Wakp’éel Jo’olts’íib

Tu Yóok’olal Meyaj Yéetel U Kanáanil Kaaj

U 123 Jatsts’íibil. Ti’ tuláakal máake’ yaan u páajtalil u yantal ti’ jump’éel tsikbe’en meyaj yéetel ku k’a’abetchajal ti’ kaaj; tu yo’olal lela, yaan u yila’al u yantal meyajo’ob yéetel u nu’ukbesajta’al kaaj uti’al meyaj, je’el bix jets’a’an ti’ le a’almajt’aano’obo’.

U Múuch’ Mola’ayil México, xma’ u kúulpachkuuntik le chuunt’aano’oba yaan u beetik a’almajt’aano’ob tu yóok’olal meyaj, lelo’oba’ yaan u beelankúunt’antiko’ob:

A. Ichil ajmeyajba’alo’ob, Ajkonmeyajo’ob, meyajnáalilo’ob naje’, artesano’ob yéetel tuláakal ajmeyajo’ob, tuláakal u paaklank’axt’aanil meyaj:

I. U jach ya’abil meyaj ti’ jumpéel k’iine’ waxakp’éel oora.

II. U jach ya’abil áak’ab meyaje’ wukp’éel oora. Ti’ le máako’ob mina’an waklajump’éel ja’ab ti’obo’ wet’a’an: ma’ toj óolal wáaj loobil meyajo’obi’, industrial áak’ab meyaj yéetel tuláakal meyajo’ob maanal ti’ las diez áak’ab; ti’ máaxo’ob dieciséis ja’ab yaan ti’;

III. Wet’a’an u meenta’al u meyaj le táankelemo’ob mina’an jo’olajump’éel ja’ab ti’obo’. Le máaxo’ob asab nojocho’ob ti’ le ja’aba’ yéetel asab chichan ti’ waklajump’éel ja’ab u jach ya’abil u meyajo’obe’ wakp’éel oora.

IV. Tu yóok’olal wakp’éel k’iin meyaje’, le Ajmeyajo’ yaan u yantal kex jump’éel k’iin u je’elsikubáaj.

V. Tu k’iinilo’ob u yo’omil juntúul ko’olele’ ma’ táan u béeytal u meentiko’ob meyaj tu’ux k’a’abet ya’ab múuk’ ti’ yéetel je’el u loobiltiko’ob u toj óolal tu yóok’olal u yo’omile’; yaan u ts’a’abal ti’ wakp’éel p’isk’iin ti’ ka’alikil ma’ síijik le chaampalo’ yéetel seis semanas lekéen ts’o’okok u síijil, ts’o’okole’ tu chúuka’anil ku ts’áabil u bo’olilo’ob u meyaj yéetel ma’ táan u béeytal u tse’elel u meyaj beeyxan yaan u chíimpolta’al tuláakal le páajtalilo’obo’ yanchaj ti’ tu súutukil u meyajo’. Tu k’iinil u ts’áajiko’ob chu’uche’ yaan u ts’a’abal uláak’ ka’ap’éel je’esaj súutukil ti’ob ti’ jump’éel k’iin, u p’iisil le je’elsajbáajilo’ chúumuk oora uti’al u tséentik u chaampalo’obo’;

VI. Le salario mínimo kun u k’am le ajmeyajo’obo’ uti’al tuláakal máak wáaj uti’al xok meyajilo’ob. Le yáaxilo’obo’ yaan u meyajo’ob ti’ junxóot’ lu’umo’ob jets’a’ano’ob; le ka’ap’éelo’ yaan u meyajo’ob ti’ jaatsmeyajo’ob actividad económica wa xokmeyajo’ob, oficios wáaj ch’íich’bil meyajo’ob.

Le salarios mínimos ku ts’a’abalo’ unaj u ts’áajik u páajtalil ba’alo’ob ku k’a’abettalo’ob ti’ juntúul poolil láak’tsilile’, tu yóok’olal u nu’ukulo’ob, kajnáal yéetel meyajtsilil, yéetel ka béeychajak u ts’áajik le k’a’ana’an xooko’ ti’ u paalalo’ob. Uti’al u je’ets’el le salarios mínimos ti’ xokmeyajilo’obo’ yaan u ch’a’anu’ukta’al le actividades económicaso’.

U salarios mínimos yaan u je’ets’el tumen jump’éel u múuchkabilmeyaj nojlu’um tu’ux ku táakpajal u jo’olpóopilo’ob ajmeyajo’ob, patrones yéetel ti’ jala’ach, je’el u béeytal u yáantikubáaj ti’ uláak’ k’áatchi’ob múuchkabmeyajilo’ob tu’ux ku tukultik k’a’abet uti’al u ma’alobkíinsik u meyajil tuláakal ba’ax ku beetik.

VII. Ti’ jump’éel keetmeyaje’ k’a’ana’an keet u bo’olil, mix táan u táan óolta’al wa xiib wáaj ko’olel, mix xan tu’ux u ch’i’ibalil máak.

VIII. Le salarios mínimos ma’ táan u yoksa’al ti’ ch’a’abal ba’al bey bo’ole’, u ch’a’abal uti’al u su’utul p’aax wáaj u luk’sa’al junjaatsi’.

