U Yáax Jo’Olts’Íibil

U Yáax Péets’el

Ti’ U Páajtalilo’Ob Wíinik Yéetel U Ya’Almajkanáanilo’Ob

U 1 Jatsts’íibil. Ti’ U Múuch’ Péetlu’umilo’ob Méxicoe’ (Estados Unidos Mexicanos) tuláakal máak yaan u k’amik le wíinik páajtalilo’ob ch’a’ óolta’an te’ Noj A’almajt’aan (Constitución) yéetel te’ nojk’axt’aan nojlu’umilo’ob (tratados internacionales) tu’ux táakpaja’an U Nojlu’umil Méxicoo’ (Estado Mexicano), bey xan le a’almajkanáanilo’ob uti’al ka kanáanta’ako’obo’, tumen le je’elo’obo’ mix táan u béeytal u xo’ot’ol mix u jáawsa’alo’ob, ja’alili' chéen ti’ le ba’axo’ob yéetel je’el bix u je’ets’el tumen le Noj A’almajt’aana’.

Le belbest’aan yaan ba’ax u yilo’ob yéetel le wíinik páajtalilo’obo’, yaan u ch’a’ óolta’alo’ob je’el bix u tso’olol tumen le Noj A’almajt’aana’, bey xan tumen le nojk’axt’aan nojlu’umilo’ob yaan ba’ax u yil yéetelo’obo’, ka’alikil u mantats’ ts’áajik u jach ya’abil kanáambalil ti’ máak.

Tuláakal le jala’acho’obo’, tak tu’ux ku k’uchul u páajtalilo’obe’, k’a’abet u táakmuk’tiko’ob, u chíimpoltiko’ob, u kanáantiko’ob yéetel u táan óoltiko’ob le u páajtalilo’ob wíiniko’, je’el bix u je’ets’el tumen u chuunt’aanilo’ob lu’unkabilil, paaklankuxtalil, múuch’kuxtalil yéetel ma’alobkuxtalil. Bey túuno’, le Mola’ay Nojpáajtalilo’ (Estado) unaj u páaybe’ent’antik, u xak’alkaxantik, u ts’áaj bo’olkuchtik yéetel u kaxtik utskíinajil ti’ le táats’ máansajil kun beetbil ti’ le u páajtalilo’ob wíiniko’, je’el bix u je’ets’el tumen le A’almajt’aano’.

Wet’a’an paalitsilil ti’ U Múuch’ Péetlu’umilo’ob México. U táanxel nojlu’umil paalitsilo’ob ku yokolo’ob tu Nojlu’umil Méxicoe’, chéen tu yóok’olal le je’ela’, yaan u najmaltiko’ob u jáalk’abilo’ob yéetel yaan u kanáanta’alo’ob tumen le a’almajt’aano’obo’.

Ku we’et’el tuláakal péech’ óolal chéen tu yóok’olal u ch’i’ibalil wáaj u nojlu’umil u taalbal máak, u wíiniknáalil, u ja'abil, u yaayaj óolalil, bix yanil u kuxtal yéetel u toj óolalil, u yoksajk’uujil, ba'ax yaan tu tuukul, máax uts tu yich, bix anil tu táan kaaj, wáaj tu yóok’olal uláak’ ba’al beetik k’aas ti’ u tsikbe’enil máak, yéetel u tuukulil u xu’ulsik wáaj u péets’ óoltik u páajtalil yéetel u jáalk’abilo’ob máak.

U 2 Jatsts’íibil. U Nojlu’umil Méxicoe’ (Nación Mexicana) chéen jump’éel yéetel ma’ tu béeytal u ja’atsal.

Le Nojlu’uma’ (La Nación) meenta’an tumen ya’ab jejeláas meyajtsilo’ob, ku ch’a’amuk’tikubáaj ti’ u máasewáal múuch’kaajo’ob, le ku taalo’ob ti’ u ch’i’ibalilo’ob le yano’ob ka’ach way Nojlu’ume’ tak ka jkáaj u jelbesa’al bix u kajtalo’ob, yéetel tak bejla’e’ ts’aka’an ti’ob u mola’ayilo’ob táankaaj, náajalil, meyajtsilil yéetel almejenil, wa junjaats ti’ le je’elo’obo’.

U jets’tuukulil ti’ u máasewáal ch’i’ibale’, leti’ u jach chuuntuukulil uti’al ka jets’ óolta’ak ti’ máaxo’ob kun béeytal u jets’meyajta’al u belbest’aanilo’ob máasewáal múuch’kaajo’ob.

U kaajilo’ob jump’éel máasewáal múuch’kaaje’, leti’ le ku meentiko’ob jump’éelili’ múuch’ kajtalil, múuch’ náajalil yéetel múuch’ meyajtsilil, jets’ekbalo’ob ti’ jump’éel lu’umil yéetel ku chíimpoltiko’ob u jala’achilo’ob je’el bix suuka’an ti’obe’.

U páajtalil máasewáal múuch’kaajo’ob uti’al ka jáalk’ab tuukulnako’obe’, yaan u jets’meyajta’al ichil jump’éel jáalk’ab kuxtal tu táan a’almajt’aan, ka’alikil u tojtáantik u múuch’kuxtal nojlu’um. U chíimpolta’al máasewáal múuch’kaajo’ob yéetel u kaajilo’obe’, yaan u meenta’al tu noj a’almajt’aanil yéetel tu ya’almajt’aanilo’ob le péetlu’umo’obo’, le je’elo’obo’ k’a’abet u ts’aatáantiko’ob le píik’kab chuunt’aano’ob jets’a’an te’ tu xóot’ts’íibilo’ob le jatsts’íib ts’o’ok umáansa’ala’, bey xan chuuntuukulo’ob tu yóok’olal u ch’i’ibalt’aano’ob yéetel bix u kajtalilo’ob.

A. Le Noj A’almajt’aana’ ku chíimpoltik yéetel ku kanáantik u páajtalil máasewáal múuch’kaajo’ob yéetel u kaajilo’ob uti’al ka jáalk’ab tuukulnako’ob, yéetel le je’el xano’, u jáalk’abil uti’al:

I. U ch’a’at’antiko’ob bix kun múul kuxtalo’ob yéetel bix kun u nu’ukbesilo’ob u kaajalo’ob, u náajalo’ob, u almejentuukulo’ob yéetel u meyajtsilo’ob.

II. U jets’meyajtiko’ob u múuch’ belbest’aano’ob uti’al ka no’ojbesa’ak yéetel ka xu’ulsa’ak ba’atelo’ob ku yúuchul ich le kaajo’obo’, ka’alikil u ch’a’ óolta’al u píik’kab chuunt’aanilo’ob le Noj A’almajt’aana’, yéetel xan u chíimpolta’al u ya’almajkanáanilo’ob máak, u páajtalilo’ob wíinik, yéetel ka u táanilkunso’ob u tsikbe’enil yéetel u tojbe’enil le xch’uupo’obo’. A’almajt’aan kun jets’ik ti’ ba’axo’ob yéetel le tsolbeelankil jaajkunajt’aano’ob kun meentbil tumen le ajp’is óolalo’ob wáaj le kúuchil p’is óolalo’ob yaan ba’ax u yilo’ob yéetelo’.

III. U yéeyiko’ob u jala’acho’ob wáaj u jo’olpóopo’ob, je’el bix u nu’ukbesa’al tumen le u belbest’aano’obo’, le u beelankilmeyajo’obo’ yéetel le u suuka’anil u kuxtalo’obo’, uti’al u jala’achkuntikubáajo’ob je’el bix suuka’anile’, ka’alikil ka kanáanta’ak u táakpajal máasewáal xch’uupo’ob ichil jump’éel keetkunajkuxtal tu táan máasewáal jxiibo’ob, je’el bix xan u ts’a’abal u páajtalil ti’ob ka yanak u kuucho’ob tu táan kaaj yéetel xan ka yéeya’ako’ob wa u ts’a’abal u kuucho’ob ti’ yéeybal kuucho’ob, tu’ux ka chíimpolta’ak u mokt’aanil nojlu’um yéetel u tsikbe’enil péetlu’umo’ob. Ti’ mix jump’éel ba’ale’ u suuka’anil u kuxtalo’obo’ ku béeytal u yéensik u almejen páajtalil yéeybal le kajnáalo’ob ti’ u yéeybalil u méek’tankaajil jala’acho’obo’.

IV. U kanáantiko’ob yéetel u mu’uk’a’ankuunsiko’ob u t’aano’ob, u k’aj óolalo’ob yéetel tuláakal ba’al yaan ich u meyajtsilo’ob yéetel u chíikulil u ch’i’ibalo’ob.

V. U kanáantiko’ob yéetel u ma’alobkuunsiko’ob tu’ux ku kuxtalo’ob yéetel u kanáantiko’ob xan u tojbe’enil u lu’umo’ob, je’el bix jets’a’anil te’ Noj A’almajt’aana’.

VI. U táakpajalo’ob yéetel chíimpoolil, tu yóok’olal bix u ti’alinta’al yéetel u yantal lu’um ti’ob je’el bix jets’a’anil ti’ le Noj A’almajt’aana’ yéetel ti’ le a’almajt’aano’ob ku t’aano’ob tu yóok’olalo’, bey xan ti’ le páajtalilo’ob yaan ti’ uláak’ máako’obo’ wáaj ti’ u kajnáalilo’ob kaaj, ti’ u k’a’abetkuunsa’al yéetel u ki’ óolta’al ba’ax sijnáal tu’ux jets’ekbalo’ob yéetel kajakbalo’ob, ba’ale’ le je’ela’ ma’ u béeytal yéetel ba’alo’ob yaan ich nojk’a’ana’an ba’alo’ob, je’el bix u ya’alik le Noj A’almajt’aana’. Uti’al le je’elo’oba’ le kaajo’obo’ ku béeytal u paaklan much’ikubáajo’ob je’el bix jets’a’anil te’ a’almajt’aano’.

VII. U yéeyiko’ob, te’ méek’tankaajo’ob tu’ux yaan máasewáal kajnáalo’obe’, jo’olpóopo’ob tu táan le mola’ay méek’tankaajo’obo’.

U noj a’almajt’aanilo’ob yéetel u ya’almajt’aanilo’ob le péetlu’umo’obo’, yaan u chíimpoltiko’ob yéetel u belbest’antiko’ob le páajtalilo’ob te’ méek’tankaajo’obo’, yéetel u tuukulil u mu’uk’a’ankuunsiko’ob u táakpajalil yéetel u ye’esajil almejenil je’el bix suuka’an ichilo’obe’.

VIII. U jach táakpajalo’ob ti’ u péetil le Mola’ay Nojpáajtalilo’. Uti’al u kanáanta’al u jéets’el le páajtalilo’, ti’ tuláakal p’is óolal yéetel uláak’ ba’alo’ob tu’ux ka táakpajako’ob tu juunalo’ob wáaj tu múuch’tambalo’obe’, k’a’abet u ch’a’ óolta’al u suuka’anilo’ob yéetel ba’axo’ob chéen tu meyajtsilo’ob yaan, ka’alikil u chíimpolta’al u belbest’aanilo’ob le Noj A’almajt’aana’. Máasewáalo’obe’ mantats’ unaj u yantal ti’ob u páajtalil ka áanta’ako’ob tumen suttse’eko’ob yéetel áantajnáalo’ob u k’aj óolo’ob u t’aano’ob yéetel u meyajtsilo’ob.

U noj a’almajt’aanilo’ob yéetel u ya’almajt’aanilo’ob le péetlu’umo’obo’, yaan u jets’iko’ob bix u jáalk’ab much’ikubáaj yéetel u jáalk’abil ka u ye’es bix yaniko’ob yéetel ba’ax ku ts’íiboltiko’ob le máasewáal múuch’kaajo’ob te’ péetlu’umo’obo’, bey xan u belbest’aanilo’ob uti’al u chíimpolta’al máasewáal kaajo’ob bey mola’ayo’ob ts’aka’antak yéetel k’a’ana’antak ti’ tuláakal kaaje’.

B. Nojlu’um (Federación), Péetlu’umo’ob (Estados) yéetel Méek’tankaajo’obe’ (Municipios), uti’al u chúunsa’al keetil ba’alo’ob ti’ le máasewáal wíiniko’ob yéetel u luk’sa’al tuláakal péech’ óolalile’, yaan u jets’iko’ob mola’ayo’ob yéetel k’a’ana’an almejenil uti’al u kanáanta’al u páajtalil máasewáalo’ob, yéetel u jóok’ol táanil u múuch’kaajilo’ob yéetel u kaajilo’ob, le je’elo’oba’ k’a’abet u múul pattukulta’al yéetel u múul meyajta’al tu yéetelo’ob.

Uti’al u luk’sa’al óotsilil yéetel paachilkuunsajil ku loobiltiko’ob máasewáal múuch’kaajo’ob yéetel u kaajilo’obe’, le jala’acho’obo’ k’a’abet:

I. U táakmuk’tiko’ob u jóok’ol táanil máasewáal petenilo’ob, uti’al u mu’uk’a’ankuunsa’al u taak’inil kaajo’ob yéetel uti’al u ma’alobkuunsa’al kuxtal ich u kaajalo’ob, yéetel u múul meyaj le óoxyáal jala’achile’, yéetel xan u táakpajal u kaajilo’ob. U méek’tankaaj jala’acho’obe’ yaan u jets’iko’ob tu keetelil le taak’in kun ts’a’abil ti’ le kaajo’obo’, uti’al u meyajtiko’ob leti’ob ti’ ba’alo’ob k’a’ana’antak.

II. U kanáantiko’ob yéetel u ya’abkunsiko’ob u ka’analil xook, uti’al u yáanta’al ka’ap’éel t’aan yéetel báak’meyajtsilil xook, u ka’ansajil xook, u ts’o’oksa’al le chuun xooko’, u ka’ansajil meyaj yéetel le u káajbalil yéetel u ka’analil xooko’. U jets’iko’ob jump’éel nu’ukbesaj áantajil uti’al máasewáal xoknáal ti’ tuláakal u yáalal xook. U jets’iko’ob yéetel u meentiko’ob nu’ukbesajilo’ob xook ku táakbesik ba’alo’ob ti’ u meyajtsilil u múuch’kaajalo’ob, je’el bix u ya’alik le a’almajt’aano’obo’ tu yóok’olal le je’elo’ yéetel je’el bix k’áatchi’ita’anil ti’ le máasewáal kaajo’obo’. U yáantiko’ob u chíimpolta’al yéetel u k’aj óolta’al le jejeláas meyajtsilo’ob ts’aka’antak way nojlu’ume’.

III. U kanáantiko’ob u táakpajal máak uti’al u ts’a’abal ti’ u meyajil toj óolal yéetel u náachkunsa’al tak tu’ux ku k’uchul u nu’ukbesajil nojlu’um, u k’a’abetkuunsa’al suuka’an ts’aakankil, bey xan u yáanta’al u ma’alob janal máasewáalo’ob yéetel u nu’ukbesajilo’ob janal, tu táanil ti’ paalalo’ob.

IV. U ma’alobkuunsiko’ob u kuxtal máasewáal kaajo’ob bey xan u kúuchil u múul antalo’ob yéetel u náaysaj óolo’ob, yéetel meyajo’obe’ ku séebkunsiko’ob u ts’a’abal ti’ob u jala’ach yéetel ma’ jala’ach taak’inil uti’al u meenta’al yéetel u ma’alobkuunsa’al najo’ob, bey xan uti’al u náachkunsa’al tak tu’ux ku k’uchul meyajilo’ob k’a’ana’antak ti’ máak.

V. U yáantiko’ob u táakpajal máasewáal xch’uupo’ob ti’ le jóok’ol táanilo’, yéetel áantaj uti’al u meenta’al tuukul meyajo’ob, u kanáanta’al toj óolal, u ts’a’abal áantajo’ob uti’al u ma’alobkuunsa’al u kaambalo’ob yéetel u táakpajalo’ob ti’ ch’a’at’aano’ob yaan ba’ax u yilo’ob yéetel u kuxtalil kaaj.

VI. U náachkunsiko’ob u redilo’ob comunicación uti’al ka béeychajak u táakpajal le kaajo’obo’, ka’alikil u meenta’al yéetel u ya’abkunsa’al u bejilo’ob comunicación yéetel telecomunicación. U jets’iko’ob bix je’el u béeytal u ti’alinta’al, u meyajta’al yéetel u beelankuunta’al u medioilo’ob comunicación tumen máasewáal múuch’kaajo’ob yéetel u kaajilo’ob, je’el bix u je’ets’el tumen le a’almajt’aano’ob yaan ba’ax u yilo’ob yéetelo’.

VII. U yáantiko’ob u jejeláas náajal meyajilo’ob yéetel u jóok’ol táanil máasewáal kaajo’ob yéetel meyajo’ob ku meentiko’ob u chúukbesiko’ob buka’aj taak’in k’a’abet ti’ob, u ts’a’abal áantajo’ob uti’al u yoksa’al jala’ach yéetel ma’ jala’ach taak’in uti’al u meenta’al u yantal meyajo’ob, u yoksa’al tecnologías uti’al u ya’abkunsa’al u muuk’il u meyajo’ob, bey xan uti’al u kanáanta’al u keet táakpajalo’ob ti’ u nu’ukbesajil k’a’ana’an ba’alo’ob yéetel paaklankoonol.

VIII. U jets’iko’ob u belbest’aanilo’ob kaaj uti’al u kanáanta’al u jóok’ol wáaj u yokol máasewáal máako’ob ti’ u nojlu’umil México wáaj ti’ táanxelnojlu’umo’ob, yéetel meyajo’ob uti’al u kanáanta’al u páajtalilo’ob u meyaj le konmeyajnáal káaxo’obo’; u ma’alobkuunsiko’ob u toj óolal xch’uupo’ob; u yáantajo’ob yéetel u nu’ukbesajilo’ob u ts’a’abal xook yéetel janal ti’ paalal yéetel táankelemilo’ob láak’tsilo’ob ku k’uchulo’ob ti’ jump’éel lu’um; u kanáantiko’ob u chíimpolta’al u páajtalilo’ob wíinik yéetel u meentiko’ob u ts’a’abal k’aj óoltbil u meyajtsilo’ob.

IX. U k’áatchi’itiko’ob ti’ máasewáal múuch’kaajo’ob lekéen meenta’ak U Pa’atuukulil u Mu’uk’a’ankuxtalil México (Plan Nacional de Desarrollo), bey xan ti’le u ti’al le péetlu’umo’ob yéetel le méek’tankaajo’obo’, ku ts’o’okole’, u yoksa’al le t’aano’ob yéetel le tuukulo’ob ku meentiko’obo’, chéen wa yaan.

Uti’al u yila’al u meenta’al le ka’aka’ajilo’ob yaan ti’ le múulxot’ts’íiba’, U Mola’ayil Pat A’almajt’aano’ob ti’ U Múuch’ Mola’ayil México (Cámara de Diputados del Congreso de la Unión), u mola’ayil a’almajt’aan péetlu’umo’ob yéetel méek’tankaajo’obe’, ich u péetil u meyajo’obe’, yaan u jets’iko’ob le taak’in k’a’ana’an chéen uti’al u meenta’al le ka’aka’ajilo’oba’ ich le xupbil taak’in ku ch’a’at’antiko’obo’, bey xan u jets’iko’ob ba’ax yéetel bix kun meentbil uti’al u táakpajal kaajo’ob ti’ u meyajil yéetel u kanáanta’al le je’elo’oba’.

Yéetel mixjump’éel k’aasil ti’ le páajtalilo’ob jets’a’antak uti’al u yutsil kuxtal máasewáalo’ob, u kaajalo’ob yéetel u múuch’kaajalo’obe’, tuláakal kaaj je’el bix le je’elo’oba’ yaan xan u yantal ti’ob le páajtalilo’obo’ je’el bix jets’a’anil te’ a’almajt’aano’.

U 3 Jatsts’íibil. Tuláakal máak yaan u páajtalil ti’ u k’amik xook. Le Mola’ay Nojpáajtalilo’ –Nojlu’um, Péetlu’umo’ob, Distrito Federal yéetel Méek’tankaajo’ob–, yaan u ts’áajik xook ti’ u moots, ti’ u yáax péets’el, ti’ u ka’apéets’el yéetel ti’ u káajbal ka’anal xook. U moots, u yáax péets’el yéetel u ka’apéets’el le xooko’, ku ch’a’ óolta’alo’ob bey u chuun xooke’; le je’ela’ yéetel le u káajbal ka’anal xooko’, yaan u táan óolta’alo’ob bey jach k’a’ana’ano’obe’.

Le xook kun u ts’áaj le Mola’ay Nojpáajtalilo’ yaan u kaxtik u mu’uk’a’ankuunsik ich ki’imak óolal, tuláakal ba’ax ku béeytal u beetik wíinik yéetel u kux óoltik xan ti’ leti’, u yaakunajil ti’ U Nojlu’umil México (Patria), u chíimpoolalil ti’ u páajtalilo’ob wíinik yéetel u jets’tuukulil ti’ u paaklam bisajbáajil nojlu’umo’ob, ich u jáalk’abil nojlu’um yéetel u p’is óolalil.

Le Mola’ay Nojpáajtalilo’ yaan u táan óoltik u ma’alobilil le xook jach k’a’ana’an u ch’a’abalo’, tu’ux ka ila’ake’ le u nu’ukulilo’ob yéetel u tsolbeelilo’ob le ts’áajxooko’, u nu’ukbesajil le ts’áajxooko’, u kúuchilil le ts’áajxooko’ yéetel u tak’ óolalil le ka’ansajo’obo’, páak’te’ yéetel le u jo’olpóopilo’obo’, ka u táan óolto’ob u kaambal le xoknáalo’obo’ tak tu’ux ka náakak u muuk’il.

I. Tumen táan óolta’an tumen le 24 jatsts’íib ku t’aan tu yóok’olal u jáalk’abil oksaj óolale’, le ts’áajxooko’ xma’ oksajk’uujil u ka’aj, le beetike’, yaan u p’áatal jach mixba’al yaan u yil yéetel je’el máakalmáak u kaambalt’aanil oksak’uujile’;

II. Le chuuntuukul kun tojtáantik le xooko’ yaan u yáantikubáaj ti’ u chíikbesajilo’ob u jóok’bal táanil le ka’analna’atilo’, tumen yéetel kun kaxtbil u xu’ulsa’al le xma’ ojéelalo’ yéetel tuláakal ba’al ku taasik, bey xan le xk’oosilo’, le ch’íik oksaj óolal yéetel le táanilbe’entuukulo’obo’.

Bey xane’:

a) Yaan u táan óoltik tuláakal kaaj, ka’alikil u ch’a’ óolta’al le yéeybaljala’achilo’, ma’ chéen bey jump’éel a’almaj tsolwíinkilil wáaj jump’éel u jets’meyajil almejenile’, wa ma’ xan bey jump’éel u nu’ukbesajil kuxtal ku ch’a’ óoltikubáaj ti’ u mantats’ ma’alobchajal u náajal, u múuch’kuxtal yéetel u meyajtsil le kaajo’;

b) Yaan u táan óoltik tuláakal u nojlu’umil México, tumen –ka’alikil ma’ u yúuchul ts’íikilil mix jumpáaykuunajile’– yaan u ch’a’anu’uktik ka na’ata’ak le k talamilo’obo’, ka k’a’abetkúunsa’ak le k sijnáal ba’alo’obo’, ka kanáanta’ak le k almejen jáalk’abilo’, ka tojtáan óolta’ak le k náajal jáalk’abilo’, bey xan ka tsáayta’ak yéetel ka mu’uk’a’ankuunsa’ak le k meyajtsilo’;

c) Yaan u ts’áaik áantaj uti’al ka yanak jump’éel ma’alob paaklankuxtal, yéetel u tuukulil ka mu’uk’a’anchajak le yaakunnajil yéetel le chíimpoolal tu yóok’olal le jéelmanjéel meyajtsililo’, u tsikbe’enil máak, u tojbe’enil láak’tsilil, u yoksaj óolalil tuláakal kaaj, u sijnáaltuukulilo’ob múulbisajbáajil yéetel keet páajtalil ich tuláakalo’one’ex, tu’ux ma’ u táanilkuunsa’al ch’i’ibalo’ob, oksajk’uujo’ob, múuch’kabilo’ob, chéen jxiibo’ob, chéen xch’uupo’ob wáaj wíiniko’ob, yéetel;

d) Yaan u chíikultik ma’alobil, ka’alikil u ch’a’ óolta’al u mantats’ ma’alobkuunsajil yéetel tak tu’ux ku náakal u xuul u kaambal le xoknáalo’obo’;

III. Uti’al ka jach meenta’ak le ba’ax jets’a’an te’ tu ka’axóot’ts’íibil yéetel te’ tu ka’ajaatsil le jatsts’íiba’, U Noj Jala’achil México (Ejecutivo Federal) kun jets’ik u pa’atuukulilo’ob yéetel u tsolmeyajilo’ob ts’áajxook ti’ u moots, ti’ u yáax péets’el yéetel ti’ u ka’apéets’el xook, bey xan ti’ u ka’analxookil ka’ansaj uti’al tuláakal U Nojlu’umil México (República). Uti’al ka úuchuk le je’elo’, U Noj Jala’achil Méxicoe’ yaan u ch’a’ óoltik u tuukul u jala’achil le Péetlu’umo’obo’ yéetel le Distrito Federalo’, bey xan u tuukul u jejeláas jatsaljaatsil le kaaj táakpaja’ano’ob ti’ le ts’áajxooko’, páak’te’ yéetel le u ti’al le ka’ansajo’ob yéetel le taatatsilo’obo’, je’el bix u je’ets’el tumen le a’almajt’aano’. Tu paach le je’elo’, u yookbal máak ti’ u meyajil ka’ansajil yéetel u k’a’aytikubáaj uti’al ka u k’am uláak’ kuuch yéetel u meyajil jo’olpóopilil wáaj ka’ajo’olpóopilil te’ tu chuun xook yéetel te’ tu káajbal ka’anal xook ku ts’áajik le Mola’ay Nojpáajtalilo’, yaan u yúuchul ka’alikil u beetchajal keetlam p’iskaambal tu’ux ka táan óolta’ak u jach táaj ma’alobil le ojéelalo’ob yéetel le béeytalilo’ob yaan ba’ax u yilo’ob yéetelo’. U belbest’aanil a’almajt’aan kun jets’ik u chuuntuukulilo’ob, u ts’ookt’aanilo’ob yéetel bix kun máak’antbil le jach k’a’ana’an p’iskaambal uti’al u yookbal máak, u bin u k’amik uláak’ kuuch, u k’am óolta’al u meyaj yéetel u p’áatal te’ tu ka’anal meyajil le ka’ansajilo’, ka’alikil u jach chíimpolta’al u ya’almaj páajtalil le u meyajnáalilo’ob le ts’áajxooko’. Mixba’al u biilal tuláakal le u yookbal máak yéetel u bin u k’amik uláak’ kuucho’ob wa ma’ tu ts’a’abal je’el bix jets’a’anil tumen le a’almajt’aano’. Le ba’ax jets’a’an te’ xóot’ts’íiba’, ma’ jets’elnak ti’ le Mola’ayo’ob ku xmáanchi’ita’al te’ tu wukjaats le jatsts’íiba’;

IV. Tuláakal le xook kun u ts’áaj le Mola’ay Nojpáajtalilo’, xma’ bo’olil u ka’aj;

V. Kex ka u ts’áaj le u moots, le u yáax péets’el, le u ka’apéets’el yéetel le u káajbal ka’anal xook jets’a’an te’ yáax xóot’ts’íibo’, le Mola’ay Nojpáajtalilo’ yaan u táakmuk’tik yéetel u táan óoltik u ts’a’abal tuláakal le u jejeláasil xook –tak u káajbal xook yéetel le ka’anal xooko’– k’a’ana’an uti’al ka jóok’ok táanil u nojlu’umil México, yéetel yaan u yáantik u xak’alkaxanil le ka’analna’atil yéetel le ka’analmeyajilo’, bey xan u líik’saj óoltik u mu’uk’a’ankuunsa’al yéetel u ts’a’abal k’aj óoltbil k meyajtsilil;

VI. Le bo’ol najilxooko’obo’ je’el u béeytal u ts’áajiko’ob tuláakal u jejeláasil xooke’. Je’el bix u je’ets’el tumen le a’almajt’aano’, le Mola’ay Nojpáajtalilo’ yaan u ts’áajik yéetel u luk’sik u k’am óolalil le u jala’ach chíimpoolalil le xook kun meentbil te’ bo’ol najilxooko’obo’. Tu yóok’olal le ku ts’a’abal te’ tu moots, te’ tu yáax péets’el yéetel te’ tu ka’ap’éets’el le xooko’, bey xan te’ tu ka’analxookil ka’ansajo’, le bo’ol najilxooko’obo’ k’a’ana’an:

a) U ts’áajiko’ob le xooko’, ka’alikil u táan óoltiko’ob le jets’t’aan yéetel le chuuntuukulo’ob jets’a’an te’ tu ka’axóot’ts’íibil yéetel te’ tu ka’ajaatsil le jatsts’íiba’, bey xan u chíimpoltiko’ob le pa’atuukul yéetel le tsolmeyajo’ob ku xmáanchi’ita’al te’ tu yóoxjaatsil xano’, yéetel

b) U yáax antal ti’ob, ti’ je’el máakalmáake’, u chíika’an páajtalil le u nojpáajtalil kaajo’, je’el bix u je’ets’el tumen le a’almajt’aano’;

VII. Ti’ le u nojkúuchililo’ob ka’analxook yéetel le uláak’ u mola’ayilo’ob ka’anal xook kun ts’a’abil jáalk’abmeyajil tumen le a’almajt’aano’, yaan u yantal ti’ob u páajtalil yéetel u ka’aka’ajil u jala’achkuuntikubáaj tu juunalo’ob; yaan u meentiko’ob chéen ts’áajxook, xak’alkaxan yéetel u ts’áajiko’ob k’aj óoltbil meyajtsilil, ka’alikil u ch’a’ óolta’al u chuunt’aanilo’ob le jatsts’íiba’, ka’alikil xan u chíimpolta’al u jáalk’abil ka’analts’áajxook yéetel xak’alkaxanil, bey xan u jáalk’abil p’iskaambal yéetel u keetlam tsikbalta’al tuukulo’ob; yaan u jets’ óoltiko’ob u pa’atuukulil yéetel u tsolmeyajil u ts’áajxooko’ob; yaan u jets’iko’ob bix kun béeytal u yokol, u bin u na’akal tu yáalmanyáalil kuuch yéetel bix úuchak u jets’elnaktal le u múuch’meyajnáalil ts’áajxooko’; yéetel yaan u tsolmeyajtiko’ob u ba’albalilo’ob. Tu yóok’olal u ch’a’at’aanilo’ob meyaj, ichil u múuch’meyajnáalil ts’áajxook yéetel u múuch’meyajnáalil tsolmeyaje’, yaan u belbest’anta’al tumen u múulxot’ts’íib A yaan te’ 123 jatsts’íibil le Noj A’almajt’aana’, je’el bix u je’ets’el tumen le U Noj A’almajt’aanil Meyajo’ (Ley Federal del Trabajo), ka’alikil u ch’a’ óolta’al u jach sijnáalbixil jump’éel ka’anal meyajil, ba’ale’ ka u ch’a’ubáaj yéetel u jáalk’abil, u jáalk’abil ka’analts’áajxook yéetel u xak’alkaxanil, bey xan yéetel le ba’axo’ob ku kaxtik le mola’ayo’ob ku xmáanchi’ita’al te’ jatsabila’;

VIII. U Múuch’ Mola’ayil Méxicoe’ (Congreso de la Unión), yéetel u tuukulil u jump’éelilkuunsik yéetel u k’axmeyajtik le ts’áajxook ti’ tuláakal U Nojlu’umil Méxicoe’, yaan u ts’áajik k’aj óoltbil le a’almajt’aano’ob kun k’a’ana’anchajal uti’al ka t’o’oxok u meyajil ts’áajxook tu táan kaaj ichil le Nojlu’um, le Péetlu’umo’ob yéetel le Méek’tankaajo’obo’, u jets’ik buka’aj taak’in kun ts’a’abil uti’al ka úuchuk le ba’ax k’a’ana’an ti’ le kaajo’, yéetel u ya’alik le bo’olkuucho’ob jets’elnak ti’ le kuchnáalo’ob ma’ u chíimpoltiko’ob wáaj ma’ u meentiko’ob u chíimpolta’al le belbest’aan yaan ba’ax u yilo’ob yéetelo’, bey xan ti’ tuláakal le máaxo’ob kun táats’ máansiko’obo’, yéetel

IX. Uti’al ka táan óolta’ak u ts’a’abal u ma’alobilil u meyajil le ts’áajxooko’, ku beeta’al u yantal U Nojlu’um Múuch’meyajil uti’al u P’i’isil Ts’áajxook (Sistema Nacional de Evaluación Educativa). U k’axmeyajil le nojmola’ayo’ yaan u p’áatal tu k’ab U Nojlu’um Mola’ayil uti’al u P’i’isil Ts’áajxook (Instituto Nacional para la Evaluación de la Educación). U Nojlu’um Mola’ayil uti’al u P’i’isil Ts’áajxooke’, jump’éel u jáalk’ab mola’ayil kaaj, yaan u muuk’ u ya’almajpáajtalil yéetel u ba’albalilo’ob. Leti’ le Mola’ay kun p’ismeyajtik u ma’alobilil, bix úuchak u meyaj yéetel le chíikbesajilo’ob kun u ye’es u nojlu’um múuch’meyajil ts’áajxook (Sistema Educativo Nacional) te’ tu moots, te’ tu yáax péets’el yéetel te’ tu ka’apéets’el le xooko’, bey xan te’ tu káajbal le ka’anal xooko’. Uti’al le je’elo’, k’a’ana’an:

a) U pattukultik yéetel u meentik le p’iisulo’ob yaan ba’ax u yilo’ob yéetel u nu’ukulilo’ob, u tsolbeelankilo’ob yéetel u chíikbesajilo’ob le nojmola’ayo’;

b) U ts’áajik k’aj óoltbil le belbest’aano’ob kun chíimpoltbil tumen le nojlu’um yéetel le péetlu’um ts’áajxook jala’acho’ob uti’al ka u beeto’ob u jets’meyajil le p’ismeyaj kun lúubul tu k’abo’obo’, yéetel

c) U meentik yéetel u ts’áajik k’aj óoltbil nu’ukbest’aan, tumen yéetel le je’ela’, ka u jóok’s tojbe’entuukulo’ob nojbe’en u biilalo’ob uti’al ka áantajnako’ob te’ ch’a’at’aano’ob uti’al u kaxta’al u ma’alobkiinsa’al le ts’áajxooko’ yéetel xan u keet óolalil, bey jump’éel ba’al jach k’a’abet uti’al u kaxta’al le keet kajtalilo’.

