GUI’CHI’RO’ BIA’RA RIAPA’ XQUENDA CA BINNI NABEZÁ NDAANI’ GUIDXI RO’ ZAGUITA (MEXICU)
Gui’ chi’ ro’ bia’ ni gucua’ lugui’ chi’ ro’ xti’ Guidxi ro’ lu5 xi beu febrero iza 1917
Ra bidxaa diidxa’ ne gucua’ lu DOF 27-05-2015
Diidxa’ Lá Gayu’
Ca Guidxi Ro’ Liibilisaane Guidxi Ro’ Zaguita (Mexicu) Ne Guidxi Ro’
Ndaga 115. Guirá’ ca guidxi ro’ liibi lisaane guidxi ro’ zaguita (mexicu) la?, napa cani xi gacacani ti guidxi ra guidaagulisaa binni ne ganda cuica xaique xquidxica’, ne cada tobi de laacani la?, naquiiñe’ guihuini paraa nga riniti o riluuxe lu xlayuucani, ne ca guidxi huiini xti’ cani ca la?, napa xi gapacani ti xaique, casi ná ca diidxa’ ni ca xaguete ri’:
I. Guirá’ca guidxi huiini xti’ ca guidxi ro’ ca la?, napa cani xi gapacani ti xaique ni cui guidxi, ne laaca zapa cani xcaadxi xaique ni guni dxiiña’ ndaani’ yoo lahui’ xtini, huaxa ra cui cabe xcaadxi xaique ri la?, diidxa’ ro’ bia’ nga cuaqui’ pabia’ nga guiu. Ne ra gudii gui’chi’ ro’ bia’ ri’ xtipa’ ca xaique xti’ ca guidxi huiini ca la?, ma que ziudi xti’ binni o xti’ xaique ni guzuhua lu xtiidxa’ cabe, pa gacaladxi cabe guinaaba cabe xiixa xaique ro’ xti’ guidxi ro’ xti’ cabe ca. Ca xaique xti’ ca guidxi huiini que?, ne xcaadxi xaique ni runi xhiiña’ guidxi huiini que la?, ma que zanda di guibicabe xti’ bieque lu iza ni zeeda que?, ti ganda gaca cabe xaique guidxi huiini que xti’ bieque.
Ca binni ni gulii cabe gacaca tobi de ca xaique, xti’ ca guidxi huiini ca, o pa chu’ tuuxa xaique cui laacabe gacacabe xaique guidxi la?, o gacacabe tobi de ca xaique ni runi dxiiña’ ndaani’ yoo lahui xtini la?, ma que zanada di cui cabe laaca gacaca xaique xti’ bieque lu iza ni zeeda que. Guirá’ ca xaique xti’ ca guidxi huiini, laapeca’ sa’ niru’ ca lu xhiiña’ guidxi la?, que zanda di guibi cabe checabe cue tuuxa binni ni gacaladxi gaca xaique, huaxa ca binni ni guyee cue ca binni ni gudxite ti ganda gaca xaique que la?, zanda quite ti ganda gaca xaique guidxi, huaxa pa biu cabe bi’ni’ cabe xhiiña’ xaique ni guyee cabe cue que nga ma que zanda di’.
Guirá’ ca diidxa’ ro’ bia’ xti’ ca guidxi ro’ ni liibisaane guidxi ro’ zaguita (mexicu) la?, napa cabe xi guni cabe ca dxiiña’ ra guibi xaique guidxi xti’ cabe ne laca zaqueca ca binni ni cuine ca xaique ri’, cada izá nga gacani huaxa naquiñe’ qué chi gacani jmá’ de chonna izá. Ca binni ni gulaa laacabe ti ganda quite ne chine cabe de guenda xaique ca nga partidu ni nuu cabe lu ne pa co’ la?, laca zanda guni ca partidu dagulisaa ni que zanda gaca cabe ni nga pa’ laacabe ma biree cabe lu ca dxiiña’ xti’ ca partidu ni guyuu cabe lade que. Jma de galaa de ca xaique ni runi dxiiña’ ndaani’ ca yoo ro’ ra ria’ diidxa’ bia’ xti’ ca guidxi huiini ca la?, zanda guseegu cabe ti yoo lahui’ xti’ ca guidxi huiini ca, ne laaca zanda guini’ cabe de que ma gastini la?, ne guxha cabeni ma guni’ o ni ma bi’ni’ tobi de ca xaique ni runi dxiiña’ ndaani’ ni que?, ti pa guca xiixa guenda naxoo de cani ca lu ca diidxa’ bia’ xti’ ca guidxi huiini ca la?, napa ca xaique ca xi guzuhuinica’ guirá’ ca xiixa ni guluinaca ti guihuini de que dxandi gucani, (sic DOF 03-02-1983) ne laaca naquiiñe gusisaca cabe xtiidxa’ cabe ti guía lu ca diidxa’ ni chi gaca que.
