenda tiñu cuenda ñuun cha cua sacoto tiñu chi ñi ta cuhva cha cua cuhva tiñu ñuhun ndichin chi iin ñuun chi cha cua nanducu tiñu iin cha vaha tichi ñuhun, ta cua tava tiñu petroliu chi ndihi nuun ca cha vaha cha cuu hidrocarburos cha iyo tichi ñuhun, cuhva cha cuu chi tichi párrafo iñu chi ucha cha nda tichi Artiiculo 27 tichi Constitucion ya, ta cua cuinu chi cuhva cha cahan ley cha cua tava cha cuu Congreso de la Union. Chi cha cuu cha cahan ñivi nu tati cha cuu satélite chi cha cuu tren cua ndehe tiñu cha na cua cuhun chi iti nuun cuhva cha cua tindee chi chi ñuhun Ñucohyo cuhva cha cahan Artiiculo 25 tichi Constitucion, ra cumi tiñu cua sacuhu iti chi, ta cua cum ira chi, ta cua cuhva tiñu tutu ñivi cha cua satiñu ñi a cua cuhva tiñu ndatu ta cua cundaca ñahan ñi nu tahan chi ta cua cahan tahan ni ñi cuenda ley cuenda tiñu can.
Cha Ndacañahan ñuhun Ñucohyo cua coo cha cuu iin cuenda cha cua satiñu chi ndihi ca nu satiñu ñivi, vati tacan cua quee vaha cuhva cha cua satiñu nu tahan chi, ta nda ica xaan cha cua cuhun tiñu can iti nuun, cuhva cha cahan ley cha cua quihvi tahan cuenda ñivi ñuun chi cuenda ituhun ñivi cuenda chi.
Cua coo maan iin bancu cha cua cundaca ñahan maan chi chi ta cua satiñu chi cuhva cha chito maan chi cuenda iin iin Estado. Ta cua nducu chi cuhva cha cua ndehe chi cha na ña cua nanuun yahvi xuhun cha chatiñu tiñu, ta cua nducu chi cuhva cha cua ndu nihin ca cuhva cha cua quee iin iin Estado iti nuun. Ni iin cumi tiñu ña cua cuu tava tiñu chi bancu can cha na cua cuhva chi xuhun chi ra ta ra. Cua coo inca ñivi cha cua ndehe tiñu tu cha ñaa cua tahan chi ta chacan cuu Fondo Mexicano del Petroleo cha ndehe chi cha na cua coo vaha ndico chi ta cua cuahnu chi, ta ñivi cha cua ndehe tiñu can cua cuu bancu cahnu ta cua savaha chi cuhva cha cahan ley, cua quihin cuenda chi ta cua ndehe chi cuhva cha cua cuatiñu tiñu xuhun, ta cua natahvi chi xuhun cha quihvi cuhva cha tahan chi ta cua cuu chi cuhva cha cahan nu cuu chi parrafo ucha Artiiculo 27 cha ndaa nu constitucion ya, soco ña indi cuenda cha tiahvi tiñu siqui chi.
Ñavi ituhun maan ñivi cua ndehe nu ndaca ñahan Ñuhun ta cua savaha chi cuhva cha chica tiñu, bancu cuu xini chi ndihi chi ndihi tiñu cha iyo tichi chi, cha tava chi xuhun ta cuhva cha cua cuhva chi cuenda chi cha cuu tutu xuhun. Bancu cha cuu xini, cua ndehe ndihi chi cuhva cha iyo ley ta ndaa cha tahan chi cha cua cahan ra cumi tiñu cha cuni tindee, cua ndehe ra nda cha tahan chi cha cua sama, nda cha ndoo ta cuhva cha cua satiñu xuhun, ta cua ndee chi ndaa cha niniin cha cahan cha cumi tiñu cha cua savaha tiñu cuhva cha cua coso vaha chi cha satuñu chi cuhva cha iyo chi. Cuhva cha cua cuhun bancu can ñivi cha cua cundihi ican maan ra cumi tiñu cha ndaca ñahan ñuhun Ñucohyo cuhva cha cati ra indi camara senadore chi inca comisioon cha iyo, iin cha cuu savaha tiñu.; tiñu cha tahan chi cha cua cuiso ñi cua ndunahan chi ta cua natahvi tiñu tiempu cha cua sanahan tiñu chi ñi yoso cuhva iyo chi; cua sama tiñu chi tu ña tundoho ica cua coo, ta ñahni inca tiñu cua nihin ñi, ña cua cuu cuiso tiñu ñahni inca cha cua cuhva tiñu chi ñi, cuhva cha cahan ley iyo chi cha cua savaha ñivi cha ndehe bancu can ta ndihi ñivi cha indi ican a satiñu ñi ta ña tiahvi, cha cuu cientifica, cultural a beneficiencia(sic DOF 20-08-1993). Ñivi cha ndiso tiñu ta sacuenda ñi yoso cuhva cuahan bancu can, maan ñi cuu -politico cuhva cha cha Artiiculo 110 nu constitucioon. .
Chi ñivi cha iyo cuenda cha cuu Poder Ejecutivo iyo chi cha cua coo tahan ñivi cha cua ndehe a chito vaha cuenda cha cuu ñuhun ndichin ta cua cunani vehe un cua coo ñivi cha cuu Comisión Na-cional de Hidrocarburos chi Comisión Reguladora de Energía, ta cua coo chi cuhva cha cati ley.
Ña sachiin ndihi tiñu cha cuu cha natahan ñivi satiñu cha cumi ñi cuenda cha iyo chihin ñi, tacan ni ñivi cha iyo cuenda cooperativa cha savaha ndihi ndatiñu, vati cua nducu ndee ñi cuenda tiñu ndacu ñi a cha ndacu ndihi ñivi ñuun, ta cua xico ñi cha savaha ñi iin cha ndocuiti ni chi ñivi inca ñuhun a chi cha satiñu cuenda cahnu, ta cuhva can vachi xuhun cuenda cha satiñu ñi cha savaha ñi ndatiñu, ta ña ñavi cha chiniñuhun xaan tiñu cuu chi, soco tu cha iyo chi tichi nu ndehe a tindee ra cumitiñu ñuhun Ñucohyo a cha Ndacañahan tichi iin iin Ñuhun, ta xihna ca chica tiñu ndatu cuenda chacan chi ra ndehe tiñu nu iyo ra Sacuaha ta tisovaha ra ta ra ley. Ta cha cuenda chacan suvi ni maan ra Sacuaha ta Tisovaha ley can, a cha cua ndaca ra cuu xini chi cha Ndacañahan Ñucohyo cua cuu tani ley can, ta cha chiniñuhun cuenda ñuun, cha cua naan ndatu cha chaha tiñu chi iin iin cuenda cha chica ndatu can.