U Múuch’tambalil Jala’achile’ (Junta de Gobierno), leti’ kun meyaj bey u mola’ay tojbe’embal le Mola’ayo’, tu’ux kun táakpajal jo’otúul máaki’. U Noj Jala’achil México kun ts’áajik k’aj óoltbil u k’aaba’ óoxtúul máak uti’al ka ch’a’ óolta’ak tumen U Mola’ayil Jets’ A’almajt’aano’ob (Cámara de Senadores), tumen ka’alikil u yáax táakpajal le máaxo’ob kun tukultbilo’, leti’ le mola’ay kun ts’áajik le máax kun k’amik le kuucho’. Uti’al ka ts’a’abake’ k’a’ana’an u yéeybal u ka’ajaats ti’ u yóoxjaats le máax táakpaja’ano’ob te’ k’iin te’ tu Mola’ayil Jets’ A’almajt’aano’obo’, wáaj tumen le Masabk’iin Mola’ayo’ (Comisión Permanente), ka’alikil u je’elsikubáaj le u yáaxo’, ba’ale’ ma’ u máan ti’ 30 u p’éelel k’iin. Wa tumen le U Mola’ayil Jets’ A’almajt’aano’ob mix táan u kaxtik jump’éel nu’ukbesajil te’ ichil le jets’k’iino’, yaan u k’amik le kuuch ku binettik te’ tu Múuch’tambalil Jala’achilo’, le máax –juntúul ti’ le óoxtúulo’obe’– kun ts’a’abil tumen le U Noj Jala’achil Méxicoo’.

Wa tumen le U Mola’ayil Jets’ A’almajt’aano’obo’, jach ma’ u k’amik le óoxp’éel k’aaba’ ts’o’ok u yáax tukulta’alo’, U Noj Jala’achil Méxicoe’ yaan u ts’áajik k’aj óoltbil uláak’ óoxp’éel túumben k’aaba’, je’el bix u je’ets’el te’ xóot’ts’íib ts’o’ok u máano’. Wa tumen xan ma’ u k’a’amal le uláak’ óoxp’éel k’aaba’o’, le kuucho’ yaan u k’a’amal tumen le máax –juntúul ti’ le u ts’ook óoxtúulo’obe’– kun ts’a’abil tumen le U Noj Jala’achil Méxicoo’.

Le máaxo’ob kun táakpajal te’ tu Múuch’tambalil Jala’achilo’, k’a’ana’an máako’ob yaan u páajtalil ti’ob yéetel u yáax beetmajo’ob jejeláas meyaj yaan ba’ax u yilo’ob yéetel u nojbiilal le Mola’ayo’, yéetel u chíimpoltiko’ob le ba’axo’ob ku je’ets’el tumen le a’almajt’aano’, bey xane’, yaan u meyajtik u kuucho’ob tu yóok’olal wukp’éel ja’ab ich p’aatlampaachilil yéetel ku béeytal u ka’ yéeya’alo’ob chéen uláak’ juntéen. Le máako’obo’, mix táan u béeytal u xáantal tu kuucho’ob maanal ti’ 14 u p’éelel ja’ab. Wa juntúul ti’ob jach mix táan u ka’ suut tu kuuche’, le u yaanalo’ yaan u k’amik le kuuch kun ts’a’abil ti’o’, uti’al ka u ts’o’oks le u jatsk’iinmeyajilo’. Chéen ku béeytal u k’e’exelo’ob tu yóok’olal jump’éel yaayaj si’ipilil je’el bix u je’ets’el te’ tu Kamp’éel Jo’olts’íibil le Noj A’almajt’aana’, yéetel xan ma’ u béeytal u yantal ti’ob uláak’ meyaj, kuuch wáaj túuxtmeyajil, le je’elo’obo’ jumpáay ti’ le tu’ux ku táan óolta’al le Mola’ayo’ wáaj tu’ux xan mina’an bo’ol tu yóok’olal u meyajilo’ob ts’áajxook, ka’analna’atil, meyajtsilil wáaj áantajil.

Ka’alikil u múuch’meyaj le U Múuch’tambalil Jala’achilo’, yaan u ts’áajik máax kun jo’olpóoptik, yéetel u yéeybal óoxtúul ti’ le jo’otúul máak táakpaja’ano’obo’; leti’e’ yaan u meyajtik le kuucho’ ichil le k’iino’ob ku je’ets’el tumen le a’almajt’aano’.

A’almajt’aan kun jets’ik le belbest’aano’ob uti’al ka nu’ukbesa’ak yéetel ka meyajnak le Mola’ayo’, tumen yaan u beelankuuntik u meyaj ka’alikil u ch’a’ óoltik u chuunt’aanilo’ob jáalk’abil, sáasmeyajil, tojtuukulil, k’a’abetil, jejeláasil yéetel táakbesajil.

A’almajt’aan kun jets’ik le nu’ukbesajt’aan yéetel le tojbe’enmeyajo’ob k’a’ana’an uti’al ka yanak jump’éel jach ma’alob áantajil yéetel k’axmeyajil ich le Mola’ay yéetel le nojlu’um yéetel le péetlu’um ts’áajxook jala’acho’obo’, uti’al ka u meento’ob jach tu beel le u meyajo’obo’.

U 4 Jatsts’íibil. Jxiib yéetel xch’uupe’ keeto’ob tu táan a’almajt’aan. Le je’ela’ yaan u kanáantik u nu’ukbesajil yéetel u jóok’ol táanil le láak’tsililo’.

Tuláakal máak yaan u páajtalil ti’ u ch’a’ik u t’aanil ich jáalk’abil, ka’aka’ajil yéetel nu’ukt’aanil, tu yóok’olal jaytúul paal kun antal ti’ yéetel buka’aj k’iin ichil juntúul yéetel uláak’.

Tuláakal máak yaan u páajtalil ti’ ka yanak jump’éel tojbe’en tséentajbáajil, bey nonoj yéetel jach ma’alobe’. Mola’ay Nojpáajtalil kun kanáantik ka úuchuk beyo’.

Tuláakal máak yaan u páajtalil ti’ u kanáanta’al u toj óolal. A’almajt’aan kun jets’ik u tojbe’ent’aanil yéetel u jejeláas béeytalil uti’al ka táakpajak máak ti’ u meyajilo’ob toj óolal, yéetel yaan u jets’ik bix kun táakpajal le Nojlu’um yéetel le péetlu’umo’ob ti’ tuláakal u meyaj le toj óolalilo’, je’el bix u tso’olol te’ tu XVI jatsabil le u 73 jatsts’íibil le Noj A’almajt’aana’.

Tuláakal máak yaan u páajtalil ti’ u yantal jump’éel sijnáal kúuchil toj u yóol uti’al ka jóok’ok táanil yéetel tojbe’en kuxtalil. Mola’ay Nojpáajtalil kun kanáantik ka chíimpolta’ak le páajtalila’. U k’askúunta’al yéetel u bin u k’askúunta’al sijnáal kúuchile’, yaan u beetik u yantal kuch óolal ti’ máax kun máak’antik, je’el bix u tso’olol tumen le a’almajt’aano’.

Tuláakal máak yaan u páajtalil ka k’uchuk ti’, ka u beet ba’ax u k’áat yéetel ka sakchúulta’ak ti’ le ja’o’, uti’al ka k’a’abetchajak ti’ tu yotoch bey nonoj, ma’alob, k’ambe’en yéetel ma’ talam ka k’uchuk ti’e’. Mola’ay Nojpáajtalil kun kanáantik le páajtalila’ yéetel a’almajt’aan kun jets’ik u tojbe’ent’aanil, u yáantajil yéetel u jejeláas béeytalil uti’al ka táakpajak máak u keet k’a’abetkuuns tu beel tuláakal u jejeláasil ja’, ka’alikil u je’ets’el bix kun táakpajal le Nojlu’um, le péetlu’umo’ob yéetel le méek’tankaajo’obo’, bey xan bix kun táakpajal le lu’unkabilo’ob uti’al ka úuchuk le ba’axo’obo’.

Tuláakal láak’tsilil yaan u páajtalil ti’ u ch’a’ik u yutsil jump’éel tsikbe’en yéetel ma’alob naj. A’almajt’aan kun jets’ik le nu’ukulo’ob yéetel le áantajilo’ob k’a’ana’an uti’al ka meentchajak le je’elo’.

Tuláakal máak yaan u páajtalil ti’ ka yanak u k’aaba’ yéetel ka séeb jóok’sa’ak chéen p’el u síijil. Mola’ay Nojpáajtalil kun kanáantik ka chíimpolta’ak le páajtalilo’oba’. Le mola’ay yaan u páajtalil ti’o’, leti’ kun meentik ich xma’ bo’olil le u yáax jala’acht’anta’an ju’unil tu’ux kun jóok’sbil le k’aaba’o’.

Ti’ tuláakal u ch’a’at’aan yéetel u meyaj le Mola’ay Nojpáajtalilo’, yaan u kanáanta’al yéetel u chíimpolta’al u chuunt’aanil ti’ u jach kanáanta’al u páajtalil paalal, ka’alikil u táan óolta’al jach tu beel u páajtalilo’ob. Le mejen paalo’obo’ yaan u páajtalil ti’ob ka yanak ba’ax u jaanto’ob, ka kanáanta’ak u toj óolalo’ob, ka yanak tu’ux u xooko’ob yéetel ka u náays u yóolo’ob tu beel uti’al ka yanak jump’éel chúuka’an mu’uk’a’ankuxtalil ti’ob. Le chuunt’aana’ k’a’abet u nu’ukbesik u pattuukulil, u jets’meyajil, u ch’a’ajo’oltajil yéetel u p’ismeyajil le táankaaj meyajilo’ob tojtáanta’an ti’ le mejen paalalo’obo’.

Le pachalpachch’i’ibalo’ob, le kanampaalo’ob yéetel le kanano’obo’ yaan ti’ob u kuch óolal u kanáantiko’ob yéetel u k’áatiko’ob ka chíimpolta’ak le páajtalilo’ob yéetel le chuunt’aano’oba’.

Le Mola’ay Nojpáajtalilo’ yaan u ts’áajik áantajil ti’ le bo’olkúuchilo’obo’ uti’al ka múul áantajnako’ob uti’al ka chíimpolta’ak u páajtalil mejen paalal.

Tuláakal máak yaan u páajtalil ti’ uti’al ka táakpajak ti’ le meyajtsilo’ yéetel ka u k’am u yutsil le ba’albalil yéetel le áantajilo’ob ku ts’áajik le Mola’ay Nojpáajtalil tu yóok’olal le je’elo’, bey xan ka u k’a’abetkuuns le u meyajtsil páajtalilo’obo’. Mola’ay Nojpáajtalil kun táakmuk’tik le nu’ukulo’ob uti’al ka ts’a’abak ojéeltbil yéetel ka mu’uk’a’ankuunsa’ak le meyajtsilo’, ka’alikil u táan óolta’al le jéelmanjéel meyajtsilo’ ti’ tuláakal u ye’esajil yéetel u t’aanilo’ob ka’alikil xan u jach chíimpolta’al le jáalk’ab patjo’olo’. A’almajt’aan ku jets’ik le nu’ukbesajt’aano’ob uti’al ka táakpajak máak ti’ je’el máakalmáak meyajtsil e’esajile’.

Tuláakal máak yaan u páajtalil ti’ u kanáantik u wíinkilil yéetel u beetik je’el máakalmáak báaxalile’. Ti’ Mola’ay Nojpáajtalil kun p’áatal tu k’ab u táakmuk’tik, u kux óoltik yéetel u páay óoltik le je’elo’, je’el bix u tso’olol tumen le a’almajt’aan yaan ba’ax u yilo’ob yéetelo’.

U 5 Jatsts’íibil. Mixmáak ku béeytal ma’ u cha’abal u meentik le meyaj u yojelo’, industria, paaklankoonol wáaj le meyaj ma’alob ku taal ti’o’, wa ma’ wet’a’ano’obi’. U meenta’al le jáalk’abila’ chéen je’el u béeytal u we’et’el yéetel p’is óol jets’t’aane’, lekéen p’áatak ma’ u chíimpolta’al u páajtalil uláak’ máako’ob, wa yéetel jala’ach jets’t’aan, je’el bix jets’a’anil te’ a’almajt’aano’, lekéen p’áatak ma’ u chíimpolta’al u páajtalil kaaj. Mixmáak je’el u béeytal u luk’sa’al u náajalil u meyaje’, chéen je’el u béeytal wa yaan p’is óol jets’t’aane’.

A’almajt’aan kun jets’ik ti’ láalaj Péetlu’um, máakalmáak xokmeyajilo’ob kun k’a’abetchajal ti’ob u ju’unil ka’analxook uti’al ka jets’meyajta’ako’ob, bey xan le ba’axo’ob k’a’abet uti’al ka ts’a’abako’ yéetel ba’ax mola’ayilo’ob kun ts’áajiko’ob xan.

Mixmáak ku béeytal u xche’ beeta’al u meentik jump’éel meyaj wa ma’ chúuka’an u bo’olili’ yéetel wa ma’ u jach ch’a’ óoltmaji’, chéen ku béeytal ti’ le meyaj ku ts’a’abal bey bo’olsi’ipilil tumen le p’is óolal jala’acho’, le je’elo’ yaan u jéets’el ti’ le ba’axo’ob ku tso’olol te’ tu I yéetel te’ tu II jatsabil le 123 jatsts’íibo’.

Tu yóok’olal le ba’axo’ob k’a’abet ti’ tuláakal máake’, je’el bix jets’a’anil ti’ u ya’almajt’aanilo’obe’, chéen ku béeytal u meenta’al, ti’ le ts’oono’ob yéetel ti’ le juradoso’, bey xan u meyajta’al u kuuchil concejiles yéetel le yéeybal kuucho’obo’, tu náapulil wáaj ma’ tu náapulili’. U meyajilo’ob yéeybal yéetel sensales k’a’ana’antako’ob yéetel ma’ bo’olbili’, ba’ale’ yaan u bo’ota’al le ku meenta’alo’ob tumen máak u xokmaj u beetik je’el bix jets’a’anil te’ Noj A’almajt’aana’ yéetel a’almajt’aano’ob tu yóok’olal le je’ela’. Le meyajilo’ob ku meenta’al tumen máak u xokmajo’ ku k’a’abetchajal ti’ kaaje’ yaan u meenta’al yéetel yaan u bo’ota’al je’el bix jets’a’anil te’ a’almajt’aano’ bey xan le ma’ u yokol ich le je’elo’.

Le Mola’ay Nojpáajtalilo’ ma’ unaj u cha’ik u meenta’al mixjump’éel paaklank’axt’aan, paaklanmokt’aan wáaj k’axt’aan uti’al ka péets’ óolta’ak, ka luk’sa’ak wáaj ka jach tse’elek u jaalk’abil máak tu yóok’olal je’el ba’axake’.

Bey xane’, ma’ unaj u k’a’amal jump’éel k’axt’aan tu’ux ka jéets’ek u t’aanil u xche’ jóok’sa’al wamáax tu nojlu’um, bey xan wáaj ka u téek p’at wajayp’éel k’iin wáaj ka u jach p’at u beetik jump’éel xokmeyaj, industria wáaj paaklankoonol.

U paaklank’axt’aanil meyaje’ chéen ku béeytal u meentik u beeta’al le meyaj ch’a’at’anta’an te’ k’iino’ob kun jets’bil tumen le a’almajt’aano’, ka’alikil ma’ u máan ti’ jump’éel ja’ab u loobiltik le meyajnáalo’, yéetel ma’ u béeytal u k’uchul u meent, tu yóok’olal mixba’al, ka p’a’atak, ka tse’elek wáaj ka péets’ óolta’ak je’el máakalmáak ti’ le almejen wáaj le lu’unkab páajtalilo’obo’.

U p’áatal ma’ u meenta’al le ba’ax ku ya’alik le paaklank’axt’aano’, tu yóok’olal ba’ax yaan u yil le meyajnáalo’, le je’elo’ chéen kun béeytal u meentik ka u k’am u kajnáal ka’aka’ajil, tumen tu yóok’olal mixba’al je’el u béeytal u pa’ak’al sajbe’entsilil ti’e’.

U 6 Jatsts’íibil. Chéen tu yóok’olal u ts’a’abal k’aj óoltbil tuukulo’obe’, ma’ unaj u meenta’al mixjump’éel p’is óol wáaj tsolmeyaj xak’alkaxani’, le je’elo’ jets’elnak wa tumen ku loobiltik k’ambe’en kuxtal, u kuxtal uláak’ máako’ob wáaj u páajtalil uláak’ máako’ob, bey xan wa ku taasik si’ipilil wáaj ka u péek óolt u jets’ óolal kaaj; u páajtalil u núuka’al t’aane’ yaan u meenta’al je’el bix u je’ets’el tumen le a’almajt’aano’. U páajtalil nu’ukbest’aane’ yaan u kanáanta’al tumen le Mola’ay Nojpáajtalilo’.

Tuláakal máak yaan u páajtalil ti’ u k’aj óoltik jejeláas nu’ukbest’aan jach tu súutukil, bey xan ka u kaxt, ka u k’am yéetel ka u k’i’itbes tuláakal u jejeláasil nu’ukbest’aan yéetel tuukulo’ob ti’ je’el ba’axak nu’ukulil ts’áaj ojéelale’.

Mola’ay Nojpáajtalil kun táan óoltik u páajtalil máak uti’al ka u k’aj óolt u ka’analnu’ukulilo’ob ts’áaj ojéelal, bey xan ti’ u meyajilo’ob náachkunsajt’aan yéetel náachkunsajts’áaj ojéelalo’ob, páak’te’ yéetel le séebkunajtúuxt ojéelal yéetel le interneto’. Uti’al le je’elo’, Mola’ay Nojpáajtalil kun jets’ik bix kun máak’antbil le keetlam meyaj ka’alikil u ts’a’abalo’obo’.

Uti’al ka méek’nak’ta’ak le ba’ax ku tso’olol te’ jatsts’íiba’, yaan u ch’a’ óolta’al le ba’axo’oba’:

A. Uti’al ka jets’meyajta’ak u páajtalil u k’aj óolta’al le nu’ukbest’aano’, le Nojlu’um, le Péetlu’umo’ob yéetel le Distrito Federalo’, tak tu’ux ku k’uchul u páajtalilo’obe’, yaan u beelankuunta’alo’ob tumen le chuunt’aan yéetel le tojbe’ent’aano’oba’:

I. Tuláakal le nu’ukbest’aan yaan tu k’ab je’el máakalmáak mola’ay ti’ U Nojpáajtalilo’ob Jala’achil, A’almajt’aanil yéetel P’is Óolale’ (Poderes Ejecutivo, Legislativo y Judicial), jáalk’ab mola’ayo’ob, almejen mola’ayo’ob, kúuchilo’ob tsolmeyajtik u taak’in máak yéetel u t’áalk’ub kaaj, bey xan ti’ je’el máaxak wíinik, mola’ay wáaj u múuch’kabil meyajnáalo’ob ku k’amiko’ob yéetel ku jets’meyajtiko’ob u taak’in kaaj wáaj ku beetiko’ob jala’ach meyaj tu méek’tampáajtalil nojlu’umil, péetlu’umil yéetel méek’tankaajile’, ku ch’a’ óolta’al bey uti’al tuláakal máake’ yéetel chéen ku béeytal u mukulta’al wajayp’éel k’iin tu yóok’olal u k’a’abetil ti’ kaaj yéetel u kanáambalil nojlu’um, je’el bix kun jets’bil tumen le a’almajt’aano’obo’. Uti’al u na’ata’al le páajtalila’ k’a’abet u máan táanil u chuunt’aanil ts’áaj ojéelalil. Le máax wáaj le mola’ay yaan u kuch óolalo’obo’ k’a’ana’an u molts’íibtiko’ob tuláakal ba’ax ku taalbal ti’ u jets’meyajtik u nojbéeytalil, u páajtalil wáaj u nojbiilalo’ob, a’alamajt’aan kun jets’ik ti’ jach ba’axo’ob kun béeytal u k’a’amal tu’ux ku ya’ala’al mina’an le nu’ukbest’aano’.

II. Le nu’ukbest’aan yaan ba’ax u yil yéetel u kuxtal máak yéetel u chíikulilo’ob wíinike’, yaan u kanáanta’alo’ob je’el bix kun jets’bil tumen le a’almajt’aano’obo’, páak’te’ yéetel u jumpáayba’alo’obil.

III. Tuláakal máak, kex ma’ u ya’alik ba’axten u k’áat wáaj u yoksaj óoltik ba’ax u biilal ti’e’, ku béeytal u táakpajal xma’ bo’olil ti’ le táankaaj nu’ukbest’aano’, ti’ u chíikulilo’ob u wíinikil wáaj ka utskíinta’ak le je’elo’oba’.

IV. Yaan u je’ets’el bix kun béeytal u k’aj óolta’al le jáalk’ab nu’ukbest’aan yéetel ti’ le u tsolbeelankilo’ob xak’altajilo’, le je’elo’obo’ yaan u meenta’al tu táan le jáalk’ab mola’ayo’ob ka’anal yéetel ket óol u meyajo’ob ku je’ets’el tumen le Noj A’almajt’aana’.

V. Le máax wáaj le mola’ay yaan u kuch óolalo’obo’ k’a’ana’an u líik’sik u ju’uno’ob ti’ túumben tsolmeyaj ta’akumbáajilo’ob yéetel u ts’áajiko’ob k’aj óoltbil ti’ le u nu’ukulilo’ob túuxt’aan yano’obo’, le chúuka’an yéetel le túumben nu’ukbest’aan tu yóok’olal bix úuchik u jets’meyajtik u taak’in kaaj yéetel le chíikbesajilo’ob ku cha’ik u ts’a’abal k’aj óoltbil bix úuchik u beetik u xuultuukulo’ob yéetel ba’axo’ob kun taal tu paacho’ob.

VI. A’almajt’aano’ob kun jets’ik bix k’a’ana’an u ts’a’abal ojéeltbil tu táan kaaj le nu’ukbest’aan yaan ba’ax u yil yéetel le u taak’in kaaj ku k’u’ubul ti’ wíiniko’ob wáaj ti’ molayo’ob tumen le máako’ob wáaj le mola’ayo’ob yaan u kuch óolalo’obo’.

VII. U tséelta’al le belbest’aano’ob yaan ba’ax u yilo’ob yéetel u k’aj óolta’al le táankaj nu’ukbest’aano’ yaan u bo’olkuchta’al je’el bix kun jets’bil tumen le a’almajt’aano’obo’.

VIII. Ti’ le Nojlu’umo’ yaan u yantal jump’éel jáalkab mola’ay, ka’anal, keet yéetel múuch’ u ka’aj, yaan u muuk’ u ya’almajt’aanil yéetel u ba’albalilo’ob, jach yaan xan ka’anal jáalk’abil ti’, kaxan áantajil, u páajtalil uti’al ka u ch’a’ u t’aanil tu yóok’olal bix kun u jets’meyajtil u taak’in yéetel u jets’ik u nu’ukbes mola’ayil, tumen leti’ kun táan óoltik ka chíimpolta’ak u páajtalil u k’aj óolta’al le táankaaj nu’ukbest’aano’ yéetel ka kanáanta’ak le u chíikulilo’ob wíinik yaan tu k’ab le máak wáaj le mola’ay yaan u kuch óolalo’ob je’el bix u je’ets’el tumen le a’almajt’aano’.

Le jáalk’ab mola’ay ku xmáanchi’ita’al te’ jatsaba’, yaan u beelankuunta’al u meyaj tumen le a’almajt’aan yaan ba’ax u yil yéetel u sáasmeyajil yéetel u k’aj óolta’al le táankaaj nu’ukbest’aano’, bey xan ka kanáanta’ak le u chíikulilo’ob wíinik yaan tu k’ab le máak wáaj mola’ay yaan u kuch óolalo’obo’, je’el bix u je’ets’el tumen le chuun a’almajt’aan kun u jóok’s U Múuch’ Mola’ayil México uti’al ka u jets’ u tojbe’ent’aanilo’ob, u píik’kab chuunt’aanilo’ob yéetel u tsolbeelankilo’ob uti’al ka jets’meyajta’ak le páajtalila’.

Ka’alikil u meyaje’ yaan u beelankuunta’al tumen u chuunt’aanilo’ob jaajkunajil, toj a’almajil, jáalk’abil, keetkunajil, ma’alobmeyajil, tojtuukulil, ka’analmeyajil, sáasmeyajil yéetel ts’áaj ojéelalil.

Le táan óolal mola’ayo’ yaan u páajtalil ti’ u k’aj óoltik le ba’almeyajo’ob yaan ba’ax u yil yéetel u k’aj óolta’al le táankaaj nu’ukbest’aano’ yéetel ka kanáanta’ak le u chíikulilo’ob wíinik yaan tu k’ab je’el máakalmáak mola’ay ti’ U Nojpáajtalilo’ob Jala’achil, A’almajt’aanil yéetel P’is Óolale’, jáalk’ab mola’ayo’ob, almejen mola’ayo’ob, kúuchilo’ob tsolmeyajtik u taak’in máak yéetel u t’áalk’ub kaaj, bey xan ti’ je’el máaxak wíinik, mola’ay wáaj u múuch’kabil meyajnáalo’ob ku k’amiko’ob yéetel ku jets’meyajtiko’ob u taak’in kaaj wáaj ku beetiko’ob jala’ach meyaj tu méek’tampáajtalil nojlu’umil; le je’elo’ jumpáay ti’ le méek’tampáajtal ba’almeyajo’ob ku lúubul tu k’ab U Xuul Noj Kúuchilil P'is Óolal way Méxicoe’ (Suprema Corte de Justicia de la Nación), tumen wa bey ka úuchuko’ jump’éel u mola’ayil óoxtúul ka’anal p’is óolal kun kaxtik nu’ukbesajil. Yaan xan u k’aj óoltik le áantaj nu’ukulo’ob kun k’a’abetkuuntbil tumen le bo’olmola’ayo’ob tu yóok’olal u jets’t’aanilo’ob le u jáalk’ab ka’anal mola’ayilo’ob le péetlu’umo’ob yéetel le Distrito Federal tu’ux ku je’ets’el u ta’akbesajil, u mukulbe’ent’aanil, u mina’anil wáaj u kúulpachkuunajil le nu’ukbest’aano’, je’el bix u je’ets’el tumen le a’almajt’aano’.

Le nojlu’um táan óolal mola’ayo’, tumen bey unaj wáaj ku k’áata’al je’el bix unaj tumen le péetlu’um wáaj le Distrito Federal táan óolal mola’ayo’, ku béeytal u k’aj óoltik le xak’al áantaj nu’ukulo’ob chéen tu yóok’olal u jach k’a’abetil yéetel u nojbiilal u ka’ajilo’obo’.

A’almajt’aan kun jets’ik le nu’ukbest’aan kun tukultbil bey ta’akbe’en wáaj mukulbe’enile’.

U jets’t’aanilo’ob le táan óolal mola’ayo’ ku k’a’abetkuunsik u k’a’alal máak, jach jets’elnak yéetel mix táan u jelbesa’alo’ob wa uti’al le máak wáaj le mola’ay yaan u kuch óolalo’obo’. Le A’almaj Múuch’tambalnáal ti’ le Noj Jala’achilo’ (Consejero Jurídico del Gobierno) ku béeytal u k’a’abetkuunsik jump’éel xak’al áantaj nu’ukul tu táan U Xuul Noj Kúuchilil P'is Óolal way México je’el bix u je’ets’el tumen le a’almajt’aano’, chéen wa tumen le jets’t’aano’obo’ ku béeytal u péek óoltik u kanáambalil nojlu’um je’el bix u tso’olol tumen le a’almajt’aan yaan ba’ax u yil yéetelo’.

Te’ táan óolal mola’ayo’ ku táakpajal wuktúul túuxtbilmeyaji’. Uti’al ka a’ala’ak máaxo’obe’, U Mola’ayil Jets’ A’almajt’aano’ob, bey ts’o’ok u yáax beeta’al jump’éel k’áatchi’ ti’ u ts’e’ets’ekil kaaj, ka’alikil u yu’ubik u túuxt’aan le múuch’kab almejenilo’obo’, yéetel u yéeybal u ka’ajaats ti’ u yóoxjaats le máax táakpaja’ano’obo’, ku ya’alik u k’aaba’ le túuxtbilmeyaj unaj u k’amik le kuuch mina’an u yuumilo’, ka’alikil u ch’a’ óolta’al le tsolbeelankil jets’a’an te’ a’almajt’aano’. Le je’elo’ ku béeytal u k’áasta’al tumen U Noj Jala’achil México (Presidente de la República) ichil 10 u p’éelel k’iinmeyaj. Wa tumen U Noj Jala’achil México ma’ u ya’alik mixba’al tu yóok’olal te’ ichil le jets’k’iino’, le máax kun a’albil u k’aaba’ tumen le U Mola’ayil Jets’ A’almajt’aano’obo’ (Senado de la República), leti’ kun máan u k’am u kuuch túuxtbilmeyaj.

Wa tumen U Noj Jala’achil México ku k’áastik le k’aaba’ kun a’albilo’, le U Mola’ayil Jets’ A’almajt’aano’obo’ yaan u ts’áajik jump’éel túumben k’aaba’, je’el bix u tso’olol te’ xóot’ts’íib ts’o’ok u máano’, ba’ale’ yéetel u yéeybal u yóoxjaats ti’ u jo’ojaats le máax táakpaja’ano’obo’. Wa tumen ka k’áasta’ak le uláak’ k’aaba’o’, U Mola’ayil Jets’ A’almajt’aano’ob, je’el bix u tso’olol te’ xóot’ts’íib ts’o’ok u máano’, yéetel u yéeybal u yóoxjaats ti’ u jo’ojaats le máax táakpaja’ano’obo’, leti’ kun ts’áajik le túuxtbilmeyaj kun k’amik le kuuch mina’an u yuumilo’.

Le túuxtbilmeyajo’obo’ wukp’éel ja’ab kun xáantal tu kuucho’ob yéetel k’a’ana’an u chíimpoltiko’ob le ba’axo’ob jets’a’an te’ tu I, II, IV, V yéetel te’ tu VI jatsabil le u 95 jatsts’íibil le Noj A’almajt’aana’, ku ts’o’okole’ mix táan u béeytal u yantal ti’ob uláak’ meyaj, kuuch wáaj túuxtmeyajil, le je’elo’ ma’ jets’elnak ti’ le mina’an u bo’olilo’ob te’ ka’ansajxook, te’ ka’analna’at wáaj te’ áantaj mola’ayo’obo’; chéen ku béeytal u k’e’exelo’ob je’el bix u je’ets’el te’ tu Kamp’éel Jo’olts’íibil le Noj A’almajt’aana’ yéetel ku béeytal u almejen p’is óolta’alo’ob.

Ka’alikil u kaxta’al u yuumilo’ob le táan óolal mola’ayo’, unaj u kanáanta’al u keetil wíinik.

Le jo’olpóop túuxtbilmeyajo’ yaan u ts’a’abal tumen u yéet túuxtbilmeyajo’ob, ich mukulbe’en yéeybalil, uti’al jump’éel jatsk’iinmeyaj óoxp’éel ja’ab u súutukil, yéetel u páajtalil u ka’ yéeya’al uti’al uláak’ jatsk’iinmeyaj keet u súutukil; yaan u yantal u kuch óolalil u ts’áajik k’aj óoltbil jump’éel ja’abmanja’ab tsolmeyaj tu táan U Mola’ayil Jets’ A’almajt’aano’ob (Senado), te’ k’iin yéetel je’el bix kun jets’bil tumen le a’almajt’aano’.

Le táan óolal mola’ayo’ yaan u yantal ti’ jump’éel U Múuch’tambalil K’áatchi’il (Consejo Consultivo), tu’ux kun táakpajal 10 u túulul múuch’tambalnáal kun téetbilo’ob yéetel u yéeybal u ka’ajaats ti’ u yóoxjaats le máax táakpaja’ano’ob te’ tu Mola’ayil Jets’ A’almajt’aano’obo’. A’almajt’aan kun jets’ik le tsolbeelankilo’ob kun ch’a’ óoltbil uti’al ka u ts’áaj k’aj óoltbil u túuxt’aanilo’ob le Mola’ayo’. Ja’abmanja’ab kun k’exbil tu kuuch le ka’atúul múuch’tambalnáal jach ch’ija’ano’obo’, ba’ale’ ku béeytal u túuxt’anta’al u k’aaba’ob yéetel ka je’ets’eko’ob uti’al uláak’ jatsk’iinmeyaj.

A’almajt’aan kun jets’ik le séebkunaj tsolbeejilo’ob ku béeytal u kúunch’intik le táan óolal mola’ay uti’al ka u tojtáan u chíimpolta’al le u jets’t’aanilo’obo’.

