El zapoteco de la planicie costera, variante del zapoteco y parte de la familia lingüística del Oto-mangue, es hablado por 66,893 personas ubicadas en el estado de Oaxaca, en los municipios ...

GUI’CHI’RO’ BIA’RA RIAPA’ XQUENDA CA BINNI NABEZÁ NDAANI’ GUIDXI RO’ ZAGUITA (MEXICU)

Gui’ chi’ ro’ bia’ ni gucua’ lugui’ chi’ ro’ xti’ Guidxi ro’ lu5 xi beu febrero iza 1917
Ra bidxaa diidxa’ ne gucua’ lu DOF 27-05-2015

Diidxa’ Lá Xhoopa

Ca Xhiiña’ Binni Guidxi Ne Cani Zanda Gacane Laacabe

Ndaga 123. Tutiisi binni zanda guni intica dxiiña’, ne iquiiñe binni ni guni xhiiña’; ne zaca cadxi neza ti ganda chu’ jma dxiiña’, ne ra gaca cani ca la?, napani xi chinandani casi ná ca diidxa’ bia’ ni rini’ de xhiiña’ binni.

Ca xaique ni ruzuhua lu xtiidxa’ binni guidxi ne rúnica dxiiña’ ndaani yoo ro’ ra ria’ diidxa’ bia’ ca la?, zabeeni diidxa’ bia’ ni gacane binni lu xhiiña’, huaxa napani xi chinandani casi ná xaguete ri’:

A. Ca binni runi dxiiña’ rañaa, cani rusia ndaani liidxi binni, cani ruzá’ xiixa lu ná, o intiisi binni runi xhiiña’ xtobi la?, naquiiñe chu’ ti gui’chi’ ra guni firmar cabe, ti guni cabe xhiiña’ cabe bia’ xigaaba’ dxi:

I. Qué zandadi’ guni ca xcuidi ni ca’ru’ gusaa chií bi gayu’ iza. Cani ma napa izá guni dxiiña’ ne cani ma bisaa chií bixhoopa’ izá la?, xhoopa’ xigaba dxi si nga zanda guni cabe dxiiña’.

II. Pa binni guidxi guni dxiiña’ huaxini la?, napa xi gacani gadxe si xhigaaba’ dxi. Que lica zanda di gaca ca ndi’; casi ca dxiiña’ jma naxoo ne gueda gacaná binni lu ca dxiiña’ ni raca huaxini ndaani yuu, ne ca dxiiña’ ni gaca huaxhini ne tiidi’ jma de chií xigaaba’ dxi huaxini ne guni ca xcuidi huiini de chií bi xhopa iza cani;

III. Que zanda di’ guni ca xcuidi huiini ni napa chií bi tapa iza. Cani napa jma de bia’ ri’ ne nahuiini de chií bi xhoopa iza la?, zuni cabe xhoopa xigaaba’ dxi si dxiiña’.

IV. Pur cada xhoopa dxi dxiiña’ la?, napa xi guizi’ ladxi cabe ti dxi.

V. Guirá’ ca gunaa nacaxiiñi’ la?, que zanda di’ guni cabe ti dxiiña’ jma naná, ne gueda guni ná laacabe lu guenda nacaxhiiñi’ be;ante gapa cabe xhiiñi’ cabe la?, napa cabe xi guizi’ladxi cabe xhoopa binabi, ne xhoopa binabi dxi ma gupa cabe xhiiñi’ cabe, ne laca ziaxa cabe bia’ dxi guiaana cabe ca, ne ra guiluxe dxi icaacabe ca la?, zabigueta cabe lu xhiiña’ cabe que. Ne ra guibigueta cabe lu xhiiña’ cabe ca la?, napa cabe xi guizi’ladxi cabe chupa xigaaba’ ndaani dxi cayuni cabe dxiiña’ ca ti ugadxi cabe xhiiñi’ cabe;

VI. Ca bidxichi ni guiaxa ca binni ri la?, zacani ti guenda riaxa nayaa, ne jneza. Chupa neza nga riaxa ca binni ni runi xhiiña’ guidxi, tobi ca la?, cani riaxa niru do’, ca ndi la?, ziaxa ca’ bia’ dxiiña’ gunica’ ne paraa nga runi cabeni; guiropa ca la?, naquiiñe guihuini xi dxiiña’ nga runi cabe ne pabia’ dxiiña’ nga runi cabe.

Ca bidxichi ni guiaxa ca binni runi xhiiña’ guidxi la?, naquiiñe ugandani ndaani yoo lidxi, ti raca nga guiree cani guiaxa ra sii cabe ni iquiiñe cabe ndaani’ lidxi cabe, ne laaca ti ganda gusenda cabe ca xiiñi’ cabe che guiziidi’ gun’da’ ne uca’. Ne ca bidxichi huiini huaxie ni guiaxa ca binni guidxi ca la?, naquiiñe guihuini xi dxiiña’ ni, ti guhuini pabia’ nga naquiiñe guiaxa ca binni ca.

