Swaktenel

Swenta at’el sok kanantayel ta stojolik

Oxeb sjukwinik mantal. Pisil winik ants ay me ich’el ta muk’ swenta lekil at’el yu’un ta spisilik, ta xchajpel, yame yich’ chiknantesel at’el ta stojolik sok bit’il ya stsojbsbaik ta tsojbol tsojb swenta yu’un at’el, ja chikan te bit’il albil ta mantalil.

Ta snail spasojibal mantalil jun, mayuk tsaktomba le-a ta swenta tunel ay me ta ak’el mantalil ta swenta at’el, sok ya me yich’ ch’uunel.

A. Spisil mach’atik ya x-at’ejik ta sk’abik, sok ay me yorail te bit’il ya x-at’ejik, sok mach’atik ya x-atejik ta snail chajpajibal yu’un awalil, mach’atik ya x-at’ejik ta snaj, mach’atik bitik snaik spasel sok spisil yantik at’eletik chajpalme jayeb k’aal ay ta pasel:

I. Ja’nax me waxakeb ora ya xjala ta pasel ta jujun k’aal te at’el.

II. Te at’el ya yich’ pasel ta akubal ja nax me ta waxukeb ora stukel. Makbil me ya xjil sk’oplal: spisil bit’ik at’el tujlanik ta pasel, sok te at’eletik ya yich’ pasel ta ajk’ubal swenta snaul muk’ul at’elil sok spisil yantik at’el ja’nax me ya xjelaw ta lajuneb ora ajk’ubal ya yich’ pasel, sok mach’atik ma to ts’akajemuk waklajuneb jawil ya’wilal;

III. Makbil me sk’oplal ta tuuntesel ta at’el mach’atik ma’to ts’akajemuk chanlajuneb jawil ya’wilal. Te mach’a k’axemix yawilal te bit’il albil sk’oplale sok te me ma to k’axemuk ta wak lajuneb jawil, ya me stak’ x-at’ejik wakeb ora ta jujun k’aal.

IV. Ta wak wakeb k’aal te at’eletik ya me yich’ik lewaj junk’aal, ja’nax.

V. Te antsetik te me yik’o yal ma me stak pasik’ tulan at’el te me ya spas tulan ya me staj wokolil k’alal nopol ya xbek’aj te alale; ya me yich’ akbeyel lewaj wak’eb semana te k’alal xk’ax te bit’il albil sk’alelal te ya xkolta chajmel sok wak’eb semana ta smak’el ta pajal, ts’akal me ya yich’ stojol sok ya me yich’ spisil binti ya staj ta yat’el, te jayeb k’aal ya smalin ta yat’el te yale ya me yich’ chebelta lewaj ta jujun k’aal, sok olil me ora ta jujun vuelta ta smaklinel te yale;

VI. Pajal me ta ak’el ta spisil at’eletik te tsajtaybil tojolile mok mach’atik toyol spijilal ta spasel lek’il at’eletik. Ta sbabial tojtesel ta banti kalal k’axemtel sjoylejal ta slajinel; yan ta chejbal ayme ta ak’el yok’sk’ab yu’un ta slajinel sk’oplal swenta at’eletik ta k’ulejalil mok te toyol spijilil, sjunil leki’l at’elil.

Te jayeb tojolil tsajtaybil ta ak’ele spisil yame sk’an yipalil stael sk’anel lek’il swenta te jolol te yajwal jujun wol nanatik, te mantalil bijluketik, tsojbol sok stalel-jkuxlejaletik, sok yu’un yak’elil ta p’ijubtesel ta nopjun yal xnich’anik. Te tojolil tsajtaybil ta ak’el mach’atik toyol spijilal ta yak’el ta ilel, ja’nix jich’; ta ya’yojibal ta juju chajp te at’elil k’ulejalil.

Te tojolil tsajtaybil ta ak’ele lejbil me yajwal mach’a ya xchajpan ta tsobiltsobtejklum te ya stsobsbaik ta wolwanej yu’un at’eletik, te yajwal at’el sok ajwalil, te junax ya skoltesbaik ta xchajpanel ta swenta yu’un abatinel ta yak’el ta ilel lek ta spaselmantaliletik swenta yak’el ch’uunel smelelil kòp te lek ya swentain te yat’ele.

VII. Pajal me at’elil pajal me tojolil ma me ayuk ta tsael winik ants sok banti slumal.

VIII. Te tojolil tsajtaybil ta ak’el yame yiktaik ta k’ejel ya yich’ ak’el te yu’un, ma me stak’ ta makbeyel mok ts’utesel koel.

