El zapoteco de la planicie costera, variante del zapoteco y parte de la familia lingüística del Oto-mangue, es hablado por 66,893 personas ubicadas en el estado de Oaxaca, en los municipios ...

GUI’CHI’RO’ BIA’RA RIAPA’ XQUENDA CA BINNI NABEZÁ NDAANI’ GUIDXI RO’ ZAGUITA (MEXICU)

Gui’ chi’ ro’ bia’ ni gucua’ lugui’ chi’ ro’ xti’ Guidxi ro’ lu5 xi beu febrero iza 1917
Ra bidxaa diidxa’ ne gucua’ lu DOF 27-05-2015

Diidxa’ Guionna

Diidxa’ Lá Guidapa

Xtipa’ Ro’ Xti’ Guidxi Ro’

Ndaga 107. Guirá’ ca diidxa’ nuu dinde ni cani ndaaga 103 xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’ napa cani xi chinanda cani casi nabaqui’ diidxa’ bia’ xti’ guidxi ro’ huaxa ni que zanda nga ca ra raca dxiiña’ ti cui cabe xaique xiixa guidxi ti ndi’la? noa xi chinada casi ná ca diidxa’ bia’ ni racane gaca ca dxiiña’ ri’ xneza ne laca naquiñe’ gacani casi cani xaguete ri’:

I. Ra guzulu ca dxiiña’ de ra gacane cabe binni ni gucaná ca xquenda ne gudii cabe laa gui’chi’ ni lá amparu que la?, ni gucaná si ca nga saa nandani;

Pa gueda gacani de ca diidxa’ ni gueda ndee ca xaique diidxa’ bia’ niruya gaca dxiiña’ xneza ndaani’ guidxi ro’ binni ni cayacana que la? napabe xi guyubi xi neza ganda gacane laabe tie qué gacanabe runi diidxa’que.

II. Ca diidxa’ ni guiree xia ca la?, napa xi gaca cani jneza, ne ti binni si nga gapani ne que zapadini pur xtale tobi ga nga gapani, ra gapani xquenda binni la?, naquiiñe che chi guini’ xi cayuuni ti diidxa’ ro’ bia’ laa o pa que ñuu laadxi ca diidxa’ bia’ ni biree xia lu guía que;

Pa cani chi ucaalu icaa gui’chi’ lá amparu ca, gacani ca binni rañaa ti cayaxha cabe laa nisa, layu gui’xhi’ ni napa ca binni rañaa la?, napa xi guchiiña cabe de guirá’ xixe ca xiixa ni chi guluiná ni gacane ca binni ni biete ri’ ne ica’ xi dxi nga zanda guchiiña cabe ti ganna cabe xi guirá’ guenda ni rapa laacabe nga nuu ne zaqueca ca xi nga canaaba’ acbe gaca.

Ca diidxa’ ni biete luguia ri la?, que zunina di ni xquenda ca binni rañaa ne qué zucaanani ti ma bisaana dxi cabeni, huaxa ra guiree xia ca diidxa’ ri la?, napani xi guiree ni jneeza ti gacaneni laacabe. Ne pa laca gacaná guenda xti’ guirá’ xixe cabe la?, laca qué zianacadicani ne ca guini’ ca diidxa’ca gacani zaca huaxa pa diidxa’ ni biete nirudo’ ca guini’ ca binni ni rindisa ique ca dxiiña’ ri’ guini’ gacani zaque o pa lu guripa diidxa’ca gueda gacani.

Ca diidxa’ ni ca lu can daga diidxa’ ni ca luguiá’ ca la? que zandadi’ guchulucani lu ca diidxa’ bia’ ni guree ndu pa nuu xiixa diidxa’ guiree gata jmá’ bidxichi.

Ra gaca’ gui’chi la’ amparu que la? napa xide gacaneni ca guenda ni guacaná lu xquenda nabani binni gudxi huaxa nirudo’ napani xi chinanada casi ná diidxa’ bia’.

