La palabra maya sirve para nombrar tanto una lengua (la segunda más hablada en México) como una agrupación y una familia lingüística. En nuestro país, la lengua maya es hablada por 795,499 personas, repartidas entre ...

U ALMEJEN NOJ A’ALMAJT’AANIL U MÚUCH’ PÉETLU’UMILO’OB MÉXICO

Noj a’almajt’aan ts’áaba’an ojéeltbil tu Jala’ach Tsaalajil Nojlu’um tu 5 k’iinil u winalil febreero tu ja’abil 1917
U ts’ook jelbesajil ts’a’aba’an k’ajóoltbil DOF 27-05-2015

U Jo’op’éel Jo’olts’íib

Ti’ U Péetlu’umilo’ob Nojlu’um Yéetel Ti’ Distrito Federal

U 115 Jatsts’íibil. Le péetlu’umo’obo’ yaan u ch’a’iko’ob uti’al u mola’aykuunsikubáajo’ob ti’ jump’éel Nojlu’um, u yichil jump'éel méek'tankaaj jala'achil, nonoj, yéeybalil, Xma' oksajk'uujil yéetel jach k’aj óolta’an, u chuun u jáatsal u kúuchkabalil, u nu'ukbesaj almejenil yéetel utsolmeyajil, beyxan k’a’abet jump’éel méek’tankaaj jáalk’ab, je’el bix jets’a’an te’ chunts’íibilo’ob ku taala’:

I. Jujumpéel méek’tankaaje’ yaan u jala’achta’al tumen jump’éel Mola’ayil Méek’tankajil yéeya’an tumen kaaj, meenta’an tumen juntúul Yáax Jala’ach, le jaytúul jala’acho’ob yéetel ajkananmeyaj Jala'ach je’el bix jets’a’an ti’ le a’almajt’aano’obo’. Le béeytalil ku ts’áajik le Noj A’almajt’aan ti’ u jala’achil méek’tankaajo’ yaan u meyajta’al chéen tumen u Mola’ayil Méek’tankaajilo’ yéetel ma’ táan u yantal chúumuk jala’achil ich lela’ yéetel u Noj Jala'achilil Péetlu’um.

U Ya’almajt’aanilo’ob le péetlu’umo’obo’ k’a’abéet u jets’iko’ob u ka’atéen yéeyal le yáax jala’acho’ob, jala’acho’ob yéetel ajkananmeyaj jala'acho’ob, ich uláak’ jaatsk’iinmeyaj, láayli’ chéen wa u jatsk’iinmeyajil u meyaj le u mola’ayil méek’tankaajilo’obo’ ma’ u máan ti’ óoxp’éel ja’abo’ob. Le u táan óolta'al u k'aaba'obo', chéen ku béeytal u beeta'al tumen le almejen mola'ay tu'ux táakpaja'ano'obo' wáaj tumen je'el máakalmáak ti' le almejen mola'ay táakpaja'an te' much' almejenil yáax táan óolto'obo', chéen xan wa ma' u p'ato'ob wáaj ka sa'atak ti'ob u táakpajalilo'obi', bey ma'ili' k'uchuk tu chúumuk u k'ankuuche'.

U Péetlu'um Jatsk'iinmeyajil A'almajt'aano’obe’, yéetel u ch’a’at’aan u ka'ajaats ti' le u yóoxjaats máak táakpaja'ano'obo', je’el u béeytal u jáawsik u mola'ay méek'tankaajo’obe’ u luk’siko’ob wáaj u ch’eniko’ob u kuuchil juntúul ti’ u máakilo’ob, tu yóok’olal yaayaj ba’alo’ob jets’a’an ti’ u ya’almajt’aanilo’ob péetlu’umo’ob, lela’ je’el u yúuchule’ wa le máako’oba’ ts’o’ok u ts’a’abal le k’iinilo’ob k’a’ana’an ti’ob uti’al u ye’esiko’ob u ma’ si’ipililo’ob yéetel u ya’aliko’ob tuláakal (sic DOF 03-02-1983) le ba’axo’ob ku tukultik ma’alob uti’al u yutsilo’.