IX. Te at’eletik ayme ta ich’el ta muk’ yu’un ta jun yochelinel a’tel ta snaul muk’ul biluketik, junuknax-o’tan ta yalel te yantikxan xchapbil k’op:

a) Tul abatinel ta tsobiltsobtejklum, yu’un ta swenta tsobelsbaik ta wolwanej yu’un at’eletik, te yajawal at’el sok alwalil, ay me ta yilel te jich yipal ya yichik pukbel smatanik te at’eletike;

b) Te abat’ ta tsobiltsobtejkulm yame xchol ta ilel ta lek swenta st’unel sok spasel yantik nopjun sujelal sok yuninel yu’un ta snabeyelsbaj te sk’oplal ta spisil swenta snael stojol skulejal ta tsobiltsobtejklum. ja’nix jich yame yich’ ta wenta bit’il lek ya sk’an xchol ta smuk’ubtesel snaul at’el bitik pasel ta tak’in le ta lum k’inal, swenta sk’oplal yu’un ta nopel slek’ilal te ya stak ta tsaklinel ta yolil sok te jich’ yipalil ta smuk’utesel yolil tak’in;

c) Te mach’atik ya pasik ta abatinel ya me stak yil ta slok’esel yatalul ta yilel te k’alal ay yach’il nopjun sok st’unel yak’el ta ch’uunel smelelil.

d) Te mantalil yame stak’ lok’esel sk’oplal ta swenta sujelil ta spuk’el majtaniletik ta swenta muk’ul snail biluketik yu’un sleel yach’il sjalalil jun yat’alul slajinel sok sjayebal ja’wil chiknajel te snail at’eletke, sok yantik at’eletik ta slok’esel yu’un yake’l ta ch’uunel smelelil sok ya’yojibal ta tulutul.

e) Ta slajinel te jichyipal swenta yu’un tuuntesel ta jujun muk’ul snail biluketik yame yich’ ich’el ta wenta yu’un stojel spatan ta junax-o’tanil jich bit’il albil le ta mantalilto. Te at’eletike yame stak’ xbatik ta k’op ta banti snail swenta chajpanel sjunal tak’in sok tolil jun cheb u komon te me jich ya sk’an yot’anike, sok te me jich’ ya sk’an ta lajinel sk’oplal pasel te mantalile;

f) Ayme ta ich’el ta muk’ te at’eletik ta k’opojel ta swenta majtanil te ya yich’ pukelbel, ma me stak’ stsalsbasok te yajwal at’ele mok yame yich’ ta wenta jich bitil ta snaul muk’ul biluketik.

X. Te tojolile bats’il tak’in me ya yich’ ak’el te jich’ chajpil, ma me ch’uunbiluk te me aynax binti ya xtojot ta bats’il tak’in sok te biluketik, ma jicuk bit’il junetik, te pasbil slok’obail ta tak’ine mok yantik xan señail ta ilel te yu’un pajal sok te bats’il tak’in.

XI. Te me ay at’el ya xelaw yorail ta pasel bit’il albil sk’oplale, ayme ta tojel ta 100% te bit’il ya yich’ stojol te me yu’un k’ax te ora te bit’il ya x-at’ej. Ma me ayuk ta pasel te ya xelaw oxeb ora ta Jujun k’aal, sok ma me ayuk ta pasel oxeb at’el, te mach’a ma to ts’akajemuk waklajuneb ja’wil ya’wilale ma me stak yich’ x-och ta at’el yu’unme jich albil sk’oplal.

XII. Spisil at’el yu’un awal, ts’unubil, sok ta snail bitik yan yich’ pasel jich bitil tulan tak’inetik mok ta yantik xan at’elil, ayme ta sujelal ta pasel, te jich’ albil ta mantalil ja te jtojobteswanejetik ayme ta swenta yakbeyel snaik banti ya xkuxinik ta lek te at’eletik. Ayme sujelal ta spasel ja’nix me xkoltawan te yajwal muk’ul at’elile sok yame tsobey stak’inal le ta tsobiltsobtejklum ta swenta pasel naetik yu’un me jich’ yich’ tsobel stojol te ya xtuun yu’un te at’eletik sok sleel ay me sujel ta stojel te betiletik sok yame sk’an tik’uk xtojob yu’unik’aa te snaik te bit’il ya yich’ik tojele.

