TIÑU CHA IYO CUENDA ÑUHUN ÑUCOHYO
Cha cuu cha ndicha 5 febrero cuiya 1917
Chehe cuu tuhun cha sandihi sama ta quee chi DOF 27-05- 2015
Titulo xihna cuii
Capitulo 1
Cha cuiti cha iyo chi ñivi cha cua coo vaha ñi ta ñahni cha yuhvi ñi
Artiiculo 27. Ndihi ñuhun chi nduta cha iyo tichi ñuhun Ñuvcohyo ya chi ñuhun ya cuu chi ta iyo ndatu chi cha cuiti cha cua cuu chi chi iin ñivi ta cua cuu chi chi ñi.
Ta cua cuu quenda tiñu chi chi ñi ta tu cha cuenda ñuun cua cuu chi ta cua tiso vaha tiñu ya nuun ra cumi tiñu cha cua ndoo chi iin cha vaha.
Ñuhun Ñucohyo iyo ndatu chi chi cha cua ndehe chi yoso cuhva a ndaa cha cua savaha iin ñivi cha iyo ñuhun ñi, ta cua savaha chi cha vaha chi ndihi ñivi ta cua ndehe tiñu cha cua cuatiñu tiñu iin cha vaha cha iyo nu ñuhun can, ta cua cuu sama chi cuhva cha cua savaha chi cha vaha chi ñivi ta cua cumi tiñu chihin chi ta cua tindee chi cha cua cuhun ñuhun ya iti ta cua tindee chi cha cua coo vaha vihi ca ñivi cha iyo tichi cuhu chi ñivi cha iyo ñuun nahnu. Tu iyo iin cha ña quee vaha cua ndehe tiñu cua ndehe tiñu cuhva cha tahan chi cha cua nacoo tiñu chihin chi yoso cuhva cha cua cuatiñu tiñu chihin chi cuhva cha cua cumi tiñu chihin chi chi nu iyo ñuhun chi nduta chi cuhu nahnu ta cua savaha tiñu cha cua cuu chi ndihi ñivi ta cua tiso vaha tiñu ta cua satiñu vaha chi ta cua cumi tiñu chi ta cua nducu tiñu cuhva cha cua coo vaha ca chi ta cuhva cha cua cuahnu chi tichi ñuun ta cuhva can cumi ta cua coo vii ta cua savaha chi iin cha vaha chi ñuhun ñuñivi cha cuu chi vehe cha taqui xaan cha cua coo chi cuhva cha cahan ley, cuhva cha cua nduvi nuun chi na cua satiñu tiñu chi ta cua cuu chi iin ñuhun ñivi ñuun ta cua tindee chi cuenda ñivi cha satiñu tichi cuhu chi ñivi cha iyo sundiqui chi ñivi cha satiñu tichi cuhu cha sacuenda ñi chi, ta ndihi ca cha ndacu ñivi cha nducu ñi xuhun cuenda ñuun cuati can ta cua nducu ñi cuhva cha na ña cua sandoyo ñuhun tiñu ndihi cha vaha cha iyo nu ñuhun ya ta ñuhun cha cua ndoyo ñuhun cua savaha ñivi.
Chi ñuhun Ñucohyo ya cuu ndihi cha iyo nu ñuhun ya chi ndihi cha iyo tichi tañuhun chi ñuhun cuati cha iyo tichi tañuhun chi cha cuu mineral chi ndihi cha cuu sahma chi ndihi nu nanihin tiñu cha cuu cha vaha tichi ñuhun chi ndihi nu iyo cha vaha ta nu tava tiñu cha cuu caa chi cha cuu uxu caa cha chatiñu tiñu nu savaha tiñu cha chatiñu tiñu ta nu iyo cha cuu yuu taqui chi nu iyo ñiin taqui chi nu cacu ñiin chi nduta tañuhun chi ndihi cha chinu chi yuu ta cha cua satiñu tiñu iti xuu ñuhun a ndaa cha cuu cua cuu ñuhun yahma chi cha cuu petrolio chi cha cuu nduta xaan chi gas ndihi cha iyo un ñuhun ya, cua cuu chi cuhva cha iyo cha cuiti chihin chi cuhva cha cahan vehe cahan cuenda cha cuiti cha iyo chi ndihi ñuhun.
