Yoxebal sjol sbiil

Xchantenel

Yu’el Muk’ Ch’ujkawal

Jukeb swakwinik mantal. Spisil k’op a’yejetik albil sk’oplal ta oxeb swakwinik artikulo li’ta mantalil jun, ja’nax mame ja’uk ta swenta stukel te stsael a’tel ajwaliletik sok tuuneletike, ja’me ya xch’uunik bit’il ay sk’oplal ta mantaliletik sok ja’ chikan into:

I. Te jpas k’op koltajibal jichnanix spisil orabela-a ta sjojk’oel ta xajt’alxajt’ te ejch’enteswane;

Te sk’op ya’eyejal mak ja’ slok’esel ta chajpanel k’opetik te ja’ ay ta swentaik te tribunaletik judicialetike sok yantik snail chajpajibaletik, te mach’a ya yak’ kejae yame sk’an yich’ koltayel manchuk ayuk cha’ uts’inel ta stojol.

II. Te sujawaljun ja’nanix jich te bit’il ay, ja’nax smako te kiristianoetik te k’ejatik ay, stsajtayik te koltajibal sok skanantayel te beluk chapal te ay ta k’ejel yilel ta lek te mulil lebil, manchuk ma xchol spisil te bit’il yal te mantalil mok yak’beyik spasel.

Te Jpas k’op Koltajibal yame slajin xchapel te mulil lebil jich bit’il chapal yu’un te mantalil tojteswane le’ ta oxeb swakwinik sok jukeb swakwinik tsob-a’yej ta muk’ul mantalil.

Teme la yich’ jak’el te beluk pasbil yu’ninel mok yich’ lanmanbel sk’oplal te sbiluk yu’un stukel mok ta stojol sok te yutsilal te k’inaletik, ja’etik, akilaltik sok te’ak’etik ta ch’in lumetik mok ta yolil tejklum melel mok yich’ojik mok sk’ejik te tejklum komon stuntesel, mok ja’ te ch’in lumetik mok skomon stunteselik, ya sk’an x-och ta jun spisil ta snelesel spasel te yakuk yuninik te tsobtejklumetik mok kiristianoetik te chiknajemix sk’oplal sok snael stojol spasel ta lek spisil te beluk sk’an chapel swenta ya yich’ik jilel sk’inalik, ja’nix jich te balumilal sok xchapel ta spasel te beluk k’anbil.

Te bit’il ya yich’ix alel ta xcha’xajt’al mantale mame ya yich’ tsakel ta muk’ ta swenta sk’op ya’yejal stojel spatan lum k’inale.

Te ta koltayel ta chajpanele yame yich’ tojobtesel sk’oplal te ilbanijel tsakel mak utilanel te bit’il albil sk’oplal yu’un te mantaliletike.

Te k’alal ay ya yich’ cholel mulil te bit’il ya yich’ makel mak pojel te bitik ya x-ayan yu’unik stak’inik sok ya’yebeyel slekil te slum sk’inalike, ja’etik ste’el yak’ul slum sk’inalik te jujn bik’it lumetik mak yolil jnaklejetik te ay ta swentaik ta stunesel te bitik ya x-ayan yu’unike, te yajwal k’inaletik mak te wolo tsobol yajwalel k’inal, yame sk’an ya spasbeik sjunil spsisil te yich’oj ta yok sk’abik stunesel te janklejetik mak te yajwal k’inaletike sok sk’anme ya sna’ik lek te bin ja’ tulan sk’oplal ta swenta te yich’elik ta muk’ ta stunesel te slum sk’inalik, ja’ jich bit’il te slekilal sok te bin ya yich’ pasel yu’un te bin albil sk’oplale.