IX. Le Meyajnáalo’ob yaan ti’ob u páajtalil u t’o’oxol jump’íit le ku náajaltik le u kúuchil náajalmeyajo’obo’, je’el bix jets’a’anik te’ beelbest’aano’oba’:

a) Jump’éel múuch’kabmeyajil Nojlu’um, beeta’an tumen u jo’olpóopililo’ob le ajmeyajnáalo’obo’, u yuumilo’ob yéetel ti’ jala’achilo’, yaan u jets’ik buka’aj ti’ le náajalta’ab k’a’ana’an u t’o’oxol ich le Meyajnáalo’obo’;

b) U múuch’kabmeyajil Nojlu’um, yaan u beetik xaak’alil yéetel yaan u meentik le kaaxano’ob k’a’abet yéetel unajo’ob uti’al u yojéeltik bix yanik u taak’inil Nojlu’um. Beyxane’ yaan u táan óoltik u k’a’ana’anil u jóok’sa’al táanil u induustriail Nojlu’um, le p’iis náajalo’ k’a’abet u ts’a’abal ti’ u chuun taak’in yéetel u k’a’abetil u ka’ameyajta’al le chuuntaak’ino’obo’.

C) Le láayli’ yéeya’an múuch’ile’ je’el u béeytal u ka’a ilik le buka’aj náajal jets’a’an uti’al t’oxbilo’ chéen yanak túumben xookilo’ob yéetel kaxanilo’ob ku k’a’abetkuunsiko’ob.

d) Le a’almajt’aano’obo’ je’el u béeytal u u luk’sik u páajtalil u t’oxik utilidades ti’ le u kúuchil náajal meyaj túumbentako’ob ichil u xoot’il k’iino’ob yéetel wajayp’éel ja’abo’ob, ti’ u meyajilo’ob xaak’an yéetel ti’ uláak’ meyajo’ob wa tumen je’el u béeytal le meyajo’, yéetel u chuunkuxtalil.

e) Uti’al u yil’a’al buka’aj u náajmalil ti’ jujump’éel mola’ayil meyaj yaan u yáax ila’al le renta gravable ba’ale yaan u chíimpoltik le ba’alo’ob ku jets’ik u A’alamajt’aanil impuesto ti’ renta. Ajmeyajo’obe’ je’el u béeytal u ya’aliko’ob le ba’alo’ob ma’ táan u chíimpoltiko’ob ku yiliko’ob k’a’ana’antako’ob ti’ u Nojpóopil Patanil yéetel Credito Público, je’ebix jets’a’anil u meenta’al te’ a’almajt’aano’obo’.

f) U páajtalil u t’o’oxol ti’ ajmeyajo’ob u utilidades ma’ tu ts’áajik u páajtalil ti’ob u yoksikuba’ob ti’ u tojbe’embalil wa u jo’olintiko’ob le u kúuchil u meyajo’obo’.

X. Bo’olil meyaje’ yaan u meenta’al chéen yéetel taak’in curso legal, ma’atáan u béeytal u beeta’al yéetel kombil ba’alo’ob, mix yéetel vales, fichas, wáaj uláak’ ba’alo’ob yaan u tojol yéetel ka tukulta’ak u k’e’exel le taak’ino’.

XI. Le k’iin, tu yóok’olal ba’alo’ob ma’ tukulta’an yaan u ya’abkuunta’al u súutukilo’ob le meyajo’, yaan u ts’a’abal u bo’olil le súutukilo’ob máano’ob u 100% uláak’ ti’ le a’ala’ano’ ti’ u súutukil le meyajo’obo’. Mix juntéen le meyajo’ob ma’ tukulta’an je’el u béeytal u máan ti’ óoxp’éel oora sáansamale’, mix óoxtéen taak’altak k’iin. Le máaxo’ob mina’an ti’ob waklajun ja’abe’ ma’ táan u béeytal u k’a’amalo’ob ti’ le meyajo’oba’.

XII. Tuláakal U mola'ay u kúuchil náajalmeyajil k’áax, industriail, minerail wa je’el ba’ax uláak’ u meyajilo'obe’ jach k’a’an’an, je’el bix jets’a’anik tumen u belbest’aanilo’ob a’almajt’aan u ts’áajiko’ob u kúuchil je’elel ma’alobtak yéetel higienicas ti’ u ajmeyajnáalo’obo’. Le k’a’ananila’ yaan u béeykunta’al yéetel le taak’in kun u ts’áaj u kúuchil náajal meyajo’obo’ ti’ jump’éel múuch’taak’in nojlu’um uti’al naj uti’al u líik’sa’al taak’in tu k’aaba’ u meyajnáalo’ob yéetel u je’ets’el jump’éel sistema de financiamiento ku ts’áaj u páajtalil ts’áajik ti’ob crédito ma’ ko’oji’ yéetel chúuka’an uti’al u manik u yotocho’ob.

Ku yila’al k’a’abet ti’ u jóok’sa’al ti’ kaaj beetpajal jump’éel a’almajt’aan uti’al u meenta’al jump’éel mola’ay tu’ux ku táakbesa’al u jo’olpóopilo’ob Jala’achil Nojlu’um, ti’ u ajmeyajnáalo’ob yéetel le u yuumilo’ob le meyajo’, ka u tsolmeeyajt u múuch’taak’in nojlu’um uti’al naj. Le a’almajt’aano’ yaan u no’ojbesik bix je’el yéetel tsolbeelankil bix kun p’áatal uti’al ajmeyajnáalo’obo’ ku man u yotocho’ob tso’ok u ch’a’achi’italo’obo’.

Le negociaciones ku ch’a’achi’ita’al ti’ le yáax xóot’ts’íib, ti’ le jaatsaljaats, yaano’ob paachil kaajo’obo’, jach k’a’an’an u ts’áajiko’ob u najilo’ob xook, najil ts’aako’ob yéetel uláak’ áantajo’ob ka’ana’an ti’ le kaajo’.