Ñahni cha chi ituhun ni ñivi cha savaha iin cha savaha ndehe vaha tiñu, ta cua ñivi cha chita yaa, a ñivi cha taa yaa, tu cha cua quee iin tiñu cha ndacu ñi ta ndicha cuii maan ñi iyo ndatu cha cua sa-nahan ñi cha savaha ñi, ta cua cuu nducu ndee ñivi can cuhva cha cua savaha ca ñi iin cha vaha ca.
Ñivi cha ndiso tiñu cua sacuinu ñi cuhva cha cahan ley, ta cua cuu ndehe ñi ndaa cha cuni ñi cha iyo tahan maan cuenda ndihi ñivi ta cua cuatiñu ñi cha cuu chi ra cha chaha ra cumi tiñu, soco ña cuu ta tu ñavi cha chaha chi ndatu cuu chi. Maan ley ya cua cati ndaa cha cua cuu chi ta yoso cuhva cua cuu chi cha cua quee vaha tiñu cha cua savaha ñi ta cua cuatiñu chi ta ña cua cuhva tiñu cha cua cua-cu nahan ñivi cuenda tiñu ñivi ñuun.
Ndihi tiñu cha iyo cha cuenda ñivi ñuun cua coo chi ta cua cuinu chi cuhva cha cahan ley cahnu ya cha cuu Constitución.
Cua cuu tindee tiñu chi cha nini xaan ni ta tu cha cuenda ndihi ñivi cuu chi cha cua cuu chi iin tiempu ni ta ña cua nacoo ña vaha chi cuhva cha iyo xuhun Ñuhun nu iyo ñi. Ta ra cumi tiñu cua ndehe ra ta cua savaha ra ta cuenda ñaan cuhva satiñu chi.
Ii in ñuhun cha iyo tichi ñuhun Ñucohyo, iyo chi cha cua coo iin cha cua cunani Comisión Federal de Competencia Económica, ta maan chi cua cundaca ñahan chi, ta cua sacuinu chi cuhva cha cahan ley ta iyo chi cha cua coo maan ndihi ndatiñu ñi, ta tiñu chi cua cuu cha cua tindee chi chi ñivi cha na cua sata ñi ta xico ñi ta cuhva cha cua nducu ndee ñi chi ndihi ni ñivi, ta iyo tahan chi cha cua cumi chi cuenda ta cua savaha ñi investigar ta ña cua cuhva ñi cha ituhun ni ñivi cua cuni satiñu iin cuhva, cua cuu chi ndihi cuhva cha cahan ley cha ndaa nuun Constitución tu cha iin cuenda ñivi cua savaha ñi iin cha cua savaha ñi a ñaan tutu cua ndaca ñi ta cua satiñu ñivi chi ñi, ta vii iyo chi cha cua coo tutu ñi cuhva cha cua quechaha satiñu ñi. Iyo chi cha cua cuu savaha vaha ñivi cha indi inca cha cati ñi cha cua savaha ñi, iyo chi cha cua nducu ñi cuhva cha satiñu icaa ñivi ta cua tindee tahan ñi, ta cua nducu ñi cuhva cha cua quihvi ta cua coo inuun ñivi, ta na cua cuinu cha cuiti cha iyo chi ñi, a ndaa cha cua tindee ñivi can chi ñivi cha satiñu ican.
Cha cuu Instituto Federal de Telecomunicaiones cuu chi iin vehe cha ndaca ñahan maan chi chihin chi, ta cua coo chi cuhva cha cahan ley, ta cua coo maan ndatiñu chi, ta tiñu chi cua cuu cha cua saco-to chi tiñu ti chi radiu tacan ni tichi tele, soco cua savaha ñi chi cuhva cha cahan ley cha ndaa nu Constitución ya. Ta tiñu chi cua cuu cha cua ndehe chi na cua cuhun vaha tiñu ta cua sacoto chi cuen-da tiñu can ta cua ndehe tahan chi cuhva cha cuahan tiñu can, ta cuhva cha cua satiñu vaha ñi ta cuhva cha cua queta chi chi ñivi nu cuu chi internet chi tichi radiu chi un tele, ta cua tiso tahan tiñu ndihi cuhva cha cua cuu cuatiñu tiñu chi, tacan ni ndihi cha nini xaan cuhva cha cua sacuinu tiñu cuhva cha cahan Artiiculo 6º chi Artiiculo 7º cha ndaa un Contitución ya.
Cha cuu Instituto Niniin Cahnu Ñucohyo cuenda Telecomunicación cuu tahan chi iin cumitiñu cuenda xuhun ta cuenda sector satiñu chi radiu cha catituhun chi, tacan ni cuenda telecomunicación, ta cua ndehe chi tiñu mani maan tiñu cuhva cha nihin ndatu chi cuhva cha cahan artículo chi ley cha cahan tiñu cuenda Comisión Niniin cahnu Ñucohyo cha cuenda Xuhun ta cua sacuenda chi ndihi cuhva cha ndacu ñivi nu xico ñi, vati na cua naan ndihi cha chasi cuhva cha nduinuun ñivi cuhva cha iyo cha nuna chi ñi, ta cuahan ñi nu nducuiti ñi, cua ticuhva chi cuhva cha iyo tundee ini tacha cha nducuiti chi tichi ñuhun Ñucohyo a tichi iin ñuhun, ta chaha tiñu ndatu cha cua satiñu chi a chi cha satiñu iin chiyo ta inca chiyo ta ndehe chi tiñu cuenda cha satiñu nu tati, ta iyo ndatu chi cha satiñu chi cuenda radiu chi telecomunicación ta ndehe chi tiñu iin ni nu yahvi a tichi iin ñuhun cuhva cha chaha chi tacha nu tahan chi ñuhun nu satiñu chi, ta cua cuhva tiñu cuenda chi cha na ña coo ca nda-tiñu chi, a cha cuiti a iin cuhva cha tahan chi cha cua sacuinu tiñu ndaa cuhva queta nu satiñu chi, ta cua cuu chi cuhva cha cahan artículo 6º chi 7º tichi Constitución ya.
Maan vehe can cua cuu cuhva ndatu a cua sanduchaaa tiñu chi a cua sama chi, a cha cua cuhva tiñu tutu chi a cha cua cuhva tiñu ndatu cuenda cha cuu radiu a cuenda tele. Maan vehe cha iyo cuenda can iyo chi cha cua sacoto ch ira cuu Secretario cuenda chi, ta cua cuu cati cuhva cha saxini cuenda tiñu can. Cua cuu cuhva tiñu ndatu cuenda cha cua xico ñivi a cuenda iin cha cua cuuchi ndihi ñivi a cha cua cuu chi ituhun ni ñivi a cua cuu chi chi tuvi ñivi cha cuu ñivi ñuun, ta cua savaha tiñu chi cuhva cha cha cahan tichi Artiiculo 2o, 3o, chi 7o cha ndaa nuun Constitucion ya. Maan vehe can cua cati yoso iyo chi cha cua tiahvi iin ñivi ta cua cuu nihin ñi cha cuu ndatu, a ndaa inca cha chini ñuhun ñi cuenda tiñu ya, ta cua cati tahan ñivi cha iyo cuenda hacienda cuhva cha saxini ñi. Ta ni cumani que oco uchi quivi ta iyo chi cha cua cati tiñu ñaan saxini ñi, ta cua savaha ñi chi cuhva cha cati chi tichi párrafo ya, yaha cha cua queta tiempo can cha cua cati ñi cuhva cha saxini ñi, vehe can cua sanihin chi ndihi tiñu cha cha cuahan tahan maan ndacu ñi.