Te k’opetik la yich’ix alel ta yantel párrafo, mame jichuk ya xk’ot ta stojol te manbil k’inal mak ja’ komon k’inal, mak ja’ man k’inal mak yajwal komon k’inal, teme ay kechaj xchajpanel ta snail chajpajibal yu’un, yame xlok’ sk’oplal ay mach’a ya xjil ta swenta, teme ya xk’opoje te mame stak’ yich’ uts’inel bit’il ich’bil ta muk’ sok te yantike sok mame stak’ yich’ makel te mach’a jich ya xk’opoje sok ja’me ch’uunbil xaal teme jich lok’ ta komon nopel ta spisil yajwalel lum mak jich bit’il albil sk’oplal ta xche’bal k’op into.

III. Teme la yich’ k’anel xchapel te yawil olil chapojibaletik j-ak’ch’unel mantaliletik, jkananetik mok j-at’el, te koltayel ja’naxme ya xlik’ ta ilel te beluk chapalix jilel:

a) Swenta chukwane jun chapil mok sujawan ta yalel sok ya slajin chapel talel te jpas k’op, chikan banti sk’an xbajt’ik ma stak’ x-och ta yantik sjunil ich’el k’aal ja’ yu’un ya stak’ yich’ tijel mok stojobtesel, manchukme tsakel uts’inel pasbil ta stojol mok yan, teme ja’ la yich’ pasela-a te k’alal yak ta ilelbeel, teme taot ta uts’inel te mach’a yalo mulil, te aybeel ta slok’esel te beluk boltesbil; ja’nanix jich te snokjibal chajpan muliletik manchuk smak te k’op yu’un tsakel uts’inel te k’alal x-och ta ilel t’unel ta lekbeel Ich’el ta muk’ bit’il xchajpa yu’un te mantalil mok k’anbil jich bit’il k’inal le’ ta xchebal sjok’oel, teme yich’oj pasel ta sbabiale.

Teme la yich’ chajpanel lek te yu’un ma x-och ta chukele te mach’a ya sk’an ya yil xchajpan te bin spasbil te bit’il cholbil mulile, yame stak’ ya yak’ sjunil te ya xju’ ta koltayel teme la spukik ta ilel sk’oplal te mulil la yich’ cholel ta snail chajpajibale. Te mantal june ja’me ya yal bin ya yich’ pasel ta yilel xchajpanel bael.

Ta swenta te ya x-och ta chajpanele yame sk’an lajesel nail te tak’ine ay ta swentae ja’ ta ch’unel te bit’il albil yu’un te smantalil junile, ta slekil chajpanel te bit’il stojel mulile, sjunil stojel te mulile sok sjunil xchajpanele yakuk stak’ jelel mak tup’el, ja’ teme jich ya yal te mantal jun yu’un ta slajesel te tunel tak’ine.

K’alal teme la yich’ tajbel xchajpajibal biluk muliletike, yame sk’an yich’ ich’el ta muk’ te bantik la yich’tilay k’axumtatel mantaliletik, teme ay jich mach’a ya yak’ kejae sok teme ay maba jich yot’an te bit’il la yich’ beintesel ta chajpanel te muliletike sok bit’il la yich’ koltayel, ja’ jich bit’il ay sk’oplal ta pasel. Ja’ ts’into mame stak’ xlok’ sk’oplal te ja’nax juncheb k’aal ya xchajpa smul mach’a ay ta ich’el muk’, mach’atik mato bay stao ya’wilalik mak mach’a ay swokolik, mak ja’ bit’il wokol kuxulik sok sjoy smajtan, mame xcha’ yich’ uts’inel yu’un te mach’a ay ta swentae te mulile;

b) Ta swenta xchapel te jpas k’op te beluk pastiklabil manchuk ma stak’ix ta xchajpanel, lok’emix ta jpas k’op mok patilto xchap jilel ta lek, junaxme buelta lajta xchapel te beluk chapalix talem, sok

c) Teme aybi stao k’axel ta uts’inel te kiristianoetik tema na’bil sba yu’un te jpas k’op;