Tuláakal jala’ach yéetel meyajnáal kaajile’, yaan u kuch óolalil ti’ob u múul áantajo’ob yéetel le táan óolal mola’ayo’, bey xan yéetel le máax táakpaja’ano’obo’, uti’al ka jóok’ok tu jach beel le u meyajo’obo’.

Le táan óolal mola’ayo’ yaan u k’axmeyajtik le ba’axo’ob kun u beeto’, yéetel le Nojlu’um mola’ay xak’alkaxano’, yéetel le ka’anal mola’ay yaan ba’ax u yil yéetel le ta’akumbáajilo’obo’, yéetel le mola’ay no’ojbesik u k’a’amal, u tsolts’íibta’al yéetel u ts’a’abal k’aj óoltbil le tsolxokobil yéetel le tsolkúuchilil nu’ukbest’aano’, bey xan yéetel u táan óolal mola’ayil le péetlu’umo’ob yéetel le Distrito Federalo’, yéetel u tuukulil ka mu’uk’a’ankuunsa’ak bix u ts’a’abal k’aj óoltbil u xuptaak’inil le Mola’ay Nojpáajtalilo’.

B. Tu yóok’olal náachkunsajt’aan yéetel náachkunsajts’áaj ojéelalo’ob:

I. Mola’ay Nojpáajtalil kun táan óoltik ti’ le kajnáalo’obo’, ka táakpajako’ob ti’ u múuch’kabil nu’ukbest’aan yéetel k’aj óolalil, yéetel u almejentuukulil wóol táakbesajil ti’ u túumben kuxtalil ts’íib, yéetel ba’axo’ob kun chukpachtbil ja’abmanja’ab yéetel láalaj wakp’éel ja’ab.

II. Le náachkunsajts’áaj ojéelalo’obo’ ba’alo’ob k’a’ana’an ti’ tuláakal máak, le beetike’ le Mola’ay Nojpajtalilo’ yaan u táan óoltik ka ts’a’abako’ob tu beel ich keetlamil, ma’alobil, jejeláasil, wóol yóok’olkaabil, paaklantsáaytajil, múuch’táakpajalil, ch’a’ajo’olil, jáalk’ab táakpajalil yéetel xma’ k’áatbesajil chéen bey u taalbalo’obo’.

III. Le náachkunsajt’aano’ jump’éel ba’al k’a’ana’an ti’ tuláakal máak, le beetike’ le Mola’ay Nojpáajtalilo’ yaan u táan óoltik ka ts’a’abak tu beel ich keetlamil yéetel ma’alobil, ka’alikil u ts’áajik u yáantajilo’ob le meyajtsil ti’ tuláakal le kaajo’, ka’alikil u kanáantik u jejeláasilil yéetel u jaajilil le nu’ukbest’aano’, bey xan ka u kux óolt u noj óolalilo’ob le nojlu’um ch’i’ibalilo’, ka’alikil u yáantaj uti’al ka beetchajak le ba’axo’ob jets’a’an te’ tu 3 jatsts’íibil le Noj A’almajt’aana’.

IV. Ku we’et’el u máansa’al le ts’áaj ojéelalil wáaj le k’a’aytuukul ku ts’a’abal k’aj óoltbil bey nu’ukbest’aan wáaj péektsilt’aane’; yaan u je’ets’el bix kun beelankuuntbil u ba’almajilo’ob yéetel bix kun k’áatmantbil le ba’axo’ob k’a’abet uti’al ka máansa’ak tu táan kaajo’, páak’te’ yéetel le ba’axo’ob yaan u yil yéetel u ka’aka’ajil le ts’áabilnáalo’ob tu yóok’olal le nu’ukbest’aan kun máansbil tu k’aaba’ uláak’ máako’obo’, ka’alikil ma’ u loobiltik u jáalk’abil t’aan yéetel ts’áaj k’aj óolal.

V. A’almajt’aan kun jets’ik jump’éel péetlu’um mola’ay kaaj yaan u ka’anal jáalk’abil, u yojel u meyaj, ku jets’t’aan yéetel ku kaxan áantajil, le je’elo’ yaan u yilik u ts’áajik ich xma’ náajalil le náachkunsajt’aano’, yéetel u tuukulil ka tojtáan óolta’ak u táakpajal u jach ya’abil máak te’ tu láalaj péetlu’umilo’ob le Nojlu’uma’, ti’ le ba’almajilo’ob ku táakmuk’tiko’ob le nojlu’um táakbesajilo’, u kaansa’al xook, meyajtsilil yéetel lu’unkabilil, keetkuxtal ichil xch’uupo’ob yéetel jxiibo’ob, u ts’a’abal k’aj óoltbil nu’ukbest’aan jach je’el bixo’, tu tojtuukulil, tu súutukil yéetel tu jaajil tu yóok’olal ba’ax ku yúuchul way nojlu’um yéetel táanxel nojlu’umil, yéetel u ts’áajik u súutukil u k’aj óolta’al ba’axo’ob ku meyajta’al tumen uláak’ máako’ob, bey xan ti’ le u chíikulta’al u jejeláasil yéetel u ya’abilil tuukul yéetel t’aan mu’uk’a’ankuunsiko’ob u yéeybal kuxtal le kaajo’.

Le mola’ay kaajo’ yaan u yantal ti’ jump’éel U Múuch’tambalil Lu’unkabil (Consejo Ciudadano) yéetel u tuukulil ka u tojtáan u jáalk’abilil yéetel jump’éel u almejentuukulil ts’íib jach je’el bixo’ yéetel toj u tuukulil. Ti’ kun táakpajal bolontúul nojbe’en múuch’tambalnáal kun téetbilo’ob ka’alikil u ch’a’ óolta’al jump’éel nonoj k’áatchi’ tu táankaaj yéetel u yéeybal u ka’ajaats ti’ u yóoxjaats le máax táakpaja’ano’ob te’ tu Mola’ayil le Jets’ A’almajt’aano’obo’, wáaj lekéen u je’elsubáaje’, te’ Masabk’iin Mola’ayo’. Le múuch’tambalnáalo’obo’ ich p’aatlampaachilil kun u meyajt u kuucho’ob, le beetik ja’abmanja’ab kun k’exbil tu kuuch le ka’atúul jach ch’ija’ano’obo’, ba’ale’ ku béeytal u je’ets’elo’ob tumen U Mola’ayil Jets’ A’almajt’aano’ob uti’al uláak’ jatsk’iinmeyaj.

U Jo’olpóopil (Presidente) le mola’ay kaajo’ yaan u ts’a’abal, ka’alikil u yu’uba’al u túuxt’aan U Noj Jala’achil México, yéetel u yéeybal u ka’ajaats ti’ u yóoxjaats le máax táakpaja’ano’ob te’ tu Mola’ayil le Jets’ A’almajt’aano’obo’, wáaj lekéen u je’elsubáaje’, te’ Masabk’iin Mola’ayo’; jo’op’éel ja’ab kun xáantal tu kuuch, ba’ale’ ku béeytal u ka’ ts’a’abal uti’al jump’éel túumben jatsk’iinmeyaj chéen uláak’ juntéen, yéetel chéen ku béeytal u k’e’exel tumen U Mola’ayil le Jets’ A’almajt’aano’obo’, láayli’ yéetel u ya’abilil le yéeybalo’.

U Jo’olpóopil le mola’ayo’ ja’abmanja’ab kun u ts’áaj k’aj óoltbil ti’ U Nojpáajtalilo’ob Jala’achil yéetel A’almajt’aanil ti’ México jump’éel u tsolts’íibil meyajo’ob; uti’al le je’elo’ yaan u táakpajal tu táan U Múuch’ Mola’ayil México (Cámaras del Congreso) je’el bix kun jets’bil tumen le a’almajt’aano’obo’.

VI. A’almajt’aan kun jets’ik u páajtalil le máaxo’ob kun k’a’abetkuunsik le náachkunsajts’áaj ojéelalo’obo’, le máaxo’ob kun k’amiko’, bey xan u nu’ukulilo’ob uti’al ka kanáanta’ako’ob.

U 7 Jatsts’íibil. Mix táan u tse’elel u jáalk’abil u k’i’itbesa’al t’aano’ob, nu’ukbest’aano’ob yéetel tuukulo’ob, je’el ti’ ba’axak kúuchile’. Mix táan u béeytal u xo’ot’ol le páajtalila’, ka’alikil u k’a’abetkuunsa’al ba’alo’ob ma’ taats’ u ka’ajo’ob, je’el bix u máan u k’abil le jala’ach wáaj máak péets’meyajilo’, ti’ u ju’unil péektsilt’aano’ob, ti’ u yóol iik’ wáaj ti’ nu’ukulo’ob ku k’a’abetkuunsa’al uti’al u k’i’itbesa’al nu’ukbest’aan wáaj ti’ uláak’ je’el ba’axak kúuchil yéetel u ka’analnu’ukulilo’ob ts’áaj ojéelal uti’al ma’ u cha’abal u máansa’al yéetel u t’i’it’besa’al tuukul yéetel t’aano’ob.

Mixjump’éel a’almajt’aan yéetel mixjuntúul jala’ach ku béeytal u yáax jets’ik u t’aanil u wet’ik, mix u xot’ik u jáalk’abil ts’áaj k’aj óolal, tumen chéen ku náakal u páajtalilo’ob ti’ le ba’axo’ob ku je’ets’el te’ tu yáax xóot’ts’íibil le u 6 jatsts’íibil le Noj A’almajt’aana’. Ti’ mixjump’éel súutukil ku béeytal u xche’ ch’a’abal le ba’albalilo’ob ku k’a’abetkuunsa’al uti’al u ts’a’abal k’aj óoltbil nu’ukbest’aan, t’aano’ob yéetel tuukulo’ob, bey u nu’ukulil si’ipilile’.

U 8 Jatsts’íibil. Le kuchnáalo’ob yéetel le meyajnáal kaajilo’obo’ yaan u chíimpoltiko’ob u páajtalil k’áatankil, chéen wa tumen le je’elo’ ku pa’ajo’olta’al u ts’íibil, ich jets’elnak óolal yéetel tsikbe’enil; ba’ale’ tu yóok’olal almejenile’ le páajtalilo’ chéen ku béeytal u k’a’abetkuunsa’al tumen u lu’unkabilo’ob México.

Ti’ tuláakal k’áatankile’ k’a’ana’an u jéets’el jump’éel ch’a’at’aan ts’íibta’an tumen le jala’ach k’amo’, leti’ xane’ yaan u yantal ti’ u kuch óolalil u ts’áajik ojéeltbil tu séeba’anil ti’ le máax beetik le k’áatankilo’.

U 9 Jatsts’íibil. Mix táan u béeytal u xo’ot’ol u páajtalil u nupikubáaj wáaj u much’ikubáaj máak ich jets’elnak óolal yéetel je’el ba’axak tuukul toj u ka’ajile’; ba’ale’ chéen u lu’unkabilo’ob México ku béeytal u beetiko’ob uti’al ka táakpajako’ob ti’ u almejen ba’almeyajil le nojlu’uma’. Mixjump’éel k’atun múuch’tambalil yaan u páajtalil ti’ u tsikbalt’aan.

Mix táan u ch’a’ óolta’al bey ma’ utse’, yéetel mix táan u béeytal u xu’ulbesa’al jump’éel mola’ayt’aan wáaj múuch’tambal tu’ux ku tukulta’al u meenta’al jump’éel k’áatankil wáaj uti’al u ts’a’abal ojéeltbil jump’éel táankaajtakpool tu yóok’olal waba’ax ti’ juntúul jala’achil, chéen wa ma’ u ya’ala’al loolobt’aano’ob ti’, mix ka k’a’abetkuunsa’ak k’aak’as loobilal wáaj yaayajt’aan uti’al ka sajbesa’ak wáaj ka xche’ beeta’ak u kaxtik nu’ukbesajil je’el bix kun k’áatbil ti’e’.

U 10 Jatsts’íibil. U kajnáalilo’ob U Múuch’ Péetlu’umilo’ob Méxicoe’ yaan u páajtalil u yantal ti’ob ts’oon tu yotocho’ob, uti’al ka u kanáantubáajo’ob yéetel ka u ya’almaj tokubáajo’ob, jumpáay ti’ le wet’a’ano’ob tumen le Nojlu’um A’almajt’aano’ (Ley Federal) yéetel xan ti’ le jóok’sa’an uti’al k’a’abetchajal chéen ti’ le Lu’um K’atunilo’ (Ejército), le K’áak’nab K’atunilo’ (Armada), le Ik’náal K’atunilo’ (Fuerza Aérea) yéetel le Nojlu’um Kanáambalilo’ (Guardia Nacional). Nojlu’um a’almajt’aan kun jets’ik le súutkuxtalo’ob, bixij, ba’axo’ob k’a’abet yéetel le kúuchilo’ob tu’ux kun béeytal u ts’a’abal u páajtalil u yantal ts’oon ti’ le kajnáalo’obo’.

U 11 Jatsts’íibil. Tuláakal máak yaan u páajtalil ti’ u yokol tu Nojlu’umil México, u jóok’oli’, u máan tu lu’umil yéetel u k’exik tu’ux kajakbal, ka’alikil ma’ u k’a’abetchajal u ju’unil kanáambalil, nojlu’unju’un, u ju’unil ts’áaj páajtalil wáaj uláak’ ju’un óoli’ bey le je’elo’obo’. U jets’meyajta’al le páajtalila’ yaan u p’áatal tu k’ab u nojbéeytalil le p’is óolal jala’acho’, wa tu yóok’olal u si’ipilnáal wáaj u kajnáal ka’aka’ajil máak, yéetel tu k’ab le tsolmeyaj jala’acho’, le ba’axo’ob yaan u yil yéetel le xu’ulbesajilo’ob kun ts’a’abil tumen le a’almajt’aano’ob tu yóok’olal u bimbalmáak, u taalbalmáak yéetel ti’ tuláakal u toj óolalil U Nojlu’umil México, wáaj tu yóok’olal k’aak’as táanxelnojlu’umil kaja’ano’ob way Méxicoe’.

Wa táan u máan chukbil máak, tu yóok’olal almejen takpoolile’, tuláakal máak yaan u páajtalil ti’ u k’áatik k’ambe’enkúuchil; tu yóok’olal u ch’a’ óotsilil wíinike’, yaan u k’amik kanáambalil. A’almajt’aan kun no’ojbesik tu’uxil u taalo’ob yéetel tu’ux xan ma’.

U 12 Jatsts’íibil. Tu Múuch’ Péetlu’umilo’ob Méxicoe’, ma’ u ts’a’abal ajaw nojk’aaba’ob, mix máansbil páajtalil yéetel nojtsikbe’enilo’ob, yéetel mix táan u chíimpolta’al le ku ts’a’abalo’ob tumen le uláak’ nojlu’umo’obo’.

U 13 Jatsts’íibil. Mixmáak je’el u béeytal u p’is óolta’al yéetel a’almajt’aano’ob wáaj tumen kúuchil p’is óolalo’ob ma’ uti’al jala’ache’. Mixjuntúul máak wáaj mixjump’éel mola’ay je’el u béeytal u yantal péetkanáanil ti’e’, mix u k’am óoltik uláak’ bo’ol, wa ma’ leti’ le áantajilo’ob ku ts’a’abal tu yóok’olal le meyaj táankaajilo’obo’ yéetel jets’a’ano’ob tumen le a’almajt’aano’. Láayli’ ts’aka’an le k’atun péetkanáanil uti’al le si’ipilo’ob paachilkuuntik le u tojmeyajil k’atunilo’; le kúuchil k’atun p’is óolalo’obo’ ti’ mixjump’éel súutukil yéetel tu yóok’olal mixba’al je’el u béeytal u xit’ik méek’tampáajtalilo’ob ti’ máaxo’ob mix táakpaja’ano’ob te’ Lu’um K’atunilo’. Lekéen anak jump’éel k’atun si’ipilil tu’ux ka táakpajak juntúul lu’unkabile’, le je’elo’ unaj u k’aj óolta’al tumen le kajnáal jala’ach yaan ba’ax u yil yéetelo’.

U 14 Jatsts’íibil. Mixjump’éel a’almajt’aan kun jets’bil wa tumen yéetele’ ku loobilta’al u páajtalil máak.

Mixmáak je’el u béeytal u luk’sa’al u jáalk’abil wáaj ba’axo’ob u ti’ale’, mix xan u páajtalilo’ob, wa ma’ chéen ka’alikil u meenta’al p’is óolal tu táan le kúuchil p’is óolal yáax jets’a’ano’obo’, tu’ux ka chíimpolta’ak le ba’axo’ob jach k’a’ana’an ti’ le u tsolbeelankilo’, je’el bix u tso’olol tumen le A’almajt’aano’ob ts’o’okili’ u yáax ts’a’abal k’aj óoltbil ma’ili’ úuchuk le talamilo’.

Lekéen meenta’ak le si’ipilnáal p’is óolalo’obo’, ku we’et’el u xche’ je’ets’el, chéen tu yóok’olal wa óol beyo’, yéetel xan wa tumen u ya’abil tuukul a’alike’, bo’olsi’ipilil ma’ jets’nojt’anta’an tumen jump’éel a’almajt’aan jach jets’elnak ti’ le si’ipil ku xmáanchi’ita’alo’.

Lekéen meenta’ak le kajnáal p’is óolalo’obo’, le u ts’ook ts’okt’aanil p’is óolalo’ k’a’ana’an u ch’a’ikubáaj yéetel u ts’íibil wáaj yéetel bix u ya’almaj na’ata’al le a’almajt’aano’, yéetel lekéen u binette’ yaan u yáantikubáaj ti’ u píik’kab chuunt’aanilo’ob páajtalil.

U 15 Jatsts’íibil. Ma’ tu cha’abal u meenta’al nojk’axt’aano’ob uti’al ka k’u’ubuk almejen si’ipilnáal táanxelnojlu’umilo’ob, mix uti’al le péetlu’um si’ipilnáal paalitsilta’ano’ob bin ka’ach te’ nojlu’um tu’ux tu beetaj u si’ipilo’obo’; mix k’axt’aano’ob wáaj nojk’axt’aano’ob tu’ux ka k’askúunta’ak le wíinik páajtalilo’ob k’am óolta’an tumen le Noj A’almajt’aana’ yéetel te’ tu nojk’axt’aanil nojlu’umilo’ob tu’ux táakpaja’an U Nojlu’umil Méxicoo’.

U 16 Jatsts’íibil. Mixmáak je’el u béeytal u p’e’elta’al ti’ u máakilil, u láak’tsilil, tu’ux kajakbal, tu yóok’olal u ju’uno’ob wáaj ba’axo’ob yaan ti’, wa ma’ chéen yéetel u ts’íibtbil a’almajt’aan le mola’ay yaan u páajtalil ti’o’, tu’ux ku chuunt’antik yéetel ku tsolik ich a’almajil tu’ux u taal u yóolal le ba’ax kun meentbilo’.

Tuláakal máak yaan u páajtalil ti’ ka kanáanta’ak u chíikulilo’ob u wíinikil, ka táakpajaki’, ka utskíinta’ak yéetel ka mina’ankuunsa’ako’ob, bey xan ka u ts’áaj ojéeltbil u xma’ éejenil, je’el bix u je’ets’el tumen le a’almajt’aano’, tumen leti’ kun jets’ik le ba’axo’ob tu’ux ma’ jets’elnak le chuunt’aano’ob kun beelankuuntik u meyajta’al le chíikulilo’obo’, tu yóok’olal u kanáambalil nojlu’um, u belbest’aanilo’ob táankaaj, u kanáambalil yéetel u toj óolalil táankaaj wáaj uti’al ka kanáanta’al u páajtalil uláak’ máako’ob.

Ma’ tu béeytal u k’áata’al ka chu’ukuk máak wa ma’ tumen le p’is óolal jala’acho’, yéetel wa ma’ yáax meenta’ak u takpoolil wáaj u yaayajtakpoolil jump’éel ba’al jets’a’an bey si’ipilil tumen le a’almajt’aano’, ku bo’olsi’ipilta’al ka’alikil u luk’sa’al le jáalk’abilo’, wa yaan ba’axo’ob jets’ik ts’o’ok u meenta’al le si’ipililo’ yéetel wa yaan u beetbe’entsilil wa le máax taka’an u poolo’, leti’ jmeent wáaj jtáakpaji’.

Le jala’ach kun jets’meyajtik jump’éel p’is óol k’áatajil chuuke’, k’a’ana’an u ts’áajik tu k’ab juntúul p’is óolal le máax takpolta’ano’, tu séeba’anil yéetel tu táan u ka’aka’ajil kun jach p’áatal. U kúulpachkuunajil le je’elo’ yaan u bo’olsi’ipilta’al tumen le a’almaj bo’olsi’ipilo’.

Je’el máaxake’ ku béeytal u chukik le máax péek u yóol ka’alikil táan u meentik jump’éel si’ipilil wáaj bey jach táant u ts’o’okol u meentike’, uti’al ka u ts’áaj tu séeba’anil tu k’ab le jala’ach yaan jach naats’ ti’o’, yéetel xan ich séeba’anile’, tu k’ab le Mola’ay Xak’alkaxansi’ipilo’ (Ministerio Público). Unaj u jáan ts’íibta’al ba’axten jchu’uk le máako’.

Chéen ti’ ba’axo’ob jach tatajkil, lekéen anak jump’éel yaayaj si’ipilil bey ch’a’ óolta’anik tumen le a’almajt’aano’, yéetel wa jets’elnak u péek óolalil u púuts’ul tu k’ab le p’is óolal le máax ku tukulta’al jbeeto’, chéen xan wa ma’ u béeytal u yúuchul tu táan juntúul p’is óolal jala’ach tu yóok’olal u súutukil k’iin, u kúuchilil wa bix úuchik le si’ipililo’, le Mola’ay Xak’alkaxansi’ipilo’ ku béeytal, tu táan u ka’aka’ajile’, u jets’t’antik ka chu’ukuk, ka’alikil u chuunt’antik yéetel u tsolik le chíikulalo’ob táan óoltik le ba’ax ku meentiko’.

Ti’ ba’axo’ob jach tatajkil wáaj lekéen chu’ukuk máak táan u meentik u si’ipile’, le p’is óolal kun k’amik u túuxtajilil le máax chuka’ano’, tu séebakil k’a’ana’an u ka’ajaajkuntik ka k’a’alak wáaj u ts’íibt’antik ka cha’abak, yéetel uláak’ ba’alo’ob jets’a’an tumen le a’almajt’aano’.

Le p’is óolal jala’acho’, yéetel u k’áatankil le Mola’ay Xak’alkaxansi’ipilo’ yéetel tumen yaan ba’ax ilbil yéetel u si’ipilililo’ob múuch’kab si’ipilnáale’, ku béeytal u ts’íibt’antik u ma’achal juntúul máak, yéetel le jejeláas kúuchilil yéetel súutukil ku je’ets’el tumen le a’almajt’aano’, ka’alikil ma’ u máan ti’ 40 u p’éelel k’iin, chéen xan wa tumen k’a’ana’an uti’al ka jóok’ok tu beel le xak’alkaxano’, u kanáanta’al máako’ob wáaj a’almaj ba’albalilo’ob, wáaj xan lekéen anak u jets’elnak péek óolalil u púuts’ul tu k’ab le p’is óolal le máax takpolta’ano’. Le jets’k’iina’ ku béeytal u xaankunsa’al, chéen xan wa tumen le Mola’ay Xak’alkaxansi’ipilo’ ku jajalt’antik láayli’ ts’aka’an le ba’axo’ob jmeent u yúuchulo’. Je’el bixake’, u jach táaj xaanil le k’albáajilo’ ma’ unaj u máan ti’ 80 u p’éelel k’iini’.

Tu yóok’olal múuch’kab si’ipilnáale’ ku na’ata’al bey jump’éel múuch’tambal tu’ux ku táakpajal óoxtúul wáaj maanal ti’ óoxtúul máaki’, uti’al ka u meent si’ipililo’ob ich mantats’il wáaj u yuul, je’el bix u je’ets’el te’ a’almajt’aan yaan ba’ax u yil yéetelo’.

Mixjuntúul máak péek óolal u ka’aj ku béeytal u k’a’alal maanal ti’ 48 u p’éelel jatsk’iin tumen le Mola’ay Xak’alkaxansi’ipilo’, ichil le jets’k’iino’ k’a’ana’an u jets’t’anta’al ka cha’abak wáaj ka ts’a’abak tu k’ab le p’is óolal jala’acho’; le jets’k’iina’ ku béeytal u k’a’ap’éelkuunsa’al chéen lekéen táan óolta’ak bey múuch’kab si’ipilnáal tumen le a’almajt’aano’. U máan u k’abil ti’ le je’el ba’axak ts’o’ok u tso’ololo’, yaan u bo’olsi’ipilta’al tumen le a’almaj bo’olsi’ipilo’.

Ti’ tuláakal u jets’t’aanil xak’altajil, chéen le p’is óolal jala’ach ku béeytal u meentiko’, yéetel u k’áatankil le Mola’ay Xak’alkaxansi’ipilo’, yaan u tso’olol ba’ax kúuchilil kun xak’altbil, máax wáaj máaxo’ob kun chukbilo’ob yéetel le ba’alo’ob ku kaxta’alo’obo’, tumen chéen xan ti’ unaj u náakal le ba’ax kun meentbilo’, yéetel lekéen ts’o’okoke’, ku líik’sa’al jump’éel ju’un tsolts’íibta’an, tu táan ka’atúul no’oxt’aan t’ana’an tumen le máax kaja’an te’ kúuchil kun xak’altbilo’, wa xan tumen ma’ kula’an wáaj ma’ u k’áate’, leti’ le jala’ach kun meentik le xakaltajil kun a’alik máaxo’obo’.

U tsikbal máake’ mix táan u béeytal u táalk’abta’alo’ob. A’almajt’aan kun bo’olsi’ipiltik je’el ba’axak ba’al loobiltik u jáalk’abil yéetel u meenta’al chéen ich máako’obil le tsikbalo’obo’, jumpáay ti’ lekéen ts’a’abak tumen juntúul ti’ le máax táakpaja’an te’ tsikbalo’obo’, wa bey u yóot óolalo’obo’. P’is óolal kun xak’al iltik tak tu’ux ku béeytal u náakalo’ob, chéen xan wa tumen yaan nu’ukbest’aan yaan ba’ax u yil yéetel u meenta’al jump’éel si’ipilil. Tu yóok’olal mixba’al ku béeytal u k’a’amal tsikbalo’ob ku táats’máansiko’ob u páajtalil mukulbe’ent’aanil ku je’ets’el tumen le a’almajt’aano’.

Chéen le nojlu’um p’is óolal jala’ach, yéetel u k’áatankil le nojlu’um jala’ach ku nojbéeykunta’al tumen le a’almajt’aano’ wáaj le u jo’olpóopil le Mola’ay Xak’alkaxansi’ipil te’ péetlu’um ku xmáanchi’ita’alo’, ku béeytal u ts’áajik u páajtalil u k’áasta’al je’el máakalmáak u tsikbal máake’. Uti’al le je’elo’, le jala’ach yaan u páajtalil ti’o’, k’a’ana’an u chuunt’antik yéetel u tsolik ich a’almajil tu’ux u taal u yóolal le k’áatankilo’, tu’ux xan ka u tsol, ba’ax k’áastajil, máax ku táakpajalo’obi’ yéetel buka’aj kun xáantal. Le nojlu’um p’is óolal jala’acho’, ma’ tu béeytal u ts’áajik le páajtalilo’oba’, wa yaan ba’ax u yilo’ob tu yóok’olal yéeybalil, xak’alkaxanil, komba’albalil, kajnáalil, meyajil wáaj tsolmeyajil, mix xan tu yóok’olal u tsikbal le máax k’ala’an yéetel le u yáantajnáalilo’.

Le U Nojpáajtalilo’ob P’is Óolalo’ (Poderes Judiciales) yaan u yantal ti’ob péets’meyaj p’is óolalo’ob kun kaxtiko’ob nu’ukbesajil, tu séebakil yéetel je’el ti’ ba’axake’, ti’ u k’áatankilo’ob u yáax kanank’albáajilo’ob, u yáax k’áat áantajilo’ob yéetel u ka’anal xak’alkaxanil le jala’acho’, tu’ux ku k’áata’al ka anak p’is óol péets’meyajil, ka’alikil u táan óolta’al u páajtalil le máaxo’ob ku tukulta’al ts’o’ok u beetiko’ob jump’éel si’ipilo’ yéetel le máaxo’ob loobilta’an wáaj a’ala’an ba’al ti’obo’. K’a’ana’an u yantal jump’éel jaajkunaj tsolts’íib ti’ tuláakal le tsikbalo’ob kun úuchul ichil le p’is óolalo’ob yéetel le Mola’ay Xak’alkaxansi’ipilo’ yéetel uláak’ jala’acho’ob yaan u páajtalil ti’ob.

Le k’áastajilo’ob éejenta’an u meenta’alo’obo’, yaan u chíimpoltiko’ob le ba’axo’ob ku k’áata’al yéetel le xu’ulsajilo’ob jets’a’ano’ob te’ a’almajt’aano’obo’. U chíikbesajil le k’áastajilo’ob ma’ u chíimpoltiko’ob le je’elo’, yaan u p’áatal mina’an u jaajkunaj biilal.

Le tsolmeyaj jala’acho’ ku béeytal u bin u xíimbalt máak tu yotoch chéen uti’al ka u jach il wa ts’o’ok u chíimpolta’al le toj óolal yéetel le polis belbest’aano’obo’; yéetel u k’áatik ka e’esa’ak le áanalte’ob yéetel le ju’uno’ob jach k’a’ana’antak uti’al ka jaajkunta’ak wa ts’o’ok u meenta’al le xak’alkaxan belbest’aano’obo’, ka’alikil u ch’a’ikubáaj le je’elo’oba’, ti’ le a’almajt’aan yaan ba’ax u yilo’ob yéetelo’ yéetel ti’ le túuxtbil jets’t’aano’ob meenta’an uti’al le xak’altajilo’obo’.

Le paaklank’exts’íib jula’an ti’ waba’ax ku bin u máansa’al te’ kúuchil túuxtbilts’íibo’obo’, ma’ tu béeytal u jóok’sa’al ilbil, wa ka meenta’ake’ yaan u bo’olsi’ipilta’al tumen le a’almajt’aano’.

Tu k’iinilo’ob jets’elnak óolale’ mixjuntúul máak ti’ le Lu’um K’atunilo’, ku béeytal u yokol ti’ jump’éel naj, wa ma’ u k’áat u yuumili’, mix u xche’ k’áatik waba’ax áantajil. Tu k’iinilo’ob kíinsajtáambale’, le k’atunnáalo’obo’ ku béeytal u xíik k’áatiko’ob naj uti’al u yantalo’ob, nu’ukulo’ob, janal yéetel uláak’ áantajilo’ob, je’el bix u je’ets’el tumen le k’atun a’almajt’aan yaan ba’ax u yil yéetelo’.

U 17 Jatsts’íibil. Mixmáak ku béeytal u meentik p’is óolal chéen tu juunal, mix u meentik k’aak’as loobilal uti’al u ba’atelt’antik u páajtalil.

Tuláakal máak yaan u páajtalil ti’ ka meenta’ak p’is óolal ti’ tumen le kúuchil p’is óolalo’ob ts’aaja’an u jáalk’abil uti’al ka u meento’ob te’ jets’k’iino’ob yéetel je’el bix u je’ets’el tumen le a’almajt’aano’obo’, ka’alikil u ts’áajiko’ob ojéeltbil u jets’t’aano’ob tu séeba’anil, tu chúuka’anil yéetel keet ti’ máak. Le p’is óolal ku meentiko’obo’ xma’ bo’olil u ka’aj, le meentike’, wet’a’an le bo’olbil p’is óolalo’obo’.

U Múuch’ Mola’ayil México kun ts’áajik k’aj óoltbil le a’almajt’aano’ob kun no’ojbesik le múuch’kab tojbe’emba’alo’obo’. Leti’ le a’almajt’aano’ob kun jets’ik tu yóok’olal ba’axo’ob kun jets’meyajtbil, u tsolbeelankilo’ob le p’is óolalo’ yéetel bix kun utskíintbil le loobilalo’. Chéen le nojlu’um p’is óolalo’ob kun k’aj óoltiko’ob le tsolbeelankilo’ob yéetel le nu’ukbesajilo’obo’.

A’almajt’aano’ob kun táanilbe’entukultiko’ob uláak’ nu’ukbesajilo’ob uti’al u kaxta’al utskíinajil ti’ le k’uuxilo’obo’. Tu yóok’olal bo’olsi’ipilile’, yaan u no’ojbesiko’ob u jets’meyajta’alo’ob, u tojtáan óoltiko’ob ka utskíinta’ak le loobilalo’ yéetel u jets’iko’ob ti’ ba’axo’ob kun k’áatbil p’is óol kananmeyajil.

Le ts’okt’aano’ob kun xu’ulbesik le t’analt’aan tsolbeelankilo’obo’, k’a’ana’an u tso’olol tu táan le múuch’kab u’uyajnáalo’obo’, ka’alikil u yáax t’a’anal le máaxo’ob unaje’.

Le nojlu’um yéetel le péetlu’um a’almajt’aano’obo’ yaan u jets’iko’ob le ba’axo’ob k’a’ana’an uti’al ka táan óolta’ak u jáalk’abil le kúuchil p’is óolalo’obo’ yéetel u jets’meyajtik jach tu beel le u jets’t’aanilo’obo’.

Nojlu’um, Péetlu’umo’ob yéetel Distrito Federale’ yaan u táan óoltiko’ob ka yanak jump’éel mola’ay táankaaj áantajil bey jach ma’alob uti’al le kajnáalo’obo’ yéetel u tojtáan óoltiko’ob le ba’axo’ob k’a’ana’an uti’al ka yanak jump’éel u ka’anal meyajil le áantajnáalo’obo’. U náajal le áantajnáalo’obo’, ma’ unaj kaabal ti’ le buka’aj ku náajaltik u meyajnáalilo’ob le Mola’ay Xak’alkaxansi’ipilo’.