Ts’o’okole’, wa u kúuchil ajmeyajnáalo’obo’, le k’iin le kaaj ku máan ti’ dosicentos (sic DOF 09-01-1978) u kajnáalilo’obo’, k’a’abet u bak’kanáanta’al junxóot’ lu’um, ma’ tu béeytal chichan ti’ cinco mil metros caudrados, uti’al u meenta’al k’íiwikil koonol ti’ kaaj, u meenta’al najo’ob uti’al u ts’a’abal ba’alo’ob k’a’ana’antako’ob ti’ kaaj yéetel kúuchilo’ob náaysaj óol.

Wet’a’an ti’ tuláakal u kúuchilo’ob meyaj, u ts’a’abal u kúuchilo’ob u ko’onol káalkunsaj uk’ulo’ob yéetel u kúuchilo’ob báaxal buul.

XIII. U kúuchilo’ob meyaje’, je’elmáakalmáak u meyajilo’obe’, k’a’ana’an u ts’áajiko’ob u ye’esbalil wáaj u kaansbalil u meyaj le meyajnáalo’obo’. U belbes a’almajt’aanil yaan u jets’ik le nu’ukbesajo’obo’, bix ku meenta’al yéetel ba’ax ku beeta’al uti’al ka meenta’ak le ba’ax a’ala’an tumen le u nojochil le meyajo’.

XIV. U Ka’aka’aj le ajkúuchilil nájalmeyajilo’ u yúuchul loob ti’ máak tu jo’ol meyaj yéetel le k’oja’anilo’ ku ts’áajik le meyaj ku beetik meyajnáalo’obo’, ku yúuchul tu yo’olal wa ikil u beetik u meyajo’ob wa le ba’ax ku beetiko’ob; le meentike’, u yuumilo’ob le kúuchilo’ k’a’abet u bo’otiko’ob le indeminización jets’a’ano’, le ba’ax úuch ti’ yéetel beet u kíimil wa u p’áatal ma’ tu béeytal u meyaj junxóot’k’iino’ob, wa u ma’ u béeytal u ka’ameyaj, je’el bix ba’ax ku jets’ik le a’almajt’aano’obo’. Le ka’akajila’ yaan u béeykunta’al kex tumen le patrono tu t’anaj le ajmeyajnáal yéetel yáanal máako’.

XV. Le patrono’ jach k’a’ana’an u yilik, je’el ba’axak meyajil ku beetike’, ba’axo’ob a’almajt’aanilo’ob jeets’el tu yóok’olal higiene yéetel kanáambail tu kúuchilo’ob tu’ux ku meyaj, yéetel u ch’a’ik tu beel ba’axo’ob k’a’ana’an u beetik uti’al ma’ u yúuchul loob ti’ ikil u meyaj yéetel máquinas, nu’ukulo’ob yéetel u ba’alilo’ob meyaj, beeyxan u tsoltukultik le ba’alo’oba’, ka yanak ya’ab ba’alo’ob kanáantik u toj óolal yéetel u kuxtal u ajmeyajnáalo’obo’, yéetel u k’oja’anil ti’ paal juntúul ko’olel wa yo’omchaja’an. Le a’almajt’aano’obo’ yaan u jets’iko’ob, uti’al lelo’, bix ku bo’olsi’ipiltbil ba’ax ku yúuchulo’;

XVI. Le Ajmeyajnáalo’ob je’el bix le ajts’aajmeyajo’obo’ yaanti’ob u páajtalil u múuch’ikubáajo’ob uti’al u kanáantiko’ob ba’axo’ob ku beetik uts ti’ob, u beetiko’ob u múuch’kabil meyajnáalo’ob, u múuch’kabil ka’anal na’at, yéetel uláak’ ba’alo’ob.

XVII. Le a’almajt’aano’obo’ yaan u chíimpoltiko’ob bey jump’éel u páajtalil ajmeyajba’al yéetel ti’ le patronoso’, u meentiko’ob huelga yéetel u p’atik u meyajo’ob.

XVIII. Huelga’obe’ ma’ si’ipilo’obi’ wa u tuukulil yéetel ba’ax ku kaxtik u taasike’ u bin utsil u k’axba’ail u meyajilo’ob tuláakal ba’ax ku táakpajal uti’al u jóok’ol u yich le meyajo’, yéetel ku bisubáaj uts yéetel u páajtalil le meyajnáalo’ob yéetel máax ts’áajik le meyajo’. Ti’ u meyaj táankaajile’ jach k’a’ana’an ti’ meyajnáalo’ob u ts’áajik ojéeltbil, lajump’éel k’iin táanil ti’ u k’iinil jets’a’an uti’al u p’a’atal meyaj, le k’iin jets’a’an uti’al u xu’ulul u meyajo’. Huelga’ob yaan u yila’alo’ob chéen bey si’ipilo’ob chéen wa u ya’abil ti’ le máxo’ob ku je’elelo’obo’ ku beetiko’ob loobil ti’ máako’ob wáaj ku meentiko’ob k’aas ti’ ba’albailo’ob, beyxan wa yaan kíinsajtáambal, wa le ba’alo’obo’ uti’al Jala’achil yéetel uláak’ áantaj ku taal ti’ Jala’achil.