Wa juntúul ichil u máakilo’ob ku p’atik u kuuche’, yaan u meenta’al u meyaj tumen yaanal máak wáaj yaan u meenta’al le ba’ax jets’a’an ti’ le a’almajt’aano’obo’.

Wa ka je’ets’ek u luk’sa’al jump’éel u Mola'ay Méek'tankaaj wáaj ku p’atik wáaj ku bineltik u ya’abil u máakilo’obe’, wa le a’almajt’aan ma’ táan u jets’ik ka meyajnak u jeelo’oba’, mix ka meenta’ak uláak’ yéeybalo’obe’, u mola’ayil a’almajt’aanil le Péetlu’umo’obo’ yaan u jóok’siko’ob ich le kajnáalo’obo’ le u múuch’tambalil méek’tankaajo’obo’ kun ts’o’oksiko’ob u jatsk’iinil le meyajilo’; le múuch’tambalilo’oba’ yaan u meyajta’al tumen le jaytúul máak jets’a’an ti’ le a’almajt’aano’obo’, le je’elo’oba’ k’a’ana’an u chíimpoltiko’ob le ba’axo’ob jets’a’an uti’al u jóok’sa’al le jala’cho’obo’;

II. Le méek’tankaajo’obo’ yaan u yaantal ti’ob béeytalil a’almajil yéetel yaan u meyajtik u ba’albalil je’el bix jets’a’an ti’ le a’almajt’aano’obo’.

Le mola’ay méek’tankaajo’obo’ yaan u yaantal u béeytalil ti’ob uti’al jóok’sik, je’el bix u ya’alik u a’almajt’aanilo’ob méektankaaj k’a’abet u jóok’sa’al tumen U Péetlu'um jatsk'iinmeyajil a'almajt'aane’, u jeets’il polis yéetel noj jala’chil, u belbest’aanil, t'i'it'besajilo’ob yéetel u jeets’ilo’ob tsolmeyajilo’ob ich tuláakal u méek’tampáajtalil, ka u nu’ukbes u tsolmeyajil u jala’chil méek’tankaaj, ku belbest’aantiko’ob u meyajilo’ob, u beelkankilmeyajo’ob, u jets’meyajo’ob yéetel ajmeyajkaajo’ob ich u béeytalil yéetel u kanáantik u táakpajal lu’unkabil yéetel kajnáalil.

U tuukulil le a’almajt’aan ku jets’ik le xóot’ts’íib ts’o’ok u máano’ leti’ u jets’ik:

a) U chuunt’aanil nojtáambal u tsolmeyajil kaaj tu táan méek'tankaaj yéetel u tsolbeelankil tsolmeyajo’, táakpaja’an xan u nu’ukulil ma’ éejenil yéetel u mola’ayilo’ob uti’al u xu’ulsik ba’atelil ich u tsolmeyajil yéetel ti’ uláak’o’ob, yéetel u meyaj ich junkeetil, ts’áaj ojéelalil, multunt’aan yéetel toj a’almajil.

b) Ti’ le ba’ax k’a’abet u ch’a’at’aan u ka'ajaats ti' le u yóoxjaats máak táakpaja'ano'obo' ti’ u mola’ay méek’tankaaj uti’al u ya’aliko’ob ts’okt’aanil ku k’askúuntik u ba’albalil méek’tankaaj wáaj uti’al u meenta’al ba’alo’ob wáaj mok’t’aano’ob ku táakbesik le méek’tankaajo’ yóok’olal jump’éel jets’k’iin maas ya’ab ti’ u jetsik’iinil le Mola’ay Méek’tankajilo’;

