El mixteco del oeste de la costa, autodenominado como tu’un savi, es una variante del mixteco, que a su vez es parte de la familia lingüística del Oto-mangue.

TIÑU CHA IYO CUENDA ÑUHUN ÑUCOHYO

Cha cuu cha ndicha 5 febrero cuiya 1917
Chehe cuu tuhun cha sandihi sama ta quee chi DOF 27-05- 2015

Tiitulo Uhun

Cahan chi cuenda iin iin ñuhun un ndaca ñahan ñuhun Ñucohyo ta cuenda ñuun Ñucohyo cha cuu chi xini ñuun nu iyo cumi tiñu cahnu

Artiiculo 115. Ndihi Ñuhun cua canihin chi cuhva cha cua cundaca ñahan tiñu chi, cha cua cundaca ñahan chi cha cua cuu chi republica, ta cua coo ra cua cuhun tiñu nuun chi, cha cua nacachi ñivi ñuun, ta ñahni ni iin veñuhun cua cundaca ñahan chi ta mani cha cuenda ñivi ñuun cua cuu chi, ta cua natahvi chi cuhva cha cua cundaca ñahan tiñu chi cha cua cuu chi municipiu cha cua cundaca ñahan maan chi, cuhva cha cahan tiñu ihya:

I. Iin iin Municipiu cua cundacañahan cha cuu Ayuntamiento cha cua nacachi ñivi ñuun ta cua tiso ñi cumi tiñu, ra cuu Presidente Municipal chi ndihi ra cuu regidoor chi ra cuu Siindico cuhva cha cati ley. Ta ndatu cha chaha Ley Cahnu ya (Constitución) chi ra cumi tiñu municipal cha cua cundacañahan ra cuenda Ayuntamiento, chi maan ra ta ra tahan chi cha cua ndehe ra ta ra tiñu ican, ta ñahni inca cumi tiñu cua cahan cuenda ra ta ra iti nuu ra Cumi tiñu ndacañahan Ñuhun nu iyo municipiu, nu cuu ra ta ra tiñu.

Ndihi ra cha cuu Presidente, regidoor ta Siindico cuenda Ayuntamiento, cha nacachi ñivi ñuun ta tiso tiñu chihin ra ta ra, ña cua cuu nacachi ndico tucu tiñu chi ra ta ra inca chaha cha sa yaha ni cuu ra ta ra tiñu. Ta ndihi ñivi cha chacoso siin ta cuu ñi tiñu, a quihin ñi tiñu savaha ra cumi tiñu cha cutahan ñi chi ra, a ñaan inca tucu tiñu ndiso ñi, ña cua cuu cuiso tiñu ñi cha sa yaha nuna ñi. Ndihi ra ni chiso tiñu cuhva cha cha cahan chi ihya, ta maan maan ra cuu iti nuun, ña cua cuu nacachi tiñu chihin ra ta ra, ta cua cuiso tiñu tucu ra cha cua cutahan ra, cha sa yaha ni nuna ra ta ra, soco ndihi ra ni cutahan chihin ra cha cuu ra tiñu, cua cuu nacachi tahan ñivi ñuun chihin ra cha cua cuu tahan ra tiñu, tu cha ña ndiso tiñu ca ra ta ra.

Ta ndihi ra Sacuaha ta tisovaha ley iyo nu ndacañahan Ñuhun can, (Legislaturas locales) cua cuu nduinuun uvi tahan cha cuu uni cuenda ra ta ra cuhva cha ndiso tiñu ra ta ra, ta cua quenda ra ta ra tiñu chi ra cuu tiñu iin Ayuntamiento, ta cua cuhva ra ta ra cuenda cha ñahni ca ra cuu cumi tiñu iyo, ta cua quenda tiñu chihin ra a ña cua coo ca ndatu chihin ra cha cutahan ra ican, ti cahvi xaan cumani ra ti ña sacahnu ra ley cuhva cha cahan chi, soco tahan chi ti cua sanducachi ra ñaan cuenda cuu chi cha cumani ra (sic DOF 03-02-1983) a cua cahan ra cuhva ñaan saxini ra cha savaha ra tacan.