Yame yich’ ch’uunel ta komon tuuntesel te le ya xchikna chajp mantalil ta swenta sleel te chajp at’el tuneletik junax sok yok sk’ab muk’ul at’el jtunel ta tsobiltsobtejklum, te wolwanejetik sok te at’eletik, ja me k’anan yilel sit at’el yu’un stsobel stak’inal ta swenta pasel naetik. Te mantalile yame xchajpanbey sk’oplal sok sbeibal yu’un lek ya yich’ akbeyel snaik te at’eletik ya me stak’ yunin ta jujun wol te nae yu’un jich albil sk’oplal ta sneelalto.

Te bitik cholbil sk’oplal ta sbabial stsob le ta chajpal chajp, te me ma ba stsako sba sok te lum, ay me sujelal ta stojol yak’el pasel snaul nop jun, snaul poxil, sok yantikxan bit’ik lek ya xtuun yu’unik ta tejklum.

Ja’ nix jich, banti ya x-at’ejik, k’alal ya xelaw lajunwinik (sic DOF 09-01-1978) ta tul te yajwale, yame yich’ leel sep sk’inal, ma xjelaw ta jo’mil sjamalul, te banti ya yich’ ak’el te komontuntesel ch’inwich, sok spasel muk’ul naetik ta swenta komon tuntesel sok yolil paxajibaletik.

Makbil me sk’oplal ya xjil te bati ya x-at’ejik, ta xchiknantesel te xchonobil uch’balil te ya x-yakuteswan sok snail tsaltomba tajimal.

XIII. Te smukul snail at’eletike, biluk at’elil yich’ pasel, sujbil me ta spijubtesel te at’eletik te ay ta swenta yu’un me jich lek ya xnopik. Te mantaliletik chajpanbile ayme ta swenta slajinbel sk’oplal yantik chapjibal, sok spasel sna’el beibal sok ya me ch’uun te bit’il ya sk’an yich pasel sok te yajwal at’ele ay me sujelil ta stojol spasel te bit’il ya xk’anote.

XIV. Te yawal at’eletike ay me ta swentaik te me ay mach’a sta ejchen yu’un te at’ele sok te me ay muk’ul chamel ta stojol te mach’a toyol spijil te me ya x-at’ej, ya me xwokla ta spasel te yat’ele mok pasel yu’un juem snopjun; te yajwal at’ele ay me ta stojel te jich yijpal swentaine, jame chikan bin swentailuk te ya xlajik mok te me ya stak’ x-at’ejik ta juncheb nax k’aal mok juncheb ora ya stak’ x-at’ej, ja me yich’ ch’uunel te bit’il albil ta mantalil, ta swentainel slajinel sok yu’un la slej yan te at’eletike jame ay ta swenta xchajpel te yajwal at’ele.

XV. Te yajwal at’ele sujbil me ta yilel, jame ya xch’uun te bit’il chajpil yu’un te banti yak’ ta pasel te yat’ele, sok yantikxan ya’yejal chajpanel swenta lek’il kuxinel sok yu’un ma staik wokolil ta ejchen ta stuuntesel te makinaetike, at’ejibaletik te ya yich’ tuuntesik ta at’ele, te jich chajpil, te ayuk lek skananteyelik ta kuxinel sok te at’eletik, sok ta slok’esel swenta yak’el, te me ja swentail antsetik te me yu’un ay yikoj yalik. Te mantaliletik ya me yich’ xch’uunel, te binti chajpil, stojel mulil ta juju chajp sk’oplal;

XVI. Te at’eletik sok yawal at’eletik ay me ta ich’el ta muk yu’un skoltayel te binti ya sk’an yot’anik, ta spasel junax, sobojibal toyol spijilal, sok xan yantik.

XVII. Ich’bil me ta muk’ te mantalil te binti ay ta swenta spasel te at’eletik sok te yajwal at’el, te mach’atik ya xkejchan ya’telik yu’un binti komon ya sk’anike.

XVIII. Yame stak ta kejchanel at’elil te me yu’un pajal ta tuuntesel te binti ya yich’ k’anele, yu’unme jich ya xchajpa te binti ya yich’ pasel ta swenta at’el sok le ta yolil. Ta swenta komon tuuntesel at’el ayme sujelal ta stojol te at’eletik ta yak’el ta nael stojol, yu’un ta slajunebal k’aal, swenta tsojble xchajpanel sok ich’-a’ye, te bit’il alkbil sk’alelil te yu’un ya xkejchanik te yat’elike. Te mach’atik ya xkejchanik te yat’elike maba lek ta pasel te me yu’un bayalik te ya spasik k’op ta yuts’inel yantik kiristianoetik mok ta yuninel bitik ay, mok swenta iltombaj, te yu’un te yantik ta yak’el sok te at’el te swentaine te ajwaliletike.