Pa gacala’dxi’ cabe cuee cabe tuuxa binni lu ca xlayú o gacala’dxi’ cabe gaxaha cabe laaca xnisaca’ o xiixa layú ni nuu ndaani’ xiixa guidxi huiini huala’dxi’ ne nadxipe’ xti cabeni la? napa cabe xi guindisacabe ti gui’chi’ ra guica huandi’ xti’ cabe ca layú que ti ngue nga chi gaca ti gui’chi’ ni gului’ná de que xti cabe ni ra chu’ dinde xiixa diidxa’ ne gueda guiree ndu’ xiixa diidxa’ nuu dinde runi ca layú que jmá dxi dxiiña’ rañaa cani.

Lu ca dxiiña’ ni cani’ ca ndaaga diidxa’ ca luguiá ca la? que zandadi guini’ tuuxa de que má’ que zazanirudi’ ca diidxa’ ca ti pa bisanadxi cabe de guzananda cabe guiluxe ca dxiiña’ ca jmá’ zeda gacani dxiiña’ layú xti’ ca binni huala’dxi’ laacani napacani xi gacane cani ca binni rañaa que guianadxi di’ de gaca ca dxiiña’ xti’ca’. Laca qué zandadi’ gueda gunináni xquenda nazaca ca binni rañaa jmá’ pa xtale cabe da’gu’ cabe canazananda cabe qué gacaná xquenda cabe, nirudo’ ni biete ca la? zanda ca pa guini’ cabe ma zaquesi guiaana cani, ne guiropa ca pa xi diidxa’ guiree;

III. Pa nuu tuuxa gucaalú xiñee biree ca diidxa’ xti’ modo biree la? gui’chi’ la amparu que la? zuni dxiiña’ lu cani ca xaguete ri’:

a) Guirá’ ca diidxa’ o donda ni guiree xia o ca diidxa’ guiree xia xti’ ca binni runi dxiiña’ ne ucuezadxini guenda rindinde xti’ binni guidxi, ne que chi chu’di’ xiixa diidxa’ ucueza dxi o guchaa ni ma uca, ne ra guiree xia ni ca la?, que chi guninani ca guenda xti’ ca binni ni cayacaná; huaxa nirudo’ ra yendaqui’ cabe donda xti’ ca dxiiña’ ni nuguu dinde binni xiixa layu o yoo, ne que niná cabe nicaa cabe ni la?,naquiiñe icani lu guiropa neeza ra chi ndaqui’ cabe donda ca. Gui’chi’ ni lá amparu di la?, que zanda di guireeni pa chi guninani guenda nazaca xti’ tuuxa lisaa;

Ra chu’ dinde neni xiixa diidxa’ ni biree xia ne que zanda gacachahui ca guenda nana xti’ binni ni guca na que, zanda gucaalube gaca chahui’ ni pa binni ni cayacana’ que guinaba guibiguetani xti bieque huaxa ma diidxa’ ro’ bia’ guini’ xi modo gacani.

Ca dxiiña’ ni cayete de guenda ribieená gui’chi’ ri’ xti bique la? cadi naquiñe xhata di’ guyubi cabe xti’ neza gacane laacabe neza ni lá’ Amparo que pa laacabe huara cabe o pa nahuiini rucabe ne ca’ru’ chu’ cabe bia’ izá iquiñecabe ni pa gueda guninani ca guenda nazaca xti’ tuuxa lisaa ne xtobi neca p ama nuu binni ri’ ndaani’ lidxi guiiba’.