Ti guinuini pabia’ guiaxa ca binni ri la?, zutaagu xtiidxa’ cadxi binni ni naca xaique xti’ ca binni runi xhiiña’ guidxi, ne ca binni ni raca xhiiña’ ne xaique xti’ guidxi ro’ ri’, ti guihuini pabia’ nga guiaxa cabe zaca guni cabe xhiiña’ cabe;

VII. Bia’ dxiiña’ guni tuuxa la?, naquiiñe guiaxa bia’ dxiiña’ guni ne que sin que ucaa nacabe xtobi ti naca, gunaa o nguiu o pa nayase o pa naqui’chi’ o pa za de gadxe guidxi laa.

VIII. Cani guiaxa ca binni ri la?, que zanda di’ gutaguná tuuxa ni, cuee cabe lu cani.

IX. Ca binni ni guni dxiiña’ ndaani xiixa tienda ro’ la?, zacaa cabe ti guenda riaxa casi aguinaldu huaxa naquiiñe chinandani casi ná ca diidxa’ bia’ ni chiguiete ri’:

a) Ziu caadxi binni gutaagu xtiidxa’ ndaani guidxi ro’ ni chine xtiidxa’ ca binni runi dxiiña’, ne xcaadxi ni chine xtiidxa’ ca xaique xti’ ca dxiiña’ ni gaca ca, ne xcaadxi biinni guchiiña’ xtiidxa’ xaique ro’ xti’ guidxi ro’, ra guidxiiña’ cabe ca la?, naquiiñe guini’ cabe pabia’ nga icaa cada tobi de ca binni ni guni xhiiña’ cabe que;

b) Ca binni gutaagu xtiidxa’ ndaani guidxi ro’ que la?, niru do’ naquiiñe guya’ cabe ne guinaaba’ diidxa’ cabe xi modo nuu xpidxichi guidxi ro’ ti gaca ni ca luguia ca. Laca zaqueca naquiiñe guya’ cabe xi dxiiña’ cayaadxa’ ndaani guidxi ro’ ti ganda gacani, ne pabia’ nga gaca ne pabia’ chi guni gana guidxi lu cani;

c) Ne laca ca binni ri nga guya’ pabia’ bidxichi guiree pa chu’ xiixa guenda ruyuubi ca dxiiña’ xti’ guidxi huaxa niru do’ naquiñe guihuini paraa nga chi iquiiñe ni.

d) Pa chu’xiixa’ tienda ro’ nacubi la?, diidxa’ ro’ ribee zabee chuu cani chupa chonna iza ti que gudii cani xiixa binni ni cayuni dxiiña’ ndaani ni;

e) Ti guihuini pabia’ quixe cada tienda ro’ la?, naquiiñe guihuini pabia’ caguiquixe cabe guidxi ro’ ti ganda gutoo cabe xti’ cabe, ti zaca cani lu ca diidxa’ ro’ bia’ ni rini’ guiaxa ti guidoo xiixa. Ca binni runi dxiiña’ la?, zanda guidxiña’ cabe ra nuu ca xaique ni runi dxiiña’ ndaani yoo ro’ ra riaaxa, ti ganda guidoo xiixa, ne guini’ cabe ni cadi cayuladxi cabe, huaxa naquiiñe niru do’ guya’ cabe xi ná ca diidxa’ bia’ xti’ dxiiña’ ri’;

f) Pa cacaa, ca binni runi dxiiña’ ti guenda jma luguia de ca dxiiña’ ni runi ca la?, cadi na cabe de que zanda cu’ rua cabe lu ca dxiiña’ xti’ ca xaique xti’ cabe.

X. Ca ni guiaxa ca binni ri la?, naquiiñe gacani bidxichi ni ridi’di’ ndaani guidxi ri’, que zanda di quixe cabe laaca’ ne ti xiixa casi ne dispensa, o ne xiixa gui’chi’ ni gacaladxi tiidi’ casi bidxichi.

XI. Pa lu ca xigaaba’ dxi, dxiiña’ quiiba’ ni jma de bia’ ma nexe gaca la?, ziaxa cabe bia’ xti’ 100 bia’ de lu ca ni maca riaxa cabe.Pa gacaladxi ca xaique xti’ ca dxiiña’ ca guni binni extra xti’ ca la?, que zanda di’ tiidi’ni jma de chonna xigaaba’ dxi nin chonna dxi seguidu. Ca xcuidi ni napa chií bi xhopa iza la?, que zanda di’ guni cabe ca dxiiña’ ri’.

XII. Ca xaique ni rudii binni dxiiña’ ndaani ñaa, ndaani tienda ro’ o ndaani ca layu riree guiba guchi o xiixa ru la?, naquiiñe gudii cabe ca binni ni chi guni xhiiña’ cabe que ra gasi’ o ra guizi’ladxi’ ti zaca cani lu ca diidxa’ bia’ ca, huaxa ra icaa cabe guenda rizi’ladxi ca la?, napa xi gacani nayaa ne sicaru.Ra gaca ca dxiiña’ ni canaaba ndaga diidxa’ ni biete ri la?, ca xaique xti’ ca dxiiña’ ni chi gaca ca la?, naquiiñe gutaagu xtiidxa’ ne cabe ca binni rutoo yoo ne gaca ne cabe laaca, ti zaca gbinanda sii ca binni ni runi xhiiña’ cabe ca xiixa yoo baratu ne sicarú ra chindeza neca’ lisaa xtica’.