c) Le nojtáambal belbest’aano’ob k’a’ana’an uti’al u meenta’al k’axt’aanilo’ob ku jets’ik le III yéetel IV jatsaljaatsilo’ob ti’ le jatsts’íiba’, bey xan u ka’axóot’ts’íib ti’ le VII jatsaljaatsil ti’ le 116 jatsts’íib ti’ le Noj A’almajt’aana’;

d) U tsolbeelankil yéetel bix kun u meent u meyaj wáaj u kuuch u noj jala’achil péetlu’um ti’ u ajmeyajkaajil, lekéen p’áatak mina’an le k’axt’aano’ob k’a’ana’ano’, u péetlu'um jatsk'iinmeyajil a'almajt'aano’ lekéen u yil jump’éel méek’tankaaj ma’ táan u béeytal u meentik wáaj u ts’áajiko’; ti’ lela’, k’a’ana’an u yáax k’áata’al tumen le mola’ay méek’tankaajil k’a’ana’ano’, chíimpolta’an tumen u jach p’íitile’ ka'ajaats ti' le u yóoxjaats máak táakpaja'ano'obo'; yéetel

e) Le jets’t’aano’ob k’a’ana’an ti’ le méek’tankaajo’obo’ mina’an ti’ob le jeets’il wáaj belbéest’aanilo’ob k’a’ana’ano’.

U péetlu'um jatsk'iinmeyajilo’ob a'almajt'aane’ yaan u jóok’siko’ob u belbest’aanil kun jets’ik beelankilmeyajo’ob tu’ux ku kaxan nu’ukbesbil ba’atelilo’ob kun yantal ti’ méek’tankaajo’ob yéetel u noj jala’achilil péetlu’um wáaj ich le ba’alo’ob ku taasa’al tumen le ba’ax ku jets’ik le kóonts’íibo’ob c) yéetel d) ts’o’ok u máana’;

III. Le Méek’tankaajo’obo’ yaan u yantal tu kuucho’ob u meyajta’al yéetel le ba’alo’ob ka’ana’an ti’ tuláakal máako’oba’:

a) Uk’be’en ja’, drenaje, alcantarillado, u meyajta’al yéetel u meyajtik u éek’ ja’ilo’ob;

b) U sáasilil táankaaj;

c) U mo’olol, u mu’uch’ul, u bisa’al, u meyajta’al yéetel u yila’al tu’ux kun ts’áabil tu ts’ookil u yaalab ba’alo’ob;

d) K’íiwikil koonol yéetel u kúuchilo’ob paaklan koonol;

e) U kúuchilil tu’ux ku mu’ukul máak;

f) U kúuchil u kíinsa’al ba’alche’ob uti’al u ko’onol u bak’elil;

g) Bejo’ob, k’íiwiko’ob yéetel u kúuchil u pa’ak’al jats’uts xíiwo’ob yéetel u ba’alilo’ob;

h) U kanáambalil kaaj, je’el bix jets’a’anil ti’ le jatsts’íib 21 ti’ le Noj A’almajt’aana’, táanilbenkanan méek’tankaaj polisil yéetel transito; yéetel

i) Tuláakal uláako’ob kun jets’bil tumen u Péetlu'um Jatsk'iinmeyajilo’ob A'almajt'aan wa bey u k’áatik u lu’umilo’obo’ yéetel socio-economicas ti’ le méek’tankaajo’obo’, beyxan u béeytalil u tsolmeyajil yéetel u kaláantik u taak’inil.

Yéetel mix jump’éel k’aasil ich u a’almajbéeytalil, uti’al u meenta’al le meyajo’ob wáaj u meyajtik le meyajil yaan tu kuucho’, le méek’tankaajo’obo’ yaan u meentiko’ob le jets’a’an tumen le nojlu’um a’almajt’aan yéetel péetlu’um a’almajt’aano’obo’.