XIX. Le je’elo’obo’ yaan u p’áatal xma’ si’ipililo’obi’ chéen wa tumen u yich le meyajo’ jach ts’o’ok u seen ya’abtal u beetik túun u je’elsa’al le meyaj uti’al u p’atik jets’nakil bajux u tojol yéetel ka u bo’otubáaj, ba’ale’ táanile’ k’a’abet u yantal jump’éel múuch’tambal yéetel Junta de Conciliación y Arbitraje.

XX. Le talamilo’ob wáaj ba’atelo’ob ichil le kapitaalo’ yéetel le meyajo’, yaan u chíimpoltiko’ob ba’ax kun u jets’t’ant Conciliación yéetel Arbitraje, tu’ux ku táakpajal u jo’olpóopil le meyajnáalo’obo’ yéetel le patrono’obo’, yéetel juntúul ti’ jala’achi’.

XXI. Wa le patrón ma’ tu yóotik u bis u talamilo’ob tu táan arbitraje wáaj ma’ táan u chíimpoltik le jets’t’aan a’ala’an tumen le Juntao’, ku na’atpajal, bey ku ts’o’ok paklank’axt’aan beeta’ano’ yéetel yaan u kúuchil ti’ u indeminizar yéetel u bo’olil (sic DOF 21-11-1962) ajmeeyajba’al óoxp’éel winal meyaj, yéetel tuláakal ka’akajilo’ob kun yantal tu yo’olal le ba’atelo’. Le belbest’aano’oba’ ma’ tu béeytal u jets’elnakta’al tu’ux u tojbe’emba’alo’ob yaano’ob te’ jatsaljaatso’oba’. Wa le meyajnáalo’ob ma’ tu chíimpoltiko’obe’, ku p’áatal bey ts’o’ok le meyajo’.

XXII. U ajts’áaj meyaj u jóok’sik juntúul ajmeyajba’al mina’an ba’ax o’olale’ wa tumen ook ti jump’éel múuch’kabil wáaj jump’éel sindicatoe’, wáaj tumen táakpaj ti’ jump’éel huelga ma’ si’ipilil k’a’ana’an, wáaj u Jala’achil péetlu’um, u ts’o’oks le paklank’axt’aano’ wa ku indeminizartik le meyajnáal yéetel u bo’olil u náajalmeyajil óoxp’éel wina’al ti’. Le A’almajt’aano’ yaan u jets’ik le suukkutalil tu’ux le patróno’ ku luk’sa’al u si’ipilil ma’ u ts’o’oksik le paklank’axalt’aano’, tu’ux kun u bo’ot jump’éel indeminización. Béeyxan yaan ti’ u kúuch óolil ti’ u indeminizartik le ajmeyajba’alo’ob yéetel u bo’olil náajalmeyaj óoxp’éel winalil, lekéen luk’uk te’ meyaj tu yo’olal tumen ma’ táan u tsa’ajbal jets’el óol tumen u patron wa tumen ku to’opol, tu yóok’olal leti’ wáaj ti’ u nuup, u yuumo’ob, u paalalo’ob wáaj uláak’tsilo’ob. Le patrono’ ma’ táan u béeytal yóok’ol le ka’akajila’, wa tumen u loobita’al ku taal ti’ máaxo’ob ku depender wa uláak’tsilo’ob ku meyajo’ob yéetel u yóol (sic DOF 21-11-1962) yéetel u éejenil leti’.

XXIII. Le crédito’ob yaan ti’ le ajmeyajnáalo’obo’ tu yo’olal bajux ku náajaltik wáaj u bo’olil u náajal le jeets’el ti’ bajux ku náajaltik tu ts’ook u ja’abil meyajo’, yéetel tu yo’olal u indeminizacionese’, yaan u ts’a’ajbal táanil ti’ yóok’ol uláak’o’ob ti’ u súutkuxtal ti’ ketlamil wa xan jp’áat ma’ taak’inil.

XXIV. Le p’aaxo’ob u beetmaj le meyajnáalo’obo’ tu yo’olal u patrono’obo’, ti’ u yéet múuchkabilo’obo’, u láaktsilo’ob wa dependientes, chéen u ka’akaj le ajmeyajnáalo’, yéetel mixba’al súutkuxtalil wa mixba’al o’olal ku béeytal u k’áata’al ti’ máax u láak’tsilo’ob, yéetel xan ma’ tu béeytal u k’áata’al le u p’aaxo’ob ya’ab ti’ bajux ku náajaltik le meyajnáal ichil jump’éel winalo’.

XXV. Ma’ táan u bo’olta’al u meyajil uti’al u kaxta’al meyaj ti’ ajmeyajnáalo’ob, kex ka beeta’ak tumen u oficinailo’ob méek’tankaaj, u páawo’il meyaj, wáaj ti’ u jeel máakalmáak uláak’ mola’ayil jala’ach wáaj ma’ ti’ jala’ach mola’ayi’.

Uti’al u ts’a’abal le áantaja’ yaan u ch’a’ajnu’ukta’al buka’aj meyaj yaan yéetel, k’a’abet keetel, yaan u táan óolta’al u ts’a’abal meyaj ti’ máax chéen leti’ ku meyaj ich u láak’tsililo’ob.

XXVI. Tuláakal paklank’axt’aan beeta’an ichil juntúul mexicano’ yéetel juntúul táaxel lu’umil yuumil mola’ayil meyaje’, unaj u ya’almajt’anta’al tumen u jala’achil le méek’tankaajo’ yéetel u éejenta’al tumen u Cónsul le Nojlu’um tu’ux k’a’ana’an u bin le meyanáalo’, ichil u tuukulil ba’alo’ob jets’a’ano’obo’, yaan u yutsil je’ets’ele’ le xuupilo’ob uti’al u ka’asuutik ti’ u Nojlu’umil le meyajnáalo’ u ka’akajil le empresario contratanteo’.