Pa gueda guiree xixa diidxa’ bia’ ni gacane chu’ ti yoo ra guni ca xaique xti’ guidxi ro’ ri dxiiña’ ne ca binni ni raca dxiiña’ xti’ ca la?, zaa gacani zaca, ti gapa ca binni ri’ ti yoo huiini ra guizi’ ladxi neca’ ca lisaa xtica’. Ne diidxa’ bia’ ni guireeque la?, laa nga cuaqui’ ca neeza ti ganda sii ca binni runi dxiiña’ ca xiixa yoo huiini ra chu’ neca lisaa xti’ ca’.

Ca dxiiña’ ne ca xtipa’ ni cani’ ndaga diidxa’ niru do’ ni ca luguia ca la?, napa cani xi guza’ cani yoo ra riziidi’ binni gun’da’ ne uca, yoo ra guianda binni ne intiisiru yoo ra che ca binni guidxi chinaaba ca’ xiixa iquiñeca’ lu guenda nabaani xti’ ca’.

Ne pa ze dxi tiidi’ jma de chupa gayua binni ndaani ca yoo ra raca ca dxiiña’ ca la?, naquiiñe guiaana ti ndaa (sic DOF 09-01-1978) layu, huaxa que chi tiidi’ jma de gayu gayua mil de xiagaaba’ bia’ layu, ti ganda gata ti luguiaa huiini, ne gata’ ti yoo ra iquiiñe binni pa xi guni o ra che ca xcuidi huiini ca chichite ca’.

Ti yoo ra raca dxiiña’ la?, que zanda di’ gutoo cabe nisa dxu’ni’, ti gue cani cayuni dxiiña’ raque ne laaca que zanda di cu’ cabe ti xquite raque ti dxiiña’ nga ziguini cabe cadi zichite di’ cabe;

XIII. Ca xaique xti’ ca tienda ro’ ca la?, naquiiñe gusenda cabe ca binni chi guni xhiiña’ cabe que?, chee chi guiziidi’ de ca dxiiña’ ni chi guni que?, neca guintiisi dxiiña’ raca ndaani xtienda cabe laca naquiiñe guni cabeni; ne ma ca diidxa’ bia’ xti’ cabe gusiene laacabe xi neeza iquiiñe ca xaique ri’ ra guni ni ná ca diidxa’ ni biete ri’,

XIV. Ca xaique xti’ ca dxiiña’ ni chi guni ca binni guidxi la?, laacabe nga guya’ cabe ca binni ri pa laaca gueda gacaca’ xiixa lu xhiiña’ ca’, ne pa gueda gapa cabe xiixa guenda huara xti’ dxiiña’ cayuni cabe que?; ne ngue runi ca xaique ri la?, naquiiñe quixe cabe ca binni ri pa laaca gueda gatica’ lu xhiiña’ ca’ o pa guca nasi cabe, ti diidxa’ ro’ bia’ ma gulaqui’ gacani zaca. Ndi’ zacani pa xaique xti’ ca dxiiña’ ni cayaca que?, biquiiñe xti’ binni guyubi binni guidxi guni ca dxiiña’ xti’;

XV. Ca xaique xti’ ca dxiiña’ ni chi gaca ca la?, naquiiñe guya’ chahui cabe xi guirá’ nuu ndaani yoo ra raca xhiiña’ cabe pa cayaadxa ni xiixa, pa nayaa nuuni pa nuu tu cayapa’ni ne guya’ cabe xi zanda gacane cabe ti que chi gaca xiixa guenda naná’ luguia ca binni runi dxiiña’ ndaani ni que?, ne lu gueda nabaani xti’ cada tobi de laacabe, ne jma ru si pa nuu gunaa ni nacaxhiiñi’ runi dxiiña’ ndaani cani.Ne diidxa’ ro’ bia’ guya’ gaca ca dxiiña’ ri jneza ne pa co’ la?, laa gusaaba’ ná ca xaique ca;

XVI. Casi ca binni guidxi runi xhiiña’ xtobi zanda guidaagu lisaa ca’ ti que gacaná lu xquenda ca’ ne ca xaique xti’ ca dxiiña’ ca laaca zanda guidaagu lisaa ca’;

XVII. Ca diidxa’ ro’ bia’ ca la?, ma nana cani xi nga ca guenda ridagulisaa ni runi ca binni guidxi runi dxiiña’ ne cani runi ca xaique xti’ ca dxiiña’ ca ti gusaana ná ca’ o ucueza dxi ca’ xhiiña’ ca’;

XVIII. Ca guenda ridaagulisaa ni runi ca binni guidxi runi dxiiña’ ca, ti guibezadxi ca dxiiña’ ni runi ca la?, cadi naca di ni ti donda, pa laacabe canaaba cabe quiiba’ lu ca bidxichi chi guiaxa cabe, ti ma que rugaandadi’ bidxichi bia’ riaxa cabe que?. Ca binni guidxi runi dxiiña’ ca la?, napa cabe xi guseenda guidxi cabe lu chií guibidxa ante guzulu cabe ucuezadxi cabe xhiiña’ cabe ra nuu ca xaique ni rapa xhiiña’ ca binni guidxi que?. Ca guenda ridaagulisaa ni runi ca binni guidxi runi dxiiña’ ca la?, zacani ti donda pa laacabe cucaa lucabe quiiba’ lu ni riaxa cabe, ne gueeda xtale guenda naxoo ra nuu ca xaique xti’ cabe que?, jma pa laacabe runi cabe xhiiña’ xaique ro’ xti’ guidxi ro’ zaguita (mexicu);

