Yo’kajal k’op

Te jujsejp estadoetik sok ta yolil slumal Méjiko

Jo’lajuneb swakwinik mantal. Te jujsejp estadoetike, yame stsakbey ya’telal ta yolilalik te ya yich’bey ta muk’ yu’el te Méjikoe, junuk ay kuxlejalil, ayuk lekilal sok pajaluk ich’el ta muk’, yame sk’an yich’ ich’el ta wenta bit’il chapal sok slum sk’inalel sok bit’il sk’op ya’yejal ta pasel sok bit’il ya swentain sbaj, ay me munisipioetik te ak’bil bit’il ya xchajpan sbaik, jich bit’il ya’ayejal into:

I. Te ta jujun jtek’lum ya me yicho’ tejk’anel a’tel jtunel ta yile’l spasel te komon tsael ta toj, te otsesbil sok jtul muk’ul j a’tel jtunel ta jtek’lum sok nix te ja’yeb’ ta tul te rejrole’tik sok nix te skanan p’ijilil te ya slajin yale’l ta mantaril. Te tsaltomba ya yak’ te muk’ul mantaril ta swenta a’tel jtunel ta tsob’tejk’lum yu’un te lum ya me spas ta swenta a’tel jtunel ta jtejk’lum te ja’nanix swentail sok mame ayuk cheb a’tele’tik jich bit’ilinix sok nix te a’tel jtunel ta tsobjtejk’lum.

Te mantaliletik ta jujsejp estadoetike yame yich’ najkanel a’tel tuunelil ta swenta presidente munisipalil, regidoretik sok, ja’nax wenta te ya’telike ma xjelaw oxeb ja’wil bit’il chapel ya x-a’tejik. Te cha’ najkanele ja’nax me ya stak’ te banti partido yak’o sbae mak yan partidoetik te banti a’ye, yan me stukel teme lok’emix mak xch’ayo sbaj ta spartidoe k’alal olil ay ya’tel a.

Te ta bi sja’lalil ya sjun sbaik te mach’atik ay ya’telik ta jtejk’lum, jich bit’il k’oem ta xch’uunel yu’unik ta xche’yoxebal te mach’atik ochemik, ya me stak’ smakil te yawil a’tel jtunel ta jtejk’lum, sja’mel ta ale’l ja’ini te tup’enix sok makbil mak sujt’eltael te tikunel ta mach’atikuk te yajwalule’, sok nix ta me ay binti tulan spasojik ta swenta mantaril ta jteklum alan chiknatesbil, sok ta me ja’ te yajwalul aynanix ak’bilik bayel swenta smuk’ubtesel (sic DOF 03-02-1983) ta me yanibal sna’ spasel sok te yalobil ta pask’op ta me yabal xk’ot ta yo’tan.

Jich bit’il te ay sjo’tak ay ja’l ya x-ak’bet ta swenta ya yak’el ta ile’l te binti k’oem ta pasel sok sle’bel ya’yeja’l te bit’il le’kik ya sk’ot ta xchajp’anle’ ta mantaril. Ta me ay mach’a jtuluk la yilkita te ya’tel te ak’bile’, ya la stak’ yal ya smak te mach’a sjelojine jile’le’, mak ja’ chikan te bixi te mantarile’.

Ta me ay ya yalik te ch’ayem jtul j-at’el jtunel ta jtejk’lum mak jichnax la yijkita stukel ta skaj te mayuk ich’bil ta muk’ sok te yantik sjoytake, te me jich albil ta mantaril swenta yu’un ma stak’ x-och ta a’tel te mach’a ya x-koltawan sok ma’yukme ta stsael yantik j-a’tel, te binti sja’lil ya sjun sbaik te mach’atik tulan ya’telik ta tsobjteklum ya x-alwanik sok te sjo’tak te mach’a tijil yiloj sbaik ta swenta te j-ak’ jmantal ta jtejk’lum te mach’a x-ju’ yu’un snelin te bi sja’lalil ak’bil ta swenta te ya’tel; ja’ini mantaril ajtabilixme te ja’ytul j-a’tele’tik jich bit’il ya yal ta mantarile’, ja’nax me te mach’a chapal sjun tsabilme ta ak’el ta swenta rejrole’tik;

II. Te jteklumetik yame yicho’ t’unel yu’un j-a’tel jtunel ta sk’op mantaril sok yame stsuntesik te yu’ninel te bit’il junax ya yal ta mantaril.