Cuenda ñuhun ñuun cuu ndihi cha cuu nduta tañuhun cha iyo candaa ñuhun can, ta nda cua nda nu sandihi chi cuhva cha iyo tiñu savaha cuhva cha cahan ley (sic DOF 20-01-1960) cha ndaca ñahan nu ñuhun ñuñivi; ndihi nduta iyo yuhu tañuhun, ndihi tuñii a nu queta nduta yuta ta quihvi chi tañuhun ndihi ni tiempu, a nuna chi ta chasi ndico chi yuhu tañuhun can, ta ndihi nu ñuhun nduta ta cuu chi mini a chinu chi ndihi quivi, ndihi yuta ta ndihi ndohyo nu cuu xini chi, ta ndihi nu quechaha chinu chi ndihi ni tiempu, a chinu chi ta neti ndico chi, ta nda cuan da nu quihvi chi tañuhun cha cuu chi tuñii a nduta mini cahnu, cuu chi cuenda ñuhun Ñucohyo; ta ndihi yuta cha chinu ndihi ni quivi a nuna chi ta chasi ndico chi ta ndihi nu quee xini yuta can a iin ni nu quee chi a inca tucu chiyo (sic DOF 20-01-1960), ta tacha cuhva chinu yuta can ta ndihi cuhva nu cuahan chinu chi a suhva ni nu chinu chi cuu chi xahñu chi inca ñuhun, a cuu chi xahñu suvi ni chi inca ñuhun nu ndacañahan Ñucohyo, a yaha chi inca tichi inca ñuhun suvi ni nu ndacañahan Ñucohyo, a yaha chi tichi nu cuu iti xahñu nuhun nu ndacañahan Ñucohyo; ta cha cuenda ndihi nu cuu chi mini nahnu a nu cuu chi tuñii nu cuu soco chi, a nu iyo chi a yuhu chi yaha iti xahñu cha cuu uvi tahan a cuaha ca ñuhun ndacañahan Ñucohyo, a xahñu chi chi Ñuhun ndacañahan inca cumi tiñu; ta ndihi nduta ndohyo cha iyo yuhu tañuhun a yati nu iyo yuhu tañuhun, a nu chinu nduta can, ndihi nu cuu soco mini nahnu, a nu cuu chi tuñii cha cuenda ñuhun Ñucohyo, ta ndihi nduta cha quee nu tahvi ñivi tichi ñuhun, ndihi nu chinu nduta tichi nduta tuñii ta yuhu ndihi mini nahnu , ta ndihi nu chinu nduta can tichi ñuhun nda cua nda nu queta chi cuhva cha cahan ley.Ta ndihi nduta cha iyo tichi ñuhun iyo cha nuna cha cua ndundichin chi ta cuu cua savaha tiñu cuhva cha cua quee chi ta cuu cua cuu chi chi ra cuu xuchiin chi ñuhun can, soco ta cha tahan chi cha chini ñuhun ñivi ñuun chi, a ñaan inca tundoho cuu coo cuenda chi, ra cuu Xini ndacañahan ñuhun Ñucohyo cuu cua tiso ra cuhva cha cua cahan tiñu cuenda chi, cuhva cha cua quee chi ta cua cuatiñu ñivi chi, a cua cuu tiso ra tiñu ti ña cua cuu quee chi ta cuatiñu ñivi chi, tacan ni ndihi ca nduta cha iyo cuenda ñuhun Ñucohyo. Ta ndihi ca nduta cha ña cahan tiñu cuenda chi nu cahan tiñu ihya, cuu chi chi ñuhun nu iyo chi a nu chinu chi a nu iyo chi tichi ñuhun, ta tu cha iyo chi tichi uvi tahan tihyo ñivi, cua cuu chi cuenda ñivi ñuun, ta maan ra cumi tiñu ndacañahan tichi Ñuhun can cua cati yoso cua ndoo tiñu can.
Cuhva cha cahan tuhun cha vachi iti chata, vati cha cuu chi ñuhun Ñucohyo chi maan chi cuu chi ta yoni cua cuu quenda chi a cua savaha ñivi cuhva cha cuni ñi chi cuhva cha cahan ley iyo chi cha cua cuatiñu tiñu cha cuu cha quee tichi ñuhun, cua ndaca tiñu ndatu ta sa cua cuu savaha ñivi ndaa cha cuni ñi savaha ñi, ta ñivi cha indi nu cuu chi nda xini ca cha cuu chi Ejecutivo Federal iyo chi cha cua cuhva ndatu, soco cua cuu chi cuhva cha cahan ley, ta cha cuu cha cua sacoto cha cuu tele can a radiu, ñivi cha iyo cuenda Instituto Federal de Telecomunicaciones iyo chi cha cua cuhva ndatu. Cuhva cha iyo tiñu cha tiso vaha tiñu cuenda cha cua tava tiñu cha cuu mineral cha iyo tichi ñuhun a ndaa inca cha cahan nu cuu chi párrafo cumi ihya, ta cua tiso tiñu cuhva cha cua coo chi ta cuhva cha cua quee vaha chi ta cua savaha tiñu cuhva cha tahan chi nda cua nda quivi cha cua ndihi cuenda chi, ta tu cha cua nanihin tiñu iin cha ña vaha, cua cuu casi tiñu chi. Ra cuu cumi tiñu Federal cuu ra cua cuu cati cuhva cha cua cumi tiñu cha quee tichi ñuhun a cua sanaan ra chi. Ra cuu cumi tiñu cahnu nu ñuhun Ñocohyo iyo chi cha cua cati a cua quee iin tiñu cuhva cha cahan ley, soco tu iin cha mineral xaan xaan cuu chi ñahni ndatu cua cuhva tiñu. Ñivi cha cua cuu cuhva ndatu cuenda chacan cuu ñivi cha iyo cuenda nu nani chi Nacion de planeación cha cuu ñi ñivi cha tiso vaha cuhva cha cua coo iin cha cua coo chi ñivi cha iyo cuenda ñuhun, tacan ni ñivi cha iyo chi cha cua sacoto chi ñivi cha iyo cuenda cha cuu toho ñuhun ña cua cuu cuhva ra cumi tiñu ituhun ñuhun ndatu chi iin ñivi tu cha ñavi cuhva cha cati ley cuu chi, soco tu cua cuva tiñu ndatu cua ndehe tiñu yoso cuhva cua cuu savaha tiñu cuenda nu satiñu tiñu chi ñuhun ndichin.