XIX. Ca guenda ruzihuadxi dxiiña’ la?, zaca cani ti donda pa ca binni ni cayuni dxiiña’ ndaani ca tienda ro’ ca gunica’ xtale xiixa ni raca ndaani ni que?, huaxa naquiñe guya’ cabe xi ná ca xaique ni runi dxiiña’ ndaani yoo ra riapa’ xquenda ca binni runi dxiiña’ ca;

XX. Ca guenda biaani’ ne ca diidxa’ ni guni o cani gacaladxi ca xaique xti’ ca dxiiña’ ca, ne ca binni guidxi runi dxiiña’ ca la?, napa cabe xi chinanda cabe casi ná lu ca diidxa’ xti’ ca xaique ni rapa xquenda ca binni runi dxiiña’, ne ra gaca ca dxiiña’ ri la?, napa xi chu’ cadxi binni ni chine xtiidxa’ ca binni runi dxiiña’ ca, ne laca ziu xtobi chine xtiidxa’ ca xaique xti’ ca dxiiña’ ca, ne xtobi ni chine xtiidxa’ xaique ro’ xti’ guidxi ro’ ri’;

XXI. Pa xaique xti’ ca dxiiña’ ni cayaca que?, quená guiene ni ná ca diidxa’ ni biree xia ndaani yoo ra riapa’ xquenda ca binni guidxi runi dxiiña’ que la?, ma raque guiluxe ca guenda (sic DOF 21-11-1962) lisaa xti’ ca dxiiña’ ni bitagu xaique xti ca dxiiña’ que binni runi dxiiña’ que?, ne napabe xi quixebe miati’ que bia’ chonna beu, ne laaca zaguixebe cani biniti lu xtuba’ donda ni guca que?. Ca diidxa’ ni biete luguia ri la?, que zacadini lu ndaga diidxa’ ni chi guiete ri’. Pa binni runi dxiiña’ que?, guini’ ma guiluxe guenda lisaa xti’ ca dxiiña’ cayuni que la?, zaluxeni;

XXII. Pa tuuxa xaique xti’ xiixa dxiiña’ guchugu tuuxa binni lu xhiiña’, ti bidaagulisaane xcadxi binni runi dxiiña’ o pa guyuu lu xiixa gueda ridaagulisaa ne binni ti guibezadxi xiixa dxiiña’ ne que guini’ xiñee cuhuugu’ laabe la?, napabe xi quixebe binni cayuni dxiiña’ que?, chonna beu o gudxiguetabe laa lu xhiiña’, huaxa ma binni que nga guya’ xi guni. Diidxa’ ro’ bia’ guini’ paraa nga que zaguixe xaique xti’ ti dxiiña’ pa laa bichuugú lu guenda lisaa xti’ dxiiña’ ni chi gaca que?. Pa binni runi dxiiña’ que?, guiree de lu dxiiña’ cayuni, ti gudindene xaique xti’ dxiiña’ que laa, o xheela, ca xiiñi’, ca bichi’ o bixhooze la?, laca napabe xi guixebe chonna beu xa binni bi’ni’ xhiiña’be que. Cadi ná di’ xaique xti’ ti dxiiña’ que deque, que guiixe di’ be binni ni ze bisaana xhiiña’ que ti gudindene ca lisaa xtibe que xa binni cayuni xhiiña’ que o pa laape’be guni’ (sic DOF 21-11-1962) gudxi ca laaca gunini cani.

XXIII. Ca xiixa ni zanda icaa ca binni runi dxiiña’ o cani ma gudi’di’ lu ti iza o ra guixha ti tienda ro’ la?, napa cabe xi guiaxa cabe bia’ iza bi’ni’ cabe dxiiña’ ndaanini que;

XXIV. Ca bidxichi quiñe’ ca binni runi dxiiña’ ra nuu ca xaique xti’ ti dxiiña’ ne que guiaxa ni la?, ca lisaa xti’ cabe la?, que zanda di quixe ni, ne que lica zandadi’ guinaaba beni ca lisaa ri’ guiaxa xpidxichibe lu ti beu;

XXV. Pa gacaladxi tuuxa binni chu’ guni dxiiña’ ndaani xiiixa yoo la?, que zaguixe di ti chu’ ndaanini, neca gacani ndaani xiixa yoo lahui o pa guyuubi xiixa yoo ruyuubi dxiiña’ gudiini laabe.

