El tseltal es parte de la familia lingüística del maya y tiene diversas variantes, las cuales se autodenominan: bats’il k’op (del occidente), bats’il k’op (del norte), bats’il k’op ...

SJUNIL MUK’UL MANTALIL TA SPAMAL SLUM SK’INAL MEJIKO

Muk’ ul Mantalil la yich’ pukel ta a’ yel ta Diario Oficial de la Federacion ta jo’ eb yu’ un ferbrero ta ya’ wilal 1917
Slajib Mantalil jun pukbil ta a’ yel ta DOF27-05-2015

Sbajkajal K’op

Sbajkumul a’yej

Yich’el ta muk’ jch’iel jk’opojel sok wentainel ta stojolik

Jukeb xcha’winik mantal. Spisil lum sk’inal sok ja’etik te swentainik ta sjoyobal sk’inal stsobil jtejklum, ta sbabial ayme ta swenta stsobil jtejklum, jich bit’il ay ta yu’un sok ay ta sbeil ta yak’el ta stojol. Ta ma komon stuntesel, yak’elil spisil te lum k’inalil ta ma komon stuntesel.

Te slok’esel te binti ayik ta yet’al lum ja’naxme ya stak’ yich’ pasel yu’un komon stuntesel sok ta stojolil.

Te stsobil jtejklum ayme ta spisil k’aal yak’elbeel yu’un sujel ta slum sk’inal mak komon stuntesel jich bit’il ya yal yu’un te komon stuntesel, ja’nix jich bit’il skomel, ta slekilal ta tsobol, te stuuntesel te bitik ay ta lum k’inal te ya stak’ u’unintael, sok ta swenta yak’el ta pajal te k’ulejalil yu’un komon stuntesel, skanantael te yutsilale, stael smuk’ubtesel yu’un stsobil jtejklum sok te slektesel te xkuxinelik te yajwalul ch’in lum sok pam lum. Ja’ jichbeel, yame yich’ albel sk’oplal banti spas snaik ants winiketik sok yak’el lekil nail at’el, stuuntesel, bitik k’uxutabil sok te bit’il ya xtuun lum k’inaletik, ja’etik sok te’etik, ta swenta spasel ts’ajketik yu’un komon stuntesel sok ta spasbeel yat’elul sok skomel te xchinantesel, sk’ejel, slekubtesel sok xch’ijtesel te yolil tsobol ch’in lumetik; ta swenta skanantael sok sjelel te skananteel ja’ te’ak’; ta xat’tiklael te u’ninel muk’ul k’inaletik; ta yak’el, jich bit’il yaloj te mantalil, te bit’il stsobo sbaik sok slok’esel te lumetike sok ch’in lumetik; ta swenta muk’ubtesel te ch’in tutilk’inal; ta swenta spukbeel sk’oplal te awalts’unubil, yu’un chambalametik, yu’un te’ak’etik sok yantikxan te ayik ta ch’in lumetik; sok ta smakel te ame slajinel ja’ te’ak’etik sok te yuts’inel bitik u’nintabil ya xwoklajik ta sbolobtesel ta tsobol.

Ayme ta swenta spisil te banti k’alal smako te tsobil tsob jtejklum sok yamak’ul yutilja’ yu’un sejpelsejp jaetik; spisil te biluk ya xlok’tal ta yutil lum te ma stak’ lok’esel, spamal balumilal, yawil slok’ib, sleel yawil te stalemal sok yantikxan bit’il balumilal, jich bit’il bitik ya xlok’tal ta balumilal jich bit’il stak’inul balumilal sok tak’inetik te ya yich’ tuntesel ta snail bit’ik spasobil; te slok’ib lekil tonetik, yats’amul sok yats’amul ta xchajpalchajp chi’ilja’; te biluk talemik yu’un bolobenik yu’un ch’enetik, te bitik slok’esel yame sk’an a’telinel ta yutil lum; slok’esel slekil balumilal mak xyaxal ta skajalkaj te junax ta tuntesel jich bit’il xyaxubtael awalts’unubil; ya’lel balumilal sok te bitik tulanik ya xloktal ta balumilal; sok sk’alel ya’lel balumilal, stulanil yik’alya’lelbalumilal, sok ya’lel mak ay yik’al; sok jamalul ta banti sjoylejal tsobil tsob jtejklum te binti smuk’ul sok bit’il yaloj te be ta spamal balumilal.