Ta tu iin ra ndiso tiñu can cua nacoo ra tiñu ndiso ra, ra cutahan can cua quihin tiñu ndiso ra a cua savaha tiñu cuhva cha cati ley.

Ta tu cha nducachi tiñu ti ñahni ca ra cumi tiñu iyo cuenda Ayuntamiento can, a ni saña ra tiñu ndiso ra a ña ndihi ra cutahan chihin ra iyo, ta tu cuhva cha cati ley ti ña cuu cua quihin ra cutahan can ta ra tiñu, ta ni ña tahan ca chi cha cua coo ndico tucu cha cua tiso chaa tiñu chi ra cua cuu cumi tiñu, ra Sacuaha ta tisovaha ley nu ndacañahan iin iin Ñuhun can, (Legisl. De los Estados o Locales) cua tiso ra ta ra chi ñivi iyo ican cha cua cuu ñi Concejo Municipal cha cua ndehe ñi tiñu nda cua nda cha cua sandihi chi tiempu cha tahan chi cha ndacañahan cuenda cumi tiñu can, ñivi cua cuiso tiñu cuenda Concejo ya, maan ley cua cati yoso tahan ñi cua quihin tiñu, ta ñivi can tahan chi cha cua ndehe ñi yoso cua nacachi tiñu chi ndihi ñivi cha cua cuu regidoor.

II. Ndihi cha cuu Municipiu cua coo sivi chi ta cua iin ñivi iti nuu ley ta cua cuu satiñu maan chi chi ndihi ndatiñu cha iyo cuenda ñuun cuhva cha cahan ley can.

Ndihi cha cuu Ayuntamiento can, iyo ndatu chi cha cua ndehe chi ndaa cha vaha, cuhva cha cati ley cuenda cha cuu municipiu can, ta ra Sacuaha ta tisovaha ley nu ndacañahan iin iin Ñuhun tahan cha cua tisovaha ra ta ra ley, cuhva cha cua coo ra cuu policiia ta cuhva cha cua cundacañahan ra cuu cumi tiñu, ta ndihi cha cahan cuhva cha cua savaha ra ta ra, ta ndihi tutu ta ndihi cuhva cha cua ndehe ra ta ra tiñu tichi ñuhun nu tahan chi cha ndacañahan ra ta ra, cua ndehe ra ta ra tisovaha ra tiñu iyo tichi municipiu can, cua ndehe ra ta ra cuhva cua coo cha cua cunu tiñu ican, cuhva cha cua coo cha cua cuatiñu ñivi ñuun, cha tahan chi cha cua ndehe ra ta ra, ta ñivi ñuun iyo ican cua ndehe tahan ñi tiñu cua coo nu iyo ñi.

Cuenda cha cahan ndihi ley ya ta ndaa chi tichi paaraafo iti chata cua coo chi cuhva ya:

a)Ta cuhva cha cua coo cha cua satiñu cuenda ñivi ñuun tichi municipiu can, ta cuhva cha cua cunu tiñu iyo ican, ta ndihi cuhva cha cua quihin cuenda tiñu queta ican, ta yoso cua ndehe ra ta ra, ta cha iyo cha cahan yuhu ñivi ñuun chi ra ndiso tiñu can, cuhva cha iyo tuhun cha sanahan cuhva cha inuun cua ndehe tiñu chi ñivi, cuhva cha cua coto ndihi ñivi ñuun, ta cuhva cha cua nducuiti ñi ta cua ndehe ñi cuhva cha iyo tiñu ñuun cuhva cati ley;

b) Ta ta cha chiniñuhun chi cha cua coo inuun uvi cha cuu uni cuenda ndihi ra ndiso tiñu nu cuu chi Ayuntamiento can, ti cua cahan ra ta ra cuenda ñuhun a vehe cha iyo cuenda municipiu can, a cha cua sanduinuun ra ta ra tiñu ta cua ndoo chi siqui municipiu can, vati cua yaha ca tiempu cha tahan chi cha ndacañahan Ayuntamiento can;