Mixmáak u béeytal u k’a’alal chéen tu yóok’olal u p’aaxo’ob ti’ uláak’ máak.

U 18 Jatsts’íibil. Chéen tu yóok’olal jump’éel si’ipilil tu’ux jets’a’an u luk’sa’al jáalk’abile’, ku béeytal u kanank’alta’al máak. U kúuchil le je’elo’, k’a’ana’an jela’an ti’ le kun jets’bil uti’al ka ts’okbo’ota’ak le si’ipilo’obo’ yéetel yaanal tu’ux ku p’áatal jump’éel ti’ uláak’i’.

Le múuch’ kúuchil k’alsi’ipilnáalo’ yaan u tsoltukulta’al u ka’aj tu yóok’olal u tojbe’ent’aanil ka chíimpolta’ak u páajtalilo’ob wíinik, meyajil, ka’ansajmeyajil, tsáajxookil, toj óolalil yéetel báaxalil, bey u táambejilo’ob uti’al ka béeychajak u ka’ múuch’kajtal ich kaaj le máax ts’okt’anta’an u bo’olsi’ipililo’, yéetel ka ila’ak ma’ u ka’ kaxtik u si’ipil, ka’alikil u táan óoltik le áantajilo’ob ku taasik le a’almajt’aan ti’o’. Le xch’uupo’obo’ unaj u bo’otik u si’ipilo’ob ti’ kúuchilo’ob jatsa’an ti’ le tu’ux ku k’a’alal le jxiibo’ob táan xan u bo’otik u si’ipilo’obo’.

Nojlu’um, Péetlu’umo’ob yéetel Distrito Federale’ ku béeytal u máak’antik k’axt’aano’ob uti’al ka u ts’okbo’ot u si’ipil le máax ts’okt’anta’an ti’obo’ -wa tumen le je’elo’obo’ oka’an ichil ba’ax u ka’ajo’ob-, ti’ kúuchil k’alsi’ipilnáalo’ob táabalo’ob ti’ jump’éel jela’an méek’tampáajtal.

Nojlu’um, Péetlu’umo’ob yéetel Distrito Federale’ yaan u jets’iko’ob ich u péetilo’ob meyaje’ jump’éel chúuka’an nu’ukbesaj p’is óolal uti’al ka meyajta’ak ti’ máax ku ya’ala’al ku meentik ba’alo’ob ku yila’al bey si’ipile’ tumen le a’almaj bo’olsi’ipilo’obo’, bey xan ka yanak 12 u p’éelel ja’ab ti’ ba’ale’ ma’ xan táan u k’uchul 18 u p’éelel ja’ab ti’, tu’ux ku kanáantbil u najmatmajilo’ob tuláakal máake’ tumen le Noj A’almajt’aana’, bey xan le k’a’ana’an páajtalilo’ob ts’o’ok u chíimpolta’al ti’ leti’obe’ uti’al u jóok’olo’ob táanil. Le máako’ob mina’an 12 u p’éelel ja’ab ti’ob u meentmajo’ob jump’éel ba’al ku yila’al bey si’ipil tumen le a’almajt’aano’, chéen yaan u ka’ jóok’sa’alo’ob ti’ utsil beel yéetel yaan u ts’a’abal áantajil ti’ u máakilo’ob.

U nu’ukbesajil meyaj ti’ junjunyáal jala’achile’ ti’ yaan tu k’ab mola’ayo’obe’, u kúuchil p’is óolalo’ob yéetel jala’achilo’ob uti’al u jóok’sik bey xan u ts’áajik tojil ti’ táankelem máako’ob. Je’el u béeytal u tsolt’anta’al, u kanáanta’al yéetel u jóok’sa’al ti’ utsil beel je’el bix k’a’ana’ano’, uti’al u kanáanta’al u chúuka’an jóok’ol táanil yéetel le ba’ax k’a’ana’an ti’ le táankelem máako’.

Ti’ u meyajta’al le je’ela’ k’a’abet u nu’ukbesa’al uláak’ tojilo’ob chéen wa k’a’ana’ani’. Ti’ tuláakal meyajo’ob ku meenta’al tu yóok’olal táankelem máako’obe’ yaan u yila’al u meyajta’al le tojil bejil k’a’ana’ano’, bey xan jumpáay ku meyaj le takpool jala’achilo’obo’ yéetel le meent bo’olsi’ipil jala’achilo’obo’. Le je’elo’oba’ k’a’ana’an keetel yéetel le si’ipil meenta’ano’ bey xan ku taasik uti’al u ka’ okol le táankelem máak ich kaaj yéetel ich u láak’tsililo’obo’, bey xan uti’al u ma’alob jóok’bal táanil yéetel u ma’alobkuunsa’al u béeytalilo’ob. U k’a’alal máake’ chéen unaj u yúuchul wa jach k’a’ana’an yéetel ma’ ya’ab k’iino’ob kun meentbili’, ku ts’o’okole’ le je’ela’ chéen uti’al táankelem máako’ob yaan 14 u p’éelel ja’ab ti’ob, tumen u meentmajo’ob ba’alo’ob ku yila’al jach k’aastak tumen kaaj.

Le máax ts’okt’anta’an u bo’olsi’ipililo’ob way nojlu’umilo’ob, táan u bo’otik u si’ipilo’ob ti’ táanxel nojlu’umo’obe’, ku béeytal u taasa’alo’ob way México uti’al ka u ts’okbo’ot u si’ipilo’ob ka’alikil u ch’a’ óolta’al u nu’ukbesajilo’ob u ka’ múuch’kajtal si’ipilnáal ich kaaj jets’a’antak te’ jatsts’íiba’, ku ts’o’okole’, le táanxel nojlu’umilo’ob ts’okt’anta’an u bo’olsi’ipililo’ob yaan ba’ax u yilo’ob yéetel nojlu’um wáaj péetlu’um si’ipilo’obe’, ku béeytal u bisa’alo’ob te’ nojlu’um tu’ux sijnáalo’ob wáaj kaja’ano’obo’, je’el bix jets’a’anil te’ tu Nojk’axt’aanil Nojlu’umilo’ob máak’anta’ano’ob uti’al le je’elo’. U k’e’exel u kúuchil le máax k’ala’ano’obo’ chéen ku béeytal u meenta’al yéetel u ch’a’ óolalo’ob bey ts’íibta’ane’.

Le máax ts’okt’anta’an u bo’olsi’ipililo’ob, te’ súutkuxtalo’ob yéetel ti’ le ba’axo’ob kun jets’bil tumen le a’almajt’aano’, ku béeytal u bo’otik u si’ipilo’ob te’ kúuchil k’alsi’ipilnáalo’ob yaan jach naats’ te’ tu’ux kajakbalo’ob ka’ache’, yéetel u tuukulil ka táakpajako’ob tu ka’atéen te’ kaajo’, bey jump’éel u jejeláasil ka’ múuch’kajtal ich kaaje’. Le belbest’aana’ ma’ jets’elnak ti’ múuch’kab si’ipilnak máako’obi’, mix xan ti’ uláak’ k’ala’an máako’ob k’a’ana’an ti’ob ka’anal tsolbeej kanáambalilo’ob.

Uti’al u kanank’alta’al máak yéetel u jets’meyajta’al u ts’okt’aanil p’is óolal tu yóok’olal múuch’kab si’ipilnak máako’obe’, yaan u jóok’sa’al ka’anal kúuchilo’ob. Le mola’ay yaan u páajtalil ti’obo’, ku béeytal u xot’iko’ob u tsikbal le máaxo’ob takpolta’an yéetel ts’okt’anta’an u bo’olsi’ipililo’ob tu yóok’olal múuch’kab si’ipilnak máako’ob, yéetel uláak’ máako’ob, ba’ale’ ma’ bey yéetel u yáantajnáali’, yéetel ku béeytal u xche’ jets’ik uláak’ u jejeláasil kanáambalil ti’ máaxo’ob k’ala’an te’ kúuchilo’obo’. Le je’elo’ ku béeytal u jets’meyajta’al ti’ uláak’ k’ala’an máako’ob k’a’ana’an ti’ob ka’anal tsolbeej kanáambalilo’ob, je’el bix tsola’anil tumen le a’almajt’aano’.

U 19 Jatsts’íibil. Mixjump’éel chukbáajil tu táan p’is óolal jala’ach ku béeytal u máan ti’ u jets’k’iinil óoxp’éel k’iin, chéen p’el u ts’a’abal tu k’ab le máax ku tukulta’al si’ipilnaja’ano’, wa ma’ u táan óolta’al yéetel jump’éel u ts’íibil xak’alkaxan si’ipilil tu’ux kun tsolbil: le si’ipil ku ts’a’abal u kuch le máax takpolta’ano’; tu’ux j-úuchij, ba’axk’inak yéetel ba’axo’ob jmeent u yúuchul, bey xan le ba’axo’ob jets’ik ts’o’ok u meenta’al waba’ax ku ch’a’ óolta’al bey si’ipil tumen le a’almajt’aano’, yéetel ka yanak u k’as oksaj óolalil wa le máax ku tukulta’al si’ipilnaja’ano’, jach leti’ jmeent wáaj jtáakpaj uti’al ka úuchuk.

Le Mola’ay Xak’alkaxansi’ipilo’ chéen ku béeytal u k’áatik ti’ le p’is óolalo’ u kanank’alta’al máak lekéen ila’ak wa uláak’ u tsolt’aanilo’ob kanáambalile’ ma’ chúuka’an u ka’ajo’ob uti’al ka táan óolta’ak ka táakpajak le máax takpolta’an te’ p’is óolalo’, ka xi’ik tu beel le xak’alkaxano’, ka kanáanta’ak le máax loobilta’ano’, le no’oxt’aano’ob wáaj le kaajo’, bey xan wa le máax takpolta’ano’ láayli’ u xak’alkaxanta’al u si’ipilile’ wáaj ts’o’ok u ts’okt’anta’al u bo’olsi’ipilil tu yóok’olal jump’éel si’ipil chéen taali’ ti’ úuchik u meentik. Le p’is óolalo’ yaan u jets’t’antik u kanank’alta’al máak, je’el bix unaje’, tu yóok’olal múuch’kab si’ipilnak máako’ob, wa chéen taali’ úuchik u kíinsa’al wamáax, u meenta’al k’aak’as óolal ti’ máak, u tse’elel u jáalk’abil máak, u ko’onol máak, si'ipilo’ob meenta’an yéetel loolob ba’alo’ob je’el bix le ts’oono’ob yéetel le wak’be’enilo’obo’, bey xan tu yóok’olal yaayaj si’ipililo’ob ku je’ets’el tumen le A’almajt’aan bey ku loobiltiko’ob u kanáambalil le nojlu’umo’, u jáalk’ab mu’uk’a’ankuxtalil wíinik yéetel u toj óolal.

A’almajt’aan kun jets’ik ti’ ba’axo’obe’, le p’is óolalo’ ku béeytal u luk’esik u jáalk’abil le máaxo’ob ku xak’alkaxanta’al u si’ipilo’obo’.

Le jets’k’iin uti’al u jets’t’anta’al u ts’íibil le xak’alkaxan si’ipilo’, ku béeytal u ya’abkunsa’al chéen wa k’áata’al tumen le máax ku tukulta’al si’ipilnaja’ano’, je’el bix u je’ets’el tumen le a’almajt’aano’. U máan u k’iinil ka’alikil macha’an máak tu’ux ku loobilta’al u páajtalile’, yaan u bo’olsi’ipilta’al tumen le a’almaj bo’olsi’ipilo’. Le jala’ach jo’olintik le kúuchil tu’ux k’ala’an le máax ku tukulta’al si’ipilnaja’ano’, wa ichil le jets’k’iin ts’o’ok u xmáanchi’ita’ale’, ma’ u k’am u jala’ach éets’ju’unil ti’ u ts’íibil le xak’alkaxan si’ipilo’ yéetel tu’ux ku ts’íibt’anta’al u kanank’alta’al máak, wáaj ti’ u k’áatankil u ya’abkunsa’al le a’almaj jets’k’iino’, k’a’ana’an u t’anjo’oltik le p’is óolal tu yóok’olal le je’elo’, ka’alikil xan u xu’ulsik le jets’k’iino’ yéetel, wa xan ma’ u k’am le jala’achju’un ts’o’ok u xmáanchi’ita’al ichil le óoxp’éel jatsk’iin kun taalo’, yaan u cha’ik le máax ku tukulta’al si’ipilnaja’ano’.

Tuláakal xak’alkaxane’ yaan u jach meenta’al tu yóok’olal le si’ipil wáaj le si’ipilo’ob jets’a’an te’ tu ts’íibil le xak’alkaxan si’ipilo’. Wa ti’ le ba’ax kun jóok’ol ti’ jump’éel xak’alkaxane’, ku chíikpajal ts’o’ok u meenta’al jump’éel si’ipil jela’an ti’ le ku xak’alkaxta’alo’, k’a’ana’an jumpáay ka xak’alkaxta’ak, ka’alikil ma’ u loobilal wa lekéen ts’o’okoke’ ku ts’íibt’anta’al u núupbesa’al ti’ le yáax si’ipilo’obo’, wa tumen bey unaje’.

Wa ts’o’okili’ u ts’a’abal ojéeltbil u ts’íibil le xak’alkaxan si’ipil tu yóok’olal u múuch’kab si’ipilnak máako’obe’, le máax ku tukulta’al si’ipilnaja’ano’ ku jechik u ma’achal tumen le p’is óolalo’ wáaj ku ts’a’abal tu k’ab uláak’ p’is óolal k’áatik ka bisa’ak ti’ táanxelnojlu’ume’, yaan u jáawsa’al le xak’alkaxan páak’te’ yéetel le jets’k’iino’ob uti’al u xu’ulsa’al le xak’alsi’ipilo’.

Tuláakal k’aak’as óolal kun úuchul lekéen ma’achak máak wáaj te’ k’alabkúuchilo’obo’, tuláakal p’u’ujsajbáajil kun meentbil xma’ a’almaj táan óolalil, tuláakal patambo’ol wáaj áantajbo’ol te’ k’alabkúuchilo’obo’, yaan u ch’a’ óolta’al bey loobilalo’ob kun tojkíintbil tumen le a’almajt’aano’obo’ yéetel yaan u xu’ulsa’alo’ob tumen le jala’acho’obo’.

U 20 Jatsts’íibil. U tsolbeelankil le xak’alsi’ipilo’, takpool yéetel t’analt’aan u ka’aj. Yaan u beelankuunta’al tumen u chuunt’aanilo’ob ts’áaj ojéelalil, kúulpacht’aanil, múuch’tambalil, ch’a’ajo’olil yéetel jatsk’uuxil.

A. Ti’ le píik’kab chuunt’aano’obo’.

I. U tsolbeelankil le xak’alsi’ipilo’ yaan u kaxtik ka sáasilkuunta’ak le ba’ax takpolta’ano’obo’, ka kanáanta’ak máax mina’an u si’ipil, ka u yil u bo’otik u si’ipil le máax si’ipilnaja’ano’ yéetel le loobilal meenta’an tumen le si’ipilo’ ka utskíinta’ak;

II. Tuláakal múuch’kab p’is óolale’ yaan u meenta’al tu táan juntúul p’is óolal, tu’ux mix táan u béeytal u k’ubik tu k’ab uláak’ máak le u k’a’abetkuunsa’al yéetel le u xak’al ilta’al le jaajkunaj chíikulalo’obo’, le je’elo’ k’a’ana’an u yúuchul ich jáalk’abil yéetel t’áalkab tuukul;

III. Uti’al ka méek’nak’ta’ak u ts’okt’aanil p’is óolale’, chéen kun ch’a’ óoltbil bey jaajkunaj chíikulal le ts’o’ok u k’a’abetkuunsa’alo’ob te’ tu múuch’kabil le p’is óolalo’. A’almajt’aan kun jets’ik u jumpáaykuunajilo’ob yéetel le ba’axo’ob k’a’ana’an uti’al ka k’a’amak le yáax jaajkunaj chíikulal te’ p’is óolalo’, tumen tu yóok’olal bixe’ k’a’ana’an ka yáax k’a’abetkuunsa’ak;

IV. Le p’is óolalo’ yaan u máak’anta’al tu táan juntúul p’is óolal bey ma’ u yáax k’aj óoltmaj le ba’ax ku p’is óolta’alo’. U ts’a’abal k’aj óoltbil le chíikult’aano’ob yéetel le ba’axo’ob jaajkunaj u biilalo’obo’, yaan u yúuchul tu táankaaj, ich kúulpacht’aan yéetel t’analt’aan;

V. U kuuchil le jaajkunaj chíikulal uti’al u ye’esa’al le k’óochsi’ipilo’ ku p’áatal tu k’ab le takpolnáalo’obo’, je’el bix u je’ets’el tumen u jejeláasil le bo’olsi’ipilo’. Ti’ tuláakalo’ob kun antal keet xak’alkaxanil uti’al ka láat’a’ak le takpool wáaj le áantajilo’;

VI. Mixjuntúul p’is óolal ku béeytal u xak’altsikbaltik ba’alo’ob yaan ba’ax u yilo’ob yéetel le xak’alsi’ipil yéetel je’el máakalmáak ti’ le jatsabmáak wa mina’an le uláak’o’, ka’alikil u chíimpolta’al ti’ tuláakal súutukil u chuunt’aanil kúulpacht’aanil, le je’elo’ ma’ jets’elnak ti’ le jumpáayba’alo’ob ku je’ets’el tumen le Noj A’almajt’aana’;

VII. Wa ts’o’ok u káajal u tsolbeelankil le xak’alsi’ipilo’, chéen wa tumen mina’an u xma’ éejenil le máax takpolta’ano’, ku béeytal u ts’íibt’anta’al u yáax ts’o’okbalil ti’ le ba’axo’ob ku páak’ta’al bey unajo’ yéetel je’el bix u je’ets’el tumen le a’almajt’aano’. Wa le máax takpolta’ano’ ku k’am óoltik tu táan le p’is óolal jala’acho’, chéen tu juunal yéetel tumen u k’aj óol ba’axo’ob ku taal tu paach, úuchik u táakpajal te’ si’ipilo’ yéetel wa xan tumen yaan nonoj ba’alo’ob jaajtak uti’al ka je’ets’ek ka’atéen le takpoolo’, le p’is óolalo’ yaan u t’anik máak ti’ u múuch’kabil u ts’okt’aanil p’is óolal. A’almajt’aan kun jets’ik le áantajilo’ob ku béeytal u ts’a’abal ti’ le máax takpolta’an lekéen u k’am óolt u si’ipililo’;

VIII. Le p’is óolalo’ chéen kun a’almaj ts’okt’aan lekéen anak jaajkunajil ti’ u k’óochsi’ipilil le máax ku xak’alta’al u si’ipililo’;

IX. Je’el máakalmáak jaajkunaj chíikulal kaxta’an yéetel u táats’máansajil le k’a’ana’an páajtalilo’obo’, mixba’al u biilal, yéetel;

X. Le chuunt’aano’ob ts’o’ok u je’ets’el te’ jatsts’íiba’, yaan xan u ch’a’ óolta’alo’ob te’ yáax múuch’kab p’is óolalo’obo’;

B. Ti’ u páajtalilo’ob tuláakal máak takpolta’an:

I. Ka táanilkuunsa’ak u xma’ si’ipilil ka’ilikil ma’ u ya’ala’al u k’óoch óolal yéetel ts’okt’aan ts’aaja’an ojéeltbil tumen le p’is óolal xak’alkaxantiko’;

II. U káantik u si’ipil wáaj u makik u chi’. Líik’ul tu súutukil u chu’ukule’, yaan u ts’a’abal u yojéelt ba’ax o’olal ku ma’achal yéetel yaan ti’ u páajtalil u makik u chi’, le je’elo’ mix táan u béeytal u k’a’abetkuunsa’al uti’al ka loobilta’ak. Wet’a’an yéetel yaan u bo’olsi’ipilta’al tumen le a’almaj bo’olsi’ipil, wa ma’ u cha’abal u t’aan yéetel uláak’ máak, tuláakal sajbesajil wáaj yaayaj loobilal. Le káantsi’ipil kun meentbil yéetel u xma’ áantajil le áantajnáalo’, jach mixba’al u biilal uti’al jaajkunajt’aan;

III. Ka ts’a’abak u yojéelt, je’el bix te’ tu súutukil úuchik u ma’achalo’ bey xan lekéen anak tu táan le Mola’ay Xak’alkaxansi’ipil wáaj le p’is óolalo’, le si’ipilo’ob ku ts’a’abal u kucho’ yéetel le páajtalilo’ob láak’intiko’. Wa tu yóok’olal múuch’kab si’ipilnak máako’obe’, le p’is óolal jala’acho’ ku béeytal u ts’áajik u páajtalil ka ta’aka’ak u k’aaba’ yéetel u chíikulilo’ob le máax ku takpoolo’;

A’almajt’aan kun jets’ik áantajilo’ob ti’ le máax takpolta’ano’, ti’ le ku xak’alta’al u si’ipilo’ wáaj ti’ le ts’okt’anta’an u bo’olsi’ipililo’, wa tumen ku ts’áajik jach ma’alob áantaj uti’al ka xak’alkaxanta’ak yéetel ka tsaypachta’ak si’ipilo’ob yaan ba’ax u yilo’ob yéetel múuch’kab si’ipilnak máako’ob;

IV. Yaan u k’a’amal ti’ le no’oxt’aano’ob yéetel le uláak’ jaajkunaj chíikulal no’oj u ka’ajo’ob kun u k’ubo’, ka’alikil u ts’a’abal le súutuk ku tukulta’al k’a’ana’an tumen le a’almajt’aan tu yóok’olalo’, yéetel u kaxtik áantaj uti’al ka táakpajak le máaxo’ob u k’áat ka no’oxt’aannako’obo’, je’el bix u je’ets’el tumen le a’almajt’aano’;

V. Yaan u p’is óolta’al tu táan múuch’kab u’uyajnáal tumen juntúul p’is óolal wáaj jump’éel kúuchil p’is óolal. Le ts’áaj ojéelalo’ chéen ku béeytal u xo’ot’ol ti’ le ba’axo’ob kun jets’bil tumen le a’almajt’aano’, wa tu yóok’olal u kanáambalil nojlu’um, u kanáambalil kaaj, u kanáanta’al máax loobilta’ano’ob, no’oxt’aano’ob yéetel paalalo’ob, lekéen ts’a’abak ich péek óolalil u ye’esa’al le chíikulilo’ob a’almaj kanáanta’ano’obo’, wáaj tumen le kúuchil p’is óolalo’ ku tukultik yaan kux óolal chuunt’anta’ano’ob uti’al ka oksaj óolta’ak.

Tu yóok’olal much’kab si’ipilnak máako’obe’, le meyajo’ob meenta’an tu súutukil le xak’alkaxano’ ku béeytal u yantal ti’ob jaajkunaj biilal, lekéen p’áatak ma’ u béeytal u ka’ e’esa’al te’ p’is óolalo’ wáaj lekéen anak péek óolal uti’al no’oxt’aano’ob wáaj máax loobilta’ano’ob. Le je’elo’ xma’ loobilal ti’ u páajtalil le máax takpolta’ano’ uti’al ma’ u k’amik wáaj u jelsutt’antik le ba’axo’obo’, yéetel ka u ts’áaj jaajkunaj chíikulalo’ob kúulpachkuuntiko’ob;

VI. Yaan u ts’a’abal ti’, tuláakal le chíikulilo’ob kun u k’áat uti’al u yáantikubáaj yéetel ka chíikpajako’ob te’ xak’alsi’ipilo’.

Le máax takpolta’an yéetel u yáantajnáale’ ku béeytal u k’aj óoltiko’ob u tsolts’íibilo’ob le xak’alkaxano’, wa tumen le u yáaxo’ macha’an, bey xan lekéen óota’ak ch’a’abil u k’áantsi’ipil wáaj lekéen k’áatchi’ita’ak. Bey túun xano’, ma’ili’ yáax bisa’ak tu táan p’is óolale’, ku béeytal u xak’altiko’ob le tsolts’íibo’obo’, yéetel le súutukil k’a’ana’an uti’al u máak’anta’al le áantajilo’. Líik’ul te’ súutuko’, mix táan u béeytal u ta’akbesa’al u meyajilo’ob le xak’alkaxano’, wa ma’ chéen ti’ le jumpáayba’alo’ob jets’a’antak te’ a’almajt’aan wa tumen le je’elo’ jach táaj k’a’abet uti’al ka kanáanta’ak u jóok’bal ma’alob le xak’alkaxano’ yéetel xan wa ka ts’a’abak ojéeltbil jach tu súutukil uti’al ma’ u loobilta’al u páajtalil le áantajilo’;

VII. Yaan u p’is óolta’al ka’alikil ma’ u máan ti’ kamp’éel winal wa tumen u xuul le u bo’olsi’ipililo’obo’ ma’ u máan ti’ ka’ap’éel ja’ab u k’alabmáakil, yéetel ma’ u máan ti’ jump’éel ja’ab wa tumen le bo’olsi’ipilo’ ku máan ti’ ka’ap’éel ja’ab, chéen wa tumen ma’ u k’áatik uláak’ jets’k’iin uti’al u yáantajil;

VIII. Yaan u páajtalil uti’al ka yanak ti’ jump’éel ma’alob áantajil yéetel juntúul a’almajmeyajnáal kun u yéey ich jáalk’abil tak p’el chéen úuchik u ma’achalo’. Wa ma’ u k’áat wáaj ma’ u béeytal u kaxtik juntúul a’almajmeyajnáal, wa tumen ts’o’ok u k’áata’al ka u meente’, le p’is óolalo’ yaan u ts’áajik ti’ juntúul táankaaj áantajnáal. Yaan xan u yantal u páajtalil ti’ uti’al ka táakpajak u yáantajnáal ti’ tuláakal u jáajatsil le xak’alsi’ipilo’, ku ts’o’okole’ leti’e’ yaan u yantal u kuch óolal u meentik le jaytéen kun k’áatbil ti’e’, yéetel,

IX. Ti’ mixjump’éel súutukil ku béeytal u ya’abkunsa’al u k’iinil k’ala’an wáaj macha’an máak, chéen tumen táan u binettik u bo’ota’al u meyaj le áantajnáalo’obo’ wáaj tu yóok’olal uláak’ je’el ba’axak bo’oltaak’inile’, ku taal ti’ kajnáal ka’aka’ajil wáaj ti’ uláak’ ba’ax je’el bix le je’elo’.

U kanank’alta’al máake’, ma’ u béeytal u máan ti’ le k’iino’ob jets’a’an bey u xuul bo’olsi’ipil tumen le a’almajt’aan tu yóok’olal le si’ipil meent u yúuchul le xak’alsi’ipilo’, yéetel ti’ mixjump’éel súutukil kun máan ti’ ka’ap’éel ja’ab, ja’alib wa tumen le u ya’abkunsajk’iinilo’ ku taal ti’ u jets’meyajta’al u páajtal áantajil le máax takpolta’ano’. Wa ma’ nu’ukbest’anta’ak u ts’okt’aan p’is óolal lekéen ts’o’okok u chíimpolta’al le súutukilo’, le máax takpolta’ano’ yaan u jáalk’abta’al tu séebakil ka’alikil u ch’a’ajo’olta’al le xak’alsi’ipilo’, tumen le je’elo’ ma’ u k’atikubáaj uti’al ka je’ets’ek uláak’ u tsolt’aanilo’ob kanáambalil.

Ti’ tuláakal bo’olsi’ipil tu’ux kun k’albil máak ku ts’áajik jump’éel u ts’okt’aanil p’is óolale’, yaan u xo’okol le k’iino’ob ka’alikil macha’anilo’.

C. Ti’ u páajtalilo’ob máax loobilta’an wáaj meenta’an óolal:

I. U k’amik a’almajt’aan áantajil; u ts’a’abal u yojéelt le páajtalilo’ob ku ts’a’abal ti’ tumen le Noj A’almajt’aano’ yéetel, chéen wa ku k’áatike’, u ts’a’abal u yojéelt bix u bin u meyajil u tsolbeelankil le xak’alsi’ipilo’;

II. U múul áantaj yéetel le Mola’ay Xak’alkaxansi’ipilo’; uti’al ka k’a’amak ti’ tuláakal le chíikulilo’ob wáaj le jaajkunaj chíikulalo’ob yaan tu k’abo’, bey ti’ le xak’alkaxano’ bey xan ti’ le xak’alsi’ipilo’, uti’al ka k’a’abetkuunsa’al le meyajo’ob unajo’, yéetel ka táakpajak te’ p’is óolalo’ yéetel ka u táakbes le áantajba’alo’ob je’el bix kun a’albil tumen le a’almajt’aano’.

Le Mola’ay Xak’alkaxansi’ipilo’, lekéen u ch’a’ óolt ma’ k’a’ana’an u k’a’abetkuunsa’al le meyajo’, k’a’abet u chuunt’antik yéetel u ya’alik ba’axten ma’ u k’áati’;

III. U k’amik, líik’ul úuchik u meenta’al le si’ipilo’, áantaj uti’al ka ts’a’akak yéetel ka no’ojbesa’ak u tuukul tu séebanil;

IV. Ka utskíinta’ak le loobilal jmeenta’ab ti’o’. Ti’ le ba’axo’ob kun k’a’abetchajale’, le Mola’ay Xak’alkaxansi’ipilo’ unaj u k’áatik ka utskíinta’ak le loobilalo’, kex tumen le máax loobilta’an wáaj meenta’an óolal ti’o’ ka béeychajak u k’áatik, ku ts’o’okole’ le p’is óolalo’ wa ts’o’ok u ts’áajik ojéeltbil jump’éel u ts’okt’aanil bo’olsi’ipile’, ma’ u béeytal u tselik u ka’aka’ajil le máax ts’okt’anta’an u bo’olsi’ipilil uti’al ka u meent le utskíinajo’.

A’almajt’aan kun jets’ik séesebal tsolbeelankilo’ob uti’al ka jets’meyajta’ak le ts’okt’aan p’is óolalo’ob yaan ba’ax u yilo’ob yéetel u yutskíinajil le loobilalo’;

V. U kanáanta’al u k’aaba’ yéetel uláak’ u chíikulilo’ob ti’ le ba’axo’oba’: wa tumen mina’an 18 u p’éelel ja’ab ti’; tu yóok’olal si’ipilo’ob tu’ux ku meenta’al k’aak’as óolal, u ko’onol wáaj u tse’elel u jáalk’abil máak, wáaj múuch’kab si’ipilnak máako’ob; bey xan lekéen tukulta’ak tumen le p’is óolalo’, k’a’ana’an uti’al ka kanáanta’ak, ka’alikil xan u kanáanta’al u páajtalilo’ob le áantajilo’.

Le Mola’ay Xak’alkaxansi’ipilo’ unaj u táan óoltik ka kanáanta’ak máax loobilta’ano’ob, máax meenta’an óolal ti’ob, no’oxt’aano’ob yéetel tuláakal le máaxo’ob kun táakpajal le xak’alsi’ipilo’. Le p’is óolalo’obo’ k’a’ana’an u kanáantiko’ob ka chíimpolta’ak tu beel le kuch óolala’;

VI. U k’áatik u tsolt’aanilo’ob kanáambalil yéetel le xot’ óolalo’ob k’a’ana’antak uti’al ka kanáanta’ak yéetel ka su’utuk tu ka’atéen u páajtalilo’ob, yéetel

VII. U jelsutt’antik tu táan p’is óolal jala’ach u tu’ubsajilo’ob le Mola’ay Xak’alkaxansi’ipil ka’alikil u meenta’al le xak’alkaxan si’ipilo’obo’, bey xan le ta’akbe’en jets’t’aano’obo’, ma’ u jets’meyajta’al, u xúump’atta’al chéen bey le u káajbal le xak’alsi’ipil wáaj u jáawsa’al le tsolbeelankil lekéen ila’ak ma’ k’ambe’en u yutskíinajil le loobilalo’.

U 21 Jatsts’íibil. U xak’alkaxanta’al le si’ipilo’obo’ ku p’áatal tu k’ab le Mola’ay Xak’alkaxansi’ipilo’ yéetel ti’ le jpoliso’obo’, le je’elo’oba’ yaan u meyajo’ob tu yáanal u beelankuunajil yéetel u jo’olpóopilil le u yáaxo’, ka’alikil u jets’meyajta’al le kuucha’.

U jets’meyajta’al u káajbal le xak’alsi’ipil tu táan le kúuchil p’is óolalo’obo’ ku p’áatal tu k’ab le Mola’ay Xak’alkaxansi’ipilo’. A’almajt’aan kun jets’ik ti’ ba’axo’obe’, le wíiniknáalo’obo’ ku béeytal u jets’meyajtiko’ob u káajbal le xak’alsi’ipilil tu táan le p’is óolal jala’acho’.

U ts’a’abal le bo’olsi’ipilo’obo, u jelbesa’alo’ob yéetel buka’aj kun xáantalo’obe’, ku p’áatal jach chéen tu k’ab le p’is óolal jala’acho’.

Ku p’áatal tu k’ab le tsolmeyaj jala’ach u jets’meyajta’al le bo’olkuucho’ob tu yóok’olal u máansajt’anta’al le jala’ach yéetel le polis belbest’aano’obo’, u bo’olil le je’elo’obo’ chéen yéetel bo’oltaak’iin, k’almáakil tak 36 u p’éelel jatsk’iin wáaj yéetel meyaj tu táan le kaajo’; ba’ale’ wa le si’ipilnáalo’, ma’ úuchak u bo’otik le taak’in kun k’áatbil ti’o’, le je’elo’ yaan u k’e’exel yéetel le k’almáakil jets’a’ano’, le je’elo’ tu yóok’olal mixba’al unaj u máan ti’ 36 u p’éelel jatsk’iin.