Te j-a’tel jtunel ta jtejk’lum yame stak’ sja’k’ik te stulanil tew k’asesel jk’op, jich bit’il ya yal ta mantaril jun yu’un snojpil jteklum te ya stak’ stikunilbel te binti sja’le’lil ya sjunbaik te mach’atik tulan ya’telik ta tsobjteklum, te ele’k’ jkanan lum sok j-a’tel jtunel ta tsobjteklum, te mukul mantar, yame sjoyantes sok te kanan a’tel jich bit’il ya yil ochel spisil ta yutil te banti wentainbil yu’un jtsobil jtsob jtejk’lum, te yakuk syombaik ta yawil jkanan ta komon tuntesel ta jteklum, te yakuk snopik.

Te bitik ya ska’n te mantaril jich bit’il ya yal ta sbaial j-xat’ ya me yicho’ ak’el:

a) Te tunel ta spisil yawil jkanan ta komon tuntesel ta jteklum sok te yile’l beel jkanan, sok ya yicho’ otsesel beel ta sujel j-olil sok te ba ts’akal ta junax ta swenta xchajp’ajel te tsaktomba k’op le’ ta ja’iknax yawil jkanan sok nix te yantik xan, sok yotsesel ta paja’l slikibal, spukel k’op, k’asesibal, sok ma’yuk ta cha’ toyel mulil;

b) Te bitik ya sk’an ja’ te ayuk paja’l snopil ta xcha’yoxebal te mach’atik ay ta sbaik yile’l xchajp’anel te bitik mayuk le’k ya yil beel te bitik ay maba ya stak’ tijel ta yutil ta jtejk’lum mak ta swenta ya spasik jun mak chapbil k’op te banti ya yal ya spas beel te bintixan sja’lil beel ay ta sba yile’l te jteklume;

c) Te chap’il cholbil k’op ya yicho’ tuntesel ta spisil swenta yu’un ya yicho’ pasel ta swenta te yoxkaja’l sok sjokaja’l te yal ta mantarile’, jich ya yal ta xcha’ xajt’ ta sjukaja’l swaklajunebal swakwinik ta tsobmantar ta muk’ul mantaril;

d) Te bi yile’l ya yicho’ pasel sok te ya yak’ ta ile’l ta swenta j-a’tel ta tsobjteklum ja’ x-ak’ot jile’l te bitik ya sk’an te jteklum kalal bit’il, ta me ma’yuk chapbil k’op te banti ya swentain, te binti sja’lil ya sjun sbaik te mach’atik tulan ya’telik ta tsobjteklum te ja’ ya yicho’ beel ta muk’ te jteklum te bit’il ya yal ini te maba ya stak’ ta xat’el te jteklum mak ya smaja’nik, ja’i bit’il ini , ya me sk’an yicho’ k’anel jtebuk te j-a’tel jtunel ta jteklum, te k’axem teb ta ch’ayoxebal x-xat’ sok te ja’yebik: sok

e) Te bitik ay ta pasel sok ta swenta jteklum te yakuk spas te manchuk ayuk ele’k’ yu’unik mak chap’il sk’oplal te ba k’alal smakoje.

Te binti sja’lil ya sjun sbaik te mach’atik tulan ya’telik ta tsobjteklumetik ya slok’esik ta xchajp’anel te bitik albil skòplal ta pasel jich bit’il ya x-k’ot ta swenta te tsaktomba k’op te ya x-k’ot ta pasel ta jteklumetik sok nix te j-a’tel jtunel ta tsobjteklum, mak ja’ik nax stukelik, sok ja’ta swenta lok’em ta pasel ta ju’ju kaj c) sok tad) te ta slijk’ibal.