XIX. Ta kejchanel te at’ele ma me chukuluk te me yu’un jelaw yipal te binti ya yichj’ lokesele ya me stak xkejchanik te yat’elike yu’un me ta skanantayel stojol te jich’ yipale lok’eme, teb’nax ya sk’asesbe sk’oplal ta tsojble yu’un ch’uunel sok ich’-a’ye.

XX. Te biyilel ta ilel mok yantik tsaktomba yu’un te tojolil sok te at’eletike, jame ch’unbil binti ya yalik ta tsojble ta xchajpanel sok ich’a’ye, pajal cholol yat’alul sok te mach’atik tsojbosbaik yu’un wolwane ta swenta at’eletik sok yajwal at’el, sok tul yu’un te yabat muk’ul ajwalil.

XXI. Te yajwal at’el teme jach’ yu’un ma sk’an ya yak’ ta na’el stojol bin ya spas ta ich’ a’yej mak ta xch’unel te bin ya xchajpan ta tsobleje, yame yich’ makel sk’oplal te yajeb k’aal ak’bil ya x-at’ej sok ay me sujel ta sk’otael (sic DOF 21-11-1962) te j-a’teletik yu’un ta stojel oxeb u te j-a’teletike, yu’un ja’me ta swenta teme jach’ muk’ul k’op. Te bin ya yich’ alel sk’oplale mame ayuk ta tuntesel bitik ay sk’oplal te ta yan xajt’al xat’. Sok teme ma la xch’un te j-a’teletike, yame xlaj sk’oplal ja’yeb k’aal ch’akbil ya x-a’tejik.

XXII. Te yajwal at’ele te me ay mayuk swentail ya sten lok’el tul at’el, mok la yaksbaj ta yan tsojblej yu’un skoltayel yat’el mok junax, mok xkejchanel yu’un komon bin sk’anik, ayme sjelal, ta tsael at’el túnel, ta slok’esel te jayeb k’aal ch’akbil mok ya yich’ tojel lok’el oxeb uj te ja chik’an jayeb at’ej, le me yal ta mantalil ta lajinel sk’oplal te beluk chajpal te yu’un te yajwal at’el ya yich’ tsael ta sujel yu’un ta slok’esel te jayeb k’aal x-at’ej, ta slok’esel ya me yich’ tojel lok’el, ja nix jich ayme ta sujel stojol slok’esel te at’ele te ja nax ta oxeb uj, ja nix jich’ ma me stak’ stoysba ta stojel te me yu’un la uts’inel lok’el, yan te me stukel yu’un sok yalxnich’an, yinam, sme’stat’ mok yermano,te yajwal at’el ma me stak’ swentain, te me yu’un muken uts’inel swentainel mok’ yajwal jujun wol nanatik ta spasel yuts’il (sic DOF 21-11-1962) ot’an mok ta ich’lejwa ak’uk.

XXIII. Te betiletik te ay ta swentaik te at’eletik yu’un stojolik mok tojolil k’axemixta slajibal jawil, sok te k’alal ya xlokik ta at’el, ayme ta ak’beyel k’alal ya xmajk mok ta chonel.

XXIV. Te sbetik te at’eletike te yich’ojik ak’beyel yu’un te yajwal at’ele, le ta tsobojibal, ja nix me ay swenta stojel te mach’atik ya x-at’ejik, sok ma me stak’ biluk chajpal sok ma me stak yak’beyik ta stojel te sjoy ta kuxinele, ja nix jich ma me stak’ sujel ta stojol te me ja’ jelawen te bit’il ya yich’ tojel ta jujun ue.

XXV. Te at’el ja swenta yu’un sleel te at’eletik majtanil me ta ak’el yu’un, manchuk me yich’ kanel ta yawil kawiltoetik, spukibal sk’oplal at’eleik mok yantik ta juju chajp chajpajibaltik snaobil sba mok K’ejel.

Ta ak’el ta ilel te at’ele ya me yich’ ich’el ta muk’ te bit’il albil k’oplal te at’el sok, pajal sk’oplal, ayme ta koltael te mach’a ya yak’ ta ilel ta junax jach’ibal ta yot’esel te yal nich’anik.

XXVI. Spisil at’el ch’akbil ta smeltsanel te jaiknax yajwal lum sok jtul yajwal at’el k’ejel sejp lum, te mach’a ya x-at’eje yame sk’an lek chajpal sjun ta stojol jtuneletik ta tejklum sok ya me yich’ muk sjun yu’un le ta tsobiltsobtejklum te banti ya xbat’a ta at’el ta k’ejel sejp lum, jamal me ta akbel sk’oplal te jich yijpal tak’in ya slajin kalal ya sujtel ta slumal jame ya stoj te yajwal at’ele.