Pa gacala’´dxi’ cabe gucaalu cabe de ca diidxa’ ni biree ndu lu xiixa guenda rindinde la? napa cabe xi gucaa cabe guirá’ guenda naná ni guca cabe que huaxa zacani pa binni gucaná que guni ca dxiiña’ di’ ti zaca ná ca diidxa’ bia’ ri’ gacani. Ca diidxa’ ni cani’ cavdiidxa’ ca luguiá ri’ di ala? que zacadini ti amparu ni gacane ca binni huaxie’ guendabiaani’ napa o xiixa ni gueda guni guirá lisaa, ni laca pa chu’ tulaa gueda guiaaba ndaani’ lidxi guiiba’;

b) Ra chu’ dinde neni xiixa diidxa’ ni biree xia ne que zanda gacachui ca guenda nana xti’ binni ni guca na que, zanda gacani lu dxiiña’ ni cayaca ca la?, o fuera ne jma pa ma bira biluuxe guirá’ ca neeza ni ganda gacane laabe, ne.

c) Ca diidxa’ ni chu’ dinde ne guniná xti’ binni ne que ganna pa ne laa zeeda luni.

IV. Laca randa gacaneni ca binni ni cayuni xhiiña’ guidxi, ne jma pa cani cayacaca’ ma zanda guni chaahui guenda nazaca xti’ ca binni ri’, neca biyuubi ca’ xti’ neeza ni ganda cue xia cani jneza. Cadi necesariu di’ guyuubi cabe ca neeza ni cani’ diidxa’ ni ca luguia ca pa cadi diidxa’ bia’ca nayaa xtiidxa’, ti cadi gacani dxandipe casi ná ca neeza xti’ ca dxiiña’ ni rudii gui’chi’ ni lá amparu que?, ti ganda guiaanadxi ca dxiiña’ ni cayuniná ca guenda nazaca xti’ ca binni ri';

Cadi naquiñe di’ guyuubi cabe ca neeza ni cani’ diidxa’ ni ca luguia ca pa cadi diidxa’ bia’ca qué cayaadxa’ru’ diidxa’ ni gusiene laacabe ni chi gaca o pa cayaná ca diidxa’ ni ca lu gui’chi’ ro’ bia’ ri’.

V. Gui’chi’ lá amparo que la?, zanda gudxiiluni ca diidxa’ bia’ ni guiree ndu ne pa laca guiree xiixa diidxa’bia’ ni riquiñe cabe ra rihuini cayacaná binni runi dxiiña’ guidxi, ne pa gueda gaca nga la? napani xi cheni ra nuu xcaadxi xaique que casi ná diidxa’ bia’ gacani:

a) De lu ca dxiiña’ ra caree xia donda ique tuuxa ni biiti’ o ni gulaana’, ne pa maca chi nde xia ca xaique ni rapa guidxi ti que chu xiixa guenda naxoo ca ,cani tobisi bieque, ne pa cadi laabe naquiiñe cue xia beni, ne jma pa ca dxu’ soldadu o ca xaique diidxa’ ro’ bia’ xti’ guidxi ro’ naquiiñe gunini.

b) Lu ca diidxa’ bia’ gulee xia ca diidxa’ xti’ ca binni runi xhiiña’ guidxi, pa guinaaba’ tuuxa binni guiree xia ni tobisi bieque, ne xiixa diidxa’ bia’ ni biree xia ne biluuxe ca, ne que zandadi’ gaca chaahui;

c) Ra ucaalu cabe ne guini’ cabe xiñee gulee xia xaique diidxa’ bia’ ni runi dxiiña’ ndaani’ guidxi ro’ ca xiixa diidxa’ bia’ de ra nuu dindene binni xiixa layu o yoo, o neca cue xia ca xaique diidxa’ bia’ xti’ ca guidxi huiini cani.

Ra chu’ dinde binni guni xiixa yoo o layu ni guiree xia ndaani’ yoo ro’ ni nuu ndaani’ guidxi ro’ ca la?, zanda ucaa lucabeni ne gui’chi’ ni lá maparu que, ndi la?, zanda guni tobi de ca binni ni nuu dinde cani, laaca zanda guni ca guidxi ro’ ni, ti pa cayacaladxi cabe gaxha’ cabe laa xiixa xti’, ne.

d) Ca diidxa’ bia’ ni guiree xia ra yoo ni rapa xhiiña’ binni guidxi, pa ucaa lucabe xiñee biree xia diidxa’ bia’ xti’ ca diidxa’ bia ri’ zaca, neca gulee xia yoo ra riapa’ ca dxiiña’ rini, o yoo ro’ xti’ ca yoo ra riapa’ xhiiña’ binni guidxi cani.