Cua cuhva tiñu ndatu cuenda radioeléctrico, soco cua cuu chi cuhva cha cha iyo tiñu ñuun, cuhva cha ña cua sandahyu ñahan tiñu chi ñi, cuhva cha yoni cua cuu casi tiñu can ca cuu chi cuenda ñuun, ta cua cumi tiñu cuenda cuhva cha ndaa ndatiñu cha chatiñu ñivi, ña iyo chi cha cua tiso tiñu chi ñivi cuenda xuhun ñi. Ñahni cuenda inca cuenda iyo chi cha cua tihi tiñu cha cuu tiñu ya, cua savaha tiñu chi cuhva cha cahan ley, ta cuhva cha cua coto ndihi ñivi cha cuu ican. Cha cuu Instituto Federal de Telecomunicaciones cua cuiso chi ndihi tutu ñivi cha ni tava ndatu. Ta ley cua tiso tiñu cuhva cha iyo chi cha cua sacuinu ñi, soco tu cha ña cua sacuinu ñi chi cua tiso tahan ley cuhva cha cua cutuni ñi a cha cua quenda ndico tiñu ndatu can chi ñivi can a ndaa inca cha cuu chi tu cha ña cua sacuinu ñivi can cuhva cha ni ndoo tiñu, ta ituhun maan ni ñivi can chito cha ndacu ñi. Tu cha cua quenda tiñu ndatu chi iin ñivi iyo chi cha cua cuhva tiñu cuenda chi ra cuu xini, ta cua savaha cuhva cha tahan chi cuhva cha iyo chi cha cua savaha tiñu.
Vehe cuenda Instituto Federal de Telecomunicaciones cua ndehe cha na cua coo ndihi ndatiñu, ta ndihi cha chini ñuhun ra cuu Gobierno Federal cha cua savaha ra cuhva cha iyo tiñu can.
Cha cuu Comisión Niniin Cahnu Ñucohyo cha Ndehe cuenda Xuhun chi cha cuu Instituto Niniin Cahnu Ñucohyo cuenda Telecomunicación, cua satiñu maan chi cuhva cha saxini chi ta cuhva cha cua satiñu chi, cuhva cha chito chi tiñu can chi cuhva cha inuun cua savaha chi tiñu, ta cua cundicu chi cuhva cha cati ihya:
I. Cua cati tuhun chi cuhva cha cua savaha chi, ta cuhva cha cua satiñu maan chi;
II. Cua satiñu maan chi chi xuhun cha cua nihin chi. Ta ra cuu Diputado ta ra cua ndehe ra ta ra cha cua cuhva vaha ra xuhun cuhva cha cua satiñu vaha ndicha chi cuhva cha tahan chi cha chito chi tiñu;
III. Cua taa ra ta ra tutu cuhva cha cua coo cha satiñu can, ta cua cuhva ra ta ra voto ra cuhva cha tuvi ra ta ra cuhva cha iyo tiñu;
IV. Cua cuu taa ra ta ra tiñu cuhva cha ndehe chacan tiñu, chi ndihi cuhva cha satiñu chi, tacan cua cuinu cuhva cha cua satiñu chi tichi sector chi cuhva cha ndehe chi tiñu;
V. Cha cuu ley cua savaha chi cha cua coo vaha tichi iin iin cuenda cha satiñu can, ta cua quee siin chi chi ra cumitiñu cha chito ra cuhva cha cuahan cha nanducu tiñu cuenda chi, ta maan ra ndehe tiñu cuhva cha chinu cuhva cha cua coo cha cutuni ñivi;
VI. Cha satiñu cuenda ra ndacañahan nda ica cha cua sacuinu chi cuhva cha cahan tiñu cuenda cha cachin cua coo tiñu cuhva cha cua coto ñivi cha cuu ñuñivi. Cua ndadutuhun tahan ra ta ra tichi cha ndihi ra ta ra cha cuu ra tiñu, ta cua tisovaha ra ta ra tiñu chi voto ra ta ra cha cuu ra ñivi tuvi, ta nducuiti ra ta ra, ta cua coto ñivi ñuun cuhva cha tisovaha ra ta ra tiñu chi cuhva cha nduinuun ra ta ra, chi ndaa inca cha cahan ley;
VII. Tiñu chi ndihi cha iyo, cha savaha ta cha ña savaha cha cuu Comisión Niniin Cahnu Ñucohyo cha Ndehe cuenda Xuhun chi cha cuu Instituto Niniin Cahnu Ñucohyo cuenda Telecomunicación cua cuu cahan tiñu cha na casi tiñu cuenda chi ndicha cuii ta cha cua tihi tiñu cha cua sacacu ndaa tiñu cuenda chi iin cha ña chito ni tiñu, tacan ña cua cucuiñi cha satiñu chi. Ta ndicha cuii ta cha cha cuu Comisión Niniin Cahnu Ñucohyo cha Ndehe cuenda Xuhun cua tiso iin multa a cha cua sachiyo tiñu ndatiñu chi, a cha cuiti iyo chihin chi, a cha cuu cuenda ñivi a tutu cuenda xuhun chi, cua savaha tiñu chi nda ta cha cua cosovaha tiñu cha ndaca cha sacacu ndaa tiñu cuenda chi, tu cha cha ni quechaha chinu tiñu can. Ta ta cha cuenda tiñu tisovaha iin cuenda cha satiñu can quichi quee chi tichi nu chinu tiñu cha ndicu cuhva cha cua cutuni chi, ndicha cuii cua cuu cahan tiñu cha na cundasi chi, ta cua sandihi ni chi cuenda cha yaha ndaa tiñu chacoso vaha can a tichi cha ni chinu tiñu can, tiñu chi ndihi cha iyo, ta savaha tiñu chi tichi nu ni chinu tiñu can ndicha cuii cua cuu cahan tiñu tichi nu ndaca cha sacacu ndaa tiñu cha tihi tiñu cha na cundasi tiñu chacosovaha cuhva cha cahan tiñu ihya. Cha cuu cha cutuni ta chica cha na sacacu ndaa tiñu cua ndehe ra cumitiñu tachituni iyo nu cutuni ñivi, cha chito vaha chi tiñu ndehe chi cuhva cha cahan artículo 94 tichi Constitución ya. Ta ña cua cuu quihin cuenda tiñu cha cahan tiñu cuu ni a cuenda cha cahan constitución cha cua cutuni cha ndacu ñivi ta ña ta quihvi tiñu can ta ni ña ta cunu chi;