IV. Te snopjibal kanan ta koltawane jajch’el, ja’nix jich, ay swenta xchapel a’yejetik te mach’atik yaiy uts’inwane ma stak’ yich’ leel yan te bit’il xk’ot ta chapel, yak’beyik ta spasel te k’op mok yich’ chajpanel ta lek. Manchuk teme ma laj ta chapel jich bit’il ya yal te mantalil k’oemix ta nopel te ya sujawan, teme x-ak’bot smak te beluk chapal ta sk’anel, spisil te junetik xk’anbot yu’un te mantalil tojteswane ta jpas k’op kolteywane yame sk’an spas te bit’il albil chapbil ta smakel;

Ma’yuk me sujelal ta lajinel te binti ya stak’ ta pasel mak skoltayel te binti k’anbil ta pasel teme maba tulan sk’oplal jajcheme mak ja’nax yalel k’axumtayel mantalil sk’oplale;

V. Mame xyich’ koltayel mach’a stao smul teme lok’ ta chajpanel yu’un te smule, mak ta xchajpanel k’ot ta nopel yu’unik Tribunal Colegiados de Circuito, jich bit’il ay ta pasel ta mantalil mak ja’ jich bit’il to:

a) Te snopjibal sleel xchapel, swenta smeltsanel a’yejetik ta yalel albilix yu’un yawil olil tsobwane muk’ jchukawaletik, manchuk ja’uk te jtsoblumetik, cholbil ta komon mok Kananlumetik.

b) Te snojpil kanan, te k’alal yich’ k’anel ta banti k’ejel ay te sujawal junetik ta yalel sok xchapel a’yejetik te xlajinot ta chajpanel te jpas k’op albilix ta yawil olil tsobwanejetik kananetik mok muk’ chukawal, ma’yuk ta slektesel yu’un yantik sjunil, Jpas k’op mok yolilal Ich’el k’aal te koltawane lek chapal;

c) Te snopjibal chajpanwane mulil, te k’alal sk’an te sujawaljun te albil ta yalel te jpas k’op bit’il cholbil ta tsoblum mok te spas k’opetik bolmalil, manchuk tsoblum mok ta tejklum j-at’el jtunel te yal te beluk bolob, mok te jpas k’opetik cholnax ay ta komon.

Te jpas k’opetik jchapane muliletik junax ayik ta jtsoblum te sujawal junetik ya stak’ k’anel te jkoltawane chikan banti ay ta xajt’alxajt’, ja’nax te stsobil tsob tejklum, ya xkoltewan ta juinel sk’anel te bitik ay u’ninel, sok

d) Te snopjibal at’elil, jich sk’an te xk’ot ta chapel te bit’il albil ta tsoblejetik ta tejklummetik mok ta tsoblum te lekil chajbanel sok Ich’ a’yej, mok ta yawil olil tsobwanej ta tsoblum te lekil chajbanel sok Ich’ a’ye te at’eletik te mach’atik jxajt’ ta tsoblum;

Te Suprema Corte de Justicia teme yu’un jich ya sk’an te Tribunal Colegiado de Circuito, te Fiscal General de la República, te muliletik te ay swenta yilel te Ministerio Público de la Federación mak ja’ te muk’ul ajwalile, ta sk’anojel yo’tan te Consejero Jurídico del Gobierno, yame stak’ sna’ stojol te ya yich’ kanantayel ta jamalal mach’a xkuchu mulil teme jich pasel ya sk’ane.