Pa ca xaique ni runi dxiiña’ nadaani yoo ro’ ra riee xia diidxa’ bia ni nuu ndaani’ guidxi ro’ zaguita (mexicu) ca gacaladxi ganna xini la?, zanda guseenda ca’ ti gui’chi’ ne pa gacaladxi de que laapeca’ cheeca’ chi guuyaca’ xiini la?, laca zanda. Pa’ racala’dxi’ ca xaique runi dxiiña’ ndaani’ yoo ro’ ra riree xia donda xti’ guidxi ro’ que ganna cabe xi racala’dxi’ ca xaique rudxiiba’ donda ique binni guidxi ro’ o pa xi chi guni ca xaique ni ruzuhuaa lu xtiidxa’ binni que, de ca diidxa’ biree ndu que la? napa cabe xi gusenda cabe ti gui’chi’ ra nuu xaique ni rusiene xaique ro’ xti’ guidxi ro’ zaguita (mexicu) que la? zanda ganna cabe de ca dxiiña’ lá amparu ni racane binni ti que guiaba ndaani’ lidxi guiiba.

VI. Ca diidxa’ ni bizete ndaa ni ca luguia ca la?, diidxa’ ro’ bia’ nga guini’ xi neza ne pabia’ dxi naga zanda guni ca xaique ni diidxa’ do’ ni ribee xia ca gui’chi’ ri’ ne pa co’ la? zanda guni ca xaique do’ xti’ diidxa’ bia’.

VII. Ra gacane gui’chi’ ni la amparu di binni, fuera de ca dxiiña’ ri la?, o ra ma ziluuxe o ca diidxa’ bia’ ni ma biree xia guninaca xti’ binni ni que ganna de ca dxiiña’ ni cayaca ri’ la?, zanda chi chindaqui cabe ni neza lu xaique diidxa’ bia’ ni naquiiñe guya’ de laacani ne gudii gui’chi’ ni lá amparu ca laacabe, ne ra guni cabe guirá’ xpieque ca dxiiña’ ri la?, que zanaba di guiete xtiidxa’ xaique ni bi’ni’ guenda naná que?, ti ma despue guseenda cabe ti gui’chi’ ra nuu xaique ni bi’ni guenda naná que, de ra ca la?, ma naquiiñe guchiiña’ ca binni ni gucaná xquenda ca ti xiixa ni guluina de que dxandi gucani, ne cada tobi de laacabe la?, zusisacabe xtiidxa’ cabe ne laaca racaca nga guiree xia ca diidxa’ bia’ ri’;

VIII. Ne laaca ra cue xia tuuxa xaique diidxa’ bia’ ni nuu ndaani’ ca guidxi huiini ca xiixa diidxa’ bia’. De laacani la?, laaca zanda ca guya’ ca xaique ni rapa guidxi ca cani:

a) Pa guiree xiixa diidxa’ bia’ ni gacala’dxi’ ucueeza’ gui’chi’ ni lá’ amparu que, ti guini’ cabe cayuniná xqueda ca diidxa’ ni ca lu gui’chi’ ro’ bia’ ri’, ne pa nabae runinani ca diidxa’ ri’.

b) Pagueda gacani lu ca ndaa II ne III xti’ ndaga 103 xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’.

Ca xaique ni runi dxiiña’ nadaani yoo ro’ ra riapa guidxi ti que chu xiixa guenda naxoo la?, zandaca guseenda ti gui’chi’ o laapeca’ cheeca ra nuu ca xaique ni rudii gui’chi’ ni lá amparu ca ti ganda ganna xi cayaca, huaxa ra guseendacabe gui’chi’ o cheecabe laacabe la?, ne xtiidxa’ ca xaique ni rudii gui’chi’ ni lá amparu ca la?, o ne xtiidxa’ xaique ro’ ni ribee xia diidxa’ bia’ ca nga gacani.