Ja’me yu’un te tsobil tsob jtejklum te niwakja’etik ta sjoylejal sok bit’il yaloj te beil (sic DOF 20-01-1960) ta spamal balumilal; te niwaktik yutil ja’etik; jich bit’il pamaljaetik sok ts’ajeletik ya sk’oponsbaik ta joyob mak ajk’alts’in te niwaktik ja’; jich bit’il spamalpam yutil ja’ ta xchajpalchajp balumilal junax ya k’ax ta spisil ajk’alts’in; te uk’umetik sok bayel mach’a ya sk’ot ta toj mak maba toj, ta slijkibto te k’alal ya xjach (sic DOF 20-01-1960) te ja’etike yu’un ajk’elts’in, tulanja’al mak k’injaal, k’alaltome to me ta muk’ul ja ya xt’ix, pamalja, mak ts’ajtsaja’ yu’un stsobiltsobjtejklum; jich bit’il yip ja ajk’alts’in mak k’inja’al sok, bayel mach’a ya sk’ot ta toj mak maba toj,jich bit’il sjamalul ta spisil sjoylejal mak yu’unik, te ya xtun te ts’akan ta sjoylejal tsobiltsobjtejklum mak cheb yolil sk’inal tsoblum, mak te me k’ax ta yal tsobjteklum sok ta yantikxan te ya xkax ta yan ts’akan yu’un tsobil tsob jtejklum; te pampamja’etik, tsajeletik mak yawil, maksti’il u’k’um, sjelk’axumtae sbaik te ts’akan ta cha’xat’ mak yantikxan tsob jtejklum sok nopol yiloj sbaik, mak te sjoylejal ts’akan yu’un sti’il uk’um te ya xtun yu’un te banti kaxem cha’pam tsob jtejklum mak stsobil tsob jtejklum te nopol yiloj sbaik; te lok’ib ja’etik ya xlok’ ta sti’il muk’uk ja’etik, yawil sk’inalel xchambalamulja’, be’ja’, yawil sti’il pampamja’, ts’ajts’aja’ yu’un spamal tsoblum, sok te bitik ya xlok ta yut lum; soknix te be’ja’,ti’uk’um yu’un pampamja’ sok yipja’ ta yutil sjamalul te albil ta mantaril. Te ja’etik ta yut lum ya stak’ yich’ ak’el xojobil te ya tsak’ pasel sok yu’nintael te ya yu’nin te yajwalk’inal, te k’alal ya xk’anbet te sjol tak’in ta swenta komon tuntesel mak ya xbolob yantikxan yutsilal, te jpasmantaril ta stsobil tsob jtejklum ya stak’ slekubtes ta sk’anel sok stuntesel sok binti ma’yukix ta ak’el, ja’ nixme jich te yantikxan ja’etik yu’un yu’nintael Tsob jtejklum.

Te sbabial mantal sok ta xchanxajt’al te la yich’ix alele, ja’me ay ta swenta yilel skanantayel ma xju’ ya yich’ cha’yel jelbel sk’oplal, ja’ yu’un te macha’tik ya stak’ ya ya’telinik te bin lek ya xlok’ ya x-ayan ta yutil ta sba te balumilale jich bit’il ts’ibabil ta mantal jun, mame stak’ ta jichnax ya stik’ sbaik ta ya’telinel jato teme yu’un la yak’ ye te Muk’ul J-a’te Jtunel ta spamal slumal Mejiko sok yame yich’ ch’unel te bin yilel ts’ibabil sk’oplal ta mantal junetik. Te mantal ta ya’telinel te bitik lek ya xlok’ ya x-ayan ta yutil balumilale te bit’il ya yal ta chanxat’al sk’oplal yu’un te mantale, ja’me ya yil ya ya’i, ja’me ya yil te bit’il te ja’ ya xjach ya’telinel te k’alal ayik lek te sjunile, majauk ja’ ya yich’ix tsakel ta muk’ ka’lal jato ya yich’ meltsanbel te sjuniltake, teme ma xyich’ ch’unele te bin albil yu’un te mantale yame xch’ay sk’oplal te ya’telinele Te J-a’tel Jtunel ta spamal slumal Mejikoe yame yal mantal te ya o-xch ta kanantayel lum k’inaletik sok ya stak’ ya xch’ay ya stup’be sk’oplal teme yu’un ya xtun te balumilale. Ja’ ya yak’ ta a’yel te Muk’ul J-a’tel jtunel te bin yilel swentail ya’telinel te bit’il ay ya’yejal yu’un te mantal june.