VIII. Ra cuu iti nuun chi cha satiñu can cuiya ta cuiya cua sanahan ra ta ra iin programa cha satiñu, ta tichi uni yoo cua cuhva ra ta ra cuenda cuhva cha satiñu cha cuu Cuenda cha Ndacañahan ñuhun Ñucohyo chi cuenda cha Sacuaha ta tisovaha Ley nu cuu chi Vehe nu Nduiin ra ta ra, ta cua cuhun ra ta ra nu cuu chi Vehe nu iyo ra cuu Senador ta ra cuiya ta cuiya, tacan ni iti nuun cha cuu Vehe nu Nducuiti ra Sacuaha ta tisovaha Ley cuhva cha cahan artículo 93 tichi Constitución ya. Ra Ndacañahan niniin cahnu Ñucohyo cuu cua ndaca ra chi iin a chi inca Vehe nu iyo ra ndiso tiñu cuen-da ñuun nu nducuiti ra ta ra cha cua cuhun ra cuu xini can ta ra cua cuhva ra ta ra cuenda cuhva cha satiñu ra ta ra;
IX. Maan ley cua sacunu tiñu cuenda ndihi cha satiñu ya cuhva cha cachin cua cundacañahan chi cuhva cahan tiñu cuenda cha ndacañahan, ta quee chi tichi internet ta chaha chi cuenda ndihi cuhva cha iyo tiñu can ta chito ndihi ñivi;
X. Yahvi cha cua quihin ra Ndiso tiñu cuenda ican cua cuu chi cuhva cha cahan artículo 127 tichi Constitución ya;
XI. Ra ndiso tiñu cuenda cha satiñu can, cua cuu quenda tiñu chihin ra ta ra cua savaha yaha sava ra cuu Senador can ta ra, tu cha cahvi xaan cumani ra nu satiñu ra ta ra, cuhva cha cahan ley, ta
XII. Iin iin vehe iyo chi cha cua coo iin cuenda ñivi cha cua savaha cuenda chihin chi, ta uvi uni ñivi cha indi cuenda Cámara de Diputados iyo chi cha cua tiso chi ñivi can, soco cua cuu chi cuhva cha cahan ley.
Ucha tahan ñivi iyo chi cha cua cuu ñivi cha cua cuiso tiñu cuenda Comisiòn Federal de Competencia Económica del Instituto Federal de Telecomunicaciones, ta iin ni cuhva cua tiso tahan tiñu chi maan ra cua cuu xini chi tiñu can cuhva cha cua cati ra cuu Ejecutivo Federal ta cuhva cha cua cati tahan ñivi cha iyo cuenda Senado.
Ñivi cha ndiso tiñu cuenda Càmara de Senadores cha iyo cuenda tiñu ya, iyo chi cha cua tiso chi ra cua cuu xini, ta uvi uni ñivi cha indi ican iyo chi cha cua savaha votar cuenda ñivi cha cua coso, tacan cua cuu ndoo ñi, ta cumi cuiya cua cuiso tiñu ñi, ta ituhun chaha cua cuu nduchaa chi. Tu cha ica ñivi cha indi tahan tichi tiñu can cua ndoo, soco ndicha cuii cua saqurta tiempu cha cumani ni ca.
Ra ndiso tiñu can ta ra, nda ica cha cua sacuinu ra ta ra cuhva cha cahan chi ihya:
I. Cha cuu ra rai xuñuun cha cacu tichi ñuhun Ñucohyo, ta iyo vaha cha cuiti chihin ra cuenda ñuun ta cuenda cha ndacañahan tiñu;
II. Ta iyo ra oco chahun cuiya ra;
III. Ta vaha cahan tiñu cuenda ra ta ña ta tachituni tiñu chi ra cuenda cha savaha ra cuati ta quihvi ra vecaa yaha iin cuiya;
IV. Ta iyo vaha tutu cuenda cha sacuaha ra;
V. Ta cha satiñu ra, tichi iin uni cuiya iin cha vaha cuenda tiñu cha satiñu ra tuhva vaha, cuenda ñuun a cuenda cha sanahan tiñu cha cahan chi tiñu cuenda xuhun, cuenda radiu a cuenda telecomu-nicación cuhva cha tahan chi chi ra;
VI. Cua sanahan ra tutu ra, cuhva cha cahan tiñu ya, ta cuhva cha chito ra tiñu cuhva cha tahan chi cha cua cuiso tiñu ra;
VII. Tu cha ña iin ñivi ta ña cuu ñi Secretario iin ñuhun tichi ñuhun Ñucohyo a Fiscal General ñuhun Ñocohyo a senador a diputado a Gobernador a xini chi Ñucohyo cha ni cumani tiso tiñu chi ñi, ta
VIII. En la Comisión Federal de Competencia Economica, ña iyo chi cha sa yaha ni chiso ti-ñu ñi uni cuiya iti chata, a satiñu ñi a cuu ñi tiñu iin empresa cha ndichi tichi ndihi ca empresa cha cua cutuni. Tacan ni cha cuu Instituto Federal de Telecomunicaciones, ña iyo chi cha sa yaha ni chiso tiñu ñi uni cuiya iti chata a satiñu ñi a cuu ñi tiñu iin empresa cha uvi uni ñivi cuu chitoho chi a iin empresa cha ituhun ni chitoho chi a ndaa inca empresa cha indi ican cha indi chi tichi vehe cuenda cha nducu tiñu xuhun.
Ñivi cha cua cuiso tiñu, ña iyo chi cha cua savaha ñi a cua satiñu ñi inca tiñu a cua cuiso tiñu ñi cuenda ñuun a cuenda inca ñivi tu cha ñavi tiñu cha ni chaha tiñu chihin ñi cuu chi, ña cua cuu, soco tu cha ñivi sanahan cuu ñi, ña cua iyo chi cha cua coto ñi cha cuu iti tichi a iti chata, ta cua cuu chi cuhva cha cahan ley, ta iyo chi cha cua sacuinu tiñu cuhva cha cahan tichi Título Cumi cha ndaa tichi Constitcion ya ta cuhva cha iyo tiñu cha tachi tuni. Ley cua tiso cuhva a ndihi cha iyo chi cha cua savaha tiñu ta cua cuu tiso ñivi tiñu cha cua ndehe ñi cuhva cha cua satiñu ñi ta cua nducu ñi xuhun.
Iin cuiya cua cuu cuiso tiñu ñivi iin tiñu can, ta ña cua cuu cuiso tiñu ndico tucu ñi inca chaha tiñu can. Tu cha iin chaha ta cua cumani ñivi cha cua cuiso tiñu, cua quechaha tiñu ndehe ñi cha cua nacachi ñi inca ñivi cha cua cuiso tiñu, ta cua savaha ñi cuhva cha cati Artiiculo ya, ta cua sandihi ñivi cha ni ndoo nuun can tiñu can.