Pa’ racala’dxi’ ca xaique runi dxiiña’ ndaani’ yoo ro’ ra riree xia donda xti’ guidxi ro’ que ganna cabe xi racala’dxi’ ca xaique rudxiiba’ donda ique binni guidxi de ca diidxa’ biree ndu que la? napa cabe xi gusenda cabe ti gui’chi’ ra nuu xaique ni rusiene xaique ro’ xti’ guidxi ro’ zaguita (mexicu), ti laa zanda guya’ de ca dxiiña’ ri’ ne ca diidxa’ biree ndu ra nuu ca xaique diidxa’ bia’ ne ra nuu xaique diidxa’ do’ que, ti pa zaca gacala’dxi’be gacani.

IX. Ca diidxa’ ni guiree xia ndaani’ ca yoo ro’ ni rudii gui’chi’ ni lá amparu que la?, ma que rapa di ni xti’ neza ti ganda gudxiilu binni, huaxa pa gui’chi’ ro’ bia’ ri’ guini’ o gapa xiixa diidxa’ ni gacane chu’ xti’ neeza gacane gudxiilu ne binni nga ma zacaani, laaca ne xtiidxa’ ca xaique ni ribee xia diidxa’ bia’ ca gacani, huaxa gaca ca diidxa’ ca nayaa ne jneza. Ra gueda gacasi sicari nga, zanda guya’ ca xaique ni ribee xia diidxa’ bia’ ca guenda naná ni guca xa binni que, huaxa qué zuya’ di cabe ca neza ni gacane binni ri ucaalu, ni guya’ si cabe nga ca diidxa’ xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’ ni que niree xia jneza;

X. Ca xiixa ni gaca ne ucuezadxi ca dxiiña’ ri’ la? zacani casi nabaqui’ diidxa’ ro’ bia’, ti guihuini pabia’ gucanabe, ne pa zanda gacachahui ca guenda naná ni gupabe que, ne pa bininá ca diidxa’ bia’ ni biree xia que laabe, ne pa xiiru guini’ xcaadxi binni.

Ra guiree xia ca diidxa’ bia’ ni chi guniná binni que la?, ma ridxeela ti gui’chi lá amparu que, ti qué guiaba’be ndaani’ liidxi guiiba’, ne lu ca dxiiña’ ra nuu dindene cabe xiixa layu o yoo la?, binni ni cayacaná que la?, napabe xi quiixebe ti ndaa bidxichi ti ganda guiaanadxi gui’chi’ lá amparu que de gusaaba xaique diidxa’ bia’ que donda que iquebe ne pa laabe quiixe be ne gunibe cani cayabi ca diidxa’ ri’ laabe la?, ma zaca cani caa xaguete ri’;

XI. Ca xiixa ni gusaanadxi que chi guiaaba’ donda ique binni ca la?, ra nuu ca xaique ni rudii gui’chi’ lá amparu ca nga che cabe. Pa gueda guizacaru’ xiixa de gui’chi’ amparu ca la? ra nuu ca xaique diidxa’ ro’ bia’ ni nuu ndaani’ xquidxi cabe nga guidxiña ca gui’chi’ ca ti zaca guihuini pa zanfa guiruugulu ca guenda naná ni cayacabe miati’ que ne pa co’ la? laca zanda guchicabeni ra nuu ca xaique diidxa’ bia’ ni nuu ndaani’ guidxi ro’ xti’ cabe huaxa diidxa’ ro’ bia’ guini’ xi modo guni cabe.