Yanuk stukel te kase sok yantik xan bitik mukajtik ta yanil balumilal, ja’me yu’un sk’ulejal te Méjikoe, mame stak’ mach’a ya yu’unin sok ma stak’ mach’a jichnax ya x-och ta swenta. Ta swenta ya yich’ lok’esel te k’ulejalile yu’un me pajal ta xtuun ta slekubtesel beel xkuxlejal ta spamal yajwalel Méjikoe ta slok’esel te kase sok xan yantik bitik ayik ta yanil lum k’inale, te ya stak’ ya slok’es ja’nax yu’un nail me chajpanel sjunil ya sk’an jich bit’il albil ta muk’ul mantalil jun. Ta mach’a ya xk’ot ta swenta spasel ya’telule ya stak’ xan mach’a ya slej a’tejuk yu’un yan. Te sk’ulejal te bitik ay ta yanil lum balumilale yame yich’ alel k’alal ya yich’ chajpanel sjunil te ja’ skulejal slum sk’inal te Méjikoe.

Ja’nixme jich ja’ yu’un spamal slum sk’inal Mejiko ta ya’ybel slekil yutsil te bitik ya xtilanuk te ma ilbaj sba yip stulanil ta swenta ya yich’ meltsanel ta yip xojob sok yilel bael ya’telinel ta bitik yan jtuneletik. Te stuntesel te bitik tulan yip xojobe ja’naxme ya xju’ ta ya yich’ tunesel ta swenta lekilal.

Te stsobil jtejklum yame spas yat’el ta banti ta yan muk’ulnabil sok te banti ya stak’ ta nopel, te sbelal yipalil sok sjoylejal jich bit’il ya yal te mantaliletik yuun yawil pasmantal. Te snail banti ya stak’ ta nopel yawilmiltomba yame yich’ pasel ta lajunwinik miyas snajt’il ta yutilja’, sp’isol te banti jajch’em sjoylejal sk’inalulja’. Ta banti sjoylejal te ya staikbel ta makel slum sk’inal yu’un tsob jtejklumetik, te banti k’alal ya stak’ ya xk’axik yame yich’ pasel banti k’alal ya sk’ane, ta komon snopel sok te tsob jtejklumetikto.

Te yip ta yich’el te ipalil yu’un lum k’inaletik sok ja’etik yu’un stsobil jtejklum, yame stak’ ta pasel jich bit’il ya x-alotbeel:

I. Janaxme te yajwalil lum mejiko te bejk’ajem le’to mok ay sjunal yu’un sok te yawalel lume ayme sbeik yu’un stael sk’inalik, ya’alik te bitik ya yuninikbeele, mok yu’un stael stojil ta slok’esel te bit’ik k’ulejibal ayik ta yutillum mok ja’etik. Te stsobil jtejklum yame stak’ yakbe sbeik te yanlum k’inaletik, ja’nax yu’un teme xchap sk’opike ta snail ochel sok slok’esel ta yantik stsobil jtejklumetik ta yich’el ta muk’ jich bit’il ta stsobil jtejklum jich’ bitik u’nintabil sok ma stak’ ya sjel ta stukel te skotael te ajwalil yu’unik ta swenta te yantike; ayme ta tojel ta chukel, te ma kot’ ta pasel te xchapil k’ope, ta xch’ayel ta slekilal yu’un stsobil jtejklum, te unintabilix yu’unike ta swentaiknix. Ta sjoylejal yu’un jo’winik snat’il te banti ts’aklae sba te stsobil jtejklumetik, sok lajuneb yoxwinik snat’il muk’ulnabiletik, mame stak’ ta spisil ora te yantik lum winiketike mame stak’ yich’ik ta tolijkel ta swenta lum sk’inal sok ja’etik.

Te Tsob jtejklum, ja’ jich te bit’il ya sk’an yu’un te yawalul lum sok xjachibal pajalnaxe, yame stak’, te ajwalil yu’un slok’ibal sok yotsesel yawalel lum, yakbel yotsesel te yantik lum winiketik ta swenta ya staik, te banti joyob ayik yawilik yu’el stsobil jtejklum, te slum sk’inalik spisil te binti u’nintabil ma stak’ tijele ya me sk’an ta swenta snail ajwalil yu’unike.