Pa chu’ tuuxa xaique ni runi dxiiña’ ndaani’ ca yoo lahui’ xti’ ca guidxi huiini ca guiadxa ca lu xhiiña’ ca la?, ca binni ni guyee cue cabe que nga guiu guni xhiiña’ cabe, o pa co’ la?, ma gacani casi nabaqui’ diidxa’ ro’ bia’.
Pa gueda guixa guenda riapa’ ne ti guenda xaique xti’ ti yoo lahui’ o pa gaxti’ xaique ni guni dxiiña’ ndaani’ cani, ne pa diidxa’ bia’ guini’ de que nin ca, ca binni ni guyee cue cabe que, que zanda chu’ guni dxiiña’ ndaani’ni o que gaca di dxiiña’ ra cui cabe xti’ xaique la?, ma ca xaique ro’ ni runi dxiiña’ ndaani’ ca yoo ro’ ra ria’ diidxa’ bia’ xti’ ca guidxi huiini xticabe ca guini’ de que chu’ xti’ binni guni o guduuxe dxiiña’ ni biaana ndahui que?; ca binni ni guni ca dxiiña’ ri la?, diidxa’ ro’ bia’ nga guini’ pabia’ nga chu’, ne cani chu’ guni xhiiña’ guidxi ca la?, napa cabe xi guni cabe cani guini’ ca xcaadxi xaique ni runi dxiiña’ ndaani’ yoo lahui que;
II. Ca yoo lahui xti’ ca guidxi huiini ca la?, zaca cani ti yoo nandxo’ ne xtale guenda ne zapani ca xtini casi nabaqui’ diiddxa’ ro’ bia’.
Ca xaique ro’ ni runi dxiiña’ ndaani’ ca yoo lahui’ xti’ ca guidxi huiini ca la?, laaca zanda guni cabe xiixa diidxa’ bia’, ni gusiene ca binni ni nabeeza ndaani’ni ca, ne gusiene ca gendarme xtini ne ca xcaadxi xaique ni runi dxiiña’ ndaani’ ca yoo lahui xti’ ca guidxi huiinica ne ca diidxa’ bia ni cue cabe ca la?, zunini xhiiña’ni de ra rugaandasi xtipa’ xti’ ca guidxi huiini ca, ti ganda chu’ ca guidxi huiini ca jneza ne sin ti guenda naxoo.
Cani racaladxi ca diidxa’ bia’ ni biete lu ca ndaga diidxa’ ca luguia ca la?, can ndi nga ni raca ladxini gaca’:
a) Caneeza ni iquiiñe ca xaique ni runi dxiiña’ ndaani’ ca yoo lahui’ xti’ ca guidxi huiini ca la?, zacacani nayado’ ne napa xi gapa cani ti ti yoo ni cue xia ti guenda naxoo, huaxa ra gaca ca ra guireexia ca guenda naxoo ca la?, zacacani nayaa, jneza la?, ne neza lu binni;
b) Ca ra iquiiñe xtiidxa’ ca xaique ni runi dxiiña’ ndaani’ ca yoo lahui xti’ ca guidxi huiini ca, casi ra guiree xia ti guenda naxoo ni guniná cani napa guidxi huiini que o ra gudii xtiidxa’ cabe lu ti xiixa ni naquiiñe guni guidxi huiini que;
c) Ca diidxa’ bia’ ni guini’ xi gaca de ca ni cuzete ca ndaa VII xti’ ndaga 116 xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’;
d) Que zanda di guiu xaique ro’ xti’ guidxi ro ni nuu ca guidxi huiini ca lu na ca, guni dxiiña’ ndaani’ni pa caru gutaagu xtiidxa’ cabe, ne pa caru gutaagu xtiidxa’ cabe la?, ca xaique ro’ ni ruzuhua lu xtiidxa’ ca binni guidxi ni nabeeza ndaani’ ca guidxi huiini ca la?, zani’ ca’ de que, que zanda di gaca xiixa dxiiña’ ndaani’ cani ti caru guidaagu diidxa’ que; ne pa gacaladxi cabe de que xaique xti’ guidxi ro’ ca guni xiixa dxiiña’ ndaani’ ca guidxi huiini que la?, napa xi gudii xtiidxa’ jma de galaa de ca xaique ni runi dxiiña’ ndani ca yoo lahui’ xti’ ca guidxi huiini que, ne.