III. Te jtejk’lumetik yame staik ta swenta te ya’tel sok te majtanal yantik a’tel:

a) Te poxtabil ja’, sbek’al ja’, sk’asesibal ja’, ta poxtael le’k sok papasilja’;

b) Sk’ajk’lum.

c) Smesel, tsobel, sk’asesel beel, ta poxtael sok ta slajibal te silomal;

d) Ch’iwich sok muk’ul yawil p’olmalil.

e) Mukinale’tik.

f) Yawil smilobil chambalam.

g) Soral, amak’ sok slumil nichim sok nix xchajp’anel ta le’k;

h) Ay kanantael ta komon, ja’ya smak te mantaril ta jun xcha’winik te ta komon chajpanbil temuk’ul mantaril, te jkanan lum ta jtejk’lum sok te ilwanej ta swenta kuchojibal tak’in; sok

i) Jich te yantik te bi sja’lil ya sjun sbaik te mach’atik tulan ya’telik ta jtejk’lum te bit’il ya yal te bitik ay ta balamilal sok st’unel k’ule’jibal ta jteklumetik, ja’ jich bit’il ya xju’ te stulanil ya’telul skanantael sok snail stojel patanil.

Mayuk mach’a ya pas amen tsaltomba yu’un muk’ul mantaril, te mach’a ay ta sba yile’l mak te mach’a ya yak’ sk’op ta yile’l, te jteklum ta yilel lek te banti chapilix ta swenta te mantaril ta tsoblum sok ta jteklum.

Te Jteklumetik, yalojikme te ayuk pajal snojpil yu’unik te j-a’tel jtunele, ya stak’ ma tsob sbaik sok te tsobol j-a’teletik soknix te yantik ayuk yip yu’unik te bitik ya’telinel ay ta swentaik spisil te bitik ya spasik ta jujune. Sok ya yaybey sbaik ja’ ini te mach’atik tsobolik ta jtejk’lum ta che’oxeb tsobjteklumetik, te ya stak’ yalik te ya xjelaw ta yu’un ba’ay te binti sja’lalil ya sjun sbaik te mach’atik tulan ya’telik ta jujun tsoblum te paja’l ya yicho’ sbaik ta muk’. Ja’ jich bit’il, k’alal ya pas k’op te jtunel paja’lme ya yicho’ sbaik ta muk’ te ta tsoblum mele’l jich ya sk’an, ya me stak’ spasik le’jch’ jun ja’ jich bit’il te ma’ x-a’tejik ta ju’jun tsobjteklum, ja’ ini ya xju’ te paja’luk ya spasik ini, ta stukelik te banti tsobolik ta syom stukelik mak ja’ ta skaj te mach’a tsobolik te ay ta swentaik, te bin sja’lalil ay ta sbaik jile’l le’k ya stak’ biluk yipal k’al te junuk ayikaa mak ya stak’ yak’ik ta nael mak ya stsak’ smuk’ubtesel beel ta spisil te bin yipal ta tsobjteklum sok xan stukel te jteklume.

Te batsil yajwalul ch’in lumetik, ta sk’inal jteklum, ya stak’ syomsbaik sok tsobsbaik ta spisilik sok te me ay binti maba le’k ta swenta te mantarile’.

IV. Te jteklumetik ja’ ya skanantaik stukelik te bi yipal ay stak’inik, ja’ te ya yilik teme ya s-esma bayal yu’unik, ja’ jich bit’il ya yicho’ tojel spatan sok nix te me ay bitik yantik sja’lalil ya sjun sbaik te mach’atik tulan ya’telik ta xchajp’anel te mantaril te ay ta swentaik, ta spisil te bitik aye:

a) Ya me stak yak’bey sbaik, ja’nix jich bit’il te ay ta mantaril, jile’m ta tsobjteklum ta swenta yu’un stukelil sok te bitik ma ba ya stak’ tijel, ja’i xat’ to, xat’labil, yak’el yip, ta sk’asesel te ja’ jich ya stak’ sle’kubtes jich bit’il mach’atik stao yawilik ta sjele’l sbaik te ay sle’kil te bitik ma’ stij sba.