c) Ta tiñu cha tahan chi cha cua savaha ndihi ñivi iyo ican ta cha cua tisovaha ñi tiñu cha cahan fraccioon III chi IV tichi artiiculo ihya, ta paarrafo uvi tichi fraccioon VII tichi artiiculo 116 tichi Ley Cahnu ihya;

d) Cuhva cha cua cunu tiñu can, ta cha tahan chi cua savaha ra cumi tiñu cuenda tichi Ñuhun can, ta cua quihin ra tiñu satiñu cuenda tichi municipiu can, ta ña ta ñahni tiñu cosovaha cuhva cha tahan chi, ndihi ra Sacuaha ta tisovaha ley nu ndacañahan Ñuhun can, (Legislatura Estatal) cua ndehe ra ta ra ti municipiu can ña cuu ndehe ra iyo ican tiñu, a cuiso tiñu ra ta ra cuhva cha tahan chi, tu cha tacan cuu chi ndaa ica cha cua ndaca ra satiñu cuenda Ayuntamiento can chi ra ndacañahan tichi Ñuhun can, chi cha cua nduinuun uvi cha cuu uni cuenda ra ta ra cha cuu ra ta ra tiñu ican;

e) Ta cha tahan chi cua savaha tiñu chi ndihi municipiu cha ñahni ra cua ndehe tiñu iyo a ñahni ley iyo cuhva cha tahan chi.

Ra Sacuaha ta tisovaha ley nu ndacañahan ndihi Ñuhun can, (Legislatura Estatales) cua savaha ra ta ra ley cuhva cha tahan chi cua savaha ra ta ra, ta cua cosovaha tiñu ndaa cha cahan yuhu ra cuu cuenda municipiu can chi ra ndacañahan cuenda tichi Ñuhun can, (Gobierno -Estado) a chi inca tucu ñivi, ñaan cha savaha tiñu chihin ñi cuhva cha cahan inciso (c chi d) iti chata.

III. Ndihi tiñu cha tahan chi cha cua savaha ndihi cha cuu Municipiu cuenda ñivi ñuun cuu ndihi chehe:

a) Cuenda nduta vaha, cuenda nu chinu nduta quini, cuenda cha cua cosovaha nuu chi, cuenda cha cuan du ndoo ta cua quee ndico nduta quini can;

b) Cuenda cha cua coo ñuhun ndichi tichi ñuun;

c) Cuenda cha cua ndu ndoo, ta cua canihin ta cua cusita tiñu mihin;

d) Cuenda Nuyahvi ta ndihi nu quiahvi ndihi cha chachi ñivi;

e) Cuenda Camasandu;

f) Cuenda nu chihi ndihi quiti cuhun chachi ñivi;

g) Cuenda ndihi Calle, parque ta ndihi nu iyo ita cha sandutaqui cua tisovaha tiñu chi;

h) Cuenda cha cua coo ra cua cumi, cuhva cha cati artiiculo 21 tichi Ley Cahnu ihya, ra cua cuu policiia cha cua sacuenda tichi municipiu can ta ra cua sacuenda cuhva cha chinu ñivi chi carru ñi;

i) Ta ndihi ca tiñu cha savaha ta cahan ra Sacuaha ta tisovaha ley cha ndacañahan tichi Ñuhun can, cuhva caa ndihi cha iyo nu ñuhun can, cuhva cha satiñu chi ta iyo xuhun ndihi nu cuu chi Municipiu can, ta cuhva cha cuu ndehe ra ta ra tiñu ta iyo xuhun cuhva cha nducu ndehe ra ta ra ican.

Ña cua cuhva chi tundoho chi ndatu cha iyo chi municipiu can cuhva cha cati ley, cha cua savaha ñivi ndiso tiñu ican cuhva cha tahan chi cha iyo tiñu chi ñivi ñuun can, ta chacan ndihi municipiu tahan chi cha cua savaha chi ndihi cuhva cha cahan ley ra Cumi tiñu Cahnu Ñucohyo, ta ley cha cahan ra Cumi tiñu ndacañahan tichi Ñuhun nu iyo chi.