VI. Te binti la yich’ix alel ta xk’axeltel fracción, te muk’ul chajpanbil mantale ja’me chikan binti ya stak’ ta pasel sok yantik bitik chajpanbil te ja’me ya yich’ ta muk’ ta spasel ya’telul te Tribunales Colegiados de Circuito mak ja’ te Suprema Corte de Justicia de la Nación ta swenta yu’un ja’ ya slok’es ta xchajpanel;

VII. Te skoltayel lok’el ta jamalal te mach’a maba chajpanbil smule, biluk binti yakal ta beintayel ta chajpanel, teme ay mach’a ya yich’ uts’inel ta yan krisanu yu’un te mulile, mak ay maba ja’ ya xch’uun te chajpanbil mantalile mak ay ma xch’uun binti ya xchajpan tuuneletik, yame yich’ ak’el beel ta stojol Juez de Distrito te banti lumiluk ya xk’ot ta pasele, yame xcholbey sk’oplal te a’tel tuunele, yame xcha’ yich’ k’anbeyel sk’op ya’ayejal yu’un me ya yich’ cha’ a’yel stojol sok yame yich’ tsobel bitik ya stak’ yak’ ta ilel te mach’a xkuch mulil sk’oplal sok te mach’a sleo mulil sk’oplale, yu’un me jich ya staj xchajpajib a;

VIII. Te sujawaljun ya yal te jkoltawanej te chajpanwanej snajk’anel ajwalil mok te yawil olil jtsobwanej junax ta sjoylejal yame xjajch’ ta ilel. Ja’nix jich ya snabey sba te yawil muk’ tsobojibal:

a) K’alal teme ay maba la yich’ xch’uunel sjunilel yu’un te mach’a xkol lok’el ta kanantaybil sok teme yu’unix maba jich ta mantalil mak teme maba nakal ta mantalile.

b) Teme ja’ te beluk chapal na’bil stojol le’ ta sba xchebal sok yoxebal xajt’alxajt’ oxeb swakwinik jtsob mantal ay ta muk’ul mantalil.

Te Suprema Corte de Justicia teme yu’un jich ya sk’an te Tribunal Colegiado de Circuito, te Fiscal General de la República, te muliletik te ay swenta yilel te Ministerio Público de la Federación mak ja’ te muk’ul ajwalile, ta sk’anojel yo’tan te Consejero Jurídico del Gobierno, yame stak’ ya xchol ya st’un te muliletik pasbile.

Te beluk chapalix ma ilbil le’ ta xajt’alxajt’ jilemix, yame xtaot ta ilel ta muk’ tsobojibal at’el komon ta sjoylejal sok te sujawaljun ma x-ak’ot te yutsilaljun chebuk.

IX. Ta swenta sk’op ya’ayejal sjunilel mulil te ya xcha’ yich’ ilel bit’il maba ta mantalil k’oem ta chajpanel sk’oplale sok teme yan ya’yejal k’oem ta nopel ta mantalil mak ay maba toj albil sk’oplal. Teme yu’un tulan sk’oplal ya xk’ot ta ilele ja’me chikan teme yu’un jich pajal ya snojpilal. Te binti ya yich’ pasele ja’me ya yich’ ch’uunel bit’il ay sk’oplal ta mantaliletik, te mame ayuk yan ya’yejal ya xk’ot pasel;

X. Te yantik muliletik ya xcha’ yich’ jojk’oyel sk’oplal, yame stak’ yich’ makel jilel teme jich pasel ya sk’an ta mantalil chajpanbile, ja’ yu’un te banti ya xk’ot ta pasele sok teme jich pasel ya sk’ane, yame sk’an yich’ cha’ ilel sok nopel yu’un me lek pasel ya sk’an sok ch’uunbiluk yu’un yantik krisanuetik.

XI. Te sjunilel mulil koltaybil lok’ele, yame yich’ k’anel ta stojol tuuneletik te mach’a ay ta swentae, ja’me ya yalik teme ya yich’ makel jilel sok yantik sjunilel muliletik ayta stojol Juzgados de Distrito mak ja’ ta banti Tribunales Unitarios de Circuito, ja’me ya xchajpan teme ya yich’ makel mak ja’ ta stojol tribunaletik ta jujsejp estadoetik teme jich pasel ya sk’an ta mantalile.