Ñivi cha cua tiso tiñu chi ñivi cha cua cuiso tiu ñi iyo chi cha cua sacuinu ñi ndihi cha ndaca tiñu nu chahan chi iti chata, ta cua cuu chi iti nuun ñivi cha cuu cumite cha sacuaaha cuhva cuahan tiñu can ta indi tahan ñivi cha ndiso tiñu cuenda Bancu cuenda ñuhun Ñucohyo cha cuu chi Banco de México chi Instituto Nacional para la Evaluación de la Educación cha cuu chi vehe nu iyo ñivi cha sacuaha cuhva cha sahan tiñu chi ñivi cha sacuaha chi cha cuu Instituto Nacional de Estadística chi Geografía Ta cuenda chacan, cha cuu Comité cha cua ndehe cuhva cha cua quee vaha tiñu, cua nducuiti tiñu ta cha cua cumani iin ra ndiso tiñu ican, ta chi cuaha voto cua tisovaha ra cuu xini cuenda tiñu can cha cha cuaha ca tiempu ndiso tiñu ra ican, ta maan ra cua cuhva voto cha ndayahvi ca.
Ñivi cha cuu cumite iyo chi cha cua cati ñi ta cua nducu tuñi chi ñivi cha cua cuiso tiñu. Ta cua ndehe ñi cha na cua sacuinu ñivi can ndihi cha cua ndaca tiñu cuhva cha ndaa chi tichi Artiiculo ya, ta ñivi cha cua ndehe ñi cha vaha, iyo chi cha cua savaha ñi cha cua tava ñivi can iin examen nu cua ndehe ñi a chito ñivi can cuenda tiñu can, ta ndihi cuhva cha cua savaha tiñu cha cua tiso tiñu chi ñivi can iyo chic ha cua coto ndihi ñivi cuhva cha cua cuu chi, ta iti nuun ñivi iyo chic ha cua savaha ñi chi.
Quivi cha cua savaha tiñu cha cuu examen cha cua tava ñivi can, chi uvi uni sicuela nahnu iyo chi cha cua nducu tuhun cumite can, yoso cuhva vaha ca cua cuu saaha ñi.
Ñivi cha cuu cumite iyo chi cha cua tavhi ñi sivi ñivi cha cua cuu ndoo cuisto chi ñivi cha cuu xini, iyo chi cha cua tachi ñi uni tahan a uhun tahan sivi ñivi cha sucu ca nihin ñu nuun examen cha ni tava ñi. Tu cha ña cua queta sivi uni tahan ñivi cha cua cuhva ñi cumitee can ch ira cuu xini can, iyo chi cha cua tava ndico tucu ñi inca tutu nu cua cahan ñi cha chini ñuhun chi chi ñivi, ta cua tiso tahan tiñu chi nuun ra cuu Senado.
Tu cha tuvi ñivicha iyo cuenda Senado cua cuhva ñi voto ñi, cua tava ñivi tiñu can cha cuu chi iin cha ndicha, ta cua cuu chi tichi oco uchi quivi ta cua quechaha cahvi tiñu quivi can quivi cha cua cuhva cuenda ñi tiñu can, ta cua sacuiti ñi chi ñivi cha iyo cuenda Comisión Permanente, ta cua sacuiti ñi chi ñivi cha iyo cuenda senado. Tu cha ña cua quihin cuenda ñivi cha iyo cuenda Cámara Senadores tiñu cha ni tihi ra cuu xini, cua cuhva ndico tucu ra cuu Presidente cuenda ñuhun Ñucohyo ya inca tiñu cuhva cha cahan párrafo cha yaha iti chata. Ndihi cha ña cua quihin cuenda tiñu tiñu can a ña cua quee vaha chi, cua savaha ndico tucu tiñu ndihi cha ndaa ihya nda cua nda cha cua quee vaha chi cua savaha ñivi cha indi Comitee de Evaluacion cha cua tiso maan ra cuu xini.
Yoni cua cuu casi a tixehe ndihi cuhva cha cua nacachi tiñu chi ñivi chau a cuiso tiñu.
Artiiculo 29. Tu cha ndaa cha cua casi a cua cuni sandihi cha taxi iyo chi ndihi ñivi a ndaa inca cha ndacu cha la iyo taxi ñivi a cua sacani tahan tiñu chi ñi, ndicha cuii maan ra cuu Xini chi cha cuu chi ñuhun Ñucohyo cua cuu cati ndaa cha cua cuu niniin cahnu ñuhun ya a ndaa iin nu cua cundasi, soco cha cuu Congreso de la Union a ndaa inca ñivi cha cuu tiñu cahnu ca cua cuu cuhva ndatu chi ra tu cha ñavi quivi cha nducuiti ra ta ra cuu chi, ta sa cua ndehe tiñu chi maan tundoho can iin cha quii, ta ndicha cuii cua cuu chi iin tiempu ni, ta cua ndehe ra cha na ñahni cha cua cuhva tundoho a cua casi chi chi ni iin ñivi. Tu cha nu iyo cuiti ñivi cha iyo cuenda Congreso can cua casi tiñu a cua savaha tiñu cha ña vaha, cua cuhva ñi ndatu ta cua nacoo ñi chi tichi ra ra cuu xini cha na ndehe ra tiñu can, soco tu cha tichi tiempu cha quee tatun nuun ñi cuu chi, soco numi xaan cua sacuiti tiñu chi ndihi ñi, ta cua ndehe ñi cuhva cha cu cuu chi.
Tiñu cha cua tachi tiñu ña cua cuu casi tiñu cha ndito ñivi a cha cua tava nda tiñu chi ñivi a cha cua coo tutu ñi a cha cua savaha ñi ndaa cha cuu cha vaha cuenda ñi a cha cua cumi ñi ñivi ñi vehe ñi a cha cua coo sivi ñi a cha cua coo tutu ñi ndaa ñuhun ni cacu ñi, cha cuiti cha iyo chi ve cuati, cha cuiti cha iyo chi ñivi cha cua canihin maan ñi ndaa cua sacahnu ñi, cuhva cha cua savaha ñi ta cua savaha ñi iin cha cuiti cuhva cha cati ra cumi tiñu, a cha na cuinu cuhva cha cha ni cati tiñu iin tuhun chi ñi, cha ña cua cuhva tiñu cha cua cahni tiñu chi ñivi cha indi vecaa, ña cua cuhva tiñu cha cua cuu ñivi musu cuatu a cha cua satiñu cuatu ñi, cha na cua nanducu tiñu chi ñivi cha chanaan a cha sayaha tiñu tundoho chi ñi, ni iin cha cuiti cha iyo chi ñivi.
Cha ña cua cuhva ca tiñu a cha cua casi tiñu cha cuiti cha iyo chi ñivi iyo chi cha cua cuu chi cuhva cha cahan nuun Constitución, ta cua ndehe tiñu tuhun cha iyo, ta cua savaha tiñu cuenda chi iin cha vii cuhva cha tahan chi, ta cua cati tiñu cuhva cha cuu chi ta ña cua tava ndaa tiñu chi.