Ndihi cha cuu Municipiu, cha cua nduinuun xihna chi chi ndihi Ayuntantamiento chi, cua cuu natahan chi ta cua satiñu vaha ca chi tiñu cuenda ñuun a vaha ca cua quee tiñu savaha chi cuhva cha tahan chi. Ta cuenda tiñu ya cha cuu cuenda cha cua natahan ndihi municipiu ta cua satiñu chi tichi uvi nu ndacañahan Ñuhun a cuaha ca, nda ica chi cha cua coo ndatu cua savaha ra Sacuaha ta tisovaha ley nu ndacañahan iin iin Ñuhun can. Tacan ni ta cha iin Ayuntamiento ndehe chi ti chiniñuhun chi, cuu cua ndatuhun tahan chi ta cua tisovaha chi tiñu chi ra ndacañahan tichi Ñuhun can, vati racan cua ndehe iin ndoo iti ni tiñu cha tahan chi a ra cutahan chihin ra cua ndehe chi, ta cua cuiso tiñu ra ta ra iin tiempu ni tichi iin municipiu can, a inca ti cua cundaca ñahan ra ta ra icaa ni, ra ndacañahan tichi Ñuhun can, ta ra ndacañahan chi maan municipiu can.

Ta ndihi ñuun nu iyo ñivi cahan ñuun, cha iyo tichi municipiu can, cuu cua nduinuun tahan chi ta cua natahan chi ta cua satiñu chi cuhva cha cahan ley.

IV. Ndihi cha cuu municipiu cua satiñu maan chi chi xuhun a ndatiñu iyo ican, a ñaan ca cha cuca iyo cha cuu chi maan munipiu can, tacan ni xuhun cha cua quihvi cha cua tiahvi ñivi Vetiñu can, a ñaan inca cha cua cati ndihi ra Sacuaha ta tisovaha ley cha ndacañahan Ñuhun can, cha cua tiahvi tiñu cuenda Vetiñu can, ta inca ndico ti:

a) Cua quihin cuenda tiñu xuhun cha cua tiahvi ñivi vetiñu can, ndihi cha cuu siqui cha cua ndaa yahvi cua tiahvi ñivi, cua savaha ra ndacañan tichi ñuhun can cuenda tihyo, a nu cua coo ñivi, a cuhva cha cua natahvi chi, ta cua coo tutu chi, a cua yaha chi tichi ndaha ñivi inca chiyo nu vaha ca, ta cua cundayahvi ca tihyo can a vehe can.

Ndihi cha cuu municipiu cua cuu tisovaha chi tiñu chi ra ndacañahan tichi ñuhun can, vati racan cua ndehe yoso cua satiñu ra cuhv a cha cua quee xuhun ta cua sagtiñu chi cuenda municipiu can.

b) Ta xuhun cha chaha ra cumi tiñu Cahnu Ñucohyo, cua cuhva tiñu chi cuenda ra, chi ra cumi tiñu cuenda municipiu can, cuhva cha iyo tiñu nda xini, ta yoso cuu chi, ta ndaa tiempu cuu chi iin iin cuiya cha cua cuhva ra chi, cuhva cha tiso ra Sacuaha ta tisovaha ley nu ndacañahan ndihi Ñuhun can.

c) Ta ndihi xuhun cha tiahvi tiñu ndihi nu cuu chi cuenda ñuun cha iyo tichi nu ndacañahan ra cumi tiñu municipiu can.