XXVII. Mame ayuk ta ch’uunel sk’oplal sok mame stak’ sujwan ta spasel yajwal at’el te me jich albil ta sjunil te jayeb k’aal albil:

a) Te me ya yich’ uts’inel ta tenel ta muk’ul at’el, yak’el túnel te at’ele.

b) Te me ay ma ba ts’akal ya xtojwan te bit’il chapal yu’un yame spasik k’op le ta tsojble yu’un chajpajibal at’el sok ich’ aye.

c) Te me ya yalbey sk’oplal k’axeb ta jun semana yu’un ya xtojwan.

d) Te me ya yalbey sk’oplal te banti ya stasbaik te ich’lewaj ak’uk’, ta pat naj, snaul b’olmalil, snaul pasbil kapel, snaul uch’balil, mok ta yajwil chonbalil te me yu’un le ya xtojawana-a, sok te me ja yu’un te at’eletik ta xchiknantesel.

e) Te me junax snaul b’olmalil ya sujawan ta yalel mok ma tojok’ yal ta smanel bit’ik ya xtuun yu’un mok te banti yajwil ta xchiknantesel.

f) Te me ya smak tojolil ta swenta te mach’a ya sta smul.

g) Te me ya yich’ chajpel yiktay te ja pasbil ta stojol te at’eletik ta stojelmulil yu’un me yich ay ta ich’el ta muk te k’alal ya sta ejchen ta yat’el, sok yantik chajmeletik toyol spijilil, ta uts’inel te me sts’aka ta pasel jayeb k’aal ch’akbil mok stenel lok’el te at’eletike.

h) Spisil bitik albil sk’oplal ta yiktael tojoptesel te binti ma xtuunta ich’el ta muk’ ta skoltael te at’eletik le ta mantalil te xkanantawan sok koltawanej ta stojol te at’eletik.

XXVIII. Te mantaliletik jame ya lajinbe sk’oplal te bit’ik ya stak’ x-ain yu’unik te wolo wol nae, sok bit’ik stuk’el yu’un, ma me stak’ mach’a skuy ta yu’un sok ma me stak’ ta pojel, sok yak’el k’axel yu’un sk’oplalil jun yuninel bit’ik iktebot’ ta chajpanel ta lek pasel te k’op sok sjunil te mach’a ya xk’ax ta sk’abe.

XXIX. Ay me ta komon tuuntesel te mantalil yu’un snail poxtayele yu’un kotael tsojbol, sok swenta xch’uunel sok ejchen, sok skanantayel poxtayel at’eletik, sok biluk’aa ya xbeen ta kanantawanej sok ta slek’il xkuxinel te at’eletik, at’eletik talum k’inal, at’eletik mach’a ma xyich’ stojol sok yan chajp tsojbol sok te yal xnich’anik.

XXX. Ja’nix jich yame stak’ ta komon tuuntesel, ta tsojbol te yajwal lum yu’un smeltsanel naetik pejk’el stojolil yu’un lek’il kuxinel, te jich’ albil sk’oplal ta yu’uninel, te ya yich’ ak’beyel te at’eletik te jich ak’bil skalel slajinel.

XXXI. Ta ak’el ta tuuntesel te mantalil yu’un te at’ele jame ay ta swentaik yak’el te tuneletik le ta stsojbiltsobtejklum, te bay k’alal ayik wentainbil, ja nax yu’un stsalsbaik ta sk’anbeyel sbaj ta at’el tujnel ta tsojblum te ja swenta pasel to:

a) Yok sk’ab snail muk’ul at’eletik sok stuuntesel.

1. Snail jalabil;

2. Snail at’el yu’un k’ak’;

3. Snail lok’ombailetik;

4. Snail spasojibal ule;

5. Snail spasojibal sakil asukal;

6. Snail banti ya yich’ pasel asero tak’inetik;

7. Yawil banti ya yich’ meltsanel chi’k’el yijil tak’inetik te junax ay sok te bit’ik ya yich’ lok’esel ta lum k’inal, te ja utsilal kuxinel te jananix, ja jich’ bit’ik ya yich’ tajtiklayel tak’inetik sok asero ta spisil bit’ik yilel sok xan yantik biluk’etik te pajal sok;

8. Bitik yich’ tael ta yut lum;

9. Bitik pasbil ta kas;

10. Snail pas semento;

11. Snail spasobil tan;

12. Snail spasobil karroetik, sok bit’ik pasbil ya xtuun yu’un te karroetk mok yipja’;

13. Bitik ya yich’ k’atpujnel te bit’ik ya yich’ kapel sok xpoxiletik;

14. Pas junetik;

15. Pas aseiteetik sok te ya xtuun ta we’elil;

16. Snail pas weeliletik, sok swenta te snail weliletik te ya yich’ mak’el, ta lat’aetik mok ta basoetik mok stak ta tuuntesel.