Wa u si’ipilnáalil le jala’ach yéetel le polis belbest’aano’obo’, konmeyajnáal, k’abnáal wáaj meyajnáale’, ma’ tu béeytal u ts’a’abal u bo’olkuuchil yéetel jump’éel bo’oltaak’in maanal ti’ le buka’aj ku náajaltik ti’ jump’éel k’iin meyaje’.

Tu yóok’olal meyajnáalo’ob ma’ jeets’el u náajalo’obe’, le bo’oltaak’in kun ts’a’abil ti’ob úuchik u máansajt’antiko’ob le jala’ach yéetel le polis belbest’aano’obo’, ma’ unaj u máan ti’ le buka’aj ku náajaltik ti’ jump’éel k’iin meyaje’.

Le Mola’ay Xak’alkaxansi’ipilo’ ku béeytal u ch’a’ óoltik u chuuntuukulilo’ob k’ampáajtalil uti’al ka jets’meyajta’ak u káajbal le xak’alsi’ipilo’, ti’ le ba’axo’ob yéetel je’el bix kun jets’bil tumen le a’almajt’aano’.

U Noj Jala’achil Méxicoe’ ku béeytal, yéetel u chíimpoolal le Mola’ay Jets’ A’almajt’aano’obo’, u k’am óoltik u méek’tampáajtalil le Yóok’olkaab Kúuchil P’is Óolalo’ (Corte Penal Internacional).

U kanáambalil kaaje’ jump’éel meyaj ku p’áatal tu kuuch Nojlu’um, Distrito Federal, Péetlu’umo’ob yéetel Méek’tankaajo’ob, tu’ux ku kaxta’al ma’ u yúuchul si’ipilo’ob; ka xak’alkaxanta’ak yéetel ka tsaypachta’ak uti’al ka kaxta’ak u yuumilo’ob, bey xan u bo’olkuuchil le tsolmeyaj máansajt’aanilo’obo’, je’el bix u je’ets’el tumen le a’almajt’aano’, tak tu’ux ku náakal u páajtalilo’ob jets’a’an te’ Noj A’almajt’aana’. U meyaj le mola’ay kanan kaajo’obo’ yaan u beelankuunta’al tumen u chuunt’aanilo’ob toj a’almajil, tojtuukulil, péeka’anmeyajil, ka’analmeyajil, tojmeyajil yéetel u chíimpoolalil ti’ u páajtalilo’ob wíinik k’am óolta’ano’ob te’ Noj A’almajt’aana’.

Le mola’ay kanan kaajo’obo’ yaan u ch’a’ óoltal bey kajnáal, tojmeyaj yéetel ka’analmeyaj u ka’ajo’obe’. Le Mola’ay Xak’alkaxansi’ipil yéetel u mola’ay polisilo’ob le u yóoxyáal jala’achilo’, k’a’ana’an u k’axmeyaj ichilubáajo’ob uti’al ka k’uchuk u meento’ob u xuultuukulil le u kanáambalil kaajo’ yéetel yaan u táakpajalo’ob ti’ U Nojlu’um Múuch’meyajil u Kanáambalil Kaaj (Sistema Nacional de Seguridad Pública), le je’elo’ yaan u beelankuunta’al tumen le tojbe’ent’aano’oba’:

a) U no’ojbesik u yéeya’al, u yookbal, u kaambal, u p’áatal meyaj, u p’ismeyajta’al, u k’am óolta’al yéetel u jala’acht’anta’al u meyaj le máaxo’ob táakpaja’an te’ mola’ay kanan kaajo’obo’. U tsolbenta’al yéetel ka xi’ik tu beel le meyajo’oba’ yaan u p’áatal tu k’ab Nojlu’um, Distrito Federal, Péetlu’umo’ob yéetel Méek’tankaajo’ob tak tu’ux ku náakal u páajtalilo’ob.

b) U jets’ik u máabents’íibilo’ob ti’ u chíikulilo’ob si’ipilnáalo’ob yéetel meyajnáalo’ob uti’al ka k’a’abetchajak ti’ le mola’ay kanan kaajo’obo’. Mixjuntúul máak ku béeytal u yokol meyaj te’ mola’ay kanan kaajo’obo’, wa ma’ yáax jala’acht’anta’an yéetel ts’íibta’an u k’aaba’ je’el bix unaj te’ molts’íibo’.

c) U pa’ajo’oltik táankaaj meyajilo’ob uti’al u kaxta’al ma’ u meenta’al si’ipilo’ob.

d) Yaan u jets’ik bix kun táakpajal le kaaj kun múul áantaj, ichil uláak’o’obe’, te’ tu tsolbeelankil u p’ismeyajta’al le meyajo’ob uti’al ma’ u meenta’al le si’ipilo’, bey xan le mola’ay kanan kaajo’obo’.

e) Le nojlu’um áantaj taak’ino’ob uti’al u kanáambalil le kaajo’, tu yáalmanyáal nojlu’umile’ yaan u ts’a’abal ti’ le péetlu’umo’ob yéetel ti’ le méek’tankaajo’obo’, uti’al ka meyajta’ak jach chéen ti’ le ba’alo’obo’.

U 22 Jatsts’íibil. Wet’a’an le bo’olsi’ipilo’ob tu’ux ku kíinsa’al máak, u xo’otol u wíinkilil, u ts’a’abal u subtal, u we’elel u wíinkilil, u ja’ats’al, u nóokjats’ta’al, u meenta’al ti’ je’el ba’axak yaayaj loobilale’, u píitmáan u bo’oltaak’in, u luk’sa’al u ba’albalilo’ob yéetel uláak’ je’el ba’axak bo’olsi’ipilo’ob ma’ k’aj óola’ano’obi’, kex jach k’a’ana’ano’ob. Tuláakal bo’olsi’ipile’ k’a’ana’an ti’ibil ti’ le si’ipil ku xmáanchi’ita’alo’ yéetel ti’ le a’almaj ba’albalil loobilta’ano’.

Ma’ u ch’a’ óolta’al bey luk’sajba’albalil le u kanáanta’al u ba’albalilo’ob juntúul máak lekéen ts’íibt’anta’ak ka u bo’ot bo’oltaak’in wáaj patano’ob, mix xan lekéen ts’íibt’anta’ak tumen juntúul p’is óolal jala’ach uti’al ka u bo’ot jump’éel kajnáal ka’aka’ajil ku taalbal ti’ úuchik u meenta’al jump’éel si’ipil. Mix táan xan u ch’a’ óolta’al bey luk’sajba’albalil le tokba’albalil kun u jets’t’ant le p’is óolal jala’ach ti’ le ba’albalilo’ob ku taalbal ti’ le ookol ayik’alilo’, je’el bix jets’a’anil te’ 109 jatsts’íibo’, mix le u kanáanta’al tu k’aaba’ le Mola’ay Nojpáajtalil le ba’albalil kananmolta’an ku béeytal u xúump’atta’alo’ob je’el bix u tso’olol te’ belbest’aano’ob jets’elnak ti’obo’, mix xan ti’ le ba’albalilo’ob kun a’albil ts’o’ok u xu’ulul u páajtalilo’ob ti’ ts’okt’aan p’is óolale’. Lekéen anak u xu’ulul le páajtalilo’, yaan u je’ets’el jump’éel tsolbeelankil kun beelankuuntbil tumen le belbest’aano’oba’:

I. Méek’tampáajtal yéetel jáalk’ab u ka’aj tu yóok’olal bo’olsi’ipilil;

II. Yaan u tsolbejtik u meyaj tu yóok’olal múuch’kab si’ipilnak máako’ob, u si’ipililo’ob toj óolal, u yokolta’al máak, u yokolta’al kisbuuts’o’ob yéetel u ko’onol máak, tu yóok’olal le ba’albalilo’obo’:

a) Le ch’a’ óolta’ano’ob bey u nu’ukulil, u wíinkilil wáaj ba’ax ku p’atik le si’ipilo’, kex tumen ma’ jets’t’anta’ak le ts’okt’aan p’is óolal kun jets’ik le bo’olsi’ipil ka’aka’ajilo’, yaan nonoj ba’alo’ob uti’al ka je’ets’ek bey jach ucha’an le si’ipilo’.

b) Le ma’ ch’a’ óolta’ano’ob bey u nu’ukulil, u wíinkilil wáaj ba’ax ku p’atik le si’ipilo’, ba’ale’ ts’o’ok u k’a’abetkuunsa’al wáaj u meyajta’alo’ob uti’al ka ba’alak wáaj ka xa’ak’besa’ak ba’albalilo’ob ku p’atik le si’ipilo’, chéen xan wa tumen ka mu’uch’uk le ba’ax ku tso’olol te’ tu káajbal yéetel te’ tu xuul le a) kóotsts’íibo’.

c) Le táan u k’a’abetkuunsa’alo’ob uti’al u meenta’al si’ipilo’ob tumen uláak’ máak, wa tumen u yuumile’ tu yojéeltaj le je’elo’, ba’ale’ ma’ tu ts’áaj u yojéelt ti’ le jala’acho’ wáaj ma’ tu meentaj mixba’al uti’al u k’albejtiki’.

d) Le ts’aaja’ano’ob tu k’aaba’ uláak’ máako’obe’, ba’ale’ nonoj ba’alo’ob yaan uti’al ka je’ets’eke’, ba’axo’ob ku p’atik le máansbil si’ipilo’obo’ wáaj ti’ le múuch’kab si’ipilnak máako’obo’, tu’ux le máax takpolta’an tu yóok’olal le si’ipilo’obo’, ku máan bey u yuumile’.

III. Tuláakal máak ku tukultik ts’o’ok u loobilta’ale’ ku béeytal u táakbesik le ba’axo’ob unaj uti’al ka u chíikult tojbe’en u ka’aj le ba’albalilo’obo’ yéetel ma’alob oksaj óolal u meyaj, bey xan wa k’albejta’an uti’al ka u k’aj óolt u k’aak’as k’a’abetkuunsa’al le u ba’albalilo’obo’.

U 23 Jatsts’íibil. Mixjump’éel si’ipilnáal p’is óolal ku béeytal u yantal ti’ maanal ti’ óoxp’éel kúuchil p’is óolal. Mixmáak ku béeytal u p’is óolta’al ka’atéen tu yóok’olal jump’éel si’ipil, wa tumen te’ p’is óolalo’ ku sa’asa’al u si’ipil wáaj ku ts’okt’anta’al u bo’olsi’ipilil. Wet’a’an u meentik sa’assi’ipilil le kúuchil p’is óolalo’.

U 24 Jatsts’íibil. Tuláakal máak yaan u páajtalil ti’ ka anak jáalk’ab nojbe’en tuukul, jets’tuukul yéetel oksajk’uujil, yéetel xan ka anak ti’ wáaj ka u k’am óolt le uts tu t’aane’. Le jáalk’abila’ ku wóolch’a’atik u páajtalil u táakpajal, tu juunal wáaj ich múuch’kabil, tu táankaaj bey xan chéen watu’ux, te’ tíich’ óolalo’ob, ts’áaj óolalo’ob wáaj te’ tu múuch’tambalilo’ob le oksajk’uujilo’, chéen wa tumen ma’ u ch’a’abalo’ob bey jump’éel si’ipil wáaj kuuch bo’olsi’ipilta’ano’ob tumen le a’almajt’aano’. Mixmáak ku béeytal u k’a’abetkuunsik le táankaaj múuch’tambalo’ob tu’ux ku táan óolta’al le jáalk’abila’, wa yéetelo’ob ku ts’a’abal ojéelbtil almejen ki’iki’ óolal wáaj almejen k’a’aytuukul.

Le Noj Mola’ayo’ (Congreso) ma’ tu béeytal u jets’t’antik a’almajt’aano’ob uti’al ka je’ets’ek wáaj ka we’et’ek je’el ba’axak oksajk’uujile’.

Le oksajk’uuj múuch’tambalo’ob tu’ux ku táakpajal ya’abkach máake’, yaan u meenta’al óoli’ mantats’ te’ k’ujnajo’obo’. Le kun k’uchul u k’iinil u meenta’alo’ob paachil ti’obe’, yaan u chíimpoltiko’ob le belbes a’almajt’aano’.

U 25 Jatsts’íibil. Ku p’áatal tu k’ab Mola’ay Nojpáajtalil u tojbe’enkuunsajil le nojlu’um mu’uk’a’ankuxtalilo’, ka’alikil u táan óoltik ka jóok’ok chúuka’an yéetel ich mantats’il, ka u mu’uk’a’ankuuns U Tsikbe’enil Nojlu’um (Soberanía de la Nación) yéetel u jets’t’aan yéeybaljala’achil, tu’ux ku ch’a’ óolta’ak le keetlamilo’, u kux óolalil le ya’abkunajil náajal yéetel le meyajo’, páak’te’ yéetel jump’éel jach keet t’ox náajaltaak’in yéetel le ayik’alilo’, uti’al ka jach k’a’abetkuunsa’ak u jáalk’abil yéetel u tsikbe’enil le máako’obo’, le múuch’kabilo’ob yéetel u jaatsmanjaatsil le máako’obo’, tumen kanáanta’ano’ob tumen le Noj A’almajt’aana’. Le keetlamilo’ yaan u na’ata’al bey u múuch’besajil le ba’axo’ob k’a’ana’an uti’al ka anak jump’éel ka’anal ya’abkunajil náajale’, ka’alikil u táakmuk’ta’al le péeksajtaak’iino’ yéetel ka anak meyaj.

Le Mola’ay Nojpáajtalilo’ yaan u tukultik, u bisik u meyajil tu yóok’olal u taak’inil u nojlu’umil México, yéetel yaan u bisik regulación tu p’iis yéetel u ts’a’abal k’aj óoltbil ti’ máax u k’áato’ob tu yóok’olal le jáalk’abilo’ob ku ts’áajik le Noj A’almajt’aana’.

U jóok’ol táanil u taak’inil u nojlu’umil México yaan u múuch’ta’al, yéetel u ka’aka’ajil kaaj, kúuchil máako’ob, kúuchil kaaj yéetel u kúuchil ma’ uti’al kaaji’, mix táan u jump’íitkuunsa’al uláak’ meyaj taak’inil ku yáantik u jóok’ol táanil le Nojlu’uma’.

U kúuchil máako’ob yaan ti’ u kuuch, chéen ti’ leti’ob, le péet k’a’anan je’ebix ku ye’esik le jatsts’íib 28, kan xeet’ ti’ e Noja’almat’aana’, u Noj jala’achil Méxicoe’ yaan utia’alo’ yéetel u utsi meeyajtik je’ebix ka jets’a’ako’.

Ti’ le jatsaljaats táankaaj kun p’áatal tu k’ab, jach chéen ti’ leti’, le nojk’a’abet kúuchilo’ob jets’a’antak te’ kamp’éel xóot’ts’íib te’ tu 28 jatsts’íibil le Noj A’almajt’aana’, ba’ale’ láayli’ U Noj Jala’achil México (Gobierno Federal) kun chíikpajal bey u yuumil le mola’ayo’ob yéetel le kúuchil náajalmeyajo’ob yaan ti’ le Mola’ay Nojpáajtalilo’, bey xan le péets’meyaj meentbil tu yóok’olalo’ob je’el bix kun jets’bilo’. Tu yóok’olal u pa’atuukulil yéetel u péets’meyajil le u nojlu’um t’i’it’besajil le sakléembalcháako’, yéetel ti’ u meyajil táankaaj uti’al u máansa’al yéetel u t’i’it’besa’al u muuk’ le sakléembalcháako’, bey xan uti’al ka iilmajta’ak yéetel ka jóok’sa’ak u yiitstuun yéetel uláak’ t’abk’alakba’alo’obe’, le Nojlu’umo’ yaan u meentik le ba’alo’obo’ je’el bix u tso’olol tumen u wakp’éel yéetel u wukp’éel xóot’ts’íibil le u 27 jatsts’íibil le Noj A’almajt’aana’. Ti’ le meyajo’ob ts’o’ok u xmáanchi’ita’alo’, a’almajt’aan kun jets’ik le belbest’aano’ob yaan ba’ax u yilo’ob yéetel u tsolmeyajil, u nu’ukbesajil, bix kun meyaj, u tsolbeelankilo’ob uti’al u je’ets’el le paaklank’axt’aano’ yéetel uláak’ a’almaj meyajo’ob kun u máak’ant le u kúuchil náajalmeyajilo’ob le Mola’ay Nojpáajtalilo’, bey xan u jets’t’aanil ti’ u bo’olmeyajil le u meyajnáalo’obo’, uti’al ka u táan óolt u ma’alobmeyajil, u péeka’anmeyajil, u saj óolalil, u ya’abnáajalil, u sáasmeyajil yéetel u ts’a’abal ojéeltbil le xuptaak’ino’, yéetel u tuukulil ka ma’alobkuunsa’ak bix u meenta’alo’ob, ka’alikil u jets’ik le uláak’ meyajo’ob ku béeytal u meentiko’obo’.

Bey xan yaan u béeytal u meyaj chéen leti’ wáaj yéetel múuch’ kaajo’ob yéetel ma’ uti’al kaaji’, je’el bix u ch’a’at’antik le a’almajt’aano’, uti’al u ts’a’abal k’aj óoltbil yéetel u yutsil tsolik le péet jach k’a’ana’an uti’al u jóok’ol táanilo’.

Yéetel u chuuntuukulil keet kajtalil, ya’abnáajalil yéetel mantats’ mu’uk’a’ankuxtalile’, yaan u yáanta’al yéetel u túulch’inta’al u kúuchil náajalmeyajilo’ob le jatsaljaats kaaj yéetel le ma’ uti’al kaaj ti’ le náajalilo’, ka’alikil u tojtáanta’alo’ob ti’ le jejeláas ba’alo’ob kun jets’t’antbil tumen le ba’axo’ob k’a’abet te’ kaajo’ yéetel ti’ bix kun k’a’abetkuunsbil, uti’al u yáanta’al tuláakal kaaj, u ba’alubáaj le náajalmeyajo’obo’, ka’alikil u kanáanta’al ma’ u xu’ululo’ob yéetel tak le sijnáal kúuchilo’.

A’almajt’aan kun jets’ik le nu’ukulil uti’al u séebtal le múuch’tsolmeyaj yéetel ka nojochchajak le meyaj taak’inil ti’ le múuch’ kaajo’: ti’ ejidos, u múuch’kabil meyajnáalo’ob, áantajo’ob, kaajo’ob, kúuchil meyaj tu’ux ya’ab wáaj chéen uti’al meyajnáalo’ob, bey túun xane’, ti’ tuláakal múuch’ mola’ay kaaj uti’al u náajmal, t’i’it’besajil yéetel u xup náajmal yéetel le áantajo’ob jach k’a’ana’antako’.

A’almajt’aan kun líik’sik u yóol yéetel u kanáantik le péekbal náajalil kun u meent le wíiniknáalo’obo’, yéetel yaan u táakmuk’tik le ba’axo’ob k’a’ana’an uti’al ka jóok’ok táanil le jatsaljaats kúuchil ma’ uti’al kaajo’ yéetel ka áantajnak ti’ le nojlu’um mu’uk’a’an náajalilo’, ka’alikil u táakmuk’tik le keetlamilo’ yéetel u jets’k’a’abetkuunsik jump’éel nojlu’um almejenil uti’al le mantats’ mu’uk’a’an its’atmeyajil kun u táakbes jatsaljaats yéetel péetkaaj kúuchilo’obo’, je’el bix u je’ets’el tumen le Noj A’almajt’aana’.

U 26 Jatsts’íibil.

A. Le Mola’ay Nojpáajtalilo’ yaan u nu’ukbesik jump’éel u múuch’ pa’atuukulil yéeybaljala’ach ti’ le nojlu’um mu’uk’a’ankuxtalilo’, uti’al ka u jets’ mu’uk’a’antuukulil, péeka’anil, keetlamil, jets’elnakil yéetel keet óolalil ti’ u ya’abkunajil le náajalilo’, uti’al u jáalk’abil yéetel u almejen, kajnáal yéetel meyajtsil yéeybaljala’achil le Nojlu’uma’.

Le ba’axo’ob kun u kaxt le nojlu’um tsoltuukulo’, jets’a’antak te’ Noj A’almajt’aana’, yaan u jets’iko’ob u xuultuukulilo’ob le pa’atuukulilo’. Le pa’atuukulilo’ yéeybaljala’ach yéetel tsikbalt’aan u ka’aj. Yéetel u tsolbeejilo’ob u táakpajal máak ku je’ets’el tumen le a’almajt’aano’, yaan u molik u ts’íibolal yéetel u k’áat óolal le kaajo’ uti’al ka u táakbes te’ pa’atuukul yéetel te’ tu tsolmeyajilo’ob le mu’uk’a’ankuxtalo’. Yaan u yantal jump’éel nojlu’um pa’atuukul mu’uk’a’ankuxtal tu’ux k’a’ana’an u k’áaxal u tsolmeyajilo’ob le Nojlu’um Tsolmeyajil Kaajo’ (Administración Pública Federal).

Le a’almajt’aano’ yaan u ts’áajik u béeytalil ti’ le Noj Jala’acho’ (Ejecutivo) uti’al ka u jets’ u tsolbeelankilo’ob táakpajalil yéetel u k’áatchi’ita’al kaaj te’ nojlu’um múuch’ pa’atuukul yéeybaljala’acho’, yéetel le chuuntuukulo’ob uti’al u pa’ajo’olta’al, u máak’anta’al, u péets’meyajta’al yéetel u p’ismeyajta’al le pa’atuukul yéetel u tsolmeyajilo’ob le mu’uk’a’ankuxtalo’. Bey xane’, yaan u jets’ik le mola’ayo’ob kun k’óoch óoltik u tsolbeelankil le pa’atuukulo’, bey xan le tojbe’ent’aano’ob kun k’uchul tu k’ab U Noj Jala’achil México uti’al ka u k’axmeyajt yéetel k’axt’aano’ob kun u meent yéetel u jala’achilo’ob le péetlu’umo’obo’, yéetel xan ka u páay óolt yéetel ka u mokt’ant yéetel le wíiniknáalo’ob le ba’axo’ob kun meentbil uti’al u máak’anta’al yéetel u jets’meyajta’alo’. Le nojlu’um pa’atuukul mu’uk’a’ankuxtalo’, yaan u ch’a’ óoltik le tsaaynajil yéetel le jelbesajilo’ob k’a’ana’an ti’ le nojlu’um almejenilo’ uti’al le mu’uk’a’an its’atmeyajilo’, yéetel jatsaljaats yéetel péetkaaj kúuchilo’ob.

Te’ múuch’ pa’atuukul, yéeybaljala’ach yéetel tsikbalt’aan u ka’ajo’, U Múuch’ Mola’ayil Méxicoe’ yaan u táakpajal je’el bix kun jets’bil tumen le a’almajt’aano’.

B. Le Mola’ay Nojpáajtalilo’ yaan u yantal ti’ jump’éel U Nojlu’um Múuch’meyajil ti’ u Nu’ukbest’aanil Tsolxokobil yéetel Tsolkúuchilil (Sistema Nacional de Información Estadística y Geográfica), le datos ku taalo’ob ti’ le je’elo’ yaan u yila’al bey jala’achile’. Ti’ le Nojlu’um, Péetlu’umo’ob, Distrito Federal yéetel Méek’tankaajo’obo’, le datos yaan ti’ le Múuch’meyajilo’ (Sistema) yaan u k’a’ana’anchajal je’el bix jets’a’an ti’ le a’almajt’aano’.

U belbest’anta’al yéetel u cordinarta’al le Múuch’meyajilo’ yaan u meenta’al tumen jump’éel mola’ay yaan técnica yéetel gestión jáalk’abil ti’, bey xan personalidad jurídica yéetel u ba’albalilo’ob, ti’ le je’ela’ yaan u yantal le béeytalilo’ob k’a’ana’antak uti’al u ch’a’abal, u meyajta’al yéetel u ts’a’abal ojéeltbil le información ku meenta’alo’ yéetel u yila’al u chíimpolta’al.

Le mola’ayo’ yaan u yantal ti’ jump’éel U Múuch’tambalil Jala’achil tu’ux kun táakpajal jo’otúul máaki’, juntúul ti’ leti’obe’ yaan u meentik U Jo’olpóopil te’ ichil le je’elo’, bey xan te’ ichil le mola’ayo’; yaan u ts’a’abalo’ob tumen U Noj Jala’achil México yéetel u chíimpoolal U Mola’ayil Jets’ A’almajt’aano’ob, wáaj lekéen u je’elsubáaje’, tumen U Masabk’iin Mola’ayil le Múuch’ Mola’ay Méxicoo’ (Comisión Permanente del Congreso de la Unión).

Le a’almajt’aano’ yaan u jets’ik u tojbe’ent’aanilo’ob uti’al u nu’ukbesaj yéetel bix kun meyaj U Nojlu’um Múuch’meyajil ti’ u Nu’ukbest’aanil Tsolxokobil yéetel Tsolkúuchilil, ka’alikil u táan óolta’al u chuunt’aanilo’ob ti’ u k’aj óolalil nu’ukbest’aan, sáasmeyajil, tojtuukulil yéetel jáalk’abil; le ba’axo’ob k’a’ana’an u chíimpolta’al tumen le máaxo’ob kun táakpajal te’ Múuch’tambal Jala’achilo’, buka’aj k’iin kun xáantal yéetel bix kun tsaaylampachtbil u kuucho’ob.

Le máaxo’ob kun táakpajal te’ Múuch’tambal Jala’achilo’ chéen ku béeytal u k’e’exelo’ob tu yóok’olal yaayaj kux óolal yéetel ma’ u béeytal u yantal ti’ob uláak’ meyaj, kuuch wáaj túuxtmeyajil, le je’elo’ ma’ jets’elnak ti’ le mina’an u bo’olilo’ob te’ ka’ansajxook, te’ ka’analna’at, te’ meyajtsil wáaj te’ áantaj mola’ayo’obo’; yéetel yaan u chíimpoltiko’ob le ba’ax jets’a’antak te’ tu Kamp’éel Jo’olts’íibil le Noj A’almajt’aana’.

C. Le Mola’ay Nojpáajtalilo’ yaan u yantal ti’ jump’éel Nojlu'um Múuch'tambal ti' u P'ismeyajil u Mu'uk'a'ankuxtalil Táankaaj (Consejo Nacional de Evaluación de la Política de Desarrollo Social), le je’elo’ jump’éel jáalk’ab mola’ay, yaan u muuk’ u ya’almajt’aanil yéetel u ba’albalilo’ob, leti’ kun p’isik le óotsililo’ yéetel u p’ismeyajtik le tsolmeyajo’obo’, u xuultuukulilo’ob, ba’axo’ob kun chukpachtbil yéetel u meyajilo’ob le almejen táankaaj mu’uk’a’ankuxtalilo’, bey xan u ts’áajik ojéeltbil tsolxikino’ob je’el bix kun jets’bil tumen le a’almajt’aano’, le je’elo’ yaan u jets’ik le jejeláas k’axmeyajil kun u meent le mola’ay yéetel le nojlu’um, péetlu’um yéetel méek’tankaaj jala’acho’obo’, uti’al ka u jets’meyaj ba’ax u biilal.

Te’ Nojlu’um Múuch’tambal ti’ u P’ismeyajil u Mu’uk’a’ankuxtalil Táankaajo’ ti’ kun táakpajal juntúul Jo’olpóop yéetel waktúul Múuch’tambalnáali’ (Consejero), leti’obe’ k’a’ana’an México lu’unkabilo’ob jach k’aj óola’an u ka’anal kux óolalo’ob te’ jatsaljaats kaaj yéetel ma’ uti’al kaajo’, bey xan tu kúuchilil ts’áajxook yéetel ka’analmeyaj; u yantal ti’ob kex lajump’éel ja’ab meyaj tu yóok’olal u mu’uk’a’ankuxtalil táankaaj, yéetel wa ma’ táakpaja’an ti’ mixjump’éel almejen mola’ayi’, wáaj xan ma’ almejen báaxalnak uti’al ka u k’am jump’éel yéeybil kuuch tu táankaaji’. Yaan u ts’a’abalo’ob, ka’alikil u ch’a’ óolta’al le tsolbeelankil kun jets’bil tumen le a’almajt’aano’, yéetel u yéeybal u ka’ajaats ti’ u yóoxjaats le máax táakpaja’ano’ob te’ Mola’ay Pat A’almajt’aano’obo’ (Cámara de Diputados). Le je’elo’ ku béeytal u k’áasta’al tumen U Noj Jala’achil México ichil 10 u p’éelel k’iinmeyaj, ba’ale’ wa ma’ u meentike’, le máax kun a’albil u k’aaba’ tumen le Mola’ay Pat A’almajt’aano’obo’, leti’ kun máan u k’am u kuuch múuch’tambalnáal. Kankanja’ab kun k’exbil tu kuuch le ka’atúul múuch’tambalnáal jach ch’ija’ano’obo’, ba’ale’ ku béeytal u túuxt’anta’al u k’aaba’ob yéetel ka je’ets’eko’ob uti’al uláak’ jatsk’iinmeyaj.

U Jo’olpóopil le Nojlu’um Múuch’tambal ti’ u P’ismeyajil u Mu’uk’a’ankuxtalil Táankaajo’, yéeybil kun meentbil láayli’ je’el bix tso’olik te’ táanxel xóot’ts’íibo’. Jo’op’éel ja’ab kun xáantal tu kuuch, ku béeytal u ka’ yéeya’al chéen uláak’ juntéen yéetel chéen ku béeytal u k’e’exel tu kuuch je’el bix u je’ets’el te’ tu Kamp’éel Jo’olts’íibil le Noj A’almajt’aana’.

U Jo’olpóopil le Nojlu’um Múuch’tambal ti’ u P’ismeyajil u Mu’uk’a’ankuxtalil Táankaajo’, ja’abmanja’ab kun u ts’áaj k’aj óoltbil ti’ U Nojpáajtalilo’ob México (Poderes de la Unión) jump’éel u tsolts’íibil meyajo’ob. Yaan u táakpajal tu táan U Múuch’ Mola’ayil México je’el bix kun jets’bil tumen le a’almajt’aano’.

U 27 Jatsts’íibil. U ti’alinta’al lu’umo’ob yéetel ja’ob yano’ob ich u nojlu’umil Méxicoe’, ku ti’alinta’al tumen le Nojlu’uma’, le je’ela’ jyanchaj yéetel yaan ti’ u páajtalil u ts’áajik u ti’alinta’al tumen máak, bey túun ku meenta’al le ti’alinta’al máakilo’ wáaj propiedad privada.

Je’el u béeytal u ch’a’abale’ chéen wa k’a’abet ti’ kaaj yéetel yaan u yantal u bo’olil.

Le Nojlu’uma’ tuláakal k’iine’ yaan u páajtalil u ts’áaj ik ti’ propiedad privada le ba’alo’ob k’a’ana’an ti’ kaajo’ob, bey xan u yilik u meyajta’al le sijnáal ba’alo’ob ku béeytal u yuumilta’alo’, uti’al u k’a’ana’anchajal ti’ kaaj, uti’al u keet t’o’oxol u náajmalil kaaj, u kanáanta’al ma’ u xu’ulul, u meenta’ al u keet jóok’ol táanil nojlu’um yéetel u ma’alobkuunsa’al bix u kuxtalil máako’ob ich kaaj yéetel nojkaaj. Le meentike’, yaan u je’ets’el le ba’alo’ob k’a’ana’antako’ uti’al ka béeychajak u kajtal máak yéetel u je’ets’el u yantal, u meyajbe’enkuunsa’al, ma’ u xu’ulsa’al yéetel ba’ax uti’al le lu’umo’obo’, ja’ob yéetel k’áaxo’ob, uti’al u meenta’al meyajo’ob ti’ kaaj bey xan u tukulta’al yéetel u yila’al u chúunsa’al u meenta’al, u p’áatal, u ma’alobkuunsa’al yéetel u nojochtal le kaajo’obo’; uti’al u kanáanta’al yéetel u yutskíinsa’al tu’ux ets’elnak le sijnáalilo’; uti’al u ja’atsal le nukuch lu’umo’obo’; uti’al ka je’ets’ek u nu’ukbesajil yéetel u múul meyajta’al ejidos yéetel kaajo’ob je’el bix jets’a’an il te’ belbes a’almajt’aano’; uti’al u jóok’ol táa nil u mejen ti’alilo’ob kaaj; uti’al u mu’uk’a’ankuunsa’al u meyajil paak’al, wakaxnáalil, k’axnáalil yéetel uláak’ náajmal meyajilo’ob ich kaajo’ob, bey xan uti’al ma’ u cha’abal u k’askúunsa’al le sijnáal ba’alo’obo’ yéetel le k’askunajo’obo’ je’el u bée ytal u yúuchul ti’ le ti’alilo’ ku taasiko’ob k’aas ti’ kaaje’.

Ku p’áatal tu k’ab Nojlu’um u táats’ ti’alintajil tuláakal le sijnáal ba’alo’ob yano’ob tu yóok’ol u lu’umilo’obo’ yéetel xan u chuunche’il le yáanalil k’áak’nab ti’ peteno’obo’; tuláakal mineral wáaj ba’alo’ob yano’ob ti’ kóots kúuchilo’ob, wóol ja’ob, múuch’ ba’alo’ob wáaj sijnáal kúuchilo’ob, u kúuchilo’ob tu’ux yaan ba’alo’ob jela’antak ti’ le ba’ax yaan te’ lu’umo’obo’, je’el bix le mineralo’ob tu’ux ku jóok’sa’al metal yéetel metaloide ku k’a’abetchajalo’ob ti’ industria; u sijnáal kúuchilo’ob ki’ichkelem tuunicho’ob, ki’ichkelem tuunich ta’ab yéetel sijnáal ta’abo’ob meenta’an tumen u ja’ilo’ob k’áak’nab; le ba’alo’ob ku taal ti’ u pu’ukul tuunicho’ob, wa ku meyajta’ale’ ku meenta’al tu yáanal lu’um; u sijnáal kúuchilo’ob mineralo’ob wáaj ts’úukul ba’alo’ob ku béeytal u k’a’abetchajalo’ob bey fertilizantee’; le chich mineralo’ob je’el u yeelelo’obo’, le petróleoo’ yéetel tuláakal le carburos ti’ chich, ja’aja’akil wáaj iik’ hidrógenoo’; yéetel le ka’an yaan tu yóok’ol way nojlu’ume’, tu kóochil yéetel tu chowakil, je’el bix u je’ets’el tumen le Yóok’olkaab Páajtalilo’ (Derecho Internacional).