Ndihi Ley cuenda ra cumi tiñu Cahnu Ñucohyo, ña cuu casi chi ndatu cha iyo chi ndihi nu ndacañahan ra cuu Cumi tiñu iin iin Ñuhun cha iyo tichi cuenda Ñuhun Ñucohyo, cuhva cha cua tiso ra cha cua satiahvi tiñu chi ñivi Ñuhun nu ndacañahan ra, cuhva cha cahan inciso a) chi c), ta ña cua cuhva ra ndatu cha ña cua tiahvi ñivi xuhun cuenda tiñu, cuhva cha cahan tiñu ihya. Ndihi cha cuu ley iin iin Ñuhun ña cua cuhva chi ndatu cha ña cua tiahvi ñivi, a cua tihi tiñu xuhun cuenda ñuun chi iin ñivi, a cuenda iin nu satiñu ñivi can. Ndihi cha cuu cuenda ra Cumi tiñu Cahnu cha cuu cuenda ñuun ña cua tiahvi tiñu cuenda chi, ta ndihi cha cuu chi ra ndacañahan iin iin Ñuhun a cha cuu cuenda ndihi municipiu iyo tichi Ñuhun can, ña cua tiahvi tiñu cuenda chi. Ta tu cha ndatiñu can chatiñu ra iyo cuenda Ñuhun can chi a inca ñivi ñuun chatiñu chi, ta iyo sivi chi cuhva cha satiñu chi, a ñaan inca cuhva iyo chi, ta ñavi cuenda cuhva cha iyo ñuun cuu chi, cua tiahvi tiñu cuenda chi.

Ndihi nu cuu chi municipiu ta iyo ra ndacañahan, ta cuhva cha tahan chi cha cua satiñu ra ta ra , cua tihi ra ta ra tiñu nu iyo ra Sacuaha ta tisovaha ley tichi nu ndacañahan iin iin Ñuhun, cuhva cha saxini ra ta ra cha cua tiahvi tiñu xuhun tiñu, a cuenda cha cua coo cha cuiti chi ñivi, a xuhun cha cua coso vaha tichi ñuun, ta cua coo iin tabla cuhva cha cua ndehe ñivi ta cua tiahvi ñi xuhun cuenda iin iin tihyo nu cha cuinda vehe, ta cua cuhva chi cuenda yoso cua tiahvi ñivi cuenda ñuhun ñi a cuenda tihyo ñi.

Ra Sacuaha ta tisovaha ley tichi iin iin Ñuhun, cua tava vaha ra ta ra ley cha cahan cuhva cua tiahvi tiñu cuenda tichi ndihi municipiu, ta cua ndehe ra ta ra cuhva cuahan tiñu can ta cua ndaca ra ta ra cuenda cuhva cha iyo xuhun cuenda ñuun can. Ta ndihi xuhun cha cua cuatiñu cuenda tiñu cua savaha municipiu can, maan ra ndiso tiñu cuenda Ayuntamiento can cua ndehe yoso cuhva cha queta xuhun cha quihvi cuenda chi, ta iyo chi cuhva cha cua satiñu chi, ta suvi ni ican cua tihi tahan ra ta ra ndihi cuenda cuhva cha iyo cha tiahvi tiñu chi ñivi satiñu cuenda municipiu can, ta cua savaha ra ta ra cuhva chito ra ta ra cha cati artiiculo 127 tichi Ley Cahnu ya.

Ndihi xuhun iyo cuenda cuhva cha satiñu municipiu can, iin ndoo iti ni cua cuatiñu ndihi Ayuntamiento can chihin chi, a cua cuhva tiñu ndatu chi inca ra ta ra cha cua ndehe ra tiñu can cuhva cha cati ley;

V. Ndihi cha cuu Muncipiu, cati Ley cuhva cha ndacañahan ra Cumi tiñu Cahnu Ñuhun Ñucohyo, ta ndihi nu cuu chi iin iin Ñuhun iin ni cuhva cahan chi cuenda municipiu can, vati iyo ndatu cha cua savaha chi ndihi cuhva cahan ihya:

a) Cua savaha chi tutu ndihi cuhva cha cua satiñu chi, cua ndehe chi ndaa cha vaha cua savaha chi, ta cua satiñu chi nu cuu chi ñuhun nu cua cunu ñuun tichi nu ndacañahan chi cuenda municipiu;

b) Cua ndehe chi cua nducu chi ta cua satiñu chi ñuhun a cuhu nu ndacañahan chi;