XXVII. Ba’alo’ob mixba’al u biilal yéetel ma’ táan u jach ka’ana’antal ti’ le máaxo’ob oksaj óoltiko’, kex tumen ti’ yaan ti’ le paklank’axt’aano’.

a) Le ku jets’iko’ob jump’éel u k’iinil meyaj jach chíika’an jach ya’ab uti’al máako’, je’elbix ka béeyak le meyajo’.

b) Le ku jets’iko’ob jump’éel bo’ol meyaj ku yila’al ma’ tu tojoli’ ti’ bix kun ilbil tumen Juntas de Conciliación yéetel Arbitraje.

c) Le ku jets’iko’ob máanal ti’ jump’éel p’isk’iin uti’al u bo’olta’al u meyajil.

d) Le ku jets’iko’ob jump’éel kúuchil a satik a wóol, u kúuchil janal, tu’ux ku yu’uk’ul café, taberna, cantina, wa u kúuchil koonol uti’al u bo’ota’al le meyajnáalo’obo’, kex ma’ te’ kúuchilo’ob ku meyajo’ob le ajmeyajnáalo’obo’.

e) Le ku ts’áajiko’obo u jach ka’a’na’anil u náapulil wa ma’ tu náapuli’ uti’al u ma’anal ba’alo’ob ti’ jump’éel kúuchil koonolo’.

f) Le ku ya’aliko’ob u ch’a’iko’ob u bo’olil meyaj uti’al u bo’ota’al jump’éel no’olkuucho’.

g) Le ku ya’aliko’ob u p’atkuuch ku beetik le meyajba’alo’ ti’ le u páajtalil indeminizaciono’ob yaan ti’ úuchik u yúuchul loob ti’ tu jo’ol u meyajo’, u k’oja’anilo’ob meyaj, talamilo’ob ku taasik tumen ma’ tu chúukbesik u paklank’axt’aanil meyaj wáaj ka jóok’sa’ak ti’ le meyajo’.

h) Tuláakal le uláak’ ba’alo’ob jets’ik u p’atkuchtik jump’éel páajtalil ts’aba’an ti’ uti’al u yutsil le meyajnáalo’obo’ ti’ u ya’almajt’aanil u kanáanta’al yéetel u yáanta’al le ajmeyajnáalo’obo’.

XXVIII. Le a’almajt’aano’obo’ yaan u jets’iko’ob le ba’alo’ob ku meentiko’ob u ba’alba’ilo’ob láak’tsilil, ba’albailo’ob ma’ tu béeytal u to’okol, ma’ táan u béeytal u ts’áajiko’ob ka’aka’ajo’ob ti’ob mix u tse’elel ti’ob, yéetel yaan xan u páajtalil u máansa’al bey herenciaile’ yéetel séebankúusa’al u jóok’ol u ju’unil yiknal u p’atba’albalil p’is óolal.

XXIX. U k’a’ana’ant kaaj u A’almajt’aanil Seguro Social, ich lela’ ku yantal seguro ti’ nuumil, ti’ nojoch máakil, ti’ kuxtal, ti’ p’áatal xma’ meyajil, ti’ k’oja’anilo’ob yéetel loobil, u yáantajil u kanáanta’al paal yéetel uti’al uláak’o’ob tukulta’an uti’al u kanáanta’al meyanáalo’ob, kolnáalo’ob, juunal meyajo’ob yéetel u jeel u jatsaljaatsilkaaj yéetel u láak’tsilo’ob.

XXX. Beyxane’ yaan u yila’al bey u yila’al bey k’a’ana’anbe’en ti’ kaaj, u múuch’ áantal mola’ayo’ob uti’al u beeta’al najo’ob ma’ ko’ojtaki’ yéetel higienicas, beeta’an uti’al u ma’anal tumen meyajnáalo’ob ichil jáatsenjaats k’iin jets’a’antak.

XXXI. U táakbesa’al u a’almajt’aanilo’ob meyaje’ u paklan kuch óolal u jala’achil Péetlu’umo’ob, ich u méek’tampáajtalo’ob, ba’ale’ chéen u jala’achilo’ob Nojlu’um je’el u béeytal u meyajtik ba’alo’ob tu yo’olal:

a) Ramas industriales yéetel servicio’ob:

1. Ti’ nook’;

2. Ti’ sakléembal cháakil wa eléctrica;

3. Ti’ cha’antajbe’enil;

4. Ti’ sats’unsats’il;

5. Ti’ u meyajil ch’ujukil:

6. Ti u meyajil yáanal lu’um;

7. Ti’ matalurgia yéetel siderurgia, tu’ux ku k’uchul tak u meyajil minerales básicos, u yutsil yéetel u yi’ibilo’ob beeyxan u ch’a’ajik hierro metálico yéetel ti’ acero, ichil u jeejeláasil u meyajil yéetel ba’alo’ob jejeláas meenta’alo’ob, laminadosil le je’elo’oba’;

8. Ti’ idrocarbuuro’ob;

9. Ti’ petroquímica;

10. Ti’ cemento;

11. Ti’ ta’an;

12. Ti’ kisbuuts’, tak u mejen nu’ukulilo’ob le kisbuuts’o’ mecanica’ob wa eléctrica’ob;

13. Ti’ química, tak u químicail u yúuchul ts’aak yéetel ts’aako’ob;

14. Ti’ u xa’ak’il ju’un yéetel ju’un;

15. Ti’ aceite’ob yéetel tsaatso’obil che’ob;

16. Ti’ u meena’al janalo’ob, chéen tu yo’olal le ku beeta’alo’ob u empacado’ob, enlatado’ob wáaj envasado’ob wáaj le ku meenta’al uti’al lelo’;