Uti’al Nojlu’um u ja’il le k’áak’nabo’ob yaan tu chowakil yéetel je’el bix u je’ets’el tumen le (sic DOF 20-01-1960) Yóok’olkaab Páajtalilo’; u ja’ilo’ob le k’áak’nab yaan ichilo’; u ja’ilo’ob chank’áak’nab yéetel áak’alche’ tsaayal mantats’ yéetel le k’áak’nabo’ wáaj le chéen waba’ax k’iino’ob tsaayalo’ob yéetelo’; u ja’ilo’ob le sijnáal chank’áak’nabo’ob yaan ichilo’ tsaayalo’ob juntaats’ yéetel le tu’ux mantats’ ku máan le ja’o’; u ja’ilo’ob áalkabja’ob yéetel le ku t’íit’ikubáajo’ob bey xan le ku tsayikubáajo’ob ti’ uláak’ áalkabja’obo’, líik’ul tu’ux ku káajal le yáax ja’ mantats’o’, le ma’ mantats’o’ wáaj le yaan u muuk’il u yáalkabo’obo’, tak tu’ux ku tsáayal yéetel k’áak’nab, chank’áak’nabo’ob, lagunas wáaj áak’alche’ob u ti’al nojlu’um; le ja’ob mantats’ (sic DOF 20-01-1960) wáaj ma’ mantats’ u yáalkabo’ob yéetel ku tsáayal juntaats’ wáaj ma’ juntaats’ ti’o’, wáaj tuláakal u chowakilo’ob wáaj junxóot’ ti’ leti’obe’, ku k’a’abetkuunsa’al uti’al u yila’al u xuul nojlu’um wáaj u xuul ka’ap’éel péetlu’um, wáaj lekéen máannak ti’ jump’éel péetlu’um tak ti’ uláak’ wáaj ka u ch’akt u xuul Nolu’um; u ja’ilo’ob chank’áak’nabo’ob, lagunas wáaj áak’alche’ob tu’ux ku yéets’elo’ob, u kúuchilo’ob wáaj u jáalja’ob k’atakbalo’ob tu xuul ka’ap’éel wáaj uláak’ u xuul péetlu’umo’ob wáaj tu xuul Nojlu’um yéetel le nojlu’um yaan te’ tu tséelo’, wáaj lekéen k’a’abetchajak u xuul jáalja’ob uti’al u ye’esa’al tu’ux naakal ka’ap’éel péetlu’um wáaj Nojlu’um yéetel le nojlu’um yaan te’ tu tséelo’; u ja’il sayabo’ob ku jóok’ol tu jáal k’áak’nab, kúuchilo’ob k’áak’nab, u beelilo’ob ja’, tu’ux ets’ekbalo’ob wáaj u jáal chank’áak’nabo’ob, lagunas, wáaj áak’alche’ob u ti’al Nojlu’um, yéetel le ja’ob ku jóok’sa’al ti’ kúuchilo’ob yaan tu yáanal lu’um; bey xan u beelilo’ob ja’, u taamilo’ob ja’ wáaj u jáal ja’ilo’ob chank’áak’nabo’ob yéetel ja’ ku yáalkabo’ob ich nojlu’um tu chowakil ku jets’ik le a’almajt’aano’. Le ja’ob yaan tu yáanal le lu’umo’, je’el u béeytal u jóok’sa’al yéetel u meyaj máake’ yéetel u ti’alinta’al tumen u yuumil le lu’umo’, ba’ale’ lekéen k’áata’ak tumen kaaje’ wáaj ku jelbenkuuntik uláak’ k’a’abetkuunsajilo’ob; U Noj Jala’achil Méxicoe’ ku béeytal u belbest’antik u jóok’sa’al yéetel u meyajta’al yéetel u jets’ik wet’a’an kúuchilo’ob, bey xan tuláakal u ja’il nojlu’um. Je’el máakalmáak ja’il ma’ oka’an ich le yáax a’ala’ano’oba’, yaan u p’áatal bey u ti’al le lu’um tu’ux ku yáalkab wáaj tu’ux ets’ekbalo’, ba’ale’ wa ti’ yano’ob ich ka’ap’éel wáaj maanal ti’ ka’ap’éel xóot’lu’um, le ja’oba’ yaan u k’a’abetkuunsa’alo’ob tumen kaaj, yéetel yaan u belbest’anta’al tumen le Péetlu’umo’obo’.

Tu yóok’olal le ba’axo’ob ku xmáanchi’ita’al te’ ka’ap’éel xóot’ts’íib yaan táanil ti’ le je’ela’, u méek’tanil le Nojlu’uma’ ma’ u béeytal u máansa’al ti’ yaanal yéetel ma’ u xu’ulul xan, ku ts’o’okole’, u báanmeyajta’al, u k’a’abetkuunsa’al wáaj u ch’a’abal u yutsil le ba’alo’ob ku táan óoltik, tumen le wíiniknáalo’ob wáaj tumen le múuch’kabilo’ob wa’akunta’ano’ob je’el bix u tso’olol te’ waynojlu’um a’almajt’aano’oba’, ma’ u béeytal u meenta’al wa ma’ yéetel k’ampáajtalilo’ob, ts’aaja’an tumen U Noj Jala’achil México, yéetel le belbest’aano’ob yéetel le ba’axo’ob k’a’ana’antak ku je’ets’el tumen le a’almajt’aano’obo’, ba’ale’ ma’ jets’elnak ti’ náachkunsajt’aan yéetel ti’ náachkunsajts’áaj ojéelalo’obi’, tumen le je’elo’obo’ U Nojlu’um Mola’ayil Náachkunsajts’áaj Ojéelalo’ob kun ts’áajik (Instituto Federal de Telecomunicaciones). Le a’almaj belbest’aan yaan ba’ax u yilo’ob yeetel le meyajo’ob tu’ux ku báanjóok’sa’al jejeláas tuun wáaj uláak’ ba’alo’ob ku xmáanchi’itik le kamp’éel xóot’ts’íibo’, yaan u no’ojbesiko’ob u meenta’al yéetel u jaajkunsa’al le meyajo’ob kun meentbilo’ wáaj k’a’ana’an u meenta’alo’ob chéen p’el u jéets’el u k’iinile’, jumpáay ti’ u k’iinil úuchik u ts’a’abal le k’ampáajtalilo’obo’, yéetel wa ma’ u máak’anta’al beyo’, yaan u taasik u súutukil u mixba’alkuunsa’alo’obo’. U Noj Jala’achil Méxicoe’, yaan ti’ u nojbéeytalil u jets’ik nojlu’um báak’kanáanilo’ob, bey xan u luk’sik. Le tsolt’aano’ob unaj u yantalo’, Noj Jala’ach kun meentik ti’ le súutkuxtalo’ob yéetel ti’ le ba’axo’ob jets’a’an te’ a’almajt’aano’obo’. Tu yóok’olal le tuun juul u ka’ajo’obo’, mix táan u ts’a’abal k’ampáajtalilo’ob. Jach chéen tu k’ab Nojlu’um ku p’áatal u pa’atuukulil yéetel u péets’meyajil le nojlu’um t’i’it’besaj sakléembalcháako’, bey xan u táankaaj meyajilil uti’al u máansa’al yéetel u t’i’it’besa’al u muuk’ le sakléembalcháako’; ti’ le meyajo’oba’ mix táan u ts’a’abal k’ampáajtalilo’ob, ba’ale’ ma’ u k’áat u ya’al wa le Mola’ay Nojpáajtalilo’ ma’ u béeytal u máak’antik paaklank’axt’aano’ob yéetel wíiniknáalo’ob je’el bix u je’ets’el tumen le a’almajt’aano’obo’, tumen le je’elo’oba’ leti’ kun jets’iko’ob bix kun béeytal u táakpajal le wíiniknáalo’ob te’ tuláak’ u meyajilo’ob le u yits’atmeyajil sakléembalcháako’.

Tu yóok’olal u yiitstuun yéetel le t’abk’alakba’alo’ob chichtak, juulja’ yéetel iik’ u ka’ajo’ob, yano’ob te’ tu yáanal le lu’umo’, le u ti’alintajil le Nojlu’uma’ ma’ tu béeytal u máansa’al ti’ yaanal yéetel ma’ u xu’ulul xan, yéetel mix táan u ts’a’abal k’ampáajtalil ti’ob. Yéetel u tuukulil ka u k’am taak’in uti’al le Mola’ay Nojpáajtalilo’, yéetel ka áantajnak ti’ u mu’uk’a’ankuxtalil le Nojlu’um ti’ jump’éel chowak jets’k’iine’, leti’ le Nojlu’umo’ kun meentik le meyajo’ob uti’al u yiilmajta’al yéetel u jóok’sa’al le u yiitstuun yéetel le uláak’ t’abk’alakba’alo’obo’, yéetel ts’aajpáajtalilo’ob yaan ti’ le u kúuchil náajalmeyajilo’ob le Mola’ay Nojpáajtalilo’ wáaj yéetel paaklank’axt’aano’ob meenata’an yéetel le je’elo’obo’ wáaj yéetel wíiniknáalo’ob, je’el bix u je’ets’el tumen le A’almaj Belbest’aano’ (Ley Reglamentaria). Uti’al ka meentchajak le ba’ax ku tso’olol te’ ts’aajpáajtalilo’ob wáaj te’ paaklank’axt’aano’obo’, le u kúuchil náajalmeyajilo’ob le Mola’ay Nojpáajtalilo’, ku béeytal u paaklank’axt’aan yéetel le wíiniknáalo’obo’. Je’el ti’ ba’axak ka úuchuke’, le t’abk’alakba’alo’ob yaan te’ tu yáanal le lu’umo’ u ti’al le Nojlu’uma’, yéetel bey unaj u jacht’anta’al te’ ts’aajpájtalilo’ob wáaj te’ paaklank’axt’aano’obo’.

Ku p’áatal xan tu k’ab Nojlu’um u ch’a’ik u yutsil le combustible nuclearo’obo’ uti’al u meenta’al u yantal energía nuclear yéetel u no’ojbesik u kananmeyajta’al uti’al uláak’ ba’alo’ob. U k’a’abetkuunsa’al le energía nuclearo’ chéen ku béeytal uti’al jets’elnak ba’alo’ob u ka’aj.

Le Nojlu’umo’ ku meyajtik u páajtalil ti’ tsikbe’enil yéetel ti’ péetilo’ob meyaj ku je’ets’el tumen u ya’almajt’aanilo’ob le Noj Mola’ayo’, chéen ich jump’éel u kúuchil taak’inil ku yantal tu paach u k’áak’anabil nojlu’um yéetel tu tséel le je’ela’. U kúuchil taak’inile’ ku k’uchul tak tu yóok’ol 200 millas tu yóok’ol ja’, p’isa’antak líik’ul tu’ux ku káajal u p’i’isil u k’áak’nabil u nojlu’umil México. Lekéen táakak u kúuchil taak’inil nojlu’um tu yóok’ol u kúuchilo’ob taak’inil ti’ yaanal Nojlu’umo’ob, u kóochil le je’elo’oba’ yaan u ch’a’at’anta’al yéetel le Nojlu’umo’obo’, je’el bix kun k’a’abetchajale’.

U béeytalil uti’al u yuumilta’al u lu’umilo’ob wáaj u ja’ilo’ob le Nojlu’uma’, yaan u beelankuunta’al tumen le belbest’aano’oba’:

I. Chéen le sijnáalo’ob way México wáaj ts’áajch’i’ibalta’ano’ob yéetel le México mola’ayo’obo’ yaan u páajtalil ti’ob uti’al u ti’alintiko’ob lu’umo’ob, ja’ob yéetel u sijnáal náajalil, wáaj uti’al u ts’a’abal ts’áajt’aan ti’ob uti’al u meyajta’al kúuchilo’ob tu yáanal lu’um wáaj ja’ob. Le Mola’ay Nojpáajtalilo’ ku béeytal u ts’áajik ti’ táanxelnojlu’umilo’ob le páajtalila’, chéen wa ku k’axt’antiko’ob yéetel U Mola’ayil u Ch’a’at’aan Nojlu’umo’ob (Secretaría de Relaciones) u yilikubáajo’ob ti’ nojlu’umilo’ob le ba’albalilo’ob yéetel ma’ u k’áatiko’ob u kanáanta’alo’ob tumen u jala’achil u nojlu’umo’ob; tumen, wa ma’ u chíimpolta’al le k’axt’aano’, yaan u p’áatal ti’ le Nojlu’umo’, le ba’alo’ob ts’o’ok u yantal ti’ob tu yóok’olal le je’elo’. Le táanxelnojlu’umilo’obo’ ma’ u béeytal u ti’alintiko’ob lu’umo’ob wáaj ja’ob tu chowakil 100 u p’éelel kilómetro ti’ u xuul nojlu’um yéetel 50 u p’éelel kilómetro ti’ u jáal k’áak’nab.

Le Mola’ay Nojpáajtalilo’ yéetel u k’áatilo’ob kaaj ich nojlu’um bey xan u chuunt’aanilo’ob áantajbáajile’, ku béeytal, je’el bix u ya’alik U Mola’ayil u Ch’a’at’aan Nojlu’umo’obe’, u ts’áajik páajtalil ti’ táanxel Nojlu’umo’ob uti’al u yuumiltiko’ob, ma’ péekil ba’albalilo’ob k’a’ana’antak uti’al u meyaj u embajada wáaj u legacióno’ob, ti’ le kúuchil tu’ux ku mantats’ antal le Nojlu’um Nojpáajtalilo’obo’ (Poderes Federales).

II. Le oksajk’uuj mola’ayo’obo’ meenta’ano’ob je’el bix jets’a’anil te’ 130 jatsts’íibo’ yéetel ti’ le u ya’almaj belbest’aanilo’, yaan u yantal ti’ob u béeytalil uti’al u yuumiltiko’ob, u ti’alintiko’ob yéetel u meyajtiko’ob, chéen le ba’alo’ob k’a’ana’an ti’obo’, yéetel le ba’ax ku k’áata’al bey xan le náakilo’ob ku je’ets’el tumen le a’almaj belbest’aano’;

III. Le mola’ay áantajilo’ob, ti’ jala’achil wáaj ti’ ma’ jala’achile’, u meyajo’obe’ u ts’áajiko’ob áantaj ti’ máaxo’ob k’a’ana’an, ti’ u xak’alkaxanil ka’analna’atil, ti’ u ts’a’abal kaambesajil, u yáantajbáajil máakilo’ob, wáaj je’el ba’ax a’almajt’ambil ba’alo’ob, ma’ u béeytal u ti’alintiko’ob uláak’ ma’ péekil ba’albalilo’ob ti’ le k’a’ana’an ti’obo’, uti’al le ba’ax kun u meento’obo’, je’el bix jets’a’anil te’ a’almaj belbest’aano’;

IV. U mola’ayilo’ob paaklankoonole’ ku béeytal u jaajats yuumiltiko’ob chéen lu’umo’obe’, ba’ale’ u p’iisile’ chéen leti’ le k’a’ana’an uti’al u meentik u meyajo’obo’.

Le mola’ayo’ob je’el bix le je’elo’oba’ mixjuntéen je’el u béeytal u ti’alintiko’ob lu’umo’ob ku k’a’abetkuunsa’al uti’al u meyajta’al u jejeláasil paak’alo’ob, wakaxnáalil wáaj k’axnáalil, wa u p’iisile’ ku máan tak 25 u máalal ti’ le jets’a’an te’ tu XV jatsabil le jatsts’íiba’. Le a’almaj belbest’aano’ yaan u belbest’antik u tsoolil u taak’inil yéetel jaytúul u máakilo’ob le mola’ayo’oba’, chéen wa le lu’umo’ob ku yuumilta’al tumen le mola’ayo’ ma’ u máan ti’ u p’iisil le mejen lu’umo’ob ku yuumilta’al tumen junjuntúul u máakil le mola’ayo’. Ti’ le je’ela’, tuláakal juunal jaajats lu’umil, le tu yóok’olal tóotol lu’umo’obe’, yaan u múuch’ul uti’al u xo’okol. Bey xane’, le a’almajt’aano’ yaan u jets’ik le ba’axo’ob k’a’ana’an uti’al u yokol táanxel nojlu’umo’ob te’ mola’ayo’obo’.

Leti’ le a’almajt’aan kun jets’ik bix u registrarta’al yéetel bix k’a’ana’an u yila’al u meenta’al le ba’ax jets’a’an tumen le jatsabila’;

V. Le bancos ts’aaja’an béeytalil ti’ob, je’el bix jets’a’anil ti’ u ya’almajt’aanilo’ob le mola’ayo’ob ti’ créditoo’, ku béeytal u yantal ti’ob bey taak’inil, lu’umo’ob ich nojkaajo’ob yéetel tóotol lu’umo’ob je’el bix jets’a’anil ti’ le u ya’almajt’aanilo’obo’, ba’ale’ ma’ u béeytal u ti’alintiko’ob wáaj u meyajtiko’ob uláak’ ma’ péekil ba’albalilo’ob ti’ le k’a’ana’an ti’obo’;

VI. Le péetlu’umo’ob yéetel le Distrito Federalo’, bey xan u méek’tankaajilo’ob tuláakal U nojlu’umil Méxicoe’, yaan u béeytalil ti’ob u maniko’ob yéetel u ti’alintiko’ob le ma’ péekil ba’albalilo’ob k’a’ana’antak uti’al le servicios públicoso’.

U ya’almajt’aanilo’ob le Nojlu’um yéetel le Péetlu’umo’ob tak tu’ux ku náakal uméek’tampáajtalilo’obe’, yaan u jets’iko’ob bix je’el u ch’a’abal propiedad privadae’ uti’al u k’a’abetkuunsa’al tumen kaaj, je’el bix jets’a’anil ti’ u ya’almajt’aanilo’ob le beelankil jala’achil yaan u ya’alik le t’aan k’a’abeto’. U tojol kun jets’bil uti’al u bo’ota’al le ba’ax ch’a’aja’ano’ yaan u jóok’sa’al ti’ fiscal tojol ku chíikpajal ti’ catastro wáaj tu kúuchilo’ob k’ampatan, kex wa le tojola’ u ya’almaj u yuumil le propiedado’ wáaj chéen tu k’amaj tumen u bo’olmaj u patano’ob tu yóok’olal le tojol je’ela’. U ya’abtal wáaj u jump’íitta’al u tojol le propiedad particularo’, tu yóok’olal ma’alobkuunsajo’ob wáaj k’astalil ucha’antak ti’ lekéen ts’o’okok u je’ets’el u tojol fiscal tojol, chéen leti’ ku béeytal u p’áatal uti’al pericial p’is óolal yéetel u ts’okt’aanil kaxan p’is óolal. Le je’ela’ yaan xan u meenta’al tak tu yóok’olal ba’alo’ob ma’ jets’a’an u tojol ti’ u kúuchil bo’ol majan ba’alo’obi’.

U meyajta’al u ka’aka’ajilo’ob le Nojlu’uma’, jets’a’antak te’ jatsts’íiba’, yaanu meentchajal yéetel p’is óol meyajil; ba’ale’ ich le meyajila’ yéetel tu yóok’olal le túuxt’aanil kun meentbil ich ma’ maanal ti’ jumpéel winal tumen le kúuchil p’is óolalo’ob k’a’ana’antako’, le beelankil jala’achilo’obo’ yaan u ch’a’iko’ob, u beelankuuntiko’ob, u ts’ok koniko’ob wáaj u koniko’ob le lu’umo’ob wáaj le ja’ob ku meyajta’alo’obo’ yéetel tuláakal le ba’alo’ob yaan ba’ax u yil tu yéetelo’, ba’ale’ ma’ u béeytal u k’e’exel le u meentmajo’ob le jala’achilo’obo’ táanil ti’ u ts’a’abal ts’okt’aan uti’al u meenta’al.

VII. Ku chíimpolta’al u personalidad jurídicail le múuch’kajtalilo’ob ejidal wáaj comunal yéetel ku kanáanta’al u ti’alintajil tu yóok’olal le lu’umo’, uti’al u kajtal máak bey xan uti’al u jóok’sa’al u yich meyaj.

A’almajt’aan kun kanáantik u tojbe’enil le lu’umo’ob yaan ti’ le máasewáal múuch’kabilo’obo’.

Le a’almajt’aano’, yéetel u chíimpoolil bey xan u mu’uk’a’ankuunsa’al u kuxtalil máako’ob ich ejido yéetel kaajo’obe’, yaan u kanáantik le lu’umo’ uti’al u kajtal máak yéetel u belbest’antik u k’a’abetkuunsa’al lu’umo’ob, k’áaxo’ob yéetel ja’ob ku múul k’a’abetkuunsa’al, yéetel u meenta’al k’a’ana’an meyajo’ob ti’ líik’saj óolal uti’al u ma’alobkuunsa’al u kuxtal u kajnáalilo’ob.

Le a’almajt’aano’, yéetel u chíimpoolil ti’ ba’ax u k’áat le ejidatarios yéetel lecomuneroso’ uti’al u k’amiko’ob le ba’axo’ob jach uts u taal ti’obo’, ka’alikil u k’a’abetkuunsiko’ob u productivo ba’alo’ob, yaan u belbest’antik u meyajil u páajtalil le comuneros tu yóok’olal le lu’umo’ yéetel ti’ junjuntúul ejidatario tu yóok’olal u parcela. Bey xane’, yaan u jets’ik le ba’ax k’a’abet u meenta’al uti’al u paaklan much’ikubáaj le ejidatarios yéetel le comuneros, yéetel le Mola’ay Nojpáajtalilo’ wáaj yéetel uláak’ máako’ob, yéetel u ts’áajik u béeytalil tu yóok’olal u k’a’abetkuunsa’al u lu’umo’ob; ku ts’o’okole’, wa ejidatariose’, u máansiko’ob u páajtalil u parcelas ich u kajnáalilo’ob le kaajo’, bey xan yaan u jets’ik ba’ax yéetel bix le ejidal múuch’tambalo’, lekéen u ts’áaj ti’ le ejidatario u béeytalil tu yóok’ol u parcelao’. Wa ku máansa’al le páajtalil ti’ uláak’ máak tu yóok’olal le parcelaso’, yaan u chíimpolta’al le máansajila’ je’el bix u ya’alik u páajtalil jets’a’an ti’ le a’almajt’aano’.

Ich jump’éel múuch’ kajtale’, mixjuntúul ejidatario ku béeytal u yantal ti’ maanal 5% ti’ tuláakal u lu’umilo’ob le ejidoo’. Je’el bixake’, u ts’a’abal lu’umo’ob tu k’aaba’ chéen ti’ juntúul ejidatarioe’, k’a’ana’an u chíimpoltik le náakilo’ob jets’a’antak te’ XV jatsabilo’.

Nojmúuch’tambale’ leti’ u noj jo’olpóopil múuch’ kajtal ti’ ejido wáaj ti’ kaaj, yaan ti’ le nu’ukbesajil yéetel le meyajilo’ob ku je’ets’el te’ a’almajt’aano’. U jo’olil ejido wáaj ti’ ba’albalil kaaje’, yéeya’an tumen kaaj je’el bix jets’a’anil te’ a’almajt’aano’, leti’ u jo’olpóopil e’esajil múuch’ kajtal yéetel k’a’abet u yilik ka meyajta’ak u ts’okt’aanilo’ob nojmúuch’tambal.

U su’utul lu’umo’ob, k’áaxo’ob yéetel ja’ob ti’ múuch’ kajtalo’obe’, yaan u meenta’al je’el bix jets’a’anil ti’ le a’almaj belbest’aano’;

VIII. Ku ya’ala’al mixba’al u biilalo’ob:

a) Tuláakal le máansaj páajtalilo’ob ti’ lu’umo’ob, ja’ob yéetel k’áaxo’ob uti’al kaajo’ob, kajtalilo’ob, kuchte’elo’ob wáaj mejen kaajo’ob, meenta’an tumen almejen nojochilo’ob, U Noj Jala’achil Péetlu’umo’ob (Gobernadores de los Estados), wáaj tumen je’el máax jala’achil kaaj ma’ u chíimpoltik le ba’ax jets’a’an te’ A’almajt’aan meenta’an tu k’iinil 25 ti’ junio ti’ 1856o’ (Ley de 25 de junio de 1856) yéetel uláak’ a’almajt’aano’ob yéetel belbest’aano’ob tu yóok’olal le je’elo’;

b) Tuláakal le ts’áajt’aano’ob: ch’a’at’aano’ob wáaj u ko’onol lu’umo’ob, ja’ob yéetel k’áaxo’obe’, meenta’an tumen U Mola’ayil Kux Óolal, Xokba’albalil (Secretarías de Fomento, Hacienda) wáaj uláak’ nojlu’um jala’ach, líik’ul u yáax k’iinil diciembre tu ja’abil 1876, tak te’ k’iino’oba’, wa yéetel le je’elo’oba’ ch’aaja’an yéetel yuumilta’an xma’ páajtalil le ejidoso’, lu’umo’ob múul t’oxa’an wáaj je’el ba’ax lu’umile’, uti’al kaajo’ob, kajtalilo’ob, kuchte’elo’ob wáaj mejen kaajo’ob yéetel múuch’ kajtalo’ob.

c) Tuláakal u meyajilo’ob u ts’a’abal xuulilo’ob, koonolo’ob, máansajilo’ob wáaj ts’okkoonolo’ob meenta’an ichil le k’iino’ob ku ya’alik le jatsab yaan tu paach le je’ela’, tumen mola’ay paaklankoonolo’ob, p’is óolalo’ob wáaj uláak’ u jala’achilo’ob le Péetlu’umo’ob wáaj le Nojlu’umo’, wa yéetel le je’elo’oba’ ch’aaja’an yéetel yuumilta’an xma’ páajtalil lu’umo’ob, ja’ob yéetel u k’áaxilo’ob ejidos, lu’umo’ob múul t’oxa’an wáaj je’el ba’ax lu’umile’, uti’al múuch’ kajtalo’ob.

Ba’ale’ je’el u chíimpolta’ale’, chéen le lu’umo’ob ts’aaja’an u ju’unilo’ob ti’ le t’ooxilo’ob meenta’an je’el bix jets’a’anil te’ A’almajt’aan meenta’an tu k’iinil 25 ti’ junio ti’ 1856o’ yéetel ti’alinta’an tumen juntúul máak uti’al u meyajta’al maanal ti’ lajump’éel ja’ab wáaj u nojochil le lu’umo’ ma’ u máan ti’ 50 u p’éelel hectárea.

IX. Le jaatsil wáaj le t’ooxil meenta’an bey yéetel a’almajt’aan ich u kajnáalilo’ob jump’éel múuch’ kajtal yéetel le tu’ux jk’aschaj wáaj jk’askúunta’ab waba’ax ichilo’, je’el u béeytal u mixba’alkuunsa’al lekéen k’áata’ak tumen u yóoxjaats ti’ u kanjaats le kajnáalo’ob tia’alintik junjaats ti’ u kanjaats le lu’umo’obo’, le ku ja’atsalo’, wáaj junjaats ti’ u kanjaats le kajnáalo’ob tia’alintik óoxjaats ti’ u kanjaats le lu’umo’obo’.

X. Ku luk’sa’al.

XI. Ku luk’sa’al.

XII. Ku luk’sa’al.

XIII. Ku luk’sa’al.

XIV. Ku luk’sa’al.

XV. Tu Múuch’ Péetlu’umilo’ob Méxicoe’ wet’a’an u yantal lu’um ti’ juntúul máak jach píitmáan u ya’abil.

Ku ya’ala’al u chan lu’umil paak’al le ma’ u máan ti’ 100 u p’éelel hectárea ku jóoyabta’al wáaj mantats’ ch’uul wáaj u keetil ti’ uláak’ jejeláas lu’umo’ob.

Uti’al u keetkuunta’ale’ yaan u xo’okol jump’éel hectárea ku jóoyabta’al bey ka’ap’éel ku meyajta’al ti’ ja’aja’alil, bey kamp’éel ku meyajta’al ich agosto jach ma’alo’obe’ wáaj bey waxakp’éel ti’ nojk’áax, k’áax wáaj le ku meyajta’al ich agosto ti’ tikin lu’umo’obo’.

Bey xane’, ku ya’ala’al, chan lu’um ti’alinta’an, le ma’ tu máan ti’ 150 u p’éelel hectárea u nojochil ti’ junjuntúul máake’ wa le lu’umo’obo’ ku k’a’abetkuunsa’al uti’al u pa’ak’al piits’, wa ku jóoyabta’al; yéetel ti’ 300 u p’éelel hectárea, wa ku k’a’abetkuunsa’al uti’al u pa’ak’al ja’as, u sak’abil ch’ujuk, café, kij, hule, palma, vid, olivo, quina, vainilla, káaakaw, agave, páak’am wáaj iichankil che’ob.

Ku ya’ala’al u chan lu’umil aalak’náal le ma’ u máan ti’ junjuntúul máak u nojochil k’a’ana’an uti’al u tséenta’al tak 500 u túulul nukuch aalak’o’ob wáaj u keetel le je’ela’ ti’ mejen aalak’o’ob, je’el bix u je’ets’el tumen le a’almajt’aano’, yéetel tu yóok’olal buka’aj u yo’och aalak’ ku ts’áajik le lu’umo’obo’.

Wa jach ma’alobkuunsa’an lu’umo’ob yéetel u meyajil jóoyab, u beelil u jóok’sa’al ja’ k’aschaja’an wáaj uláak’ ba’alo’ob meenta’an tumen u yuumilo’ob wáaj le ku ti’alintiko’ob le chan lu’umo’obo’, láayli’ yaan u ya’ala’al bey chan lu’ume’, kex wa tumen, tu yóok’olal le ma’alobkuunsajilo’ob meenta’ano’, ku máansiko’ob le náakilo’ob jets’a’antak tumen le jatsabila’, chéen xan wa ku mu’uch’ul le ba’axo’ob jets’a’an tumen le a’almajt’aano’.

Wa ichil u chan lu’umil aalak’náal, ku ma’alobkuunsa’al lu’umo’ob ku ts’o’okole’ ku k’a’abetkuunsa’al uti’al paak’ale’, u nojochil k’a’abetkuunsa’an uti’al le je’elo’ ma’ u béeytal u máan, je’el bix k’a’ana’ane’, le náakilo’ob jets’a’antak te’ tu ka’ap’éel yéetel te’ tu yóoxp’éel xóot’ts’íibil le jatsabila’ tu yóok’olal u ma’alobil le lu’umo’ob ma’ili’ ma’alobkuunsa’ako’obe’;

XVI. Ku luk’sa’al

XVII. U Múuch’ Mola’ayil México yéetel u ya’almaj jatsk’iinmeyajilo’ob le péetlu’umo’obo’, ich u péetilo’ob meyaje’, yaan u jóok’siko’ob a’almajt’aano’ob tu’ux ku je’ets’el bix kun jatsbil yéetel bix kun máansbil páajtalilo’ob ti’ le lu’umo’ob ku máansiko’ob le náakilo’ob jets’a’antak te’ tu IV yéetel te’ tu XV jatsabil le jatsts’íiba’.

U maanalile’ k’a’ana’an u ja’atsal yéetel u máansa’al u páajtalilo’ob tumen u yuumil ich jump’éel ja’ab ku xo’okol líik’ul u ya’almaj páayt’anta’al. Wa ts’o’ok u máan le k’iino’ob a’ala’ano’, ma’ máansajpáajtalta’ake’, u koonolile’ yaan u je’ek’abta’al uti’al tuláakal máak. Ich keetile’, yaan u chíimpolta’al máax jach k’a’ana’an u ti’alintik je’el bix u ya’alik le a’almaj belbest’aano’.

Le péetlu’um a’almajt’aano’obo’ yaan u jets’iko’ob u ba’albalil láak’tsilil, le tu’ux ku ya’ala’al le ba’alo’ob k’a’abet u táakpajalo’ob ich le je’ela’, ich u chuunt’aanil ma’ u máansajpáajtalta’al yéetel ma’ táan u béeytal u ch’a’abal mix u patanta’al;

XVIII. Ku ya’ala’al je’el u béeytal u xak’alta’al tuláakal le mokt’aano’ob yéetel ts’áajt’aano’ob meenta’an tumen le Noj Jala’achilo’ob (Gobiernos) máanja’ano’ob líik’ul tu ja’abil 1876o’, tu meentajo’ob u ch’a’abal nukuch lu’umo’ob, ja’ob wáaj sijnáal ba’albalil ti’ le Nojlu’uma’, tumen juntúul máak wáaj jump’éel mola’ay, bey xan ku ts’a’abal u béeytalil ti’ U Noj Jala’achil México (Ejecutivo de la Unión) uti’al u ya’alik ma’ u éejenta’al le mokt’aano’obo’ wa ku taasiko’ob ba’al k’aas ti’ kaaje’.

XIX. Yéetel le ba’ax jets’a’an te’ Noj A’almajt’aana’, le Mola’ay Nojpáajtalilo’ yaan u jets’ik le t’aano’ob uti’al u ts’a’abal chíimpool páajtalil tu yóok’olal k’áaxo’ob wáaj justicia agraria tu séebanil yéetel tu no’oja’anil, uti’al u kanáanta’al u p’is óol páajtalil ti’ u ti’alinta’al (sic DOF 03-02-1983) lu’um ti’ ejido, ti’ kaaj yéetel chan lu’um, bey xan yaan u yáantik u ts’a’abal p’is óol áantajil ti’ kolnáalo’ob.