Ta hora cha cua nuna ndico tiñu cuhva cha ni chasi tiñu cha cuiti cha iyo chi ñivi, vati cha ni queta tiempu cha ni cati tiñu a ñivi cha indi cuenda Congreso cua nuna ndico chi cua cuu chi cuhva cha cahan ley chi cuhva cha ndehe ñivi tiñu can. Ta ña cua cuu cati ra cuu xini cuhva cha ni ndoo tiñu can cuhva cha ni chasi cha cuu Congreso chi.
Ta tiñu cha cua tachi ra cuu xini tichi tiempu cha cua casi tiñu chi a cua casi nuun tiñu, iyo chi cha cua savaha vaha tiñu cuenda chi ta ñivi cha iyo cuenda Suprema Corte de Justicia de la Nación iyo chi cha cua ndehe chi, ta quii xaan iyo chi cha cua savaha ñi cuhva cha cati ley ta cuhva cha cua cunda yahvi chi.
Capiitulo II
Cha cuenda ñivi ñuhun Ñucohyo
Artiiculo 30. Cua cuu ñivi xuñuun ñuhun Ñucohyo cha cua cacu ñi tichi chi a cua quihvi ni sivi ñi cha cua cuu tahan ñi xuu ñuun.
A) Ñivi ñuhun Ñucohyo cuu ñi ta tu cha cacu ñi tichi chi:
I. Ñivi cha cua cacu tichi ñuhuñ Ñucohyo, ñahni tahan ndaa cuu ñuun sutu ñi.
II. Ñivi cha cua cacu inca ñuhun soco tu cha sihi ñi a sutu ñi cuu xuñuun ñuhun Ñucohyo;
III. Ñivi cha cua cacu inca ñuhun soco tu cuu ñi sehe ñivi cha cuu tahan xuñuun ñuhun Ñucohyo ya cha cuenda cha tihi ñi sivi ñi nu ñuhun ya, ta
IV. Ñivi cha cua cacu tichi iin tundoo a tichi avioon cha cuu chi ñuhun Ñucohyo cuu chi cha cuahan chi cuati a cha cuahan ñi chi ri chica cha satiahvi.
B) Cuu ñi xuñuun ñuhun Ñucohyo cuhva cha tihi ñi sivi ñi:
I. Ñivi inca ñuhun cha cua nihin ñi tutu cuhva cha cua cuu ñi xuñuun cha cua cuhva ra ndehe tiñu cha iyo inuun ñuhun.
II. Ñivi cha cua tandaha cuu ñahan a chi rai cha iyo tichi ñuhun Ñucohyo ta cuu ñi xuñuun ta sacuinu ñi ndihi cuhva cha cahan ley.
Artiiculo 31. Cha iyo chi cha cua savaha ñivi ñuhun Ñucohyo:
I. Iyo chi cha cua tachi ñi chi sehe ñi a chi ve cuati ndahvi cha ñahni ca sutu cha iyo chi ññi sicuela cuenda gobierno a sicuela un tiahvi tiñu cha cua sacuaha ve cha cuu preescolar, primaria, secundaria chi sicuela cahnu ta cua nihin ñi tut ñi cuenda toho cuhva cha cati ley.
II. Ta cua cuhun ñivi can quivi ta hora cha cua cati ra cumi tiñu iyo cuenda municipiu ndaa iyo ra sandadu ta ra, vati cua sanahan tiñu chi ñivi can, cuhva cha cua tayahvi ñi cha cuu cuenda cumi tiñu, ta cha cuu cuenda ra sandadu, vati tacan cua coto ñivi can ndaa cha cuu cha cuiti iyo chihin ñi cha cuu ñi ñivi ñuun, ta cua coto tahan ñi cuhva cha iyo cha cuu tuchii, ta cuhva cha iyo ra cuu sandadu.
III. Ta cua tiso vaha ñivi can chihin ñi vati cua cuhva ñi tiñu nuun ñi cha cua cumi ñi tichi ñuhun Ñucohyo, cuhva cha cati ley cuhva cha iyo cuenda ñuhun, ta cua coo vaha ñivi ñuun yo ta cua coo nuna yo ta ñuhun nu iyo yo, ta cuhva cha tayahvi tiñu chihin yo, ta cha cuu cha cuiti ta ndihi cha tahan chi cha iyo chi ñuhun Ñucohyo nu iyo yo, ta cua coo cha taxi ta ña cua ndusaca tichi ñuhun nu iyo yo; ta
IV. Ta cua tiahvi ñi xuhun cha cua tinde cuenda tiñu ñuun, cuenda ñuhun Ñucohyo, ta cuenda ñuun Ñucohyo cha cuu chi Xini chi ndihi Ñuhun, a cuenda iin iin Ñuhun ta cuenda municipiu nu iyo ñi, cuhva cha iyo ndatiñu ñi ta iin cha inuun cuhva cha cati ndihi ley.
Artiiculo 32. Maan ley ñuhun Ñucohyo cua ndehe yoso cua coo cha cuiti chi ñivi ñuhun Ñucohyo cha iyo inca ñuhun ta iyo xuñuun ñi tican, ta chacan maan ley cua cati yoso cua ndoo tiñu ñivi can ta ña cua coo tundoho chihin ñi, cuenda cha iyo sivi ñi ta iyo xuñuun ñi uvi chiyo.
Ta cuenda cha cua cuiso tiñu ñivi ta cua cuu ñi tiñu, cua coo chi cuhva cha cahan Tutu Ley Cahnu ya, nda ica xaan chi ti ñivi cacu tichi ñuhun Ñucohyo ñican cua nihin tiñu tu cha ña quihvi sivi ñi inca ñuhun ya iyo xuñuun ñi tican. Tacan ni cua savaha tiñu chi inca tucu tiñu, cuhva cha cahan ndihi inca ley cha tiso ra sacuaha ta tiso vaha ley vehe nu ndu inuun ra ta ra.
Ta tiempu cha iyo taxi ñivi ñuhun nu iyo ñi, ni iin tuhun ñivi inca ñuhun ña cua cuu cuiso tiñu cha cua cuu ñi sandadu, a cua cuu ñi policiia cha cumi tichi ñuun. Ta cha cua cuu ñivi sandadu cuenda ra cumi tiñu cahnu tiempu cha iyo taxi ñivi, a ra cua satiñu cha cua sacuendara nu tañuhun, a cuenda cha cua tati ra chi avioon ndihi ni chaha, a ñaan inca tiñu cha tava tiñu ra cuu xini cuenda chacan, ndaa ica xaan chi cha cuu ra ñivi cacu tichi ñuhun Ñucohyo.