Pa gueda gaca ca bieque ri lu ti guenda ruyubi dxiiña’ la?, naquiiñe guhuini pa nuu xtale dxiiña’ ne sin guya’ cabe pa nazi’ xpidxichi tuuxa o pa binni gadxe laa, ne naquiiñe guya’ cabe pa ni cuyuubi dxiiña’ que laasi nga cuyaana ca lisaa xti’ ndaani lidxi;

XXVI. Guirá’ guenda lisaa xti’ ti dxiiña’ ni guni ti binni xhiiñi’ zaguita (mexicu) ne ti gringu la?, napa xi guya’ ti xaique xti’ ti yoo lahui ni, laaca huaxa naquiiñe gudii xtiidxa’ ti xaique ro’ ni rine xtiidxa’ guidxi ro’ xti’ guidxi xti’ gringu ra che xhiiñi’ zaguita (mexicu) que chi guni xhiiña’ gringu que?, ti zaca zanda gabibe gringu que de que casi guiluxe dxiiña’ chi gaca xti’ que la?, napa xi quixe zaca guibiguetabe xquidxibe;

XXVII. Que zasaca xiixa diidxa’ ni cadi nuu jneza ne que zucaa dini binni guni ti dxiiña’ ni cadi ca lu gui’chi’ lisaa ra ma biaana diidxa’ xti’ ti dxiiña’, ne xaguete ri’ cá, ca diidxa’ ni que zanda gaca’ lu ti dxiiña’:

a) Caniucaa ti binni guni dxiiña’ dede huadxi ne sica runi ti mani’.

b) Cani quiixe ti binni biati’ ná, ne cadi biaque nexe guiaxa miati’ que?, ti ca xaique ni runi dxiiña’ ndaani yoo ro’ ra riapa’ xquenda ca binni guidxi runi dxiiña’ que ma gulaqui’ pabia’ guiaxabe.

c) Cani gacaladxi cuaqui jma de ti binabi, ti quixe binni guni xhiiña’.

d) Cani gacaladxi quixe binni ndaani, ti yoo ra ridoo bisia yase’, o cani cuidxi binni ra ridoo nisa dxu’ni’, o ra ridoo guenda ro’ ne jma pa cadi ca raque runica’ dxiiña’.

e) Cani ucaa binni che chisii ti xiixa ra ti tienda ra gacaladxi o ra nape.

f) Cani ucuezadxi xpidxichi ti binni runi dxiiña’, ne que quixe ga laabe ti bicheebe lu xiixa.

g) Cani ucaa ti binni runi dxiiña’ gusaana ca guenda ni gacane laa lu xhiiña’ casi pa gacaná lu xhiiña’, o ca guenda huara ni gueda inaze laa, lu xhiiña’, o cani que guni o pa gacaladxi guixale de lu xhiiña’.

h) Ne guirá’ ca diidxa’ ni ucaa binni que gusaana xhiiña’ ne gusaaná ca guenda ni gapa’ laa neca diidxa’ bia’ cudii xtipa’ xti’ laabe.

XXVIII. Diidxa’ ro’ bia’ nga quixhe’ cani zanda gapa ti lisaa ndaani liidxi, ne cani gapa cabe ca la?, xti’ cabeni ne guiruti’ zanda guiaana neni o gutaguná cani, ne zanda gusaana ne cabeni ca xiiñi’ cabe;

XXIX. Ca binni guidxi runi dxiiña’ la?, napa cabe xi ganna cabe xi guirá’ guenda diidxa’ nga cá lu ca diidxa’ bia’ xti’ ca yoo ra rianda binni ca, ne lu cani ca la?, napa xi icá ca guenda riapa’ xti’ ca binni birugui xtipa’ xti’, ca binni goola, guenda nabaani xti’ binni pa gueda gaca ca’ xiixa ne guiaanaca’ que cheeca’ chi guni ca’ xhiiña’ cabe, ne pa gueda gacaca’ xiixa lu xhiiña’ cabe, ne laca zanda guseenda cabe ca xhiiñi’ cabe che ca chi guiapa’ ca’ ndaani xiixa yoo ra riapa’ xcuidi, ne xiixa ru diidxa’ ni guirè’ ne gacane ca xhiiña’ ca binni rañaa, o ca binni ni que riaxa xtale ti zaca ganda guiapa’ guirà’ xixe lisaa;

XXX. Ne laaca zaqueca zadxeela ca neeza gacane ca binni dagulisaa ne gacane binni guidxi, ti ganda gapa ca ti liidxi huiinica’ ne quixe cani chahuiduga, ne.

XXXI. Ra gaca ca dxiiña’ xti’ ca diidxa’ bia’ ca ndaani xti’ guidxi ro’ xti’ zaguita (mexicu) la?, ca xaique ro’ xtini ca nga guya’ gaca ca dxiiña’ xtini, huaxa ca dxiiña’ ni chi guiete rari di la?, ca xaique ro’ xti’ guidxi ro’ zaguita (mexicu) nga guya’ gaca cani:

a) Ca yoo ra ria’ cani riquiiñe binni guidxi ne rudiica binni dxiiña’.