Ich u péetil meyaj nojlu’um ku p’áatal tuláakal le ba’alo’ob tu yóok’olal u xuul u lu’umilo’ob ejido yéetel ti’ kaaj, je’el bix káajik le je’elo’oba’, wa ma’ jets’eli’ wáaj táan u ba’altelta’al tumen ka’ap’éel wáaj maanal ti’ ka’ap’éel múuch’ kajtal; bey xan le ba’alo’ob tu yóok’olal u ti’alinta’al u lu’umilo’ob ejido yéetel ti’ kaaj. Uti’al le ba’alo’ob je’ela’ yéetel, bey xan, uti’al u ts’a’abal justicia agrariae’, le a’almajt’aano’ yaan u jets’ik kúuchil p’is óolalo’ob ku meyajo’ob tu juunalo’ob yéetel u péetilo’ob meyajo’ob, meenta’ano’ob tumen noj p’is óolalo’ob ts’aaja’an u k’aaba’ob tumen U Noj jala’achil México yéetel ts’aaja’ano’ob tumen U Mola’ayil Jets’ A’almajt’aano’ob wáaj, ichil u je’elsajbáajilo’ob le je’ela’, tumen le Masabk’iin Mola’ayo’.

A’almajt’aan ku jets’ik jump’éel mola’ay uti’al u meenta’al meyajlu’um p’is óolal, yéetel

XX. Le Mola’ay Nojpáajtalilo’ yaan u táakmuk’tik meyajilo’ob uti’al u jóok’olo’ob táanil le mejen kaajo’obo’, yéetel u tuukulil u ts’a’abal meyaj bey xan u kanáanta’al u ma’alob kuxtalo’ob bey xan u táakpajalo’ob yéetel u yoksikubáaj le kolnáalo’obo’ ich u jóok’ol táanil nojlu’um, yéetel yaan u líik’saj óoltik u meyajilo’ob paak’alil yéetel aalak’náal bey xan u meyajil k’áax uti’al u ma’alob k’a’abetkuunsa’al lu’umo’ob, yéetel u meenta’al u kúuchilo’ob meyaj, insumos, créditos, u meyajilo’ob ka’ansaj yéetel técnica áantajil. Bey xane’ yaan u jóok’sik le a’almaj belbest’aan uti’al u tukulta’al yéetel u nu’ukbesa’al u náajmalil u meyajil paak’alil yéetel aalak’náalil, u industrializarta’al bey xan u jóok’sa’al kombil, yéetel u tuukulil k’a’ana’antak ti’ kaaj.

Le u chúuka’an yéetel u maantats’ mu’uk’a’ankuxtalil chankaaj, ku xmáanchi’ita’al te’ xóot’ts’íib yaan tu paach le je’ela’, ichil uláak’ ba’alo’obe’, yaan u kaxtik ka táan óolta’ak tumen le Mola’ay Nojpáajtalilo’, ka anak nonoj yéetel jach tu súutuk le janalbe’en ba’alo’ob jach k’a’ana’antak kun jets’bil tumen le a’almajt’aano’.

U 28 Jatsts’íibil. Ti’ u Múuch’péetlu’umilo’ob Méxicoe’ wet’a’an méek’tanti’alilo’ob, u meenta’al méek’tanti’alilo’ob, u wóolti’alta’al mambe’en ba’alo’ob, yéetel u luk’sa’al patan, je’el bix jets’a’anil ti’ le a’almajt’aano’obo’. Láayli’ bey kun meentbil ti’ weet’ilo’ob uti’al u kanáanta’al meyajkúuchilo’obo’.

Le óok’lale’, le a’almajt’aano’obo’ yaan u meentiko’ob u yaayaj bo’olsi’ipilta’al, bey xan le jala’achilo’obo’ yaan u ma’alob t’u’ulpachtiko’ob, u mu’uch’ul wáaj u moltia’alta’al ba’alo’ob ku k’a’abetkuunsa’al k’a’ana’antako’ob tumen juntúul wáaj chéen jaytúul máak uti’al u meenta’al u na’akal u tojolo’ob; tuláakal ch’a’at’aan, meyaj wáaj u much’ikubáaj ajmeyaj kombe’en ba’alo’ob, jmeyajkúuchilo’ob, ajkoonolo’ob wáaj ajkon meyajo’ob wáaj ku meentiko’ob xan je’eba’axak, uti’al ma’ u cha’abal jáalk’ab táakpajalil wáaj keetlanil wáaj uti’al u meenta’al u ko’oj bo’ol le ajmaano’obo’ bey xan, tuláakal le ba’alo’ob ku taasiko’ob utsil ti’ juntúul wáaj junjaats máako’ob ku ts’o’okole’ ku taasik k’aas ti’ tuláakal máak wáaj ti’ jump’éel jaatsil kajnáalilo’ob.

Le a’almajt’aano’obo’ yaan u jets’iko’ob chunt’aano’ob uti’al u je’ets’el u xuul u tojol kombil ba’alo’ob, ba’alo’ob wáaj náajmalo’ob ku yila’al k’a’ana’antako’ob uti’al u taak’inil nojlu’um wa uti’al u k’a’abetkuunsa’al tumen kaaj, bey xan uti’al u ya’ala’al bix kun nu’ukbesbil u t’o’oxol kombil ba’alo’ob, ba’alo’ob wa náajmalo’ob, uti’al ma’ u yantal chúumuktalilo’ob ma’ k’a’ana’antako’obi’ wáaj u chóok’ antal ba’al ku meentiko’ob u p’áatal ma’ u yantal ba’alo’ob k’a’abetkuunsbil, bey xan u na’aksa’al tojolilo’ob. Le a’almajt’aano’obo’ yaan u kanáantiko’ob le ajmaano’obo’ yéetel u meentiko’ob u nu’ukbesajilo’ob uti’al u ma’alob kanáanta’al le ba’ax k’a’abet ti’obo’.

Ma’ méek’tanti’alil le meyajo’ob ku meentik chéen le Noj jala’achil ti’ le nojk’a’ana’an ba’alo’oba’: túuxtbil ts’íib, náachkunsaj ts’íib yéetel náachkunsaj t’aan yéetel ts’íib; tuuno’ob juul u ka’aj yéetel u meenta’al u muuk’il nuclear; u pa’atuukulil yéetel u péets’meyajil le múuch’k’al ti’ u t’i’it’besajil sakléembalcháak ti’ nojlu’umilo’ bey xan le meyajtáankaajil ti’ u máansa’al yéetel u t’o’oxol u muuk’il u muuk’ sakléembalcháak bey xan u kaxta’al yéetel u jóok’sa’al u yiitstuun yéetel uláak’ t’abk’alakba’alo’ob yéetel le ba’ax ku ya’alik le u wakp’éel yéetel u wukp’éel xóot’ts’íibil le jatsts’íib 27o’ ti’ le noj a’almajt’aana’, sakléembalcháak yéetel le meyajilo’ob chíika’an jets’a’ano’ob ti’ le a’almajt’aano’obo’ ku jóok’sa’alo’ob tumen u Nojmola’ayil Nojlu’um. Ts’aaj ojéelalil yéetel satelite yéetel tsíimin k’áak’o’obe’ ba’alo’ob ku táanilkuunsa’al uti’al u jóok’ol táanil nojlu’um je’el bix jets’a’anil ti’ jatsts’íib 25 ti’ le Noj a’almajt’aana’; le Noj jala’achilo’ kéen u meyajt u nojbeelankilil tu yóok’lal le je’elo’obo’, yaan u kanáantik u kanáanil yéetel u tsikbe’enil Nojlu’um, yéetel kéen u ts’áaj ts’aat’aano’ob wáaj cha’abalilo’ob yaan u p’áatal ti’ wáaj yaan u jets’ik u béeytalil yóok’ol le bejilo’ob ti’ ts’áaj ojéelalil je’el bix jets’a’anil ti’ u a’almajt’aanilo’obo’.

Le Noj jala’achilo’ yaan u yantal ti’ múuch’jo’olpóopilo’ob yéetel kúuchil náajalmeyajilo’ob ku k’a’abettalo’ob ti’ uti’al u ma’alob meyajta’al le nojk’a’ana’an ba’alo’ob yaan ti’o’ yéetel ti’ le meyajilo’ob ku táanilkuunsa’alo’ob, tu’ux ku táakpajal tu juunal wáaj yéetel u mola’ayil kaaj wáaj yéetel mola’ay ma’ uti’al kaaji’, je’el bix jets’a’anil ti’ le A’almajt’aano’obo’.

Noj jala’achile’ yaan u yantal ti’ jump’éel U Noj Kúuchilil Taak’in yaan jáalk’abil ti’ uti’al u meentik u meyajo’ob yéetel u belankilil. Le ba’ax kun u táanilkuunso’ leti’ u yilik u jets’eknakil u béeytalil u maan u taak’in nojlu’um, yéetel lela’ ku mu’uk’a’ankuunsik u nojbelankilil yóok’ol u jóok’ol táanil nojlu’um le yaan u ka’aka’ajil ti’ le Noj jala’achilo’. Mix jump’éel jala’achile’ je’el u béeytal u ya’alik ti’ U Noj Kúuchilil Taak’in ka ts’áaj taak’inake’. Noj jala’achile’ yaan u yantal ti’ jump’éel k’uben meyajil ti’ kaaj u k’aaba’e’ U Nojlu'um T'áalk'abil Yiitstuun uti'al Jets'elnakil yéetel u Jóok'ol Táanil Kaaj U Mola’ayil Ts’aajtaak’inile’ (Institución Fiduciaria) U Noj Kúuchilil Taak’ine’, a’almajt’aan kun jets’ik bix kun u táanilkuuntil u k’amik, u tsolmeyajtik, yéetel bix kun u t’oxil u k’amtaak’in ku taal ti’ le kun ts’áabil ti’o’ yéetel ti’ Paaklank'axt'aan je’el bix u jets’ik u wukp’éel xóot’ts’íibil le jaatsts’íib 27 ti’ le Noj A’almajt’aana’, ma’ táan u táakbesa’al patano’obi’.

Ma’ méek’tanti’alil le meyajo’ob ku meentik chéen le Noj jala’achilo’, yéetel U Nojkúuchilil Taak’in ti’ nojk’a’ana’an ba’alo’ob ti’ u ts’alkúunta’al taak’in yéetel u jóok’sa’al taak’in. U Nojkúuchilil Taak’in, je’el bix jets’a’an ti’ le a’almajt’aano’obo’ yéetel u táakpajalil le jala’achilo’ob k’a’ana’antako’obo’, yaan u belbest’antik u jelpajalo’ob, bey xan u chúumuktalilo’ob yéetel meyajilo’ob taak’in, tumen yaan ti’ u béeytalil k’a’ana’an uti’al u belbest’antik yéetel u kanáantik le je’ela’. U belankilil U Nojkúuchilil Taak’ine’ u ka’aka’ajil le máako’ob ken u ts’áaj u Noj jala’achil Nojlu’umo’ yéetel u éejen u Mola’ayil Ajjest’ A’almajt’aano’ob wáaj Masabk’iin Mola’ayil, kéen k’a’ana’anchajak; le máako’ob ts’aba’ano’obo’ yaan u meyajtiko’ob u kuucho’ob ich le k’iinilo’ob kun xáantalo’obo’ yéetel je’el bix tsola’anilo’obe’ ka béeyak u meentiko’ob u meyajo’ob tu juunalo’ob; chéen je’el u béeytal u luk’sa’al u meyajo’obe’ tu yóok’olal nojsi’ipil yéetel ma’ táan u béeytal u yantal uláak’ meyaj ti’ob, kuuch wáaj túuxtmeyajil, ba’ale’ je’el u béeytal u meyajo’ob ti’ u jo’olpóopta’al U Mola’ayil Taak’in yéetel le ma’ bo’olilo’ob ti’ mola’ayo’ob ti’ ka’ansaj, ka’anal na’atil, miaatsil wa ti’ ts’áaj áantajil. Le máako’ob ku meyajtiko’ob u belankilil U Nojkúuchilil Taak’ine’, je’el u béeytal u almejen (sic DOF 20-08-1993) p’is óolta’alo’ob je’el bix jets’a’anil ti’ u jatsts’íibil 110 ti’ le Noj a’almajt’aana’.

U Nojpáajtalil Jala’achile’ yaan u yantal u Mola’ayilo’ob Ilik u Meyaj yéetel K’axmeyajnaja’an ti’ ba’alo’ob yaan u yil yéetel sakléembalcháak u k’aaba’e’ U Nojlu'um Mola'ayil T'abk'alakba'alo'ob yéetel U Mola'ay No'ojbesajil Muk'náalil, je’el bix u jets’ik le a’almajt’aano’obo’.

Ma’ méek’tanti’alil u múuch’kabilo’ob ajmeyajo’ob meenta’an uti’al u kanáantiko’ob le ba’ax k’a’abet ti’obo’ yéetel u múuch’kabilo’ob wáaj u mola’ayilo’ob u paaklan meyaj u meyajnáalil kombe’en ba’alo’ob, uti’al u kanáantiko’ob le ba’ax k’a’abet ti’obe’ wáaj ti’ tuláakal máak, u táats’ koniko’ob ti’ u k’íiwikil koonol táanxel nojlu’umil u kombe’en ba’alo’obil nojlu’um wáaj u meyajkúuchililo’ob chéen wa leti’ob ku taasiko’ob u ya’abil taak’in te’ tu’ux ku meyajta’alo’obo’ wa ma’ kombe’en ba’alo’ob ku jach k’a’abetchajalo’obi’, chéen wa le mola’ayo’ob ku kanáanta’alo’ob wáaj ku áantaj p’is óolta’al tumen u Jala’achil Nojlu’um wáaj ti’ le Péetlu’umo’obo’, yéetel u yáax ts’áajpáajtalil uti’al le je’ela’ ku ts’a’abal tumen Noj Mola'ay A'almajt'aanil te’ tu’ux k’a’abeto’. Le mola’ayilo’ob a’almajt’aano’, tu juunalo’ob wáaj yéetel u t’aanil Noj jala’ache’ je’el u béeytal u tseliko’ob le ts’áajpáajtalilo’ob meenta’ano’ob uti’al u beeta’al le múuch’kabilo’ob ku ya’ala’ala’, chéen wa bey u k’áatik ba’axo’ob k’a’ana’an ti’ kaajo’.

Ma’ xan méek’tanti’alil le béeytalilo’ob ku ts’a’abal junjaats k’iino’ob ti’ ajmeentajo’ob yéetel ti’ íits’atilo’ uti’al u meenta’al u meyajo’ob yéetel le ku ts’a’abal ti’ ka’analpatjo’olo’ob yéetel ti’ ma’alobkuunsajo’ob ti’ waba’ax uti’al u k’a’abetkuunsa’alo’ob chéen tumen máax patjo’olto’.

Noj jala’achil, yéetel u yáantaj a’almajt’aano’obe’, je’el u béeytal kéen k’a’abetchajak ti’ tuláakal máake’ u ts’aat’antik u ts’a’abal u meyaj táankaajilo’ob wáaj u jóok’sa’al, u k’a’abetkuunsa’al yéetel u jóok’sa’al utsil ti’ le ba’albalilo’ob yaan ti’ Nojlu’umo’, ba’ale’ ma’ táan u yokol ichil le je’elo’oba’ le ku jets’iko’obo’. Le a’almajt’aano’obo’ yaan u jets’iko’ob ba’ax yéetel bix kun kanáantbil u ts’a’abal tu beel u meyajilo’ob yéetel u k’a’abetkuunsa’al le ba’albailo’ob tumen kaajo’, yéetel ma’ táan u cha’iko’ob u mu’uch’ul ba’alo’ob ku k’atikuba’ob ti’ u beel ba’axo’ob k’a’abet ti’ kaaj.

U meyajta’al u jets’meyajil ba’alo’ob k’a’ana’an ti’ kaaje’ yaan u chíimpoltik le ba’alo’ob jets’a’ano’ob ti’ le Noj a’almajt’aano’ yéetel chéen je’el u béeytal u meenta’al yéetel a’almajt’aano’obe’.

Je’el u béeytal u ts’a’abal áantaj taak’ine’ uti’al meyajo’ob ku táanilkuunsa’alo’ob, chéen wáaj k’a’abet ti’ tuláakal máak, chéen ti’ junjaats k’iino’ob yéetel ma’ táan u taasik k’aas ti’ u taak’inil Nojlu’um. Noj jala’achile’ yaan u yilik u meyajta’al le áantaj taak’ino’ yéetel u p’isik le ba’axo’ob ku taasiko’.

Le noj jala’acho’ yaan u yantal ti’ jump’éel U Nojlu’um Mola’ayil Keetlan Koonol (Comisión Federal de Competencia Económica) yaan u p’áatal bey jump’éel jáalk’ab mola’aye’, yéetel u muuk’ u a’almajt’aanil yéetel u ba’albalil, u xuul u tuukulile’ u yilik u yúuchul jáalk’ab keetlamil yéetel múul táakpajlil, bey xan u kanáantik, u xak’alkaxantik yéetel u yilik ma’ u yantal méek’tanti’alil, u meenta’al méek’tanti’alil, u mu’uch’ul ba’alo’ob yéetel uláak’ xu’ulsajilo’ob ichil u ma’alob meyaj u k’íiwikil koonol, je’el bix u jets’ik le noj a’almajt’aan yéetel u a’almajt’aanilo’obo’. Le mola’aya’ yaan u yantal ti’ u nojbéeytalilo’ob uti’al u beetik tu beel u meyaj; ichil u meyaje’ ti’ yaan u beetik u ja’abal u bejil keetlamil yéetel múultáakpajlili’, u ts’a’abal u p’iis u meyajta’al u k’a’ana’an nu'ukulo’ob meyaj, yéetel u beetik u ju’ubul u mola’ayilo’ob meyaj, páajtalilo’ob, u ba’albalil kaaj wáaj u mola’ayilo’ob u máakilo’ob taak’in, je’el bix k’a’abete’ uti’al ma’ u yantal ba’alo’ob ch’enik keetlamil.

U Nojlu’um Mola’ayil Náachkunsajts’aaj Ojéelale’ jump’éel jáalk’ab mola’ay, yéetel u muuk’ u a’almajt’aanil yéetel u ba’albalil, u xuul u tuukulile’ u jóok’sik táanil tu beel, náachkunsajt’aan yéetel náachkunsajts’aaj ojéelalo’ob, je’el bix jets’a’anil ti’ le Noj A’almajt’aana’ yéetel ti’ u a’almajt’aanilo’ob. Uti’al le ba’alo’ob je’ela’, yaan u yantal tu k’ab u ts’áajik u p’iis, u k’a’ayta’al yéetel u yila’al u k’a’abetchajal, u jóok’sa’al utsil yéetel u meyajta’al u wóolt’ooxil sakléembalcháak, redes yéetel u meenta’al u meyajilo’ob náachkunsajt’aan yéetel náachkunsajts’aaj ojéelalo’ob, yéetel ookbalil ti’ meyajnáalkúuchil le ku meyajo’ bey xan le je’elekbalo’ yéetel uláak’ u k’a’ana’an nu'ukulilo’ob meyaj, yéetel u táan óolil le ba’ax jets’a’an tu jaatsts’íibil 6º yéetel 7º, ti’ le Noj a’almajt’aana’.

U Nojlu’um Mola’ayil Náachkunsajts’aaj Ojéelale’ leti’ xan u jala’achil ichil u páajtalil taak’inil ti’ u meyajil náachkunsajt’aan yéetel náachkunsajts’aaj ojéelalilo’ob, uti’al lela’ yaan u jets’meyajtik chéen le nojbéeytalil ku je’ets’el tumen le jaatsts’íiba’ yéetel le a’almajt’aano’ob uti’al le U Mola’ayil Nojlu’um ti’ u Páajtalil Taak’ino’ yéetel yaan u ts’áajik u p’iis táakpajlil yéetel keetkunajil ti’ le u k’íiwikilo’ob koonola’ yéetel u xuul u tuukulil u ja’abal u bejil keetlamil yéetel múultáakpajlil, yaan u ya’alik tak tu’ux kun náakal ich nojlu’um yéetel ich péetkaajil le ti’ u yóol iik’, ts’aaj páajtalil yéetel ti’ paaklan ti’alil, ku wóolmachtiko’ob ya’ab kúuchililo’ob ku ts’aaj ojéelalo’ob, ts’aaba’an ti’ob u páajtalil xan náachkunsajt’aan yéetel náachkunsajts’aaj ojéelal yéetel chéen ti’ jump’éel u k’íiwikil koonol jump’éelili’ tu’ux yaan, yéetele’ yaan u beetik u ju’ubul u mola’ayilo’ob meyaj, páajtalilo’ob wáaj je’en ba’ax k’a’abet uti’al u kanáantik u chíimpoolta’al le xu’ulsajilo’oba’, yéetel u yilik u beeta’al le ba’ax ku ya’alik le jaatsts’íib 6º yéetel 7º ti’ le noj A’almajt’aana’.

U meyaj le Mola’ayila’ u ts’áajik páajtalil, u lu’usik, bey xan u ts’áajik u páajtalil u ts’a’abal wáaj u k’e’exel u accionario péets’meyajil, u jo’olpóopta’al yéetel u meyajta’al mola’ayilo’ob yaan ba’al u yilo’ob yéetel u ts’a’abal u páajtalil u meyajta’al náachkunsajt’aan yéetel náachkunsajts’aaj ojéelal. Le mola’ayila’ yaan u yáax ts’áajik u yojéelt u No’ojk’abil le meyajo’oba’ ma’ili’ jets’ óolnake’, leti’e’ je’el u páajtal u ya’alik ba’ax ku tukultik yóok’olal bix yanile’. Le páajtalilo’ob kun ts’áabilo’ je’el u béeytal uti’al u yúuchul koonole’, uti’al kaaj, ma’ uti’al kaaji’ yéetel táankaajil, ichilo’obe’ ti’ yaan xan le múuch’kaajilo’ob yéetel le máasewáalo’obo’, yaan u ch’a’ik u muuk’ ba’ax ku tukultik u meyajtiko’ob, ti’ le chuunt’aano’ob jets’a’ano’ob ti’ u jaatsts’íibilo’ob 2º, 3º, 6º yéetel 7º ti’ le Noj a’almajt’aana’, le Mola’ayila’ yaan u jests’ik buka’aj u bo’olil le contraprestaciones tu yóok’olal u ts’a’abal le ts’aajpáajtalilo’obo’, bey xan u éejenta’al meyajo’ob yaan ba’al u yilo’ob yéetel le je’elo’oba’, ba’ale’ yáax k’a’abet u ya’alik ba’ax ku tukultik u Jala’achil Xokba’albalil, le ba’ax ku tukulta’al tu yóok’olal le ba’alo’ob je’el bix ku ya’alik le xóot’ts’íiba’ ma’ k’a’abeti’ yéetele’ k’a’abet u jóok’sa’al ma’ili’ máanak 30 k’iino’obe’, le kan máanak le buka’aj k’iino’obo’ le Mola’ayilo’ ku ch’a’aj óoltik u tak óoltik u meyajilo’ob k’a’abeto’.

U ts’aajpáajtalilo’ob le u wóolt’ooxil sakléembalcháako’, yaan u ts’a’abal yéetel k’a’aytajil ti’ kaaj, u tuukulile’ ka anak u ya’abtal múultáakpajali’, ka xan ila’ak ma’ u mu’uch’ul ba’alo’ob ka u kúulpachkíint ba’axo’ob k’a’abet ti’ kaaj yéetele’ ka kanáanta’ak ma’ u jach ko’ojtal tak kéen k’uchuk ti’ máax k’a’abet u k’uchul, mixjuntéen kun jets’bil máax ti’ kun ts’áabil u k’a’aytajil kaaj chéen tu yóok’olal u taak’in. Le ts’aajpáajtalilo’ob uti’al kaaj wáaj socialo’ mina’an u bo’olil, yéetele’ yaan u táats’ ts’a’abal je’el bix u je’ets’el tumen le a’almajt’aano’obo’, yéetel le bix kun beelankilmeyajtbilo’ k’a’abet ichil sáasmeyajil. Le u Nojlu’um Mola’ayil Náachkunsaj ts’aaj ojéelalo’ yaan u beetik jump’éel tsolts’íibil tu táan kaaj ti’ le ts’aajpáajtalilo’obo’. Le a’almajt’aano’obo’ yaan u jets’iko’ob u jach ma’alobil bix kun bo’olsi’ipiltbil uti’al u luk’sa’al le ts’aajpáajtalilo’, yéetel uláak’o’ob, ma’ u chíimpolta’al ts’okjets’t’aan ts’o’ok u je’ets’el ti’ wa yaan ba’alo’ob ku meenta’al yaan ba’al u yil yéetel méek’tanti’alil. Uti’al u luk’sa’al le ts’aajpáajtalilo’obo’ le Mola’ayila’ yaan u ya’alik ti’ u Noj Jala’achil Mexico, yóok’lal u beetik wa k’a’abet le ba’axo’ob yaan ti’ u páajtalil ti’o’, uti’al u kanáanta’al ka ch’a’aj óolta’ak le meyajkaajilo’.

U Nojlu’um Mola’ayil Náachkunsajts’aaj Ojéelale’ yaan u kanáantik ka anak ti’ Nojjala’ache’ le ts’aabilnáalilo’ob k’a’abet ti’ uti’al u meentik u meyajo’obo’.

U Mola’ayil Nojlu’um ti’ u Páajtalil Taak’in yéetel U Nojlu’um Mola’ayil Náachkunsajts’aaj Ojéelale’, yaan u yantal jáalk’abil ti’ob ti’ ba’ax kun u beeto’ob yéetel uti’al u meyajo’ob, ka’anal meyajil bey xan keetkunajil ichil u meyajo’ob; yéetel yaan u meyajo’ob je’el bix jets’a’anila’:

I. Yaan u jest’t’antik u ts’okt’aano’ob yéetel tuláakal jáalk’abil;

II. Yaan u xupik u taak’ino’ob yéetel jáalk’abil. U Noj Mola’ayil Pat A’almajt’aano’obe’ yaan u kanáantiko’ob ka anak ti’ob ts’aka’an taak’in uti’al u meentik u meyajo’ob ma’alob yéetel tu k’iinil.

III. Leti’ob kun jóok’sik u Ya’almajt’aanil u Tsolmeyajo’ob, ichil jump’éel múuch’tuukulil ti’ yéeytambal tumen u ya’abilo’ob;

IV. Je’el u páajtal u jóok’siko’ob a’almaj ts’olmeyajilo’ob píik’kabe’ ba’ale’ chéen uti’al u meenta’al meyajo’ob ichil le ba’alo’ob ku táakpajal ichil u meyajo’.

V. Le a’almajt’aano’obo’ yaan u kanáantiko’ob ichil tuláakal le mola’ayilo’obo’, u ja’atsal le jala’acho’ob meentik xak’alkaaxanil yéetel le ku kaxan nu'ukbesajil ichil u beelankilmeyajo’ob le ku meyajta’al bey p’is óolalilo’.

VI. U mola’ayilo’ob jala’ache’ k’a’abet u chíimpoltiko’ob u chuunt’aanilo’ob sáasmeyajil yéetel táakbesaj ts’áaj ojéelalil. Yaan u paaklan tsikbalo’ob múuch’kabil yéetel yaan u ch’a’iko’ob u t’aanil ba’axo’ob kun u meyajto’ob yéetel u ya’abil yéeyajil; u múuch’meyajo’ob, u ch’a’at’aano’ob yéetel u ts’ok jets’t’aano’ob, tuláakale’ táankaaj, ma’ beetbil beyo’ chéen wa bey ku ya’alik le a’almajt’aano’obo’.

VII. U píik’kab belbest’aanilo’ob, ba’alo’ob wáaj u tu’ubsajilo’ob le U Nojlu’um Mola’ayil Keetlam Koonol yéetel U Nojlu’um Mola’ayil Náachkunsajts’aaj Ojeláale’, je’el u páajtal u jelsutt’anta’al chéen ichil áantaj p'is óolal tu táan a'almajt'aano'obe’ yéetel ma’ táan u béeytal u jáawsa’al. Je’el u béeytale’ chéen wa ku ya’ala’al ti’ yaan u beetik jump’éel bo’ol, wa yaan u ju’ubul u mola’ayil meyaj, páajtalilo’ob, u ba’alba’alil kaaj wa acciones. Tumen U Nojlu’um Mola’ayil Keetlam Koonol, le ba’alo’ob je’ela’ yaan u beeta’al tak kéen táakmuk’ta’ak jump’éel áantaj p’is óolal wa bey k’a’ana’ano’. Uti’al u ts’okjets’t’anta’al jump’éel mola’ayil ku taalo’ob ti’ jump’éel beelankilmeyaje’, chéen je’el u béeytal u jelsutt’anta’al le ba’ax kun k’alik le p’is óolal tu yóok’olal jump’éel táats’máansajil jbeeta’ab ichil le ts’okjets’t’aano’ wáaj ichil le beelankil meyajo’, le píik’kab belbest’aanilo’ob meyajta’ab ka’alik u ts’okjets’t’anta’alo’ chéen je’el u béeytal u ba’atelt’anta’al ichil jump’éel áantaj p’is óolale’ tu yóok’olal le ts’okjets’t’aan ts’o’ok u yáax a’alchajalo’. Le áantaj p’is óolalo’obo’ chéen je’el u páajtal u yila’al tumen juntúul ajp’is óolale’ yéetel tumen u Kúuchilil p’is óolal jump’éelili’ u meyaj je’el bix u jets’ik le jaatsts’íib 94 ti’ le Noj A’almajt’aana’, Mixjuntéen je’el u béeytal u k’a’amal chéen ba’atel p’iis óolil wáaj ba’atel p’is óolil ku taal ti’ Noj A’almajt’aan ti’ ba’ax beeta’ab ich p’is óolale’.

VIII. U jo’olpóopilo’ob le mola’ayilo’oba’ yaan u ts’áajik k’aj óoltbil jump’éel tsolmeyajil ti’ ba’ax ken u beetej ichil jump’éel ja’ab yéetel yaan u ya’alik ba’axo’ob ts’o’ok u beetik óoxp’éel winalil tu táan U Nojpáajtalil Jala’achil yéetel tu táan u Nojpáajtalil u a’almajt’aanil México, yaan u táakpajalo’ob tu táan u Noj Mola’ayil Jets’ A’almajt’aano’ob ja’abilja’ab yéetel tu táan u Nojmúuch’ Mola’ayil México je’el bix u jets’ik u 93 jaatsts’íibil le Noj A’almajt’aana’ U Noj Jala’achil Méxicoe’ je’el u páajtal u k’áatik ti’ je’enmáakalmáak ti’ le Nojmola’ayilo’obo’ u táakpajal le jo’olpóopilo’ob tu táano’obo’;

IX. Le a’almajt’aano’obo’ yaan u táakmuk’tiko’ob le mola’ayilo’oba’ ka ookoko’ob ichil sáasmeyajil ti’ u chuunt’aanilo’ob jala’achil digital yéetel je’ek’abe’en datos.

X. U bo’olil le túuxtbilmeyajo’ k’a’abet u kéetel yéetel le ba’ax jets’a’an te’ jaatsts’íib 127 ti’ le Noj A’almajt’aana’.

XI. U túuxtbilmeyajilo’ob le mola’ayilo’obo’ je’el u páajtal u k’e’exelo’ob tu kuucho’ob tumen u ka’ ti’ óoxjaats ti’ le máakilo’ob yano’ob ti’ le u Noj Mola'ayil Jets’ A'almajt'aano'obo’.

XII. Jujump’éel mola’ayile’ yaan u yantal u ichile’ u Xak'alkananxuupil, le máax kun jo’olintiko’ yaan u ts’a’abal tumen u ka’ ti’ óoxjaats ti’ le máakilo’ob yano’ob ti’ le U Noj Mola'ayil Jets' A'almajt'aano'ob tu Nojlu'umil Méxicoo’, je’el bix u jets’ik le A’almajt’aano’obo’.

U mola’ayilo’ob jala’ache’, je’el bix leti’ le U Mola’ayil Nojlu’um ti’ U Nojlu’um Mola’ayil Keetlam Koonol yéetel le U Nojlu’um Mola’ayil Náachkunsajts’aaj ojéelalo’ yaan u meyajta’al tumen wuktúul túuxtbilmeyajo’ob ti’ yaan bey tak le túuxtbilmeyaj jo’olintiko’ yaan u tso’ololo’ob je’el bix ken u ya’alil u Noj Jala’achil u Lu’umil Méxicoe’ yéetel yaan u je’ets’el tumen U Noj Mola'ayil Jets’ A'almajt'aano'ob.

U jo’olpóopil jujump’éel ti’ le mola’ayilo’oba’ yaan u ts’a’abal tumen U Noj Mola'ayil Jets’ A'almajt'aano'ob ichil tuláakal le túuxtbilmeyajo’ob kun jóok’olo’, yaan u yéeya’al tumen u ka’ ti’ óoxjaats ti’ le máakilo’ob yano’obo’, uti’al meyaj kamp’éel ja’abi’, chéen juntéen je’el u béeytal u ka’ máane’. Lekéen ts’a’abak juntúul túuxtbilmeyaj ta’aytak u ts’o’okol u k’iinilo’ob u meyaje’, yaan u beetik u Jo’olpóopil chéen le k’iino’ob ku binetik u beetik u túuxtbilmeyajilo’.