Te jteklumetik ya me stak’ spasik chap k’op sok te stsob jteklum jich bit’il ya yak’ ta stojol te yal moel a’telil ta paja’l sok te skanantael te bitik ay.

b) Te k’opojil ta jtsoblum, te ya x-kanantay jtsoblumetik sok nix te jteklumetik te xchajpanik awilale’, te bi yipal sok te lekuk ya sk’ot ta pasel te a’telil ta sk’ale’lal ta ju’jun ja’wil ta swenta te binti sja’lalil ya sjun sbaik te mach’atik tulan ya’telik ta chajp’anel te mantarile’tik ta ju’jun jtsobjteklum.

c) Te bi yipal sjol te maja’nlabil te komon tuntesel ta a’tel ta swenta ini.

Te mantaril ta jtsojblum mayuk me banti ay ta tsael te bitik tulanik ayik ta tsoblum ja’me ya yal te ay to ya sk’an tojel patan jich bit’il ya yal ta jun a) sok ta jun c), te’nanix ya yak’ sle’kil ta tsobolik ta junax. Te mantaril jun ta jtsoblum yaloj te ma’yuk kole’l mak koltael yu’un yan winik mak ta jun snail te yak’oj sba. Te ja’nax mayuk ya yicho’ tojel te bitik le’k yicho’oj ta muk’ ta spisil te jtsoblum, ta jtsobjteklum, mak ta jtejk’lumetik, sok nix te bitik ya xtuun yu’un te jtsobjtek’lum ta yu’ninel mak ju’jutebuk, ta biluk sjol sbil, ta swenta slajibal jkanan mak yantik xan biluk kananetik ta komon tuntesel.

Te tuneletik ta kawilto, Ja’ te banti ayik ta xchajp’al chajp’ ta tsaltomba, yame stak’ te sja’lalil ya sjun sbaik te mach’atik tulan ya’telik ta xchajp’anel te mantarile’tik ta jtsobjteklum te tojelil sok stojol ta yak’el te spatanil, te ich’el ta muk’,yak’el sba ta sle’kubtesel sok nix te junax stojol te balumilal sok spasel te ya xtuun ta yawil ta swenta sk’anel stojol sk’inale’l bitik ma’ tijsba.

Te snail muk’ul tsoble banti ya yich’ chajpanel mantaliletik ta jujsejp estadoetike, yame xchajpanbeyik smantalil te tak’in ya x-och ta jujuntik munisipioe sok yame yich’ ich’el ta wenta. Te tak’in ya slajinike ja’me ya xchajpanik te a’tel tuuneletike sok ja’ chikan jayeb ya x-ochtel stak’inal sk’ulejal te jujuntik munisipioe, ja’ yu’un yame yich’ sok tsakel ta wenta jayeb stojolik ya yich’ik ak’beyel te j-a’teletike, ja’me chikan bit’il ay sk’oplal ta banti jukeb sjukwinik artikulo li’ta mantalil into.

Te tak’inetik ya x-och tal ta swenta jteklum yame xle’kub beel yu’unik te j-a’tele’tik ta jtejk’lumetik, ta le’k, jich yu’un ay ta swentaik tame la yicho’ik ak’el, ja’ jich te bit’il ya yal te mantarile’.