Tacan ni iyo cuhva cha cua coo tiñu tu cua cuu ñivi can capitaan, a ra satati avioon, a ra ndehe tiñu, a ra sacunu maaquina, a ra tiso vaha chi ri, tacan ni cuenda ndihi ñivi cua satiñu cuenda ndihi ra cua sacunu a tundoo a chi ri cuu avioon ta cuahan ri chi bandera a chi inca seña ndaa chi tundoo cha cuu cuenda ñuhun Ñucohyo. Tacan ni chi ra cua cuiso tiñu cha cua ndehe ra tiñu cuenda ra sacunu tundoo a ra satati avioon, ta ndihi tiñu cha iyo cha savaha ra ta ra ndihi ni quivi, a cha cua cuu ra xini cha cua ndehe ra nu ndava a nu quehni avioon.
Maan ñivi cacu ñuhun Ñucohyo cua nihin xihna tiñu, tacan ni tu ñivi inca ñuhun inuun cua nihin tahan ñi ndatu ndaa cha cuu cha cua savaha ñi, ta ndihi tiñu cha tahan chi cua nihin ñi, a ñaan inca tiñu cua cuhva ra cumi tiñu ndacañahan ñuun, ta cha ña nini xaan cha cua cuu ñi ñivi xuñuun iyo tichi ñuhun Ñucohyo.
Capiitulo III
Cha cahan cuenda ñivi inca ñuhun taqui
Artiiculo 33. Ñivi cha ña cuu xuñuun ñuhun Ñucohyo ya cuu ñivi cha cahan nu cuu chi Artiiculo 30 un constitucion ya, ta cua cuinu cha cuiti cha iyo chi ñi cuhva cha cahan nuun constitucion ya.
Ra cuu xini cuenda Union, cua ndatuhun ñi, ta cua cuu tava ihni ñi chi ñivi inca ñuhun cuhva cha cahan ley, soco iyo chi cha cua ndatuhun tahan xihna ñi, ta cua savaha tiñu chi cuhva cha iyo tiñu, a tu cua casi tiñu chi ñi cua ndehe tiñu ndaa cua cuu chi ta yoso tiempu cua cuu chi.
Ra inca ñuhun ña cua cuu tihi ra chi ra tichi cuenda cha ndacañan ñuhun ya.
Capiitulo IV
Cha cahan cuenda ñivi ñuhun Ñucohyo
Artiiculo 34. Ñivi xuñuun vaha cuu ñivi iyo tichi nu ndacañahan ñuhun Ñucohyo, ndihi ra rai ta ndihi ñivi ñahan cha cuu ñi ñivi ñuhun Ñucohyo, ta iyo ñi cuhva cha chica tiñu ihya:
I. Tu cha queta vaha ñi chahun uni cuiya ñi,
II. Ta satiñu ñi ta iyo ñi iin cha vaha.
Artiiculo 35. Cha cuiti cha iyo chi ñivi xuñuun:
I. Cha cua savaha ñi votar;
II. Cua cuu savaha tiñu votar chi ñivi cha sacuinu ndihi cuhva cha cahan ley. Ñivi cha cuni cua cuu tiñu a ñivi cha cua tiso chi iin ñivi cha cua cuu tiñu iyo cha cuiti chi ñi cha cua taa ñi sivi, soco iyo chi cha cua sacuinu ñi ndihi cha cua ndaca tiñu chi ñi ta cua savaha ñi cuhva cha cua cati tiñu chi ta cua cuu chi cuhva cha cati ley;
III. Cua cuu natahan iin iin ñi cha cuu ñi ñivi ñuun cuhva cha iyo cha nuna chihin ñi ta cua nducu ndee ñi iin cha vii cuhva cha cua coso vaha tiñu cuenda cha ndaca ñahan ñuhun nu iyo ñi;
IV. Cha cua quihin tiñu cha cuu cha xaan cha cuu chi sandadu ñuhun Ñucohyo cha cua cumi ñi chi ñivi ñuun a cha cua cumi ñi vehe nu iyo cuenda cumi tiñu ñuhun Ñucohyo, cua cuu chi cuhva cha cahan ley;
V. Iyo cha cuiti chihin ñi ta cha xico ñi a sata ñi cha cua ndaca ñi cuhva cha saxini ñi.
VI. Cua cuu tiñu a cha cua nducu ñi tiñu cha cua tindee chi ñivi, cua savaha ñi ndihi cha cahan ley;
VII. Cua cuu savaha tiñu a cua tiso ñi ley, soco cua cuu chi cuhva cha cati Constitucion, ta iyo chi cha cua sacuinu ñi ndihi cha cua cati Constitucion chi cuhva cha cati Congreso. Cha cuu Instituto Nacional Electoral cua cuu savaha chi cuhva cha cati ley,
VIII. Cha cua cuhva ñivi ñuun voto ñi cuenda tiñu cha nda ica xaan niniin cahnu Ñucohyo, ta cua savaha chi cuhva ya:
1o. Cha cuu Congreso nu Nducuiti ra Sacuaha ta Tisovaha Ley cua satuhun chi ñivi tu cha cua nda-ca ra:
a) Ndacañahan ñuhun Ñucohyo chi;
b) Cha cuu oco uchi uni iin cientu ra ndiso tiñu nu cuu chi Vehe nu iyo ra Sacuaha ta Tisovaha ley nu iyo Congreso nu nducuiti ra ta ra, a
c) Ñivi ñuun, iin ni cuhva cha tuvi ñi, masi uvi iin cientu ñi cha ndaa sivi ñi nuun lista cuenda cha chaha ñi voto ñi, cuhva cha cahan ley.
Ta ñahni cha cuu cha cahan cuhva cha cati inciso c) iti chata ihya, ta cha ndaca tiñu nda ica chi cha cua cuhva ra ndiso tiñu Vehe nu Nducuiti ra Sacuaha ta Tisovaha ley ndatu cuhva cha chica tiñu.