e) Ca yoo lahui xti’ ca guidxi huiini ni que gapa xiixa gui’chi’ o xiixa diidxa’ bia’ ni gului laaca xi gunica’.
Ca xaique ni ruzuhua lu xtiidxa’ ca binni guidxi xti’ ca guidxi huiini ca la?, zabee ca diidxa’ bia’ ni cuaqui’ ca neeza ni gacane guiree xia ca guenda nagana ni chu’ lade ca xaique xti’ guidxi huiini ca ne ca xaique xti’ ca guidxi ro’ ni nuu cabe lu que, ti pa guizaca cani ca lu ca ndaa c) ne d) ni biete luguia ca;
III. Ca yoo lahui’ xti’ ca guidxi huiini ca la?, napa cabe xi gapa cabe cani chi guiete xaguete ri’:
a) Nisa bize, drenaje, ra guiaba’ nisa beñe, ra guía ca nisa yuudxu xti’ cabe ti ganda iquiiñe cabeni xti’ bieque;
b) Gapacani biaani’ ndaani’ cani.
c) Guia ndaani’ cani, ne gudopa xquiixi cani, ne che cani xti’ ra yoo ti iquiiñe cani xti’ bieque;
d) Gapa cani luguiaa huiini la ne luguiaa ro’.
e) Gapa cani yoo ba’.
f) Ra chi gata guiixi.
g) Neeza ra ganda tiidi binni guidxi, ti parque ne ti jardín;
h) Chu’ dxu’ ni gapani ti que chu xiixa guenda naxoo, casi nabaqui’ ndaga 21 xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’.
i) Ne guirá’ ru’ ni guini’ ca xaique ro’ ni ruzuhua lu xtiidxa’ cabe que?, ne laca naquiiñe guihuini pabia’ layu napa cabe ne pabia’ bidxichi nga iquiiñe cabe, ti ganda guni cabe xhiiña’ guidxi huiini xti’ cabe.
Ca xaique xti’ ca guidxi huiini ca la?, cadi na cabe ti ma bidii gui’chi’ ro’ bia’ ri laacabe xtipa’ la?, ma zanda guni cabe ni gacaladxi cabe, laaca naquiiñe chinandacabe ca diidxa’ bia’ xti’ guidxi ro’ zaguita (mexicu) ne lu diidxa’ bia’ xti’ guidxi ro’ ni nuu cabe lu ná que.
Pa gacaladxi ca xaique ni runi dxiiña’ ndaani’ ca yoo lahui xti’ ca guidxi huiini ca guidaagu lisaa ca ti ganda gunica’ xhiiña’ ca jneeza ne nayaa la?, zanda guni cani. Ne pa gacaladxi chupa o jma xaique xti’ ca yoo lahui’ xti’ ca guidxi huiini xti’ ca guidxi ro’ ca guidaagu lisaaca ti ganda guni ca xhiiña’ ca jneza ne nayaa do’ la?, naquiiñe’ gudii xtiidxa’ ca xaique ni runi dxiiña’ ndaani’ ca yoo ro’ ra ria’ diidxa’ bia’ xti’ cabe. Ne pa laca gacaladxi ca xaique xti’ ca yoo lagui’ xti’ ca guidxi huiini ca gutaagu ne ca diidxa’ ne guidxi ro’ la?, zanda, ti xaique ro’ xti’ guidxi ro’ ca guiaana ga guidxi huiini que lu ná o laca zanda guidaagu lisaacabe ti guni cabe dxiiña’.
Ca guidxi huiini huala’dxi ca la?, zanda guidaagu lisaa cabe ti guinaaba cabe cani cayaadxa laacabe, huaxa naquiiñe guni cabe casi nabaqui’ diidxa’ ro’ bia’.