17. Snail pasel uch’balil te ya k’ax ta ak’el;

18. Ferrokarilera;

19. Snail slok’esibal ch’ujté, sok te bit’ik ya yich’ pasel ta ts’ubil té sok mach’a yu’un ta sté’elal;

20. Snail spasobil nen, te bit’ik pajal ya stak’ ta pasel limeta, tulan pajal, mok ja te limetaetik; sok

21. Snail spasobil may yuts’il mok ta spasel sbiluk may;

22. Snail yawil sok sbetanel tak’in;

b) Muk’ul snail at’el:

1. Te mach’a janax swentaino sbaj stukelik mok wentainbil yu’un ajwalil ta tsojblum;

2. Te mach’atik lek’ik spasbaik yame yich’ ch’ak’el mok ich’el ta muk tsojblum sok yantik bitik ya yich’ pasel junax; sok

3. Te mach’atik ya spasik at’el te wentainbil ta jtsoblum yu’un ajwalil mok le ya xtaot’ ta banti wentainbil yu’un tsojbiltsoteklum, te banti k’alal smako te ja’etik sjoylejal mok ta xch’uunel ta slok’esel sk’ulejal swenta ta tsobiltsobtejklum.

Ja’nix jich’ ya tsalsbaik slok’esel swenta at’el jtunel tsojbil tsojblum, ta yak’el ta tuuntesel bit’ik albil sk’oplal ta swenta at’el te me ya xjach k’op ta cheb mok bayal stsob ta stsobiltsoblum; te yu’un ch’akbil sk’alelal tsobol te ay sujelal ta alel te yu’un bayalik ta stsobnax te tsobiltsobteklum; ay me sujel ta stojol yajwal at’el yu’un yak’el p’ijumtesel te jich’ bit’il albil ta mantalil; sok nix ayme sujel ta stojol te yajwal at’el ta p’ijumtesel ta lek te at’eletik, ja’nix jich, te at’el túnel ta tsojblum ayme lek skanantayel te tsobiltsobtejklum, te me yu’un ja te yok’sk’ab mok at’ilil te wentainbil yu’un tsobil tsobteklum ta ch’inlumetik, ja jich bit’il albil sk’oplal le ta mantalilto.

B. Sk’opik muk’ul at’el túnel ta junax, te ajwalil le ta yolil tsojblum sok te at’eletik te swentaineje:

I. Te bit’il ya yich’ pasel spisil ora te at’el ta k’aleltik ja nax ta waxak’eb ora sok juk’eb ora ta ak’ubale te tsak’al. Te mach’a jelaw yorail yu’unte bit’il albil sk’oplal sok cheb belta yame yich’ stojola te bit’il ya spas kanar ta swenta yat’ele. Ma me chajpuk at’el ya xelaw ta oxeb ora ta pasel ta jujun k’aal sok ma me stak’ pasel te me yu’un stik’o nax sbaj ta oxeb belta ta pasel;

II. Ta wak wakeb k’aal te yat’elik, te at’eletik yame yich’ lewaj ta jun k’aal, te ma xelaw, sok tsak’al me ya yichi’k stojolik ta stuuntesel;

III. Te at’eletik yame ya’aybeyik yutsilal ta yich’el lewaj ma me stak’ xk’ax ta tab k’aal ta ja’wil;

IV. Te tojolil yame yich’ tsajtayel ta banti komon tojolil stuuntesel,

Ma me stak’ sts’uj koel ta tojel te jayeb ya yich’ tojel te at’eletik ta spisil le ta yolil tsojblum sok ta banti stsobnax le ta tsojbil at’el tújnel;

V. Pajal me at’telil pajal me ta tojel, ma me ayuk’ ta tsael ants winik.

VI. Ja’nax me ya stak’ ta mak’el, sk’omel tojolil, sts’utesel mok ta smak’el tojolil, te bit’il chajpal nael stojol le ta mantalil;

VII. Te k’alal ya yich’ ak’beyel yat’el te at’eletik yame yich’ tsael te mach’atik ya snaik ta lek te at’ele sok te me mayuk chajmel yich’o te mach’atik ya sk’an x-at’ejik. Te stsobil-a’teljtunel yame tsojsbaik ta chajpanel snail nopjun yu’un skanantael biluketik komon;

VIII. Te at’eletik yame ya’aybeik yuts’ilal ta ich’el ta muk’ te k’unk’un ya skajtsajik moel ta stael yat’elik te yu’un me yich’ ya spasbeyik yat’elul te binti nojpen yu’unike, te bit’il snopjibal yu’un sok te me bayalix nopjibal yu’un.