XII. Te makel yame sk’an snop ta stojol te at’el tunel ja’me swenta ta yile’l te koltawanej toteswanejetik tijbil ta muk’ tsobojibal komon a’tel ta sjoyle’ja’l sok nix te at’el tunel ja’ ya spas mantal ta swenta. Spisil te beluk chapal, te mach’a uts’inbil yame sk’an xba yal sk’op ta banti koltawanejetik ta stojol te at’el tunel swentainejik, yame xlok beel xchaoxbeel sjunil te mulil ya xba yicho’ ale’l jich yu’un ya stak’ yicho’ tikunel ta yantik snail pas k’op, ja’nixme jich ta muk’ul xchapwanej ta spisil slum sk’inal Mejiko sok jun ya yicho’ k’ejel jile’l. Spisil te beluk chapal, snack stojol sok xchapanik ta smakle’ja’l yawil chajpajibal ta Jnajkanel ajwalil mok ta yawil chajpajibal ta stukel sjoyle’ja’l;

Teme la yicho’ uts’inel te sle’kubtesel ta spisil te bit’il yal ta waklajuneb tsob mantal, te snopjibal sle’el xchapel, balunlajune’b sok jta’b ya yicho’ ja’k’el ta stojol toyol at’el muk’ tsobojibal te beluk ya sk’an staik, mok ta stojol chajp’anwanej jnajkanel ajwalil mok yawil chajpajibal ta stukel sjoyle’ja’l te ja’nix yu’un chapanelaa, yame stak’ x-och le’a, ta jun sok yantik beluk chapel, te chajp’anel le’k ya x-alot loke’l, te bit’il lajem ta pasel le’ ta waxukek xajt’al.

XIII. K’alal teme Tribunales Colegiados te jun ay sok Circuito teme jeltoma lok’ sk’oplal sjunilel ta xchajpanel mulil, te Fiscal General de la República, ta swenta sk’op ya’ayejal muliletik sok mulil ay xchukelal, ja’ jich bit’il teme k’an pajaluk sok binti a’telil ya spasik tribunaletik sok sjoy ta a’tel juesetik ta banti distrito sok yantik xchajpanel mulietik te jich ya sk’an muk’ul ajwalil ta smantal te Consejero Jurídico del Gobierno, yame stak’ yich’ albel ta stojol Pleno del Circuito yu’un me ya yich’ ilel sok xchajpanel.

Te yamak’ul te yawil muk’ tsobojibal ya skanantey spas at’elil sle’bey ya’yejul le’ ta pas k’opetik ta koltawane yu’un tsaltomba, bayuk s-amak’ul, te almulil ta spisil le’ ta yolil muk’ lum mok ta chajp’al chajp’ yak’elsba ta xcholel te pas k’opetik ta biluk at’elil te lajuk yicho’ kanantayel, ya stak’ yicho’ ale’l te sle’bey ya’yejul ta stojol yawil muk’ tsobojibal, te wentainbil ta tsobol winik ya snop stukel te beluk pas at’elil ya stak’ yak’sba stukel.

Te jujtsal banti ya xchajpanwanik te Suprema Corte de Justicia de la Nación te ay maba jich sk’oplal ya’ayik bit’il chajpanbil muliletik, te ministroetik, Tribunales Colegiados de Circuito sok sjoy ta a’tel, juesetik ta distrito, Fiscal General de la República, ta swenta sk’opilel muliletik, jich bit’il banti kol pajaluk sok ya’telik chajpanejetik, muk’ul ajwalil, teme jich ya sk’an te Consejero Jurídico de Gobierno mak te binti maba jich yo’tanik yu’une, yame stak’ yalik binti maba jich yo’tanik ta stojol Pleno de la Suprema Corte, ja’ jich bit’il chajpanbil mantalil yu’un me jich ya yich’ chajpanel te binti ma jichuke.