Le méek’tankaajo’obo’, yáax ch’a’at’aan ken u meent ich u mola’ay méek’tankaajo’ob, je’el u béeytal u paaklan meyajo’ob yéetel u nupikubáajo’obe’ uti’al u meyajil ma’alob ts’áajiko’ob le ba’alo’ob k’a’ana’an ti kaaj wáaj u béeytalil u meyajtiko’ob u kuuch k’a’ana’ano’. Ti’ le je’ela’ yéetel ti’ u múuch’kabil le méek’tankaajo’ob ti’ ka’ap’éel Péetlu’umilo’ob wáaj maanal ti’, k’a’ana’an u yaantal ti’ u ts’okt’aan u Péetlu'um Jatsk'iinmeyajil A'almajt'aan k’a’ana’ano’. Beyxan wa u k’áat le mola’ay méek’tankaaj k’a’ana’an ti’ob, je’el u béeytal u meentik mokt’aano’ob yéetel le péetlu’umilo’ uti’al le je’ela’, tu náapulil wáaj yéetel le mola’ay k’a’ana’ano’, ka u ch’a’ meyajt ich u jats k’iino’ob ti’ jump’éel le je’elo’oba’, wáaj beyxan ka u meyajt wáaj u meent yéetel u yila’alo’ob tumen le péetlu’umo’ yéetel u láayli’ méek’tankaajo’;

Le máasewal kaajo’obo’, ich u méek’tankaajilo’obe’, je’el u béeytal u paaklan meyajo’ob yéetel u nupikubáajo’ob je’el bix yéetel ba’ax ku taasik tu paach le ku jets’ik le a’almajt’aano’obo’.

IV. Le méek’tankaajo’ob yaan u jáalk’ab tsolmeyajtik u ba’albalil, lela’ yaan u meenta’al u náajalil le ba’albailo’ob yaan ti’ob, bey xan le bo’olilo’ob yéetel u jeel náajalo’ob ku je’ets’el ti’ tumen u jatsk'iinmeyajil a'almajt'aano’ob, bey túun xane’:

a) Yaan u k’amiko’ob le bo’olilo’ob ich le je’ela’ ti’ yaan le tasa adicionalo’obo’, le jets’a’an tumen le péetlu’umo’ob yóok’ol ba’albalil ma’ peekilo’ob, fraccionamiento, jaatsil, mu'uk'a'ankuunsaj, máansajilo’ob yéetel u ma’alobkuunsa’al bey le yaan ti’ob bey chuunil u k’e’exel u tojol le ma’ péekilo’obo’.

Le méek’tankaajo’obo’ je’el u béeytal u meentiko’ob k’axt’aano’ob yéetel le péetlu’umo’ uti’al u ch’a’ik u meent wajayp’éel meyajilo’ob yaan ba’al u yil yéetel u tsolmeyajil le bo’olilo’oba’.

b) U táakpajalilo’ob u nojlu’umil México, yaan u meyajta’al tumen Múuch’péetlu’umilo’ob le Méek’tankaajo’obo’ je’el bix u jets’ik U Péetlu'um Jatsk'iinmeyajil A'almajt'aan ti’ u chunt’aanilo’ob, bajux yéetel u jets’k’iinilo’ob ti’ jujunja’ab.

c) Le náajalo’ob ku taalo’ob ti’ u beeta’al u meyajil táankaajilo’ob yaan tu kuucho’.