Le túuxtbilmeyajo’obo’ k’a’abet ti’ob le ba’alo’ob ku k’áata’ala’:

I. Bey lu’unkabil sijnáal tu lu’umil Méxicoe’ yéetel yaan ti’ tuláakal u lu’unkab páajtalilo’ob bey xan u almejen páajtalilo’ob,

II. Maanal 35 ja’abo’ob ti’.

III. U yantal ma’alob tojkuxtalil ti’ yéetel k’a’abet ma’ ts’okt’anta’an tu yóok’olal si’ipilil taali’ ti’ u beetiki’ ka u beet u k’a’alal maanal junja’ab.

IV. Yaan u ju’unil ka’anal xook ti’

V. Meyajnaja’an kex óoxp’éel ja’ab yéetel tu jaajil u yóol ti’ ka’anal meyajilo’ob, meyaj táankaajil wáaj ti’ u meyajilo’ob ka’ansaj, k’a’abet jach yaan ba’ax u yilo’ob yéetel u meyajil taak’in, Náachkunsaj t'aan wa náachkunsaj ts’aaj ojéelal; je’el bix k’a’ana’ane’.

VI. U ye’esik je’el bix u jets’ik le A’almajt’aana’, jach u yojel bix k’a’abet u beetik u ka’anal meyajil u kuuch,

VII. Ma’ u meent u No’ojk’abil ti’ Noj jala’achili’,ma’ u meent u Xak’alkaxannáalil Nojlu’umi’, ma’ u meentmaj u Nojlu’um Jets’ A’almajt’aanili’,ma’ u meentmaj u Nojlu’um Pat A’almajt’aanili’, ma’ u meentmaj U Noj Jala’achil wáaj máakalmáak péetlu’umili’, wáaj ma’ u meentmaj u Jo’olpóopil Distrito Federal, ichil junja’ab ma’aili’ ts’a’abak u kuucho’.

VIII. Ti’ le U Nojlu’um Mola’ayil Keetlam Koonol, k’a’abet ma’ u meyajtmaj mix jump’éel kuuchil wáaj mayajil ti’ jo’olpóopil ichil u kúuchililo’ob náajal meyajil, ts’o’ok u beelankilmeyajta’al ichil ts’aajbo’olsi’ipilil ku beeta’al tumen le Mola’ayilo’. Ti’ u Nojlu’um Mola’ayil Náachkunsajts’aaj Ojéelale’ k’a’abet ma’ u meent mixjump’éel meyajil wáaj kuuchil ichil u ts’ook óoxp’éel ja’ab ti’ jo’olpóopil ichil le u Kúuchilo’ob Náajal Meyajil ts’aba’an u páajtalil koonol ti’ob wáaj m uti’al kaaji’ wáaj ti’ le ba’axo’ob yaan u yil yéetel u meyajo’ yéetel tu k’ab le Mola’ayil yaan u no’ojbesa’al u meyajo’.

Le Ajtúuxtbilmeyajo’obo’ ma’ táan u béeytal u beetiko’ob uláak’ meyaj, meyajil, wáaj túuxbilmeyajil ti’ kaaj wáaj ma’ ti’ kaaji’, ichil le je’elo’oba’ ma’ táan u yokol ts’áaj xooki’, ma’ táan u béeytal u yojéeltik ba’alo’ob táats’ wáaj ma’ táats’i’, je’el bix u jets’ik le a’almajt’aano’obo’, yéetele’ yaan u p’áatalo’ob tu k’ab u jets’meyajil ka’aka’ajilo’ob je’el bix u jets’ik le u kamp’éel xóot’ts’íib ti’ le Noj a’almajt’aana’ yéetel ti’ Almejen P’is óolil. Le a’almajt’aano’obo’ yaan u no’ojbesiko’ob u jejeláasilo’ob bix le túuxtbilmeyajo’obo’, je’el u páajtal u nats’ikuba’ob uti’al u yiliko’ob ba’ax k’a’abet u meyajtiko’ob yéetel máako’ob ku táan óoltiko’ob ba’axo’ob k’a’ana’an ti’ le máaxo’ob ku no’ojbesaj taak’ino’obo’.

Le túuxtbilmeyajo’obo’ bolomp’éel ja’abo’ob kun u meent u meyajo’ob yéetel mixbik’in je’el u páajtal u ka’ameyajtiko’ob le kuuchilo’. Wa táan u binetik juntúul túuxtbilmeyaje’, yaan u yila’al máax kun ts’áabili’, je’el bix u jets’ik le jaatsts’íiba’ yéetel u tuukulile’ ka ts’o’oksa’ak tumen le máak kun jelts’áabilo’.

Le máaxo’ob ku tukulta’al u ts’a’abalo’ob u meent u túuxtbilmeyajilo’obo’, yaan u láaj chúukbesiko’ob le ba’alo’ob ku k’áata’al ti’ob ti’ le xookolo’ob yaan ka’analo’, tu táan jump’éel u Mola’ayil P’ismeyajil (Comité de Evaluación) tu’ux táakpaja’an u Jo’olpóopilo’ob u Kúuchilil u Taak’in México (Banco de México), U Nojlu’um Mola’ayil uti’al u P’i’isil Ts’aajxook (Instituto Nacional para la Evaluación de la Educación) yéetel Nojlu’um Mola’ay Tsolxokik Kuxtal Yéetel Kúuchilo’ob (Instituto Nacional de Estadística y Geografía).Uti’al le meyajil je’ela’ le u Mola’ayil P’ismeyajilo’ yaan u much’ikuba’ob meyaj mantats’ kéen u binet juntúul Ajtúuxtbilmeyaj, yaan u jéets’meyaj yéetel u ya’abil yéeybalil, u Jo’olpóopile’ leti’ le máax ts’o’ok u asab úuchtal anak u kuuch ti’ tuláakalo’obo’ je’en máakalmáak mola’ayil u taal ti’ le ku táakpajlo’obo’.

Le Mola’ayilo’ yaan u jóok’sik jump’éel Páayt’aan ich kaaj uti’al u kaxta’al máax kun meyajtik le kuuch ku binetik u yuumilo’. Yaan u yilik wa chuka’an ba’ax ku káata’al tumen la jaatsts’íibila’ ti’ le máaxo’ob taak u meyajtiko’, le máaxo’ob kun chúukbesiko’ yaan u meenta’al jump’éel p’ismeyajil ti’ob yóok’olal le meyaj taak u beetiko’; le belankilmeyajo’ k’a’abet u beeta’al yéetel sáasmeyajil, ts’aaj ojéelalil yéetel jump’éel ya’abkach múultáakpajlil.

Uti’al u beeta’al le p’ismeyajil ti’ ba’ax u yojelo’obo’, le u Mola’ayil P’ismeyajilo’ yaan u ch’a’ óoltik ba’ax ku ya’alik u jach p’íitile’ ka’ap’éel u Mola’ayilo’ob Ka’anal Xookil yéetel yaan u beetik meyajilo’ob jach ma’alobtak yóok’ol u meyajil.

U Mola’ayil P’ismeyajile’, tu yóok’olal juntúul ajkuuch ku binetike’, yaan u túuxtik ti’ le Noj Jala’achilo’ jump’éel u tsolts’íibk’aaba’il yéetel u k’aaba’ kex óoxtúul wáaj tak jo’otúul máako’ob taak u meyajtiko’ob, leti’ le máaxo’ob máans yéetel jach ka’anal jóok’iko’ob ti’ le p’ismeyajil úucho’. Wa ma’ chúukpaj le máaxo’ob taak u meyajtiko’obo’ yaan u jóok’sa’al jump’éel túumben páayt’aan, le Noj Ja’ala’acho’ leti’ kun yéeyik ichil le máako’ob taak u meyajtiko’obo’, le báaxalkuucho’ kan u yéeyo’ yaan u túuxtik ti’ U Noj Mola’ayil Jets’ A’almajt’aano’ob uti’al u ka’a jaajkúunajil.

Le ka’a jaajkúunajilo’ yaan u beeta’al tumen u ka’ ti’ óoxjaats’ ti’ u máakilo’ob yaan te’ tu Noj Mola’ayil Jets’ A’almajt’aano’obo’, chéen 30 k’iino’ob yaan uti’al u beeta’al ku káajal u xo’okol lekéen beeta’ak le ts’áaj k’aj óolalilo’, wáaj tu k’iinilo’ob u je’elel U Noj Mola’ayil Jets’ A’almajt’aano’obe’ yaan u páayt’anta’alo’ob tumen le Masabk’iin Mola’ayilo’, wa ma’ éejenta’ab le báaxalkuuch ts’a’ab k’aj óoltbil tumen le Noj Ja’ala’acho’, U Noj Jala’achil Nojlu’ume’ yaan u meentik jump’éel túumben ts’aaj k’aj óolalil, je’el bix u jets’ik le xóot’ts’íib ts’o’ok u máana’. Le beelankilmeyajila’ yaan u beeta’al le jaytéen k’a’abete’, wa ma’ éejenta’ab wajáaytéeni’, bey kun úuchulo’ tak kéen chíimpoolta’ak chéen juntúul máax taak u meyajtik le kuuchil tumen U Mola’ayil P’ismeyajilo’, le máax kun p’áatalo’ tats’ leti’ Tuláakal u meyajilo’ob beelankil yéeyajil yéetel u ts’a’abal le túuxtbilmeyajo’obo’ ma’ táan u béeytal u ba’atéelta’al.

Tuláakal le meyajil ku beeta’al ichil u nu’ukbesajil uti’al u yéeya’al yéetel u ts’a’abal u k’aaba’ le meyajnáalil Comisionadoso’ ma’ táan u béeytal u k’áat k’exbiltal.

U 29 Jatsts’íibil. Chéen wa yaan che’ okolili’, u yaj k’askuunta’al u jets’eknakil kaaj wáaj je’ebaxak ku ts’áaj kaaj ich jump’éel yayaj talamil wáaj ba’atelile’, chéen u Noj jala’achil u Múuch’ Péetlu’umilo’ob México, je’el bix kun u ch’a’at’anto’ob yéetel u Nojmola’ayil Nojlu’um, wa jelekbal lela’, leti’ le Masab Mola’ayil je’el u béeytal u tselik ti’ tuláakal le nojlu’um wa chéen ti’ jump’éel kúuchil le páajtalilo’ob yéetel le a’almajkananilo’ob ku k’atikuba’ob uti’al u ch’éensa’al le talamilo’, chéen ch’a’abil, yéetel tu séeba’anilo’; ba’ale’ k’a’abet u meentik chéen ich junjaats k’iino’ob, lela’ yaan u meenta’al yéetel ya’abach kananil yóok’olal le ch’éensajila’ ma’ u ts’a’abal chéen ti’ juntúul máak. Wa le ch’éensajil ku yúuchul much’ukbal le Nojmola’ayo’, lela’ yaan u ts’áajik le béeytalilo’ob k’a’ana’an uti’al ka u yil le Noj jala’ach bix kun u ts’áaj u jets’ óolil le kaajo’; ba’ale’ wa ka úuchuk ich u k’iinil je’elele’ yaan u t’a’anal le Nojmola’ayo’ tu séeba’anil uti’al u ch’a’at’aantiko’ob le ba’ax k’a’abet u meenta’alo’.

Le Jests’nojt’aano’ob kun jóok’sbilo’, ma’ táan u béeytal u jáawsik u páajtalilo’ob máak uti’al ma’ u péech’ óolta’al, u chíimpoolta’al u muuk’ a’almajt’aanil, ti’ kuxtalil, ti’ tojbe’enil, ti’ u kanáanil chuunláak’tsilil, ti’ k’aaba’il, ti’ nojlu’umilil, ti’ u páajtalilo’ob mejen paalal, almejen páajtalilo’ob, u jáalk’abil tuukulil, jets’tuukulil yéetel u yoksaj óolta’al wa máakalmáak k’ujil, u chuunt’aanilo’ob a’almajil yéetel retroactividad, u we’et’el u yúuchul kiinsajil yóok’lal si’ipilil, u we’et’el paalitsilil yéetel xk’oosil, u we’et’el che’ sa’atsajil yéetel u beeta’al loobil, mix le p’is óol a’almajkananilo’ob uti’al u kanáanta’al le páajtalilo’ob je’ela’.

Le xu’ulsajil yéetel le jáawsajil uti’al u k’a’abetkuunsa’al le páajtalilo’ob yéetel le a’almajkananilo’obo’ k’a’abet u chuunt’anta’al yéetel ku taal u yóol ti’ le bix jets’a’anil ti’ le a’almajt’aana’ yéetel k’a’abet buka’aj je’el bix le talamil ku yila’alo’, yaan u táan óolta’al je’enba’ax k’iine’ u chuunt’aanilo’ob toj a’almajil, racionalidad, proclamación, ts’aaj ojéelalil yéetel xma’ péech’ óolalil.

Lekéen ts’o’okok le xu’ulsajil wáaj le jáawsajil ti’ u k’a’abetkuunsa’al le páajtalilo’ob yéetel le a’almajkanáanilo’, lekéen ts’o’okok le k’iino’ob a’ala’anilo’ wa tumen bey ka u jets’nojt’antil le Noj Mola’ayilo’, tuláakal le a’almajk’axt’aano’ob yéetel ti’ tsolmeyajilo’ yaan u p’áatal mina’an u a’almajil tu séeba’anil. Le Noj Jala’achilo’ ma’ táan u béeytal u beetik k’exbesajil ti’ le jets’nojt’aano’ lekéen luk’sa’ak le xu’ulsajil wáaj jáawsajil tumen le Noj Mola’ayilo’.

Le jets’nojt’aanil kun u ts’áaj k’aj óoltbil le Noj Jala’achilo’ ka’alik meenta’an le xu’ulsajil wáaj jáawsajilo’ yaan u táats’ xak’alta’al tu séeba’anil tumen U Xuul Noj Kúuchilil P'is Óolal way Méxicoe', yaan u ya’alik tu séeba’anile’ wa yaan u a’almajt’aanil yéetel wa yaan u k’anjaajkúunajil.

Ka’apéets’el

Tu Yóok’olal Mexicoilo’ob

U 30 Jatsts’íibil. U ch’i’ibalil u nojlu’umil Méxicoe’ ku ts’a’abal ti’ máax sijnáali’ wáaj ti’ máax ku ts’áach’i’ibalta’ali’.

A) Mexicoil sijnáalo’ob máaxo’ob:

I. Ku síijilo’ob tu noj lu’umil México, je’etu’uxak u taal u yuumo’obe’.

II. Ku síijilo’ob táanxel nojlu’umil, u paalal mexicoilo’ob, síija’ano’ob tu noj lu’umil México, wáaj u yuum síija’an tu noj lu’umil México, wa u na’ síija’an tu nojlu’umil México

III. Máaxo’ob ku síijilo’ob táanxel lu’umilo’, u paalal mexicoilo’ob ts’áach’i’ibalta’ano’ob, wáaj u yuum ts’áach’i’ibalta’an, wáaj u na’ ts’áach’i’ibalta’an, yéetel

IV. Máaxo’ob ku síijilo’ob ti’ ba’atelil wa paaklan koonol cheemo’ob wa péepen k’áak’ mexicoilo’obo’.

B) Mexicoilo’ob ts’áach’i’ibalta’ano’ob:

I. Le táanxel lu’umilo’obo’, kéen ts’a’abak ti’ob u ju’unil mexicoil tumen U Nojbelankúuchilil Meyaj yéetel táanxel nojlu’umilo’ob.

II. Ko’olel wáaj xiib táanxel lu’umil ku ts’o’okol u beel yéetel xiib wáaj ko’olel mexicoil, ku yantal wáaj ku jets’ik u yotoch ich u Nojlu’umil México, yéetel ka u chíimpolto’ob tuláakal ba’al ku tsolik le A’almaj t’aano’obo’.

U 31 Jatsts’íibil. U ka’aka’ajil mexicoilo’ob:

I. U túuxtiko’ob xook u paalalo’ob yéetel u majan aalo’ob ti’ u najilo’ob xook ti’ jala’achil wáaj ma’ ti’ jala’achili’, uti’al ka u xoko’ob u moots xook, u yáaxpéets’el xook yéetel ka’apéets’el xook, bey xan ka u k’amo’ob u ts’aajxookil k’atunil, je’el bix jets’a’anil ti’ le a’almajt’aano’obo’.

II. U bino’ob tu k’iinil yéetel tu jatsk’iinil ts’aba’an tumen u Méek’tankaajil tu’ux kajakbalo’ob, uti’al u k’amiko’ob ka’ambesajil ti’ uts lu’unkabil yéetel k’atunil uti’al ka béeychajak u k’a’abetkuunsiko’ob u páajtalilo’ob lu’unkabil, ka u k’a’abetkuunso’ob ts’oon tu beel, yéetel ka u yojéelto’ob u tojmeyajil k’atunil.

III. U yokolo’ob yéetel u meentiko’ob meyaj ich Nojlu’um Kanáambalil (Guardia Nacional), je’el bix jets’a’anil ti’ u Tsol A’almajt’aanilo’, uti’al u kanáanta’al yéetel u to’okol jáalk’abil, lu’umil, tsikbe’enil, páajtalilo’ob yéetel ba’alo’ob k’a’ana’an ti’ Nojlu’um, bey xan jets’ óolal, jets’eknakil yéetel

IV. U bo’ol patano’ob uti’al u xuupilo’ob kaaj, bey xan ti’ Nojlu’um, tak ti’ Distrito Federal wáaj ti’ le Péetlu’um yéetel ti’ le Méek’tankaaj tu’ux kajakbalo’obo’, tu p’iis yéetel tu keetelil je’el bix jets’a’anil ti’ le a’almajt’aano’obo’.

U 32 Jatsts’íibil. Le a’almajt’aano’obo’ yaan u belbest’antiko’ob le páajtalilo’ob ku ts’áajik u a’almajilo’ob Nojlu’um ti’ le mexicoilo’ob yaan uláak’ nojlu’umilil ti’obo’ yéetel yaan u jets’iko’ob belbest’aano’ob uti’al ma’ u yantal talamilo’ob tu yóok’olal u yantal ka’ap’éel nojlu’umilil ti’ juntúul máak.

Tumen jets’a’an ti’ le Noj a’almajt’aana’, u meyajta’al kuucho’ob yéetel meyajo’ob, tu’ux k’a’ana’an sijnáal Mexico máake’, ku ts’a’abal chéen ti’ le bey ku k’áata’ala’ yéetel ma’ táan u k’amiko’ob uláak’ nojlu’umilil. Le je’ela’ yaan xan u meenta’al ti’ le ba’axo’ob ku jets’iko’ob uláak’ u a’almajt’aanilo’ob u Nojmola’ayil Nojlu’umo’.

Tu k’iinilo’ob jets’ óolale’, mix juntúul táanxel nojlu’umil je’el u béeytal u meyaj ti’ K’atune’, mix ti’ jpolisil wáaj ti’ u kanáanil kaaj. K’a’ana’an sijnáal México máak, uti’al u béeytal u meyaj ich K’atun tu k’iinilo’ob jets’ óolal yéetel ti’ K’áak’náab K’atun wa ti’ Ik’nal K’atunil, wáaj uti’al u yantal ti’ je’emáakalmáak kuuchilo’ob wáaj túuxtmeyajilo’ob ti’ le je’elo’oba’.

Láayli’ k’a’ana’an sijnáal Mexicoe’, capitanes, pilotos, patrones, maquinistas, mecánicos yéetel, xan, tuláakal le ku meyajtiko’ob je’en máakalmáak u nojchéemilo’ob wáaj péepemk’áak’o’ob ku kanáantikuba’ob yéetel u lakamil wáaj u chíikulil paaklan koonol ti’ Méxicoe’. Bey xan k’a’ana’an le je’ela’ uti’al u meyajta’al u kuuchil u capitánil de puerto yéetel tuláakal u meyajilo’ob ti’ practicaje yéetel u comandanteil aeródromo.

Le Mexicoilo’obo’ yaan u táanilta’alo’ob tu keetelil ti’ le táanxel nojlu’umilo’obo’, uti’al je’emáakalmáak ts’áat’aanilo’ob yéetel uti’al tuláakal le meyajo’ob, kuucho’ob wáaj túuxtmeyajilo’ob ti’ jala’achil tu’ux ma’ k’a’ana’an wa lu’umkab Mexicoil máaki’.

Péets’el III

Tu Yóok’olal Táanxel Nojlu’umilo’ob

U 33 Jatsts’íibil. Táanxel nojlu’umilo’ob le mina’an ti’ob le ba’axo’ob jets’a’ano’ob ti’ jatsts’íib 30 ti’ le Noj a’almajt’aana’ yéetel yaan u k’amiko’ob u páajtalilo’ob wíinik yéetel a’almajkanáanilo’ob ku chíimpooltik le Noj a’almajt’aana’.

Chéen u Noj jala’achil Nojlu’um yéetel u yáax multunt’anile’, yaan u béeytalil ti’ u meentik u jóok’ol ti’ Nojlu’um tuláakal táanxel nojlu’umilo’ob yéetel u ch’a’ óolil ti’ le a’almajt’aano’obo’, leti’ xan kun no’ojbesik u beelankilmeyajil, u kúuchil yéetel u k’iinilo’ob kun xáantal chuka’anilo’.

Táanxel nojlu’umilo’obe’ ma’ táan u béeytal u yoksikuba’ob ich u almejen ba’alilo’ob nojlu’um.

Péets’el IV

Tu Yóok’olal U Lu’unkabilo’ob México

U 34 Jatsts’íibil. U lu’unkabilo’ob u Nojlu’umil Mexicoe’ leti’ le xiibo’ob yéetel le ko’olelo’ob mexicoilo’obo’, yéetel k’a’ana’an ka yanak ti’ob xan:

I. 18 ja’ab, yéetel

II. Toj kuxtalil.

U 35 Jatsts’íibil. U páajtalilo’ob lu’unkabile’:

I. U yéeyiko’ob u jala’achilo’ob ti’ yéeytambalo’ob tu táankaaj;

II. U béeytal u yéeya’alo’ob uti’al tuláakal kuuch ti’ yéeytambal tu táan kaaj, yéetel le ba’axo’ob jets’a’ano’ob ti’ le a’almajt’aano’obo’. U páajtalil u k’áata’al ka tsolts’íibta’ak máax taak u báaxale’ u meyaj almejen mola’ayil yéetel u meyaj lu’unkabilo’ob u k’áatiko’ob ka tsolts’íibta’ak chéen tu juunal yéetel k’a’abet u chíimpooltiko’ob ba’ax ku k’áata’al, bix kun beetbil yéetel le ts’okt’aanilo’ob ku jéets’el tumen le a’almajilo’;

III. U much’ikubáaj tu juunal yéetel jáalk’abil uti’al u táakpajal yéetel jets’ óolal ti’ u almejenil Nojlu’um.

IV. U ch’a’ik u ts’oonil K’atun wáaj ti’ u Kanáanil Nojlu’um, uti’al u kanáanta’al Nojlu’um yéetel u mola’ayilo’ob, je’el bix jets’a’anil ti’ le a’almajt’aano’obo’ yéetel;

V. U beetik je’en ti’ ba’ax meyajile’ u páajtalil u k’áatankil.

VI. U béeytal u ts’a’abal uti’al je’en ba’al meyajile’ wáaj túuxtmeyajil ti’ meyaj táankaajil, yéetel le ba’alo’ob je’el bix u jets’ik le a’almajt’aano’.

VII. U káajsik a’almajt’aano’ob, yéetel le ts’okt’aano’ob yéetel le ba’ax ku k’áata’al tumen le noj a’almajt’aana’ yéetel u a’almajt’aanil le u Múuch’mola’ayil Méxicoo’. U Mola’ayil Yéeybal way Méxicoe’ (Instituto Nacional Electoral) yaan u yantal ti’ Nojbéeytalo’ob ti’ tu yóok’olal le ba’alo’ob je’el ku ts’a’abal ti’ tumen le a’almajt’aano’obo’, yéetel

VIII. U yéeyaj ti’ u k’áatchi’ita’al kaaj, tu yóok’olal ba’alo’ob jach k’a’ana’an ti’nojlu’um, yéetele’ yaan u chíimpooltik le ba’alo’ob je’ela’:

1o. Yaan u páayt’anta’alo’ob tumen u Múuch’mola’ayil México, lekéen k’áata’ak tumen:

a) U Noj ja’ala’achil Nojlu’um

b) U 33% u máakilo’ob ti’ je’enmáakalmáak ti’ le u Mola’ayilo’ob le u Múuch’mola’ayil Méxicoo’; wáaj

c) Lu’unkabilo’ob, k’a’abet jach u p’íitile’ u 2% ti’ le máaxo’ob tsolts’íibta’ano’ob ti’ u tsolts’íibk’aaba’il yéeybalilo’, je’el bix u jets’ik le a’almajt’aano’obo’.

Chéen wa ku yúuchul je’el bix yáax a’ala’anil te’ kóotsts’íib c) jp’áat paachilo’, le ba’ax ku k’áata’alo’ k’a’abet u chíimpoolta’al tumen u ya’abil máaxo’ob yaan ti’ jujump’éel ti’ u Mola’ayilo’ob ti’ Múuch’mola’ayilo’ob México,

2o. Lekéen táakpajak u 40% ti’ le máaxo’ob tsolts’íibta’ano’ob ti’ u tsolts’íibk’aaba’il yéeybalilo’, ba’ax kun u taase’ yaan ba’ax u yil yéetel u Nojpáajtalil jala’achil yéetel A’almajt’aanil ti’ nojlu’um yéetel ti’ jala’achil yaan u nojpáajtalilo’ob ti’;

3o. Ma’ táan u páajtal u k’áatchi’ita’al kaaj tu yóok’olal u xu’ulsa’al u páajtalilo’ob wíinik chíimpoolta’ano’ob tumen le Noj A’almajt’aana’, le chuunt’aano’ob chíimpoolta’ano’ob ti’ u jaatsts’íibil 40 ti’ le A’almajt’aana’; ba’alo’ob tu yóok’olal yéeybalil, u k’amtaak’in yéetel u xuptaak’in u Mola’ayil Nojpáajtalil, u kanaambáalil nojlu’um, u nu'ukbesa’al, u meyaj yéetel toj óolkinnajil u mantats’ muuk’il u nu'ukulil ba’atel, U Xuul Kúuchilil P’is Óolil way Méxicoe’ yaan u kaxan nu'ukbesik, ma’ili’ payalt’aannak u múuch’mola’ayil Méxicoe’, tu yóok’olal u a’almajt’aanil le k’áatchi’ilo’;

4o. U Mola’ayil Yéeybal way Méxicoe’, yaan u yantal ti’ u táats’ kuuchil, u p’isjaajkúuntik le ba’ax ku k’áata’al ti’ le kóotsts’íib c) ti’ yáax múulxot’ts’íib ti’ le jatsaba’, bey xan u nu'ukbesa’al, u jóok’ol táanil, u xo’okol yéetel u ya’ala’al bix jóok’ik;

5o. Le u k’áatchi’ita’al kaajo’ yaan u beeta’al le k’iin kun beetbil yéeybal nojlu’umo’;

6o. U ts’okjets’t’aan U Mola’ayil Yéeybal way Méxicoe’ je’el u páajtal u jelsutt’anta’al je’el bix jets’a’anil ti’ le kanjatsabil ti’ u jaatsts’íibil 41, bey xan ti’ u yóoxjatsabil ti’ le jaatsts’íib 99 ti’ le Noj A’almajt’aana’; yéetel

7o. Le a’almajt’aano’obo’ yaan u jets’iko’ob ba’ax ma’alob uti’al u beeta’al ba’ax jets’a’an ti’ le jatsabila’.

U 36 Jatsts’íibil. U ka’aka’ajilo’ob u lu’unkabil Nojlu’um:

I. U ts’íibtikubáaj ti’ u catastroil méek’tankaajil, uti’al u ya’alik le ba’alo’ob yaan ti’o’, u meyajkúuchilil, u xokmeyajil wáaj le meyaj ku beetik uti’al u kuxtalo’; bey xan u ts’íibtikubáaj ti’ u Tsolk’aaba’il Lu’umkabilo’ob Nojlu’um, je’el bix jets’a’anil ti’ le a’almajt’aano’obo’.

U nu’ukbesa’al yéetel u mantats’ meyaj u Nojtsolk’aaba’il Lu’umkabilo’ob (Registro Nacional de Ciudadanos) yéetel u ts’a’abal u ju’unil tu’ux ku je’ets’el u lu’unkabil Méxicoe’, meyajilo’ob k’a’ana’antak ti’ kaaj, le meentike’, le je’elo’oba’ u ka’ak’a’ajil Noj jala’achil bey xan lu’umkabilo’ob, je’el bix jets’a’anil ti’ le a’almajt’aano’obo’;

II. U ts’íibtikubáaj ti’ Nojlu’um Kanáambalil;

III. U yéeyik u jala’achilo’ob yéetel u táakpajal ti’ u k’áatchi’ita’al kaaj, je’el bix jets’a’anil ti’ le a’almajt’aano’obo’;

IV. U meyajtik le kuucho’ob ti’ yéeybal kaaj ti’ Nojlu’um wáaj ti’ Péetlu’umo’obo’, le je’elo’oba’ ku bo’olta’alo’ob; yéetel

V. U meyajtik jala’ach kuuchilo’ob ti’ le kuchkabal tu’ux kajakbalo’, u meyajil yéeybal yéetel p’is meyajil.

Jatsts’íib (Art. 37).

A) Mix juntúul máak sijnáal Méxicoe’ je’el u béeytal u tse’elel u nojlu’umilile’.

B) U yantal u ju’unil Méxicoile’ ku luk’sa’al chéen wa:

I. Tu yóok’olal u juunal ch’a’abal u ch’i’ibalil táanxel nojlu’umil, tu yóok’olal u máan bey táanxel nojlu’umil yéetel je’enmáakalmáak jala’ach ts’alabju’une’, tu yóok’olal u k’a’abetkuunsa’al nojlu’umju’un ti’ táanxel nojlu’um, wa tumen u k’a’amal wa u k’a’abetkuunsa’al ajaw nojk’aaba’ilo’ob ku yoksiko’ob tu yáanal u béeytalil u jala’achil táanxel nojlu’um, yéetel

II. Tu yóok’olal u kajtal jo’op’éel ja’ab táanxel nojlu’um.

C) U lu’unkabilil Méxicoe’ ku tse’elel wa:

I. Tu yóok’olal u k’a’amal wáaj u k’a’abetkuunsa’al ajaw nojk’aaba’ilo’ob ti’ u jala’achilo’ob táanxel nojlu’um;

II. Tu yóok’olal u juunal meenta’al meyajil jala’achil ti’ u jala’achil táanxel nojlu’um wa mix éejenta’an tumen u Nojjala’achil Méxicoi’;

III. Tu yóok’olal u k’a’amal wa u k’a’abetkuunsa’al u tsikbe’enilo’ob táanxel nojlu’um wa mix éejenta’an tumen u Nojjala’achil Mexicoi’;

U Nojjala’achil Méxicoe’, le Jets’ A’almajt’aano’ob yéetel le Pat A’almajt’aano’ob ti’ u Múuch’mola’ayil México yéetel u Ka’anal P’is Óolalilo’ob le U Xuul Noj Kúuchilil P'is Óolal way Méxicoe' je’el u páajtal u k’amiko’ob yéetel jáalk’abil táanxel nojlu’umil tsikbe’enilo’obe’.

IV. Tu yóok’olal u k’a’amal meyajo’ob wáaj kuucho’ob wa mina’an u yáax éejenil u Nojjala’achil México, ich le je’elo’oba’ ma’ oka’ano’ob ts’íibil, ka’anal na’atil wáaj áantaj wíinik nojk’aaba’ilo’obi’ je’el u béeytal u jáalk’ab k’a’amalo’obe’;

V. Tu yóok’olal u yáanta’al juntúul táanxel nojlu’umil wáaj u jala’achil táanxel nojlu’um, ti’ je’emáakalmáak ba’atelt’aanil k’áatankil ich nojlu’umo’ob wáaj ti’ jump’éel yóok’ol kaab Kúuchil P’is Óolale’, uti’al u meenta’al k’aas ti’ u Nojlu’umil México, yéetel

VI. Tu yóok’olal uláak’ ba’alo’ob jets’a’ano’ob ti’ le a’almajt’aano’obo’.

U 38 Jatsts’íibil. U páajtalil wáaj u béeytalil lu’umkabilo’obe’ ku jáawsa’al:

I. Tu yóok’olal ma’ u chíimpoolta’al je’enmáakalmáak le ka’aka’ajilo’ob jets’a’an ti’ le jatsts’íib 36o', wa mina’an u ba’axtenil. Le u jáawsa’alo’ yaan u xáantal jump’éel ja’ab ku ts’o’okole’ yaan xan u ts’a’abal yéetel uláak’ bo’olsi’ipilo’ob ku jets’iko’ob le a’almajt’aano’ob tu yóok’olal lela’.

II. Tu yóok’olal wa yaan ti’ jump’éel meyaj p’is óol si’ipil tu yóok’olal jump’éel si’ipil ku bo’olta’al yéetel k’aalil, líik’ul u k’iinil u je’ets’el ts’okt’aan k’aalil;

III. Ikil u máan u k’iinilo’ob jump’éel k’aalil;

IV. Tu yóok’olal chéen máan wa káaltalil mantats’, je’el bix jets’a’anil ti’ le a’almajt’aano’obo’;

V. Tu yóok’olal wa puuts’ul ti’ p’is óolal, líik’ul u je’ets’el u t’aanil chuuk tak tu k’iinil u ts’o’okol le meyaj si’ipilo’; yéetel

VI. Tu yóok’olal u xuul ts’okt’aanil bo’olsi’ipilil tu’ux ku je’ets’el bey bo’olsi’ipil le u jáawsa’alo’.

Le a’almajt’aano’obo’ yaan u jets’iko’ob bix je’el u luk’sa’ale’, bey xan bix je’el u jáawsa’al u páajtalil lu’umkabile’, yéetel bix je’el u su’utul ti’e’.