Te chajpanbil muliletik te ya xlok’ ta alel ta Pleno de la Suprema Corte de Justicia, ja’ jich bit’il ta Plenos de Circuito sok jich bit’il aytel sk’oplal ta yantel parrafoetik, ja’nax me ya xk’ot ta pasel teme jich ya xlok’ ta chajpanel te mame skontrain sbajsok bit’il chajpanbil mantalil teme ay jich k’oem ta pasel te ay sjeltilaye sbaj ta chajpanele.

XIV. Ya yich’ tup’el.

XV. Te Fiscal General de la República mak ja’ te Agente del Ministerio Público de la Federación, te yu’un jich pasel ya sk’an, ja’me ay ta swentaik te mach’a jich ya sk’an parteil sok bit’il jajchemtel sk’op ya’yejal mulil te ay xchukelal sok teme jich pasel ya sk’an ta mantalile.

XVI. Teme a’tel tuunel maba la xch’uun te koltaybil mulil lok’eme, maba la xch’uun bit’il chajpanbil, te Suprema Corte de Justicia de la Nación, ja’ jich bit’il chajpanbil mantalil, yame yich’ ak’bel jayeb k’aal yu’un ya xch’uun sok yame stak’ xnajtub xaal teme jich ya sk’ane. Yan teme ay maba la xch’uun jayeb k’aal ch’akbil ta ak’ele sok teme ma’yuk na’bil stojol binti swentaile, te jolol yu’un tuunel mach’a ay ta swentae yame x-och ta lok’esel sok yame yich’ ak’el ta stojol Juez de Distrito. Ja’nix me jich ya xk’ot ta yantik sjoy ta a’tel mach’atik ay ta swentaik, ja’nix me jich ya xk’ot ta stojol teme ay mach’a k’axemtel ta jolol yu’un te mach’a ay swenta teme maba la yich’ ch’uunele.

Teme cha’ x-ochnanix ta xcha’ pasel mulil ak’bil skoltayele, te Suprema Corte de Justicia de la Nación, ja’nix jich bit’il pasel ya sk’an ta mantalil, yame yich’ lok’esel ta ya’tel mach’a jolol ay ta swentae, ja’into yame sk’an ya sna’ stojol te Ministerio Público Federal, teme ja’chuk maba tulan mulil spasoje sok teme ya yijkitay ta sapasel te mulile k’alal teme ja’chuk mato baay k’axem beel ta stojol Suprema Corte de Justicia de la Nación.

Te xch’uunel mulil lok’em ta koltayele yame stak’ yich’ k’anbeyel mach’a sk’ano partee ta stojol Suprema Corte de Justicia de la Nación k’alal teme lok’ ta chajpanel te ay ya yuts’in yantik krisanuetik te skoltayel ya xlok’ te mach’a ya sk’an partee mak teme yu’un jich pasel ya sk’ane sok teme ay maba jech likil k’oem ta chajpanel ta stojol te mach’a stas mulile, ja’ yu’un yame cha yich’ ilel te bit’il sbabial a’ye k’alal mato x-och ta k’axumtayele. Ja’ yu’un ts’ini to chajpajeme k’oem teme la yich’ tojel te binti ts’ilajeme mak ixtabil te mach’a k’oem ta stojole. Ja’ yu’un meto yame xjach lek sjunil te chajpajem ta lok’el ta stojol chajpajibal.

Mame stak’ yich’ k’ejel sjunilel mach’a koltaybil lok’el teme ja’chuk mato na’biluk bit’il ya xk’ot ta chajpanel sok te smul te la yich’ koltayel yu’un mantalile.

XVII. Te at’el tuunel te ay ma xch’uun smakel binti ay swentae mak ya spas sok sbolil yo’tan mak ay ta stoybail ya yabey stoj ta tak’in smul mak ay joil la ya’bey stoj te smule mak ay maba bayel la yak’ ta tojel, yame stoj smul ta chukel.

XVIII. Yich’o tup’el.