1. Ra ria’ lari;

2. Ra ria’ biaani’;

3. Ca yoo ra ridopa bandaa ne foto xti’ binni;

4. Ra ria’ doo rigaa;

5. Ra raca dxiña;

6. Ndaani yuu ra riree guiiba’ risaca;

7. Ca yoo ra ria’ guiiba’ ne ganda iquiiñe’ guirá’ xiixe guiiba’ ni guiree ndaani’ guidxi layu ri’;

8. Ra raca nisa gas;

9. Ca yoo dxiiña’ ra ria’ nisa gas ne gasolina;

10. Ra raca cementu;

11. Ra ria’ guiu;

12. Ra raca carru, ne ra ridoo ca xquiiba’ ni ne ra raca chaahui biaani’ xtini;

13. Ra ria’ xiixa nisa, ne ca ra raca pastia o xiixa ni gusianda binni;

14. Ra raca gui’chi’ ne xiixa guidi;

15. Ra ria’ guirá’ xiixe za;

16. Ra raca guenda ro ni riapa’ ne riu ndaani xiixa lata, o ndaani xiixa caja;

17. Ca ra raca xiixa nisa guenda re’ ne riapa’ ndaani xiixa bote;

18. Ra riza tren;

19. Ra raca tabla triplay o ca ra riquiiñe cabe yaga ni gaca tabla;

20. Ra ria’ speju, o ra ridooni o ra raca xiixa botella ni rilaa; ne.

21. Gueza, ca yoo ra ria’ gueza guidoo;

22. Ca yoo ni ganda gutiñe bidxichi.

b) Yoo ro’ ra raca dxiiña’ o ca tienda ro’:

1. Ca tienda ro’ ni nuu lu ná xaique ro’ xti’ guidxi ro’ zaguita (mexicu);

2. Ca tienda ro’ ni nuu lu ti guendalisaa xti’ guidxi ro’ ti gutoo xti’ o cani bidii guidxi laaca ti gui’chi’ ti ganda gutooca’ xtica’ ne xcaadxi yoo ni gacaladxi chu’ lu ca dxiiña’ xti’ guidxi ro’ ri’; ne.

3. Cani caguu binni dxiiña’ neca nuuca’ ndaani ca nisa do’ xti’ guidxi ro’ zaguita (mexicu).

Ra gaca xiixa dxiiña’ ne guniná guenda xti’ chupa chonna guidxi la?, laca ca xaique xti’ guidxi ro’ zaguita (mexicu) ca nga guya’ gaca cani jneza; ca gui’chi’ ra riegu lisaa binni ti gunica’ dxiiña’ ni maca biete de que napa xi gacani ndaani ca guidx ro’; cani napa xide guni ca xaique xti’ xiixa dxiiña’ ti chu’ jma guenda riziidi, ti zaca nabaqui’ diidxa’ ro’ bia’ gacani; ne laca napa ca xaique xti’ ca dxiiña’ ca xi gusenndaca’ ca binni ni chi guni dxiiña’ xtica’ ca cheeca’ chi guziidi’ ca jma de ca dxiiña’ ni runica’, ne laca naquiiñe gaca nayaa ndaani ca yoo dxiiña’ xti’ cabe, ti ca xaique xti’ guidxi ro’ ca, napaca’ xi guseendaca xaique xti’ ca guidxi huiini ca chi guya’ ca’ pa nayaa nuuni, ti zaca ná diidxa’ ro’ bia’ gacani.

B. Luca dxiiña’ ni guni ca xaaique ni runi dxiiña’ ndaani yoo ra ria’ diidxa’ bia’, ne xaique xti’ guidxi ro’ zaguita (mexicu) ne binni ni runi xhiiña’ cabe la?, napa xi:

I. Guindaani xi gacani xhono xigaaba dxi ridxi’ ne pa huaxini ni la?, zacani gadxe xigaba’. Ne pa guindaani jma de bia’ ma nexe ca la?, zaguiiba bia’ xhupa xhonna de bia’ ni maca riaxa cabe. Nin ti dxiiña’ que zanda di’ tiidi’ jma de chonna xigaaba’ nin jma de chonna guibidxa.

II. Pur cada xhopa gubidxa guni binni dxiiña’ la?, napa xi guiziladxi ti dxi;

III. Guirá’ binni runi dxiiña’ la?, napa cabe xi icaacabe ti vacacion huaxa que chi tiidi’di’ jma de gande gubidxa;

IV. Bia’ bidxichi guiaxa binni runi dxiiña’ la?, napani xi chinandani bia’ bidxichi napa guidxi ro’ zaguita (mexicu), ne ra guya’ cabe pabia’ napa la?, que chi ndete cabe lu ni, huaxa laca napani xi chinandani casi ná lu ndaga 127 xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’ ne ni ná lu ca diidxa’ xti’ diidxa’ ro’ bia’.

Nin que ziudxi tiidi’ ca guenda riaxa ca jma de lu cani riaxa huaxie’, ne napa xi gacani ndaani guidubi guidxi ro’ ri’ ne ndaani ca guidxi xti’ guidxi ro’ zaguita (mexicu).