Le nojlu’um a’almajt’aano’obo’ ma’ táan u nakik u béeytalil le péetlu’umo’ob uti’al u je’ets’el le bo’olilo’ob jets’a’an ti’ le kóotsts’íibo’ob a) yéetel c), ma’ táan u ts’a’abal ma’ bo’olilo’ob ich le je’elo’oba’. Le péetlu’um a’almajt’aano’ob ma’ táan u jets’iko’ob u luk’sa’al wáaj u yáanta’al máako’ob wáaj mola’ayo’ob tu yóok’ol le bo’olilo’obo’. Chéen u ba’albalil kaaj ti’ u múuch’péetlu’umil México, ti’ Péetlu’umo’ob wáaj Méek’tankaajo’ob, ma’ táan u bo’olo’ob, je’ele’ chéen wa le ba’albalilo’ob je’ela’ ku k’a’abetkuunsa’al tumen ma' méek'tantbil mola'ayil wáaj tumen ma’ uti’al kaajo’obi’, yéetel je’el ba’axak k’aaba’ile’ uti’al u tsolmeyajil wáaj uti’al u meyajil mixba’al yaan u yilo’ob yéetel u meyajta’al kaajo'.

U mola’ayilo’ob méek’tankaajo’obo’, ich u béeytalil u meyajo’obe’, yaan u ya’aliko’ob ti’ U Péetlu'um Jatsk'iinmeyajil A'almajt'aan u chanbo’olilo’ob yéetel u jets’bo’olilo’ob k’a’ana’an u beeta’alo’obo’, páajtalilo’ob, bo’olil ti’ utskinajilo’ob yéetel u tablail ti’ valores unitarios ti’ lu’um yéetel ti’ meyajo’ob kun k’a’abetkunsbil uti’al u k’áata’al u bo’olil tu yóok’olal ba’albalil ma’ péekilo’.

U Jatsk'iinmeyaj A'almajt'aanil le péetlu’umo’obo’ yaan u jets’iko’ob u ya’almajt’aanilo’ob ti’ k'antaak'ino’ob le méek’tankaajo’obo’, yaan u xak’alta’al yéetel u xak'alkaxanta’al u xuptaak’in kaaj. U pa'atuukulilo’ob le xuptaak'ino’obo’ yaan u je’ets’el tumen u mola’ay méek’tankaajo’ob yéetel u chuun le k'antaak'ino’ob yaan ti’obo’, bey xan k’a’abet u yoksiko’ob ichil, u xuul u náajalilo’ob p’aytsolta’an ti’ le bo’olmeyajo’ob ku k’amiko’ob u ajmeyajkaajilo’ob méek’tankaajo’obo’, je'el bix jets'a’anil ti’ u 127 jatsts’íibil le A'almajt'aano'.

Le taak’ino’ob yaan ti’ u xokba'albalil méek'tankaaj yaan u meyajta’al tu náapulil tumen u mola’ay méek’tankaajilo’ob, wáaj tumen le máax kun u jets’o’obo’, je’el bix jets’a’an ti’ le a’almajt’aano’;

V. Le méek’tankaajo’obo’, ich u chunt’aanil u ya’almajt’aanilo’ob nojlu’um yéetel péetlu’umo’ob yaan ba’al u yilo’ob yéetele’, yaan u yantal u béeytalil ti’ob uti’al:

a) U pa’ajo’oltik, chimpoltik yéetel u tsolmeyajtik le ja’atsalilo’obo’ yéetel u pa'atuukulilo'ob u mu'uk'a'ankuxtal nojkaajo'ob.

b) U táakpajal ti’ u patjo’olta’al yéetel u tsolmeyajil u kanáantbil lu’umilo’ob.

c) U táakpajal uti’al pa’ajo’olta’al u pa'atuukulilo'ob u mu'uk'a'ankuxtal péetkaajo'ob, lelo’oba’ yaan u keet yaantalo’ob yéetel u noj pa'atuukulilo'ob tu yóok'olal le ba’alo’oba’. Wa le nojlu’um wáaj u Péetlu’umilo’ob ku meentiko’ob pa’ajo’olil ti’ u mu'uk'a'ankuxtalil péetkaaje’ k’a’abet u je’ets’el u táakpajal le méek’tankaajo’obo’;

d) U ts’áaj páajtalil, pets’meyajil yéetel u kanantik u k’a’abetkuunsa’al le lu’umo’, ich u béeytalil u meyaj, ich u lu’umilo’ob u méek'tampáajtalilo’ob;