XI (sic 05-12-1960). Te at’eletik ja’nax ya stak yich’ mak’el mok slok’esel mok jich’ bit’il tajbil smulil yak’el ta ilel, te bit’il albil ta mantalil.

Te beluk chajpal ta ch’ayel yu’un mayuk yaljibal ay me ich’el ta muk’ yu’un x-och’ ta yat’el mok ya yich’ lokél tojel te bit’il albil sk’oplal, neelme ya yich’ chajpanel junetik. Te bit’il chajpal ta slok’esel te yat’el, te me la yich’ mak’el yat’el te at’eletik ayme ta ich’el ta muk’ ta ak’beyel ta tojel lok’el mok jich’ bit’il albil ta mantalil;

X. Te at’eletik ayme ta ich’el ta muk’ te ya stak’ tsobsbaik yu’un ya sk’oltayelsbaik ta chajpanel ta yak’el ta ilel te binti ya sk’an komon. ja nix jich’, yame stak, spasik yichik ta muk’ spasel k’op ta xk’echanel yat’elik yu’un chajpanel jame ya xch’uunik bit’il albil ta mantalil, te me ay ma stasbaik ta cha’ox chajp te bitik xk’ot’a pasel yu’un te muk’ul at’el komonstuntesel, te k’alal mayuk ta ich’el ta muk’ spisil sok xchapojibalbel ta ich’el ta muk’ te tsojbmantalil yu’un yak’el;

XI. Te komon koltawanej tsobol yame chajpa te bit’il ya yich’ alel leto:

a) Yame yich’ kanantayel te mach’a ya sta jkolil sok tulan chamelitk; yantik chameletik ma tulanuk sok te antsetik mach’tik ya staik yalik; sok mach’atk ya sts’aka ja’wil yu’un yat’el, mach’a ma stak’ sti’sba ta at’el, mamaletik sok mach’atik ya xlaj.

b) Te me tsak’ot ta ejch’en sok chamel, ya yich’ ich’el ta muk’ te yat’ele jame chik’an jayeb k’aal albil ta mantalil.

c) Te antsetik te k’alal yik’o yalik ma me stak’ spasik tulan at’el sok te me xibaj sbaj ta pasel yu’un me ya staik wokolil te k’alal ya xkol ta chamel yu’un te yal; yame ya’aybey yuts’ilal te ich’ lejwa jun uj te k’alal nopol ya x-ain te yal ya me yich’ cheb uj te k’alal kolix ta chamel, ts’akal me ya yich’ stojol sok ma me stak’ yich’ lok’esel ta yat’el sok ich’el ta muk’ spisil binti ya stak’ yich’ ta swenta te ya’tele. Te jayeb k’aal ya sk’anantey ta yat’el te yale ya me yich’ ak’beyel cheb belta ta jujun k’aal olil ora ta jujun belta yu’un ta smaklinel te yale. Ja’nix jich’, yame yich’ ak’el ta poxtayel, sok skoltayel, ta poxil, ta skoltayel yu’un smaklinel sok yame yich’ koltayel yu’un ta banti ya yich’ kanantayel te yale.

d) Te at’eletike yame stak’ yich’ kanantael te mach’atik junax snaj ay sok ayme ta swentaik xpoxtayel, sok ak’bel poxil, te bit’il albil, sok jich’ bit’il albil ta mantalil.

e) Yame yich’ chiknantesel ich’lewaj, sok smali’el xtulna, jich’ bit’il ta snail bolmalil te banti pejk’el ta xchonel biluk’etik yu’un ta koltael te at’eletike sok te jun snaj.

f) Te at’eletik yame yich’ ak’beyel snaik’ pejk’el stojol, ta majanel mok’ smanel te bit’il albil sk’oplal te chajpanbil a’telil te k’axemix sk’oplal. Ja’nix jich’, te stsobil-a’teljtunel, lek ay te bit’il ya yak’ koltawanej, sok xchik’nantesel xchapojibal snael stojel spatan te ya stak’ tojel pek’el te betiletike sok tikuk ya me xlat’atojel yu’unik te snaik ya yich’ pasel ta lek sok slekil xkuxinel, mok ya xcha’meltsanik, slekubtesel, mok stojel ta swenta k’unk’un.