Tu cha cuenda pretoliu a ndaa inca cha cha cuu nduta a tati cha quee tichi ñuhun cha cuu cuenda ñuhun ña cua cuu sama chi ta ni ña cua cuu xico tiñu chi ña cua cuu tiso vaha ni maan tiñu iin tiñu. Cua nanducu tiñu cuhva cha cua nihin ñi xuhun ta cua cuu savaha ñi tiñu ta cua tiñu ya iti nuun cha cua tava tiñu chi tichi ñuhun ta cua cha cuu petroliu can chi cha cuu hidrocarburo cha quee tichi ñuhun cha cua cuhva tiñu chi cha cuu empresa cha satiñu a cha cua tiso vaha ñi tiñu chi empresa cha iyo cuenda ra cumi tiñu a iin empresa inca ñivi, soco cua cuu chi cuhva cha cati ley. Ta cua cuu nducu empresa cha iyo cuenda ra cumi tiñu chi inca cuenda ñivi, ta cuhva can cua sacuinu ñi cuhva cha ni tiso vaha ñi tiñu. Chi ñivi ñuun cuu cha cuu hidorcarburo can, ta cuhva can cua cuhun nuun tutu cha cua tiso vaha ñi cuhva cha cua satiñu ñi.
Cuenda maan ñuhun Ñucohyo cuu cha cua ndehe yoso cua cuatiñu ndihi cha cayu ta cuu chi ñuhun xaan (energía nuclear) ta cuhva cha cua nanduvi chi ñuhun ndichin, ta cuhva cha cua cundacañahan cuenda chi ta ñaan inca cuhva cha cua cuatiñu ñivi chi. Ta cha cua cuatiñu tiñu ñuhun xaan can cua satiñu vii ñivi chihin chi.
Maan ñuhun Ñucohyo iyo ndatu chi cha cua satiñu chi iin cuhva cahnu cuenda ñuun (zona ecónomica) iti tichi ca tañuhun ta quechaha chi nu queta raya cha cuu cuenda ñuhun Ñucohyo nduvi chiyo xiin chi, iyo cha cuiti chi ñuhun can cha ndacañahan chi, cuhva cha tahan chi cuhva cha cahan ndihi ley cha tava ra sacuaha ta tiso vaha ley cha nducuiti Vehe Cahnu nu satiñu ra ta ra (Congreso). Ta nu cua satiñu chi iin cuhva cahnu cuenda ñuun (zona ecónomica) cua nacaa uvi siendu milla (cha cuu chi uni cientu uni xico uchi miil cumi cientu metru) iti tichi ca tañuhun, ta cua quechaha chi nda nu quechaha cahvi tiñu yuhu tañuhun cha cuu cuenda maan ñuhun Ñucohyo (cuu chi uchi uvi milla cha cuu chi oco uvi miil uvi siendo oco cumi metru). Ta tu cha nu nacaa chi ta yaha chi cuenda inca nu nu cuu cuenda inca ñuhun, cua quihin cuhva cuenda iin iin cuhva cha iyo tañuhun cha tahan chi chi iin iin ñuhun can, ta cha nini xaan cha cua ndatuhun tahan ra cumi tiñu iin iin Ñuhun can ta cua ndoo inuun chi.