IV. Ca xaique ro’ xti’ ca yoo lahui xti’ ca guidxi huiini ca la?, laacani nga quixhe cani pabia’ bidxichi nga iquiiñe cani, ne laca laacabe nga guya’ cabe xi gunine cabe ca bidxichi ni cue ca xaique ni ruzuhua lu xtiidxa’ ca binni nabeeza ndaani’ ca guidxi huiinni ca, ne pa co’ la?, zaca ca ndi’:
a) Laaca zacaacabe ca bidxichi huiini ni cue guidxi ro’ xti’ cabe, ti ganda guchaa cabe cani chi iquiiñe cabe.
Ca yoo lahui’ xti’ ca guidxi huiini ca la?, zanda gutaagu xtiidxa’ ne cabe ca guidxi ro’ xti’ cani ca, ti ganda guni cani xhiiña’ cani.
b) Ca dxiiña’ ni chi guni ca xaique ro’ xti’ zaguita (mexicu), ndaani’ xiixa guidxi huiini ca la?, guidxi ro’ zaguita ( mexicu), nga quiixe ca dxiiña’ ni gaca , ne bia’ bidxichi cue ca xaique ro’ ni ruzuhua lu xtiidxa’ ca binni ca nga guini’ pabia’ guiaxa cabe.
c) Ca bidxichi ni cue ndu ca dxiiña’ ni guni cabe.
Ca diidxa’ ro’ bia’ xti’ guidxi ro’ zaguita (mexicu) la?, que zanda di ucuezadxini ca guidxi ro’ liibi lisaaneni ca, ra gunica’ ni ná ca ndaa a) ne c) ne que zanda di guni cani xiixa. Ca diidxa’ bia’ xti’ ca guidxi ro’ liibilisaane guidxi ro’ zaguita (mexicu) la?, que zanda di gapani xiixa diidxa’ ra guini’ni de tobi zanda quixheni guinaabani la? ne xtobi co’. Cani que zanda quiixhe zaca cayuni dxiiña’ nga cani napa guidxi ro’ ne cani napa ca guidxi huiini ca, huaxa pa binni zacasi iquiiñeni nga quiixhe, jma pa chi iquiiñeneni lu dxiiña’ xti’.
Ca xaique ni runi dxiiña’ ndaani’ ca yoo lahui’ xti’ ca guidxi huiini ca la?, zanda guseenda cabe ti gui’chi’ ra nuu ca xaique ro’ ni ruzuhua lu xtiidxa’ cabe ra guini’ cabe pabia’ racaladxi cabe guiaxa ti xiixa ni chi guitiiñe cabe xti’ guidxi, ti ganda guidxela cani iquiiñe xquiidxi cabe.
Ca xaique ro’ ni ruzuhua lu xtiidxa’ ca guidxi huiini que la?, zabee cabe diidxa’ bia’ xti’ ca guidxi huiini ca, ti ganda ugaaba cabe pabia xpidxichi. Ca xaique ni runi dxiiña’ ndaani’ ca yoo lahui ca nga guini’ pabia’ xpidxixhi xquiidxi huiini ca’ guiree, huaxa niru do’ naquiiñe guya’ cabe pabia’ bidxichi riu ndaani’ xquidxi huiini cabe, ne ra guni cabe guichi’ de pabia’ xpidxichi xquiidxi huiini cabe guiu ne guiree la?, napa cabe xi ucaacabe pabia’ riaxa ca binni ni runi dxiiña’ ndaani’ ca yoo lahui’ xti’ cabe, huaxa naquiiñe chinanda cabe cani ca lu ndaga 127, xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’.