II. Te stsobil xch’unel yotsesik te ya sjokin sbaik jich bit’il ya yal ta lajuneb sjukwinik jtsobmantal sok sbeeibal mantal ayme yich’el ta muk’, yich’el sok skanantael, ja’nax yu’un, te u’nintabil te bayal sk’oplal yu’unike, sok sk’oplalul sok skomelil te ya yal te mantalile.

III. Te snail koltajibal, skomon stuntesel sok maba skomon stuntesel, te ayik ta swenta skoltael te mach’a ya sk’anik koltaele, te st’unel toyol bijilil, te spukel yak’el ilel, te junax koltael ta tsobol at’eliletik, mok yantik lekil at’eliletik, ma stak’ staik yantik u’unintael te ja’nax sk’oplal yu’une, oranaxme sok ja’nax yu’un stukel, le’me ya yak’ sba-a te bit’il yaloj te mantalile.

IV. Te tsobol p’olmaletik yu’un at’eliletik yame stak’ yu’unik te ma’yuk yutsilk’inal ja’naxme te jayeb ya xtuun yu’une ta sts’akatesel te binti ya sk’ane.

Mame stak’ te tsob at’eliletikto yame yich’ik ta sk’abik lumk’inaletik ta swenta at’elil ta lumk’inal, ch’iteselwakax mok te’ak’etik ta bayel sk’inalul ta swentanix-a ja’to jo’eb xcha’winik ta ch’oj te bit’il albil yu’un te sjo’lajunebal jtsal yu’uni mantarilto. Te mantarilto yame yalbey sk’oplal te sk’oplalul yu’un tak’in sok te pek’el yajtalul yu’un yawalel tsobol a’tel, ta swenta yu’un a te lumk’inaletik yu’un tsobol at’elil ma xk’ax-a te bit’il juju jtul ta swenta tutk’inal. Jich bit’ilto spisil u’nintael k’inal yu’u xak’labil ta stulutul, swenta maba lekil k’inaletik, yame stsobo sba yu’un bajk’uel. Ja’nix jich te mantalil yame yalbey sk’oplal te yat’elul yu’un yanlumwiniketik swenta tsobol at’elil.

Ja’ mantalilto yame yalbey sk’oplal yu’un tsakel biilil sok spisil smakel te binti albil yu’un ini mantalilto.

V. Te tsobil tak’inetik te jich albilik, jich bit’il albilik te mantaril yu’unike, yame stak’ yak’beik sjol stak’inik, ta swenta u’nintael lumk’inal ta lum sok ma xtun lumk’inal jich bit’il yalojik te mantaliletike, janax yu’un mame stak’ yu’unintaik mok skanantael bitik ayik yu’unik te smelil ya xtuun yu’unike.

VI. Te Jtsob jtejklumetik sok te yolil Stsobil jtejklum, ja’nix jich te bit’il jtejlumetik ta spisil stsobil jtejklum, ayme yipik stael sok yich’el spisil te bitik u’unintaele swenta yu’un komon stuntesel.

Te mantaliletik yu’un stsobil jtejklum sok yu’un tsob jtejklumetik ta sjoylejalik, yame yalbeik sk’oplal te swenta yu’un komon stuntesel ta smakel te ma yu’unuk komon stuntesele, sok ja’ jich te bit’il ya sk’an te mantaliletik te kanan at’eltuunel yame yalbey sk’oplal te binti ya yalike. Te stojol te ya yich’ ak’el ta swenta binti lok’esbil ta lumk’inal, ja’me ya yich’ t’unel te bit’il stojol albil ta snail u’nintabil k’inaletik mok tsob tak’in, ja’nixme jich inte stojolilto teme albil yu’un te yajwale mok xch’unenix te bit’il albil sk’oplal stojel te patane. Te k’axem stojolil mok te xch’ayjibal pasbil yu’un ma komon stuntesel swenta slektesel mok yantikxanbel ya xk’otik ta spasel te bit’il sk’alel albil yu’un stojol patan, ja’naxme stukel te ya xjil ta ilel yu’un lekil chajpanel sok slajibal lekil chajpanel. Ja’nixme jich ya yich’ ilel bitik biluketik te stojolil ma albiluk yu’un snailmaneletik.