V. Te jtejk’lumetik, ya yal be te binti ya sk’an yal te mantaril ta jtsoblum sok ta jtsobjteklum te junax ayik, ja’me ak’bilik ta yile’l ta swentainel:

a) Spasel, sk’asesel sok skanantael te yak’el yejt’al k’inal sok biyile’l ya xle’kubeel te yolil jteklum;

b) Yak’el ta ile’l te bitik yile’l ya yicho’ pasel sok skanantael sok te ijk’itabil jile’l ta lum k’inal;

c) Te yak’el ta spasel bitik sok spasel te bitik le’k ya xk’ot ta pasel ta tsob yajwalumetik, te bitik yile’l jile’m ta yomel te banti chapil ta spisil te a’tel. K’alal ta stsobiltsobtejklum mak ta tsobjteklumetik ya spasik te bit’il ya xlok’ ta le’k te a’tel ta jujun j-a’tele’tik, yu’uk jichuk le’k chapil te mach’a ayik ta jteklum;

d) Yak’el, sok skanantael bi yile’l ta tuntesel te balumilal, sok te yawil tsaltomba, ta wentainbil yu’un tsobil tsobteklum ta sjoyle’ja’l.

e) Te yotsesel sba sok te spajel slajibal spatan sk’inal jteklum.

f) Ya yicho’ ak’el Chapel sjunil sok sk’anel sok te sk’anel biluketik;

g) Te mach’atik ochemik ta yile’l ta spasel sok ta skanantael te k’uxtabil sk’inal yu’un te’ak’etik, chambalametik sok te banti pasbil sok te ya spasik te ya yak’ik ta jun ta sp’ijubtesel te ak’bil ta a’tejibal;

h) Te mach’atik ochemik ta xchapel sok te yakel ta ile’l te binti ya xbeenbeel k’alal ta me ay mach’a ya x-uts’inwan te banti ya stak’ k’axel;

i) Ya me stak’ yicho’ pasel junetik ta swenta skanantael sok kanantawanejetik ta joyle’ja’l sk’inal tsoblum.

Te mach’a yajwal lum le’kme ya ya’yik te bitik ak’bil sna te bit’il cholbil yu’un ta yoxebal mantar ta jukeb xcha’winik te ta muk’ul mantaril, ya yak’ik te mantarile’tik sok ya xchajp’anik skanantael te tsob sk’op.

VI. K’alal tame ay k’axen ta cheb te banti yolil muk’ul lum ak’bil ta ts’ajk’etik yu’un jtejk’lumetik ta cheb mak k’axem stale’l ta jtsob jteklum te yak’ojik mak ya x-och smuk’utesik spasel ta sjoyle’ja’l, te stsobil jtsob jtejk’lum, tsoblumetik, sok nix te banti ayik jteklumetik, te binti ayik ta xchajp’al chajp’ ta swenta tsaltomba, te ya xchapik sok te ya spasik jtebuk ta spisilik sok ta syomel sbaik ta spasel beel te ya stak’ yak’beyik olil mantaril yu’un jtsoblum te banti ay snojpil.

VII. Te jkanan polisiyaetike ja’me pasbil ta mantal yu’un te presidente munisipale, yame yich’ ta muk’ bit’il chajpanbil smantalil yu’un te Seguridad Pública del Estado. Ja’nix jich yame xch’uunbey smantal te muk’ul ajwalile ta Estadoe, ja’me ya yich’ mantal ta swenta yilel sok skanantayel te ay baay binti wokolil k’ot ta pasel mak ta stojol krisanuetik.

Te smantar muk’ul j-a’tel jtunel ta jtsoblum ayme ta sk’ab te stulanil komon tuntesel te banti ay yawil ta spasel mak j-ajk’nax.

VIII. Te mantarile’tik ta juju jtsobjteklumetik teme ya yak’ ta ile’l te paja’lnax ta a’tel jtunel yu’un te muk’ul j-a’tel jtuneletik ta spisil jteklumetik.

Te yomol spasel a’tel ta swenta yu’un jtej’klum sok te j-a’tel yu’unik, te ya spasik mantar ta swenta te mantaril ja’ ya yak’ik te binti sja’lalil ya sjun sbaik te mach’atik tulan ya’telik ta xchajp’anel te mantarile’tik ta tsobjteklumtik sok ja’ ay ta sba te oxeb sjukwinik ta tsob mantar ja’í li ta muk’ul mantaril, sok te yak’el te xch’unojibal mantarile’tik.

IX. (Ma’ la sk’an xchajp’anik).

X. (Ma’ la sk’an xchajpanik).