Ca bidxichi ni gapa ca yoo lahui xti’ ca guidxi huiini ca la?, casi pe ná cabe iquiiñe cabe ni la?, zanda, o pa nabaqui’ cabe tu iquiiñeni la?, napacabe xi chinanda cabe ni ná diidxa’ bia’;
V. Ca diidxa’ ro’ bia’ xti’ guidxi ro’ zaguita (mexicu) ne diidxa’ bia’ xti’ ca guidxi ro’ ni nuu ca guidxi huiini ca lu naaca la?, laacani nga cuaqui’ cani, ni guni ca xaique xti’ ca guidxi huiini ca:
a) Guini’ cabe xi guirá’ caquiiñe xquiidxi cabe, ne ucaacabe pabia’ layu xti’ cabe;
b) Guiucabe lu ca dxiiña’ ra guiapa’ ca guixhi, layu ne ca nisa do’ xti’ cabe;
c) Guiucabe lu guirá’ xixe dxiiña’ xti’ xquiidxi huiini cabe, huaxa ca dxiiña’ ni gaca ca la?, naquiiñe chu’ neni tobisi ca dxiiña’ ni maca nexhe gaca. Ra gacaladxi ca xaique huiini ne ca xaique ro’ xti’ guidxi ro’ zaguita (mexicu), guni xiixa gui’chi’ yachi’ ti gande guiree xiixa dxiiña’ ti guni binni la?, naquiiñe cu’ cabe ca guidxi huiiini ca;
d) Gudii xtiidxa’ cabe xi guni ca binni ni chi guni dxiiña’ xti’ xquidxi huiini cabe que?, ne guya’ cabe xi guirá’ cayaca ndaani’ guidxi huiini xti’ cabe, ne de ra rugandasi xtipa’ xti’ cabe nga guni cabeni;
e) Guiu cabe lu ca dxiiña’ ra guiapa’ layu ni nuu ndaani’ guidxi;
f) Gudii cabe gui’chi’ binni ti ganda ucui liidxi;
g) Guiu cabe lu ca dxiiña’ ra guiapa’ ca yaga huiini xti’ ca guixhi’ xti’ cabe, ne lu ca dxiiña’ ni gacane guidxi xti’ cabe guirooba’ casi cani ma biete ca;
h) Guya’ cabe ne cu’ rua’ cabe lu ca dxiiña’ de ra rie binni lu carru, pa cadi cayuni ca binni ca xhiiña’ ca jneza, ne.
i) Gutaagu xtiidxa’ ne cabe ca xaique ro’ xti’ zaguita (mexicu), ti ganda gaca xhiiña’ guidxi jneza, ne ti guiapa’ ca layu xti’ guidxi ro’ zaguita (mexicu).
Ra gaca ca dxiiña’ ni biete ri la?, jma pe sicuru nga chinandani casi ca lu guionna ndaga diidxa’ xti’ ndaga 27 xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’, ti laa ma nabaqui xi gaca xa de ca layu xti’ guidxi ro’;
VI. Pa chu’ chupa luguiaa huiini ndaani’ ca guidxi huiini ca la?, gacaladxi ca ucuica’ yoo huiini ra gutooca’ xiixa la?, ca guidxi huiini ne ca guidxi ro’ xti’ cani ca la?, napa cani xi gaca cani tobisi ti ganda guni cabe ca dxiiña’ ri jneza ne zaca zinanda cabe casi nabaqui’ diidxa’ ro’ bia’ ni rini’ de ca diidxa’ ri’.
VII. Ca dxu’ ni gapa ca guidxi huiini ca la?, lu naa ca xaique xti’ ca yoo lahui ca nga guiaana cabe ne laa nga guini xi guirá’ zanda guni cabe ni co’, ti ca diidxa’ ro’ bia’ xti’ ca guidxi ro’ ni nuu ca guidxi huiini ca lu naaca ma hulaqui’ zaca. Ne xaique yoo lahui que la?, zuna xtiidxa’ xaique guidxi ro’ xti’ ti guni xhiiña’ xquidxi jneza la?, ne naya.
Lu ná xaique ro’ xti’ guidxi’ ro’ ni rucaa diidxa’ bia’ lu gui’chi ca nga guiaana ca dxu’ ni rapa guidxi;
VIII. Ra cui cabe xaique guidxi xti’ ca guidxi huiini ca la?, napani xi gacani casi nabaqui’ diidxa’ bia’, ca binni ni gacaladxi gaca xaique xiixa guidxi huiini la?, napaca’ xi cuidxica’ o ucaaca riidxi binni che chi guzee lu xqui’chi’ ca.
Ca dxiiña’ ni guni ca binni guidxi ndaani’ ca yoo lahui’ xti’ ca guidxi huiini ca la?, napacani xi chinanda cani ni ná lu ndaga 123 xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’.
IX. Diidxa’ bixa.
X. Diidxa’ bixa.