Te spasel at’eliletik ta swenta stsobil jtejklume, ta swenta te bit’il albil yu’un te mantalilto, yame xk’ot ta pasel te bit’il albilbeel yu’un te lekil chajpanele; jaxu ta yutil te beelbeele sok smantal te muk’ chajbanwanejetik, yame yich’ albel sk’oplal ta jun u, te kanan a’tel jtuuneletik yame yalbeyik sk’oplal ta at’elinel, kanan, slajinel ta chonel mok chonel yu’un lum k’inaletik mok ja’etik te albilike sok spisil te bitikxan yu’unike, maxanme ya yich’ lok’esel te binti pasbilix yu’un te jtuuneletik k’alal mato xlok’ ta ch’akelya’wilal.

VII. Yame yich’ ilel te sk’oplalul yu’un yajwalil lumetik sok ch’inlumetik sok yame yich’ koltael ta slum sk’inalik, jich bit’il te banti ya xnainik ja’nix jich ta at’el lum k’inal.

Te mantalil yame skoltay te slum sk’inal bats’il winiketik.

Te mantalil, yich’el ta muk’ sok stulantesel te xkuxinel te lumetik sok ch’in lumetik, yame skolta te banti ya xnainik te winiketike, yame skomebey sk’oplal te bit’il ya yich’ tuuntesel ta lum k’inaletike, te’eltik sok skomon stuntesel ja’etik sok ta spasel at’eletik ta swenta slektesel xkuxinelik te yajwalil lume.

Te mantalil, sok yak’el yot’anil yu’un te lumetike sok ch’in lumetik yu’un yik’el te binti altiklabil sk’oplal te ya xtuun yu’unik ta stuuntesel bitik ya sitinbeele, yame smakbe sk’oplal sbeil te ch’in lumetike yu’un lumk’inal sok ta juju jtul yajwal lum. Ja’nix jich yame yalbey sk’oplal te beelbeel banti te yajwalul lum sok ch’in lumetik ya stak’ xjech skoltay sbaik, sok Stsobil jtejklumetike mok ta yoxebal winiketik sok yak’beyel stuntesel te slum sk’inalike; sok, teme yajwalul lume, yame yak’bey jilel sbe ta swenta slum sk’inal te ja’iknaxe; ja’nixme jich yame yalbey sk’oplalul sok sbeeilbeel jich bit’il ya yalbey sk’oplal tsoble yu’un lum yame yak’bey yip yu’un sk’inal. Teme ay la yak’ ta majanel sk’inal yame yich’ ich’el ta muk’ sbe bit’il albil yu’un te mantalile.

Ta yutil yolil sjoylejal lum, ma’yukme mach’a yajwalul lum ya stak’ ya yich’ikxan jo’eb yu’un jo’winik ta spisil te sk’inal te lume. Ta spisil ora, te mach’a yajwalul lum k’inal ayme ta sk’ab ta jun yajwal lum jich bit’il ya yal ta jo’lajuneb jtsal a’yej.

Te muk’ul tsoble ja’me muk’ul jtuunel ta yolil lum mak ta ch’in lum, ta stsobil sok at’eliletik te bit’il albil yu’un te mantalile. Te jchap lum k’inal ta lum mok jchap lum k’inal ta tejklum, tsabilme ta lek jich bit’il ya yal te mantalile, ja’me j-at’el tuunel ta stojol te lume sok yat’elinel ta spasel te binti ya xchap te muk’ul tsobleje.

Te sujtesel lum k’inal, te’eltik sok ja’etik ta swenta yajwalul yame yich’ pasel jich bit’il ya yal te mantalile;

VIII. Mame ayuk sk’oplalil:

a) Spisil yak’el ta majanel te lum k’inal, ja’etik sok te’eltik te swentainejik te tejklumetike, pijtilnaetik tsobolnaetik mok ch’in lumetik pasbilik yu’un jnitwanej ta tsobwanejil, ajwaliletik yu’un tsob jtejklum, mok yantik ch’in jtuneletik ta sp’ajel jich bit’il ya yal te mantalil yu’un jo’eb xcha’winik yajt’alul junio ta chanbajk’ slajunwinik waklajuneb yoxwinik ja’wilal sok yantikxan mantaliletik sok yantik xch’unelk’op;