e) U jupikubáaj uti’al u no’ojbesa’al u ti’alinta’al u lu’umil kaaj;

f) U ts’áaj páajtalilo’ob yéetel sipit óolalo’ob, uti’al u meenta’al meyajo’ob;

g) U táakpajal uti'al u jóok'sa'al yéetel u tsolmeyajta'al u báak'kanáanil sijnáal kúuchilo'ob, yéetel uti'al ka beeta'ak yéetel ka jets'meyajta'ak u tsolmeyajilo'ob jets't'aan tu yóok'olal.

h) U jupikubáaj uti'al u pa'ajo'olil yéetel u jets'meyajil u tsolmeyajilo'ob u púuta'al máak, chéen wa tumen le je'elo'obo' ku péek óoltiko'ob u kúuchkabalilo'ob; yéetel

i) U máak'antik k'axt'aano'ob uti'al ka tsolmeyajta'ak yéetel ka kanáanta'ak le nojlu'um kúuchkabalo'obo'.

Uti’al le je’elo’oba’ yéetel je’el bix u jets’ik le óox xóot’ts’íib ti’ u 27 jatsts’íibil le Noj A’almajt’aana’, yaan u jóok’sa’al belbest’aano’ob yéetel jeets’ilo’ob ti’ le tsolmeyajo’ob k’a’ana’ano’obo’;

VI. Wa ka’ap’éel wáaj maanal ti’ ka’ap’éel kúuchil nojkaajo’ob yano’ob ich u lu’umil méek’tankaajo’ob ti’ ka’ap’éel wáaj maanal ti’ ka’ap’éel péetlu’umilo’ob ku meentiko’ob wáaj taak u meentiko’ob jump’éelili’ lu’um, le múuch’péetlu’umilo’, le péetlu’umilo’ob yéetel méek’tankaajo’ob oka’ano’obo’, ich u béeytalil u meyajo’obe’, yaan u tso’olol yéetel yaan u múuch’ belbest’aanta’al yéetel ti’ u paaklan jóok’ol táanil le kúuchilo’oba’ je’el bix jets’a’an ti’ u a’almajt’aanil nojlu’um ti’ le je’ela’.

VII. Le táanilbenkanan poliso’ yaan u yaantal tu k’ab u jala’achil méek’tankaaj, je’el bix u jets’ik u Ya’amajt’aanil U Kanáambalil Kaaj ti’ Péetlu’um. Le je’ela’ yaan u chíimpoltik u t’aanil U Noj Jala'achil Péetlu’um ti’ le ba’alo’ob kun máansbil ti’ lekéen u yil jach k’a’ana’ano’ wáaj tu yóok’olal yaayaj k’askunsa’al ti’ u jets’ óolal kaaj.

U Jala’achil Nojlu’ume’ yaan u yantal tu k’ab le fuerza públicao’ le tu’ux mantats’ yano’ wáaj chéen u jats k’iino’ob yanilo’obi’;

VIII. U ya’almajt’aanilo’ob Péetlu’umo’obe’ yaan u yoksiko’ob u chuunt'aanil jatsaljaats e'esaj yéeybalil ich u yéeyil u mola’ay méek’tankaajo’ob ti’ tuláakal le méek’tankaajo’obo’.

U ch’a’at’aanilo’ob meyaj ich le méek’tankaajo’ob yéetel u ajmeyajo’obe’, yaan u chíimpolta’al tumen le a’almajt’aano’ob ku jóok’sa’alo’ob tumen u jatsk'iinmeyajil a'almajt'aano’ob ti’ le péetlu'umilo’obo’, je’el bix jets’a’an ti’ u 123 jatsts’íibil le noj a’almajt’aana’ yéetel le u belbest’aanilo’obo’.

IX. Luk’sa’an.

X. Luk’sa’an.