XII. Ca guenda naná ni gaca binni ni ca lu ca ndaga 16, 19 ne 20 la?, napa cabe xi chi guinaaba’ diidxa’ cabe o ucalucabe xiñee gucani zaque, ra nuu ca xaique ni bi’ni’ ni que, o laaca zanda chee cabe ra nuu xaique diidxa’ bia’ ni biiya’ ni que o ra nuu ca xaique ni runi dxiiña’ ndaani’ ca yoo ni nuu ndaani’ ca guidxi huiini ne laaca rudiica’ gui’chi’ amparu que?, o laaca zanda guya’ cabe xi zanda guni cabe pa gucana cabe de xiixa ni ca lu ndaa VIII ni ca luguia ca.

Pa xaique diidxa’ bia’ ni nuu ndaani’ guidxi huiini que o ca xaique ni runi dxiiña’ ndaani’ yoo ra rudii cabe gui’chi’ lá amparu que?, cadi nuuca’ o nabeezaca’ ndaani’ tobisi guiidxi ra nabeeza xaique ni bininá binni que la?, ma diidxa’ ro’ bia’ nga quixhe paraa ne tu xaique diidxa’ bia’ zanda guchiiña’ cabe gui’chi’ yachi’ xti’ amparu que, ne ma ca ngue zanda ucueezadxi ga ca donda ni caguiiba’ ique binni que, ti zaca gacani casi gulaqui’ diidxa’ ro’ bia’;

XIII. Pa tobi de ca yoo ro’ ra riree xia diidxa’ ro’ bia’ ca o ca xaique diidxa’ ro’ bia’ ni runi dxiiña’ ndaani’ ni ca gusisacaca’ ti diidxa’ ro’ ra cuchaaga bia’ ca xtiidxa’ca’ de gui’chi’ lá amparu que la?, de ra guihuini pa tu bi’ni’m xiixa donda’ pa biti o gulaana’ ne xiixaru’ ra uganda’ ca xtipa xti’ ca xaique ri’, ca binni ni nuu dinde lu ca dxiiña’ ri’ la?, guyubi cabe xaique ni rusiene xaique ro’ xti’ guidxi ro’ ti zaca ganda Gabe cabeni ca xcaadxi xaique ni ruzuhuaa lu xtiidxa’ binni guidxi ti zaca gannaca xi nag biganda, ti ma ca diidxa’ rusiene que guini’ xi gaca’.

Ca diidxa’ ni guiree xia ndaani’ tobi de ca yoo ro’ o ndaani’ ca yoo ro’ ra riee xia diidxa’ bia’ ni cani’ guiropa ndaga diidxa’ ca lu guía ca la?, que zanda di’ gudxiilu cabeni, o guni cabeni laacabe ni zandasi guni cabe nga ca diidxa’ bia’ ni ribee xia xhono si xaique, ne que zuniná dini ca diidxa’ ni biree xia ra guyuu dinde diidxa’ ne bisisaca cabe que?;

Pa chu’ dxi’ ndaani’ ca yoo ro’ ra riree xia diidxa’ guie’ gapaca’ chupa diidxa’ risiene gadxe gadxe ni ná cani ti ganda guiree gui’chi amparu ne pa ni jmá caquiñe’ ganna de cani cayaca ri nga ca xaique diidxa’ do’ bia’ ne ca xpinni ca xaique diidxa’ bia’ xti ca guidxi huiini ca, xaique ro’ ni rudxiiba’ donda ique binni pa laa bichee ne nuu ndaani guidxi ro’ ne ca xaique ni ruzhuaa lu xtiidxa binni guidxi ne rini ni ná diidxa bia’ que la? napa cabe xi gudxiña’ cabe ra nuu xaique ni rusiene xaique ro’ o ra nuu ca xqieu ni bizulu ca dxiiña’ ri’ ti ganda guini’ cabe cadi xneza nuuni ti cadinde ca diidxa’ ca huaxa nirudo’ napa xi guni cabeni casi ná diidxa’ bia’ ni rusiene ca dxiiña’ ri’ ti ma ca binni ri guini’ xi modo guiaanani.