b) Spisil te binti ta stojil: spasel mok xchonel k’inal, ja’etik sok te’etikal, pasbil yu’un jts’ibuwanej yalbel sk’oplal snail stojel patan mok yantik jtuuneletik ta tsobol stsobil jtejklum, ja’to ta sbabial sk’alelal diciembre ta chanbajk’ slajunwinik waklajuneb schanwinik, ja’to te k’aal yotike, jich te bit’il pojbile sok te makbil ma stojiluk mantalil yu’un lum k’inal, k’inaletik ta komon pukel mak yantikxan, ja’ smakojik te lumetike, pijtilnaetik, tsobolnaetik mok ch’in lumetik, sok yolil lumetik;

c) Spisil xchajpanel ta animal tojotesel mak xat’el k’inal, sk’asesel ta yan k’abil, yak’el k’abal ajk’uk mak slajinel ta chonel pastiklanbil ta yajt’alul sk’aalel te binti la yal te sbabial jtsal-a’yeje, ta juntiklael, jchap muliletik mok yantikxan jtuuneletik yu’un tsob jtejklumetik mok yu’un stsobil jtejklumetik, teme yu’un ay makbil mok maba stojil makbil te k’inaletike, ja’etik sok te’eltik yu’un lum, k’inaletik yu’un komon pukel, mok yantikxan, ta swentail yolil yajwalul lum k’inal.

Ya xjil ta k’ejel te binti albil ta sbabial, ja’naxme te lum k’inaletik te pukbilik jich bit’il ya yal mantalil ta jo’eb xcha’winik yu’un jukwinkil chanbajk’ slajunwinik waklajuneb yoxwinik ja’wil sok makbil ta sbiil sk’oplal k’axen ta lajuneb ja’wil teme ta sjoylejal ma k’axemuk lajuneb xcha’winik ektareaetik.

IX. Te xat’ tiklael mok spukel te ayuk pasbil ya skuy sba ta yawalul yolil ch’in lum sok teme binti ay ch’ayem mok nitel ot’anil, yame stak’ ya yich’ lok’esel teme jich ya sk’anik te yoxebal xchan xajt’al te yajwalel lum te mach’a ayik ta jun xchan xajt’al ta lum k’inale, xat’obil ta skajalkaj, mok jun xchanxajt’al te yawalul lume teme ayik ta nainel ta yoxchanxajt’al te k’inaletike.

X. (Ya smak’).

XI. (Ya smak’).

XII. (Ya smak’).

XIII. (Ya smak’).

XIV. (Ya smak’).

XV. Ta Stsobil tsob jtejklum makal ya xjil te smakel muk’ulk’inal.

Yame yich’ sbiil ch’in lumk’inal teme ma k’axemuk jo’winik ektareaetik ta juju jtul mok ts’ajel k’inal mok yantikxan lumk’inal te pajaliknaxe.

Ta swenta te pajalil yame yich’ ajtael ta jun ektaria yu’un ajts’abilum sok cheb ta swenta jch’ojnax, sok chaneb teme lom leke sok waxakeb te te’tikile, tojolk’inal mok takink’enaletik.

Yame yich’ k’uxutael, ja’nix jich, bit’il ch’in lum k’inal, te sjoylejal mame ya xjelawa ta lajuneb xwaxakwinik ektareaetik ta stulutul teme te lum k’inaletik ya xtuun ta sts’unel tunim, teme ya yich’ ajts’esele; ta jo’lajunwinik, teme ya xtuun ta sts’unel lobal, wale’, kajpe,eneken, ule, ch’in, bid, xepute’, kina, baniya, kakaw, chij, pejt’uka, mok sit’eak’etik.

Yame yich’ sbiil ch’in lumk’inal yu’un wajkax teme ma xkax ta jujutul janax me te bit’il ya x-tuun yu’une jo’winik xchajbak’al wakax mok pajaluk ta yan tut’il wajkaxetik, jich bitil ya yal te mantalile, jichukme te bit’il jayeb ya x-och ta sk’inalule.

Teme ta swenta at’eletik yu’un tsajel ta ja’, sbej ik’al mok yantik spasbilik yu’un te yajwalil mok yawalul yu’un ch’in lum k’inal te lek’ubenuk te slum k’inalike, janix jich beel bit’il ch’in lum k’inal, ja’nix jich, ta slek’ilal te bit’il tabilixe, te ya xk’axa-a te bit’il albil sk’oplal yu’uni mantalilto.