17. U kúuchil u beeta’al uk’be’en ba’alo’ob envasado’ob wa enlatado’ob wáaj ku meenta’al uti’al lelo’;

18. Ti’ tsíimin k’áak’;

19. Ti’ k’a’ana’an che’, tak u kúuchil u bu’ujul che’ yéetel u meenta’al triplay wáaj taak’la’anil che’;

20. Ti’ vidrio, chéen uti’al u beeta’al táax vidrio, jajalkil, wa labrado, wáaj u meenta’al yéetel u envaseilo’ob vidrio; yéetel

21. Ti’ k’úuts, ku ch’a’aj óoltik u jóok’sa’al u yutsil wáaj u meenta’al ba’alo’ob yéetel le k’úutso’;

22. U meyajilo’ob u mola’ayilo’ob taak’in yéetel majan p’axbiltaak’in.

b) U kúuchilil náajalil meyajil:

1. Le ku náapulil tsolmeyajtbil wáaj ku meyaj chéen tu juunal tumen u Jala’achil Nojlu’umil México;

2. Le ku meyajo’obo’ yéetel jump’éel paaklank’axt’aan wáaj ts’aba’an tumen Nojlu’um yéetel le induustria’ob yaan ba’al u yil tu yéetelo’obo’; yéetel

3. Le ku beetiko’ob u jets’meyajilo’ob meyaj ich lu’umilo’ob Nojlu’um wáaj yano’ob ich u péetil Nojlu’um, ich u ja’ilo’ob nojlu’um wáaj le méek’tanta’an ich u péetil taak’inil chéen ti’ nojlu’umo’.

Beyxan chéen u muuk’ u t’aan Jala’achilo’ob Nojlu’ume’, u jets’meyajta’al u belbest’aanilo’ob meyajo’ob tu yóok’olal le ba’atelo’obo’ ku beetik k’aas ti’ ka’ap’éel wáaj maanal ti’ ka’ap’éel Péetlu’umo’ob; múul paaklank’axt’aano’ob a’ala’an u kuch óolta’al ichil ma’ chéen jump’éel Péetlu’umili’; jach k’a’ana’an u ts’áajik le patrono páajtalil u yúuchul xook, je’el bix jets’a’anik ti’ le A’almajt’aano’obo’; yéetel tu yóok’olal u kuch óolalil u patrono’ob meyaj tu yóok’olal u ka’ansajilmeyaj yéetel u beetik ba’ax ku ka’ansa’al ti’ u ajmeyajo’ob, yéetel beyxan tu yo’olal kanáantba’il yéetel higiene tu kúuchilo’ob meyaj, uti’al lelo’, u Jala’achilo’ob nojlu’ume’ yaan u yáanta’alo’ob tumen u Jala’achilo’ob Péetlu’umo’ob, wáaj le ba’alo’ob ti’ yaan ich u méek’tanpajal péetil kaaj, je’el bix ku jets’ik u tsolbest’aano’ob ku táakpajalo’obo’.

B. Ichil u Nojpáajtalilo’ob Mexicoe’, u Jala’achil u Distrito Federal yéetel u ajmeyajo’ob:

I. U ya’abil u p’iisilmeyajilo’ob sáansamal ja’atskabe’ waxakp’éel oora yéetel wukp’éel oora ich áak’abe’. Wa ku máan ti’ le je’elo’oba’ u ti’ip’ililo’ob le meyajo’ yéetel ku bo’olta’al ti’ob ka’atéen ti’ u tojol le suuka’an u bo’olta’al ti’ob. Le ti’ip’il meyajo’ mix juntéen unaj u máan ti’ óoxp’éel oora ti’ jump’éel k’iini’, mix u yúuchpajal óoxmáal taak’al k’iino’ob.

II. Tu yóok’olal wakp’éel k’iino’ob meyaje’, le ajmeyajo’ ku béeytal u yantal jump’éel u k’iinil je’elele’, ts’o’okole’ k’a’abet u bo’olta’al chúuka’anil ti’;

III. Le meyajnáalo’ob yaan u ts’a’abal u k’iinil u je’elel u náays u yóolo’ob, lelo’oba’ k’a’abet maanal ti’ junk’aal k’iino’ob ichil jump’éel ja’ab;

IV. U bo’olilo’ob meyaje’ yaan u je’ets’el ti’ u pa’atuukulil t’aak’in, ba’ale’ le bajuxe’ ma’ táan u béeytal p’íitkunsa’al tu k’iinilo’ob le je’ela’, yaan u chíimpoltik ba’ax ku ya’alik u jaatsts’íibil 127 ti’ le Noj A’almajt’aana’.

Le bo’olmeyajo’obo’ ma’ táan u béeytal u p’íittalo’ob tu táan mínimo uti’al meyajnáalo’ob ti’ u lu’umil Distrito Federal yéetel ti’ u Péetlu’umilo’ob México.