c) Cua ndehe chi yoso cua cosovaha tutu cuhva cha cua cuahnu tiñu cuenda cha na cuhun ñuhun nu iyo chi iti nuun, ta iyo cha cua coo inuun chi chi ndihi tiñu cua coo ican. Ta tu cha ra Cumi tiñu Cahnu a ra Cumi tiñu iin iin Ñuhun cua tiso vaha ra ta ra ñaan iin tiñu cua coo cuenda ñuhun nu iyo chi, nda ica cha cua cahan ra ta ra cha na cua quihvi tahan municipiu can tichi tiñu can;

d) Cua cuhva municipiu can ndatu, ta cua ndehe chi ta cua cumi chi nu iyo ñuhun cuenda chi cuhva cha tahan chi cha ndacañahan chi ñuhun nu iyo chi;

e) Cua ndehe chi cua tisovaha chi tutu cuenda cha iyo tihyo ñivi tichi nu iyo cuenda ñuun can;

f) Cua cuhva chi tutu cha iyo ndatu cha cua savaha ñivi vehe ñi;

g) Cua ndehe chi cha cua coo ñuhun cuenda ñuun cha ña cua tahnda ca yutun (ecología) ta cua coo tiñu cha cua sacuenda vaha ñivi nu iyo ñuhun can;

h) Iyo cha cua ndehe chi yoso cua coo tiñu cha cua coo cuhva cha cua satiñu cha chica ñivi chi carru vati tacan ña cua quihvi inca ra satiñu inca ñuun tichi ñuhun can;

i) Cua tisovaha chi tiñu cuhva cha cua satiñu ta cua sacuenda tiñu nu cuu chi ñuhun cuenda ra Cumi tiñu Cahnu.

Cuhva cha sanahan tiñu ya cuhva cha cahan tichi paarrafo uni ya tichi artiiculo 27 nu Ley Cahnu ya, cua savaha municipiu can ndihi tuhun cuhva cha cua cundacañahan tiñu tichi ñuhun can cuhva cha chiniñuhun chi;

VI. Ta cha uvi ñuun iyo tichi ñuhun cuenda municipiu can ta indi chi tichi cuenda uvi a cuaha ca ndihi iin iin Ñuhun iyo tichi ñuhun Ñucohyo, ta cuni chi cha cua coco ca ñuun can, ta chi man cha cuu cuenda ra Cumi tiñu Cahnu, ta cuenda cha ndacañahan iin iin Ñuhun, ta ndihi maan municipiu can, cua nduinuun ra ta ra, ta cua ndehe ra yoso cua tisovaha ra ta ra tiñu cuhva cha cua coco ñuun can, ta cua savaha tiñu cuhva cha cahan ley cuenda maan ra Cumi tiñu Cahnu cuhva cha iyo tiñu ihya;

VII. Ra cuu policiia sacuenda coto coo tundoho, tichi ndaha maan ra cuu Presidente cuenda Municipiu can cua coo ra ta ra, cuhva cha cati ley ndacañahan cuenda Ñuhun can. Ta maan ra Cumi tiñu ndacañahan tichi Ñuhun can cuu xini chihin ra ta ra, ta chi racan cua tasoho ra ta ra, ta cha cua quee tiñu chihin ra ta ra, ta cha iyo tundoho cahnu tichi ñuun.

Maan ra Presidente Ñuhun Ñucohyo cua cuu xini chi ndihi ra sacuenda tichi ñuun nu iyo tahan maan ra a cua coo nuun ni ra;

VIII. Ndihi ley cha iyo tichi iin iin Ñuhun, cua sanahan chi cuhva cha iyo tiñu cha cua cuiso tiñu tahan ñivi icahnu ni, cuenda ñivi ni chaha voto ta ña queta vaha chi cuhva cha chacoo chi tichi nu ndacañahan ndihi Ayuntamiento can, cuenda ndihi municipiu can.

Cuhva cha cua coo ra ndacañahan tichi municipiu can chi ñivi satiñu cuenda chi, cua savaha ra ta ra cuhva cha cati ley cha cua tisovaha ra Sacuaha ta tisovaha ley nu ndacañahan iin iin Ñuhun can, cuhva cha cahan chi tichi artiiculo 123 nu ley Cahnu ihya, ta ndihi ca tiñu cahan chi.

IX. Tani chi.

X. Tani chi.