Ja’nanix jich ta jun ch’in lum k’inal yu’un wajkax ya spasik slekilal ta slum sk’inalik sok jaiknixto ya xtuun awaltsunubil, te sjoylojal tunel ta swenta to mame stak’ ya kax, ja chikanix, te bit’il makbil yu’un te xcha’tsalal sok yox tsalal yu’uni mantalilto ta swenta slektesel bit’il yichujik te sk’inalike;

XVI. (Ya smak’).

XVII. Te muk’ul yawil pas mantal sok te yawil pas mantal ta tsob jtejklumetik, ta sjoylejalil, yak’el mantaliletik ta ya yalbeyik sbeel yu’un xat’iklael sok smajanel te sk’inalik kaxemika-a te bit’il albil yu’un ta xchan xat’al sok sjo’lajunel xat’al yu’un te mantalilto.

Te kaxem k’inal yame stak’ yich xat’el sok yak’el ta k’abal yu’un te yajwale’ tayajtalul jun ja’wil albile. Teme kaxixa-a te yat’alule te me ak’biluk ta k’abale, te xchonele yame yich pasel ta tojol komon. Ta pajalil, yame ichot’a muk te beil yu’une te bit’il albil yu’un te mantalile.

Te mantalil yu’um lume yame tsob te unintabil yu’un meil-tatile altilabil te unintabile te ya yich ak’ele’ ta swenta yipajip te ma stak’ tijel sok ma stak’ ta pojel ma stak’ ta tojel spatanul;

XVIII. Ya yalbe sk’oplal spisil te xchampil k’opetik sok akbil at’el yu’un ajwaliletik ta ya’wilul yu’un 1876, te yich’ojiktel ta spojel balinta k’inal, jaetik sok k’ulejalil yu’un tsobill tsob jtejklum, ta junax winik mok tsobol winik, sok yat’eline te mantalil ajwalil yu’un ta yiktayel te me ya xtulan uts’iwan ta stojol komon stuntesel.

XIX. Ta yipijip yu’un muk’ul mantalilto, te stsobil jtejklum yame yak’bey sk’oplal ta mak’el sok sk’oplal lekil xchapanel yu’un lum k’inal, ta swenta ta skoltayel te bit’il yalo te mantalile’ ta swenta yuninteel lumk’inal, ch’in lum sok ch’in lum k’inal, sok yame skoltay te lek’il (sic DOF 03-02-1983) koltael yu’un bats’il ants winiketik.

Jaik’ yu’un stsobil jtejklumetik spisil te bitik xat’iklabil k’inal ta jun lum sok ch’in lumetik, chikan biluka-a te xjachibalito te me kechatikto mok ya xkot’ik ta xchpel ta cheb mok ta bayal jawilil lum; janix jich bit’il ta yunintael lumk’inal yu’un lum sok ch’in lumetik. Ta swenta into sok, ta spisil, ta lekil xchapanel yu’un lum k’inal, te mantalil yame yalbey sk’oplal ta muk’ul chajpanel sok sjoyobil yat’el, tsobo sbaik muk’ul at’el chajpanwane te albil sk’oplal yu’un te mantal tunele sok sk’asesbil yu’un te muk’ul pas mantal mok, ta xkuxel yot’anto ta sjoyobil at’elil.

Te mantalil yame yalbey sk’oplal ta stojol ta spaselbeel lek’il chajpanel yu’un lum k’inal sok,

XX. Te stsobil jtejklum yame yalbe sk’olplal yu’un slekilal bats’il wineketik, ta swenta yu’un smeentesel at’el sok skoltael bats’il ants winiketik ta slekilal sok yichbel sk’op mok ik’elil yu’un smuk’tesel tsobil tsob jtejklum, sok spukbey sk’oplal te at’eletik yu’un chambalametik sok te’etik ta swenta slekil stuntesel lum k’inal, sok spasel naetik, slajinel biluketik, smajanel tak’inetik, yak’el ilel yu’un snopjibal sok koltaelil bitik nail. Ja’nix jich yame yakbe smantalul yu’un spasel sok xchajpel te smeentesel chambalametik, te smuk’ul snail apasel biluketik sok slokesel, swenta komon tuntesel.

Te slekubtesel xkuxinelik mach’atik lapan ch’ikan kuxinemik ta lum k’inal jich bit’il la yich’tel alel ta yantel párrafo, ja’nix ja’me ya’telinel ajwalil ta estadoetik te ayuk lek swe’el yuch’balik ta oratiknax jich bit’il cholbil li’ta mantalil.