V. Le meyajo’ yaan u keet bo’olil xan, mix táan u táan óolta’al wa xiib wáaj ko’olel;

VI. Chéen ku béeytal u tse’elel, u luk’sa’al, u yéensa’al wáaj u ts’oktse’elel u tojol náajal, je’el bix jets’anil ti’ le’ a’almajt’aano’bo’;

VII. U ts’a’abal le meyajnáalo’obo’ yaan u beeta’al yéetel jump’éel u tuukulil tu’ux kun yilpajal ba’ax u k’aj óolo’ob yéetel ba’ax u yojelo’ob le máaxo’ob taak u beetiko’ob le meyajo’. Le Nojlu’umo’ yaan u beetik u najilo’ob xook ti’ Tsolmeyajil Kaaj.

VIII. Le ajmeyajo’obo’ yaan u yantal ti’ob u páajtalil escalafón uti’al beyo’ u ts’a’abal u na’akal u kuuch u meyajo’ob k’a’abet u taal ti’ ba’ax u yojel, bix u meyaj yéetel u yúuchbenil. Ichil keet meyajo’ob, yaan táanilkuunta’al máax u náajale’ chéen le taak’in ku náajalta’al ichil u láak’tsililo’obo’.

XI. (sic 05-12-1960) Le meyajnáalo’obo’ chéen ku béeytal u jáawsa’al u meyaj wáaj u tse’elel tio’ob le tu yóok’olal jump’éel ba’al oksaj óolta’an je’el bix jets’a’anil ti’ le a’almajt’aano’obo’.

Wa mina’an ba’ax o’olal ka tse’elek meyaj ti’e’ yaan u páajtalil ti’ u k’áatik ka jel su’utuk tu meyaj wa ku indeminizarta’al je’el bix jets’a’anile’, yéetel u beeta’al tu táan a’almajt’aan. Wa ku k’uchul u k’iinil u p’iitkunta’al le meyajnáalo’obo’, le máax meyajilo’ob ku loobiltbile’ yaan ti’ob u páajtalil u ts’a’abal ti’ob uláak’ meyaj keet yéetel le tse’el ti’o’ wáaj u indeminizarta’al je’el bix u ya’alik le a’almajt’aano’obo’.

X. Le meyajnáalo’obo’ yaan u páajtalil ti’ob u muchikubáajo’ob uti’al u kanáantiko’ob ba’ax ku tuukultiko’ob. Beyxan yaan u páajtalil ti’ob ti’ huelga, yáax k’a’abet ka yanak ti’ob tuláakal le ba’ax ku k’áatik le a’almajt’aano’obo’, tu yóok’ola’al jump’éel wáaj jejeláas mola’ayilo’ob ti’ u Nojpáajtalilo’ob kaaj, wa ku táats’máansa’al le páajtalilo’ob ku kanáantik le jaatsts’íiba’.

XI. Le u kanáambalil táan kaajo’ yaan u nu’ukbesa’al je’el bix u ya’alik le chuunilo’oba’:

a) Yaan u bo’oltik u yúuchul loobilaj yéetel u k’oja’anilo’ob meyaj; le k’oja’anilo’ob ma’ profesionali’ yéetel u yo’omil ko’olelo’ob; yéetel le jubilaciono’ , a móochtal, u ch’íijil yéetel u kíimil.

b) Wa ku yúuchul loobil wáaj yaan k’oja’anile’, yaan u kanáanta’al u páajtalil meyaj ti’ le k’iino’ob ku ya’alik le A’almajt’aano’obo’.

c) Tu k’iinil’ob u yo’omil ko’olelo’obe’ ma’ táan u béeytal u meentiko’ob meyajo’ob tu’ux k’a’abet u beetiko’ob muuk’ yéetel ku taas talamilo’ob tu yóok’olal u toj óolal yéetel bix u bin yéetel u yo’omil; yaan u yantal jump’éel winal je’elel ka’alikil u k’uchul tu k’iinil u tojtal u yóolo’ob yéetel ka’ap’éel winal ts’o’okok u síijil u chaampal, tu’ux kun ts’áajbil ti’ u chúuka’an bo’olilo’ob yéetel ma’ u tse’elel ti’ u meyaj yéetel tuláaak le páajtalilo’ob tu k’amaj tu yóok’olal u meyajo’. Tu k’iinilo’ob u ts’áajiko’ob chu’uche’ yaan u ts’a’abal ti’ob uláak’ ka’ap’éel je’elbajil ichil jump’éel k’iin, chúumuk oora ti’ le ka’ajaatso’ uti’al u tséentik u paal. Ku ts’o’okole’, yaan ts’a’abal ti’ob u páajtalil u ts’a’akalo’ob yéetel obstétrica, ts’aako’ob, áantajo’ob uti’al u janal u chaampal yéetel ti’ u yáantajil guardería infantiles.

d) U láaktsilo’ob meyajnáalo’obo’ yaan u páajtalil u yantal ti’ob u yáantajil u ts’a’akalo’ob yéetel ts’a’ako’ob, tu’ux yéetel je’el bix u jets’ik le a’almajt’aano’obo’.

e) Yaan u je’ets’el kúuchilo’ob uti’al je’elsajbáaj yéetel uti’al u ka’a ch’aik u yól máak, beyxan kúuchil koonol ma’a ko’oji’ uti’al u yutsil ti’ meyajnáalo’ob yéetel ti’ u láak’tsilo’ob.

f) Yaan u ts’a’abal ti’ le meyajnáalo’obo’ najo’ob ma’ ko’ojtako’obi’, majantbilo’ob wáaj táan u ko’onol, je’el bix jets’a’anik ti’ le nu'ukbesajil a’ala’ano’obo’. Ts’o’okole’, le péetlu’um yéetel u yáantajil taak’in ts’o’ok u ts’áajiko’, yaan u jets’ik múuch’taak’in nojlu’um uti’al najo’ob uti’al u beetik u kúuchilo’ob kanáanil ba’alo’ob uti’al u yáanta’al le meyajnáalo’obo’ yéetel u je’ets’el jump’éel u múuch’tuukulil ka u béeykuunsik ti’ leti’ob u ts’a’abal ti’ob crédito ma’ ko’oji’ yéetel chúuka’an ka u ts’áaj uti’al u maniko’ob ba’ax uti’al máak comodo yéetel higienicos, wa uti’al u beetiko’ob, u yutskíintiko’ob, u ma’alobkúuntiko’ob wáaj u bo’otik p’aaxo’ob tu ch’a’ajo’ob yéetel le tuukula’.