Ca diidxa’ biree ndu ni guini’ ca xaique diidxa’ do’ bia’ xti’ guidxi ro’ ne napa cabe xi guni cabe ni casi ná ndaga diidxa’ ni ca luguiá ca, ca diidxa ni cuee xia cabe que ca la? zacasini diidxa’ ni gusiene ne qué zininadini ra guree ndu xiixa diidxa’ bia’ pa guyuu dinde.

XIV. Diidxa’ bixa;

XV. Xaique ro’ ni rapa guidxi que chu xiixa guenda naxoo que o xaique rugaani donda ne runi dxiiña’ ndaani’ guidxi ro’ que la?, o tobi de laacabe zanda chu’ cabe lu ca dxiiña’ ra ricayucabe pa guiree gui’chi’ lá amparu que, ne laca naquiñe’ guya’ pa nuuru’ xiixa ni guini’ diidxa’ bia’;

XVI. Ne pa biree gui’chi’ lá amparu que?, ne xaique que guleeni cadi nuu de que guireeni la? ca xaique diidxa’ bia’ do’ que nga guini’ gacani ne gudii laacabe xhupa xhonna gubidxa ti ganda gaca ni na cabe que. Ne pa xaique ni bi’ni’ na guenda xti’ binni que, caru tema de que gaca ni na la?, xaique ro’ ni runi dxiiña’ ndaani’ yoo ro’ ra riree xia diidxa’ bia que? nga guini’ de que cadi jneeza ni cayunibe que la?, zabee laabe de lu xhiiña’ be, ne zutiidi laabe lu naa xaique ni rudii gui’chi’ lá amparu que ti guya’ xi nga na ique be. ne pa, ra guidxiña’ be que guini’ be xiñee nabe gacani que. Ngaca gueda guiaba ique ca xaique diidxa do’ ni qué guna ne guni ni racala’dxi’.

Pa bidii cabe gui’chi lá’ amparu que la? napa xi guibiguteni xti bieque ne ma ca xaique diidxa’ do’ que guini’ xi modo gaca huaxa ne xtiidxa’ diidxa’ bia’ nga cueebe xaique ni bi’ni’ guenda naná que ne pa que ñuna bi’ni’ ni ná ne zidii xtiidxa’be ca xaique rugaani donda ique binni ora la ma bichee ne pa cadi laapebe bi’ni’be la? laca napabe xi gudxiñabe.

Pa binni ni gucaná que guinaba’ diidxa’ bia’ ni biree xia que o pa bisendabe xiixa gui’chi’ ra nuu ca xaique ni ribee xiaa diidxa’ bia que la? napa cabe xi guyubi cabe xi neza ganda gacane ca binni ri’ ti zaca guidxigueta cabe ca guenda ni maca napabe que jmarusi pa gucani ne xtale guenda naná ne pa nagana guidxigueta cabe miati’ ri’ ca guenda nazaca xti’ ngue runi zuyubi cabe xi neza gacane laabe. Ra gudxigeta cabe ca guenda ni bininá cabe binni ri la? napa cabe xi quixe cabe zaca bininácabe ca xquenda be que ne bidxichi. Ca binni nuu dinde que la? zanda gutaagu xtiidxa’ cabe ra nuu ca xaique diidxa’ bia’ ni cayuya cani cayacaque ti zaca jmá naguenda zaluxe guenda rindinde que.

Qué zandadi’ guindisacabe xiixa gui’chi’ amparu pa ca’ru’ guluxe chahui’ guenda nuu dinde ni nuu que ne jmaru’ pa caru guiree xiaa ca diidxa’ xtini casi cani’ lu gui’chi’ ro’ bia’ ri’.

XVII. Pa xaique ni bi’ni’ ná binni que?, que gusaanadxi diidxa’ bia’ ni cayunina laa que la?, ne zanda ca guni ni la?, o guinaba bidxichi ni cadi bia’ naquiiñe o que guinaaba cadi bia laani la?, zuseenda cabe laa ndaani’ lidxi guiiba’.

XVIII. Diidxa’ bixa.