2o. Ta cha ndihi ñivi savaha cuhva cha tahan chi, masi uvi xico cuenda iin cientu ñivi cha ndaa sivi ñi nuun lista cha chaha ñi voto ñi, cua cuu chi chi cuenda cha Ndacañahan Ñucohyo ta cuenda cha Satiñu ta Tisovaha Ley cuenda niniin cahnu Ñucohyo ta chi ndihi ra cumitiñu chito vaha tiñu ndacu ra;
3o. Yoni cua cuu casi cha na cua ndehe ñ ivi ndihi cha cuiti cha iyo chihin ñi cha ndaa nuun Consti-tución ya; ndihi cha tiñu cha ndaa nuun artículo 40 ihya; ndihi cha cuu cuenda cuhva cha tiso tiñu chi ñivi cha cua cuu cumitiñu; cuenda cha quihvi xuhun chi nu sanaan tiñu chi; chi cuenda seguridad ndihi ñivi chi cuhva cha iyo chi cuhva cha satiñu ñivi cha iyo cuenda Fuerza Armada. Cha cuu cuenda Suprema Corte de Justicia de la Nación cua ndehe tiñu can ta cua tiso vaha ñi chi, cua ndehe ñi chi tu cha ñivi cha iyo cuenda Congreso de la Unión cua ndehe cua tiso vaha iin tiñu cha ndaa nuun tutu ya;
4o. Cha cuu Instituto Nacional Electoral cua cuu ndehe ndihi cha chica nuu chi inciso c) nu cuu chi 1º tichi tuhun ya, ta cuandehe tahan chi cuhva cha cua nduvi nuun ñi ta cuhva cha cua savaha ñi, ta cua cahvi tiñu voto ta cua cuhva ñi cuhva cha ni quee chi a cua ndoo chi;
5o. Ta cha cua nducutuhun tiñu chi ñivi ñuun cua coo chi suvi ni quivi cha chahan ñivi cha cuhva ñi voto cuenda niniin cahnu Ñucohyo;
6o. Cua cuu casi a cua cati tiñu cha ña ndicha cha cuu Instituto Nacional Electoral cha cahan chi, soco cua cuu chi cuhva cha ndaa nu cuu chi fracción VI tichi Artiiculo 41 chi cuhva cha cahan nu cuu chi fraccion III tichi Artiiculo 99 tichi Constitucion ya,
7o. Ley cua cati cuhva cha ndicha ndaa nu fraccio.n
Artiiculo 36. Cha ndaa ica cha cua savaha ñivi iyo tichi ñuhun Ñucohyo:
I. Cua tihi ñi sivi ñi nu tutu iyo vetiñu nu cuu chi municipiu, ta cua cuhva ñi cuenda cuhva cha iyo cha cuu chihin ñi cha cuu ñi ñivi xuñuun, a nu satiñu ñi, cuenda cha sacuaha ñi a nu satiñu ñi, tacan ni cua tihi ñi sivi ñi cuenda ndihi ñivi ñuun iyo tichi ñuhun Ñucohyo, ndihi cuhva cha cahan ley.
Cuhva cha iyo ta satiñu ndihi ni tiempu cuenda nu iyo sivi ñuun Ñucohyo, ta cua cuhva chi tutu cha cahan cuenda cuhva cha cuu ñi ñivi ñuun Ñucohyo ta ndaa ica xaan chi chihin ñivi ñuun, ta chacan ra ndaca ñahan cuenda ñuhun ta ndihi ñivi ñuun can iyo chi cha cua coo chi cuhva cha cati ley;
II. Cua tiso vaha ñi chi ñi cha cua cumi ñi ñuhun Ñucohyo;
III. Cha cua savaha ñivi votar nu cua canihin tiñu chi ñivi cha cua cuu tiñu a cha cua nducu tuhun ñi cuhva cha cahan ñey;
IV. Cua cuiso tiñu ñi cuenda ñivi ñuun iyo tichi ñuhun Ñucohyo a tichi iin ñuhun, ta ñavi cha cuatu ni cua cuu chi;
V. Cua cuiso tiñu ñi tichi municipiu nu iyo ñi, ta cuenda cha nacachi tiñu chi ra cumi tiñu a cuenda ra cua ndehe tiñu.
Artiiculo 37.
A) Ni iin ñivi cha cacu tichi ñuhun Ñucohyo ña cua cuu tixehe ñi cha cuu ñi ñivi ñuhun ya.
B) Tu cha quihvi sivi ñivi cha cuu ñi ñivi ñuhun Ñucohyo cua cuu naan chi tu cha:
I. Cua quihvi sivi ñi inca ñuhun, ta cuni ñi cua yaha ñi cha cua cuu ñi ñivi inca ñuhun, a chatiñu ñi pasaporte cha cuu ñi ñivi inca ñuhun, a quihin cuenda ñi ta cuni ñi cuu ñi cahnu cuhva cha chaha ra cumi tiñu inca ñuhun chihin ñi ta tasoho ñi chi racan,
II. Tu cha cha iyo ñi uhun cuiya inca ñuhun.
C) Cua naan cha cuu ñi ñivi ñuhun Ñucohyo tu cha:
I. Cua quihin cuenda ñi a cua cuni ñi cuu ñi cahnu cuhva cha chaha ra cumi tiñu inca ñuhun;
II. Cha cua cuhva ñi tiñu nuun ñi cuenda ra ndaca ñahan inca ñuhun, ta ñahni ndatu chica ñi chi ra ndaca ñahan ñuhun Ñucohyo ta chi ndihi ra satiñu cuenda chi;
III. Cuenda cha quihin cuenda ñi a chatiñu ñi cha samani inca ñuhun ta ñahni ndatu ra cuu xini chi ñi.
Ra cuu xini chi ñuhun Ñucohyo chi ra cuu senadores ta ra chi ra cuu diputados cuenda Congreso de la Unión chi ñivi cha cuu iti nuun nu cuu chi Suprema Corte de Justicia de la Nación cua cuu quihin cuenda ñi ta cua cuatiñu ñi cha samani inca ñuhun chi ñi, ta yoni cua cahan;
IV. Cha cua cuhva tiñu tutu a cha cua cuiso tiñu cumi tiñu inca ñuhun ta ña ndaca tiñu ndatu chi ra cuu xini chi ñuhun Ñucohyo, ta cua tava ndaa ñi tutu cuenda cha taa ñivi a cuanda cientifico a cha vaha xaan ini ñi;
V. Cha cua tindee ñi chi ñivi inca ñuhun a chi ra cuu cumi tiñu inca ñuhun ta cua cuinda cuati ñi chi ñuhun Ñucohyo ta cha cahan yuhu ñi cuenda cha iyo cha cahan mani tahan ra cumi tiñu, a nu cu-tuni tiñu ñivi cuenda ñuhun ñuñivi,
VI. A ña inca tiñu cha cahan ley.
Artiiculo 38. Cua naan cha cuiti chi cha cua cusii ii ñivi ñuhun Ñucohyo tu cha:
I. Tu cha ña cua sacuinu ñi cha tahan chi cuhva cha cahan artiiculo 36. Ta cua ndunahan chi iin cuiya ta cua tachi tuni cha cahan ley chi ñivi can;
II. Tu cha iyo cuati ñivi can ta cua cutuni ñi ta nda quivi cha cua coto tiñu cha cua ndoo ñi vecaa;
III. Tichi cha cua tiahvi ñi cuati cha savaha ñi vecaa;
IV. Cha mani cua caca cuu ni maan ñivi a chiñi ñi ndihi ni quivi, cua ndehe tiñu cuhva cha cati ley cuenda chehe;
V. Tu cha ñivi chica chinu cha ña cuni ñi cua tiahvi ñi cuati ñi nda quivi cha cua cati ra toho xaan cha cua cundasi ñivi can vecaa;
VI. Ta cha nducuiti cuhva cha cutuni ñi cua naan cha iyo cha cuiti chi ñi.
Maan ley can cua cati ama cua cuu naan chi ta ndihi cha cuhva cha cua naan nuun cha cuiti cha iyo chi ñivi can ta cuhva cha cua nduvaha ndico maan ñivi can.