V. Ca binni guni xtale dxiiña’ la?, bia’ queca napa xi guiaxa ne ca gucaca’ gunaa o nguiu;

VI. Diidxa’ ro’ bia’ nga guini’ padxi zanda gutaguná tuuxa xpidxichi binni, o guiaxha ti ndaa lu ni.

VII. Ca binni ni guyubi dxiiña’ la? napaca’ xi gusuhuinica’ pa napaca’ xtale guenda biaani’ ne nagueenda zaziidica’ ni gabi cabe laaca’. Zabaqui’ guidxi ro’ ti ra guiziidi’ binni guni dxiiña’;

VIII. Ca binni ni nuu jma ma xadxi cayuni dxiiña’ paaxara’ la?, zanda quiiba’ jma luguia ne pa nanabe xtale de ca dxiiña’ ni runibe ca la?, laca zaguiba’be jma. Huaxa ra ra gaca ni ná ca diidxa’ ri’ la?, napa xi guihuini tu jma caquiiñeni, ti pa jma ru si tobi de ca binni cayuni dxiiña’ que?, laasi runi dxiiña’ ndaani lisaa xti’;

XI. (sic 05-12-1960) Pa gacala’dxi’ cabe cue’ cabe o guchugu cabe tuuxa binni de lu xhiiña’ la? napa cabe xi gusuhuini cabe xiñeeni, huaxa zacani casi ná ca diidxa’ xti’ diidxa’ ro’ bia’.

Pa gueda guchugu cabe tuuxa binni de lu dxhiiña’ ne que guíni’ cabe xiñee bi’ni’ cabe ni la?, zanda guinaababe gudxigueta cabe laabe lu dxiiña’ que o quiixe cabe laabe bia’ dxi o iza bi’ni’be dxiiña’ que , huaxa ra gaca ca bieque ri la?, zacani casi nabaqui’ ca diidxa’ bia’ ni rapa dxiiña’. Pa gueda guchuugu cabe xiixa dxiiña’ ra runi tuuxa binni la?, ca binni ni runi dxiiña’ ca napa cabe deruchu guinaaba’ cabe icaacabe xti’ dxiiña’ casi ni napa cabe que o guiaxa cabe bia’ dxi o iza bi’ni’ cabe dxiiña’.

X. Guirá binni guidxi runi dxiiña’ gacaladxi guidagulisaaca ucaalu ca’ ti que gaca’ xiixa lu xhiiña’ ca la?, zanda. Ne laca zanda guidagulisaa cabe ti ganda guzuhuaadxi cabe ca dxiiña’ ni cayuni cabe que?, huaxa niru do’ naquiñe guya’ cabe xi ná lu ca ndaga xti’ diidxa’ ni rapa xhiiña’ binni guidxi, jma pa gueda guni ca xaique runi xhiiña’ guidxi cani;

XI. Ca guenda ridagulisaa ni runi ca xaique rapa guidxi pa gueda gaca xiixa ne napa cabe xi quixe cabe cani ca xaguete ri’:

a) Napa cabe xi quiixe cabe ca binni ni gueda gaca xiixa lu xhiiña’; ne ca guenda huara ni icá laacabe lu xhiiña’ cabe; ne pa gueda gati tuuxa, pa guirugu lu ca guenda nazaca’ xti’ cabe, pa naca xhiiñi’ tuuxa gunaa ni runi dxiiña’ ndaanini ne pa nagoola binni;

b) Pa gueda gaca tuuxa xiixa lu xhiiña’ o pa gaca huara la?, ziaana ga dxiiña’ xti’ cabe que bia’ dxi guini’ ca diidxa’ bia’ xti’ ca dxiiña’.

c) Guirá’ ca gunna nacaxiiñi’ ni runi dxiiña’ la?, que zanda di guni cabe xiixa dxiiña’ ni guniná laacabe o gueda gacaná ca baduhuiini ni nuu ndaani cabe que; ante xhana cabe la?, ziana cabe ti beu, ne ra ma guxhana cabe ca la?, ziana cabe xhupa beu ne ziaxa cabe bia’ dxi guiaana cabe que ne zabigueta cabe lu xhiiña’ cabe ne laaca zacaa cabe ca guenda ni maca napa cabe o ni ucuaacabe pur xhiiña’ cabe; ne ra guibigueta cabe lu xhiiña’ cabe ca la?, napa xi guizi’ladxi’ cabe chupa xigaaba’ ndaani dxi cayuni cabe dxiiña’ ca ti ugadxi cabe xhiiñi’ cabe; ne laaca napa xi guya’ ti dotor laacabe ne icaacabe xiixa pastia gabi cabe, ne laaca zanda guseenda cabe ca xhiiñi’ cabe chi guiapa’ ndaani ca yoo ra riguiapa’ xcuidi huiini.

d) Ca lisaa xti’ ca binni runi xhiiña’ guidxi la?, laaca napa xi guya’ ti dotor laaca pa gueda gaca huara cabe ne icaacabe ni gabi cabe, huaxa niru do’ naquiiñe guya’ cabe xi ná ca diidxa’ ro’ bia’ ni rapa ca xhiiña’ binni guidxi.

e) Zata’ ti dxi ne paraa che cabe chi zacabe ti guizi’ ladxi cabe chupa chonna gubidxa, ne laaca ziu ti tienda ra chisii cabe ni iquiñe necabe lisaa xti’ cabe huaxa naquiiñe huxie guisaca cani guido ndaanini ca.

f) Zanda sii ca binni runi dxiiña’ ca xiixa yoo huiini o cuezaca’ ndaani xiixa yoo ni que guisaca laaca xtale ne huaxa naquiiñe gacani casi ná ca diidxa’ ni maca biete luguia ri’ pa gacaladxi ca guni cani.Ne jmarusi, xaique ro’ xti’ guidxi ro’ zaguita (mexicu) ca zabaqui’ ti ndaa bidxichi ti gata ti yoo ro’ ni ni guya’ cui jma yoo huiini ra ganda sii o cueza ca binni ri’, huaxa que zasacani laacabe xtale, o laacabe guya’ cabe xi guni cabeni pa guni cahui cabeni, o ucui cabeni modo gacaladxi cabe guni cabe.