Te tak’inetik ya yich’ tsojbele yame yich’ ak’el snel stojol te mach’a ay ta swenta chajpanel le ta komon kanan ya me xchajpan ta stojol mantalil sok swentainel, ja chikan bit’il ay sok ta smak’el ja jich’ bit’il te ya skanantayik ta tsobel sok ya me staik’ sok tsobel junax te betiletike te ya yich’ ak’el;

XII. Te mach’atik ya spasik k’op stukelnax, tsobol mok’ te mach’atik ya stek’an sbaik’ ta xchajpanel k’op ya me sk’asesot beel ta yajwil olil tsojbwane stsojblum yu’un at’el sok ich’-aye ochemix te ja chikan te bit’il ya yal te mantalile.

Te k’opetik ta swenta snail chajpanel mulil le ta stsobiltsobtejklum sok sjotak ta at’el yame chajpa ta swenta mantal le ta yawil lek’il chapajibal tsojblum; te mach’atik ayik’ toyol ta muk’tsobojibal sok sjotak’ at’el ay me ta chajpanel yu’un ta slajibal.

XIII. Te tuk’anejetik, te mach’atik x-at’ejik ta muk’ ja’, at’eletik te ayik ta komon kanantawane, ts’ietik sok swenta yajwil at’eletik ta kanan, jame ya xch’uunik te bit’il xchajpanojik ta juju chajp mantalil yu’unike.

Te tunel muk’ul xchapwanej ta tsobiltsobtejklum, ts’ietik sok swenta yajwil at’eletik tsakawal ta chujk’el ta jtsoblum, ta tsobiltsbtejklum, te stsobil-a’teljtunel sok yantik tejklum, yame spasik ta xchajpal xchajp te yat’elik te me ma xch’uunik ta chajpanel sjunal ta ajch’uptesel te mantalil te k’alal ya yich’ ak’el sk’oplal yu’un ta jun cheb k’aal le ta yawil chajpajibal, mok akbil yu’un swentainel spasel ja chikan bit’il yat’el yich’o.Te at’el túnel ta muk’ul chajpajibal yu’un ta chajpanel te mach’a x-iktawan, slok’esel, pejk’el, slajinel mok ta yantik spase at’el yu’un yak’el ilel sk’opla, te stsobil-a’teljtunel ja’nax me ay ta sujel ta stojel te betiletike sok ja’nix jich’ ya stak’ majanel, te beluk chajpal te me mayuk’ ta mak’el yu’un ta xchayot’esel ta at’el, ja chikan ta slok’esel sk’oplal ta chajpel mok olil ta koltael yu’un ta spukbel sk’oplal.

Te at’el mantal túnel ta tsobiltsobtejklum, te ajwalil ta stsobil-at’eltunel, ta yolil tsobiltsobtejklum sok tejklum, ta slajibal smak’el ta slek’uptesel le ta chapjibal komon kananetik at’el swenta muk’ul xchapwanej ta tsobiltsobtejklum, ta yot’esel at’el kanan sok yantik at’el muk’jchukawal, sok te sjoy ta nainel sok wentainbel, ta xchajpanel te chapjibal ta smuk’tesel te komon kanan.

Te stsobil-at’eljtunel yame skoltay mach’atik ayik ta soltaroil, at’eletik xbeinik ta chulchan sok stuk’ik’, te bit’il albil sk’oplal le to f) ta buluchebal xat’al xat’ l XI te le ta chajp, te bit’il yal pajal sok te binti albilix sk’oplal chajpomal swentaine komon kanan te sjoysbaik le ta yawil chajpajibal.

XIII bis. Yolilal muk’ul snail tak’in sok ta stsobnax swenta skanantael komon tuuntesel tsobiltsobtejklum te swentainejik ta skanantayel te xchapjibal snail tak’in ta mejiko te pajal ya yich’ sbaikta wenta spasel yat’elul te at’el jich’ albil sk’oplal le to.

XIV. Te mantalil jame slajinbe yalbel sk’oplal te binti at’elil ya xjala ta pasel yu’un ich’bil ta muk’. Te mach’atik ya spasik te at’ele ya yich’ik ak’beyel koltael yu’un swenta kanantayel te tojolil sok yame yich’ik stjolik yu’un swenta komon kanantayel.