Le taak’in ku ts’a’abal ti’ le múuch’taak’ino’ yaan u ts’a’abal ojéeltbil ti’ le mola’ay máax kanáantik yéetel yaan u chíimpoltik u ya’almajt’ano’ob tu’ux ku náakal u muuk’, bix kun yúuchul yéetel uti’al u meyajta’al le taak’ino’, yéetel yaan u ts’a’abal yéetel u je’ets’el le créditos yano’.

XII. Le talamilo’ob ku yúuchul junjuntúulil, múuch’kabil wáaj ich intersindicalil yaan u yoksa’al ti’ ba’atelo’ ku ts’a’abal ojéeltbil ti’ u Mola’ayil Nojlu’um yéetel arbitraje jets’a’an je’el bix u táakpajal ti’ a’almajt’aanil reglamentariaile’.

Le ba’atel ichil Nojpáajtalil P’is óol ti’ México yéetel u meyajnáalo’obe’ yaan u yutskíinta’alo’ob tumen u Nojlu’umil Múuch’kabil Jeejeláas P’is Óolalo’ob; le ku yúuchul yéetel u Xuul Noj Kúuchil P’is Óolal yéetel u meyajnáalo’ob yaan u yutskíinta’al tumen u ts’ooka’.

XIII. Le k’atunnáalo’ob, ajk’áak’nab k’atunilo’ob, meyajnáalilo’ob táanxel tu’uxo’ob, u máakilo’ob Mola’ayil xak’alkaxáansi’ipilil, perito yéetel u mola’ayil poliso’ob, ku jets’ik u meyajo’ob yéetel u a’almajt’aano’ob.

U xak’alkaxáanil u mola’ayil xak’al kaxan si’ipil, peritos yéetel máaxo’ob ku táakpajal u mola’ayilo’ob poliso’ob Nojlu’ume’, Distrito Federal yéetel méek’tankaajo’obe’, je’el u béeytal u tse’elelo’ob tu kuucho’ob wa ma’ táan u chúukbesiko’ob, ba’ax ku k’áata’al tumen le a’almajt’aano’ob yano’ob tu k’iinilo’ob le meyajo’ uti’al u béeytal u p’áatalo’ob ti’ le mola’ayo’, wa u péeksa’alo’ob tumen ma’ tu beetiko’ob u meyajo’ob. Wa le jala’ach juridiccional ku jets’ik u tse’elele’, u péeksa’al, u luk’sa’al, u xo’ot’ol u meyaj wéaj je’el ba’axak uláak’ o’olal ka xu’uluk u meyaj ba’ale’ mina’an ba’ax o’olale’, le Péetlu’umo’ yaan u bo’otik u indeminizacion yéetel tuláakal ba’ax páajtalilo’ob yaan ti’o’, yéetel mixba’al o’olal ku béeytal u suut tu meyaj tu ka’atéen, je’el bixak ka p’áatak le u ba’ateltik u páajtalilo’obo’.

Le jala’achilo’ob ti’ orden federale, péetlu’um, ti’ Distrito Federal yéetel Méek’tankaaj, uti’al u mu’uk’a’ankuuntik sistema de seguridad social ti’ máaxo’ob ti’ u Mola’ay Xak’alkaxansi’ipilil, ti’ le corporaciones policiales, yéetel ti’ le servicios periciales, ti’ u láak’tsilo’ob yéetel máaxo’ob ku táakpajali’ yaan u ts’áajiko’ob chúukbesaj kaláantajil kajnáalil.

Le Péetlu’umo’ yaan ts’áajik ti’ u meyajnáalo’ob ti’ lu’um k’atunil, ik’náal k’atunil yéetel k’áak’nab k’atunile’, le ba’alo’ob ku ya’alik u kóotsts’íibil f) jatsaljaats XI ti’ le múulxoot’ts’íiba’, je’el bix jets’a’anil yéetel u nu’ukbesaj máax ilik u kanáanta’al kaaj ti’ ba’axo’ob ku táakpajal ti’ le mola’ayilo’obo’; yéetel

XIII bis. U Noj kúuchil taak’in yéetel u Tsolmeyajil Kaaj Noj lu’um ti’ yano’ob tu múuch’kanáanil taak’inil Méxicoe’ yaan u beelankúunsiko’ob bix u meyajo’ob yéetel u meyajnáalo’ob je’el bix u ya’alik ti’ le múulxoot’ts’íiba.

XIV. Le a’almajt’aano’ yaan u jets’ik kuucho’ob yaan u ch’a’abalo’ob bey táan óolale’. Le máako’ob ku meyajtiko’obo’ yaan u páajtalil ti’ob u kanáanil u salario yéetel yaan xan u ts’a’abal u tuláakal u yuts’il u kanáantbáalil táankaaj.