Ca bidxichi gata’ lu ná ca binni ni runi dxiiña’ ndaani yoo ro’ ni ruya’ cui jma yoo huiini ca la?, naquiiñe ganna ca binni dagulisaa ti chu’ ti guenda sicaru ndaani guidxi ri’ ti zaca nabaqui’ diidxa’ ro’ bia’ xti’ cabe gacani, ti laaca laani nga cuaqui’ ni ca neeza xti’ ca dxiiña’ ri’.

XII. Ca guenda naxoo ni gapa tuuxa, o cani gapa xtale binni la?, napani xi chi gatani lu ná ca xaique ni ruya’ gaca dxiiña’ jneza ne rapa ca guenda xtica’ binni runi dxiiña’ ti zaca cani lu ca diidxa’ bia’ xtini ca.

Ca guenda nagaana o ca guenda naxoo ni guedane ca xaique ro’ ni ruuya’ chu’ guidxi ro’ jneza ne sin ti guenda naxoo casi ca xaique diiddxa’ ro’ bia’ca la?, napani xi chigatani ra nuu ca xaique ni runi dxiiña’ ndaaniyoo ro’ ra riapa’ xpidxichi guidxi ro’ ne ruuya’ guni ca xaique diidxa’ bia’ xhiiña’ jneeza ti ganda guchugu lu ca guenda naagana cazaca’ cabe que?; ne ca guenda naagana o guenda naxoo ni guizacane ca xaique ni runi dxiiña’ ndaani yoo ro’ ra riree xia donda ne ca binni ni runi xhiiña’ ca la?, laca nga cue xia ca guenda naxoo ni cayaca que.

XIII. Ca dxu’ soldadu, ca dxu’ ni riza ne rapa ca nisa do’ xti’ guidxi ro’ ri’, ca binni ni runi xhiiña’ ca xaique ni rine xtiidxa’ guidxi ro’ xti’ guidxi, ca xaique rugaani donda ne ca xaique ro’ xti’ guirá’ xixe dxu’ la?, laca diidxa’ bia’ xti’ cabe nga guliidxi laacabe pa gucheene cabe laa.

Guirá’ ca xaique casi ca xaique rugani donda, cani rului’ ti xiixa ni guca’, ne ca dxu’ ni runi dxiiña’ ndaani ca guidxi ro’ ne ca guidxi huiini ca la?, zaree cabe de lu xhiiña’ cabe pa laacabe que guni cabe ni ná ca diidxa’ ca diidxa’ bia’ xti’ cabe ne laaca diidxa’ bia’ ri’ guini’ pa guidxaa cabe o guireecabe. Pa ca xaique ri’ guini’ ca’ de que guiree, guidxaa, tuuxa sin que gabi cabe laa xiñee cayacani la? guidxi ro’ zaguita zaguixe laacabe bia’ dxi ne iza bi’ni’ cabe dxiiña’ ne me zanda di guibigueta cabe lu dxiiña’ cayuni cabe que, neca gacaladxi cabe guyubi cabe xiixa neeza ucaalu cabe ti ganda guibigueta cabe xhiiña’ cabe.

Ti ganda guibaani xaique ni rugaani donda, ca xaique ni rului xiixa ni guca jneza ne ca lisaa xti’ ca la?, ca xaique ro’ xti’ ca guidxi’ ro’ ne ca guidxi huiini, napa cabe xi cuaqui cabe xiixa neza ni gacane guiapa’ ca lisaa xti’ ca binni ri’.

Zudii guidxi ro’ zaguita (mexicu) ca binni ni runi dxiiña’ dxu’ soldadu, ne ca binni rapa guidxi ro’ cani ca lu lana f) xti’ ndaga XI ni ca lu ndaga diidxa’ ri’, ne casi ná ca diidxa’ xti’ ca binni rapa guidxi ca nga gacani.

XIII bis. Ca xaique runi xhiiña’ guidxi ro’ zaguita (mexicu) ne laca zeedaca’ lu ca dxiiña’ ra riu ca xaique xti’ ca yoo ra riapa’ bidxichi ndaani guidxi ro’ ri la?, zutagune cabe xtiidxa’ cabe ca binni ni guni xhiiña’ cabe casi ná lu ndaga diidxa’ ri’.

XIV. Diidxa’ ro’ bia’ nga cuaqui’ ti binni guiaana lu ti dxiiña’ ni gapacabe laa xtale confianzane que zucaalu laacabe. Ca binni ni guiaana lu ca dxiiña’ ca la?, laca ziaxaca’ casi riaxa xcadxi que, ne laca zacaaca’ ca guenda ni rapa ca binni runi dxiiña’ ndaani guidxi ri’.