Ta cha cua cuu nihin tiñu ñuhun ta nduta cha iyo nuun chi cha cuu cuenda ñuhun Ñucohyo, cua savaha tiñu cuhva cha cahan chi ihya:
I. Ituhun ni maan ñivi cacu ñuhun Ñucohyo a ñivi cha ndoo cuii ñi iyo ñi tichi ñuhun Ñucohyo ta ndihi ñivi ñuun cha iyo niniin cahnu ñuhun Ñucohyo iyo cha cuiti chihin ñi cha cua coo ñuhun ñi, ta cua nihin nu iyo nduta a cha cua nihin ñi ndatu cha cua satiñu ñi tichi ñuhun ta cua xico ñi ndihi cha quee tichi chi a nduta. Maan ra ndacañahan ñuhun Ñucohyo cua cuu cuhva ra ndatu chi ñivi inca ñuhun, ndicha cuii ti cua tiso vaha ñi tiñu chi ra cumi tiñu cahan tahan chi cumi tiñu inca ñuhun (Secretaría de Relaciones) vati ndihi ndatiñu ñi cuenda ñuun cuu chi, ta ña cuu cha cua cahan ñi chi cumi tiñu ñuhun nu quee ñi cha cua tindee chihin ñi cuenda ndatiñu ñi, vati tu cha tacan cua cuu chi, cua naan cha cuiti chihin ñi chi ndihi ndatiñu cha ni nihin ñi, ta cua ndoo chi cuenda ñuun.
Iin cani ni cha cuu iin cientu kiloometru nu tiin tahan xahñu ñuhun Ñucohyo chi inca ñuhun, ta uvi xico uchi kiloometru cuu chi tu cha yuhu tañuhun iyo chi, ta ñahni ndatu chi ñivi inca ñuhun cha cua sachiin ñi ñuhun ta ni nduta cha iyo nuun chi. Cientu kilo metro cha nani nu sandihi ñuhun can, ta yuhu tañuhun cuu chi uvi xico uchi ñahni ndatu cha cua quihvi ñivi inca ñuhun tichi ñuhun yo ña cua cu quihvi ni maan ñi nu ñuhun a nu nduta. Ñuhun cha ndaca ñahan, chi ñivi ñuun cua nduvi nuun ñi ta cua cati ñi yoso cuhva cua ndoo tiñu, cuenda ra cumi tiñu cha ndehe tiñu can ta racan cua cati chi ñivi inca ñuhun a cua cuu nihin ñi.
II. Cumi tiñu cha ndehe ñivi veñuhun cuhva cha cahan artiiculo 130 ta cuhva cha cati ley ti iyo nu nuna cha cua ndaca ñi cha chini ñuhun ñi, ta cua nihin chi a cua tiso cuenda maan ñi nu iyo ñi, iyo ndatu chi ñi, ndihi ndatiñu cha cua cuni ñuhun ñi, ta cua sacuinu tahan ñi cuhva cha cati ley ti cua cuhva ñi ndihi tutu cha cua ndaca tiñu chi ñi;
III. Ndihi instituto cua savaha ñi cha vaha, a chi ñuun cua chi a chi maan ñivi can cua chi, na cua ndehe tahan ñi chi ñivi cha chini ñuhun, Ñivi cha sacuaha ta nanducu ñi, ñivi cha sanahan, ñivi cha tindee chi asociados, a inca cuenda, ña cua cua nihin ñi ndihi vaha cha cua cuatiñu ñi, a numi a ndoo iti ni cua queta chi, cuhva cha cati ley iyo chi cha cua savaha tiñu;
IV. Ñivi ndiso tiñu cha xico tiñu cha cuenda tiñu ndacu ñi cua coo tiho ñi soco ndicha cuii nu nuna cha cua cuatiñu ñi ta cua sacuinu ñi chi cha cua savaha ñi.
Ñahni ndatu cha cua coo ñuhun nu cua tachi ñi, a cha cua cuindi sana ñi ni cuhu cha cha nahnu vihi ca cha iyo oco uhun chaha nahnu vi ca chi cuhva cha sanahan fraccioon XV tichi Artiiculo ihya. Ley cati chi ti cua sanduvi nuun chi cuhva cha cuhva cha tahan chi chi capital ta yoso tahan ñivi cua cua socio chi ñivi can, ndaa cha cua cuhva ñuhun cha cua chi ñivi can ña cua nihin iin ñivi cha cua socio uxu uxu ñuhun can, chacan ñuhun cha cua chihin ñi cua satiñu ñi, tu chi maan ñi cuahan chiqui can cua satahan tiñu ndihi cuenta cha cua quee ican. Chacan cati ley cuenda ñivi cha vachi inca ñuhun ta iyo tañu ñivi can.
Suvi ni ley cua cuhva cha cua coo sivi a cua savaha tiñu cuenda ndihi cha ninin xaan cha cua sacuinu ñivi cuhva cha cahan fraccioon;
V. Ndihi bancu iyo ndatu cha cua savaha cuhva cha cati ley cha cuenda xuhun, cua coo ñivi cua cuu xini cha cua satiahvi, chi ñuhun cha iyo tichi ñuun chi vehe cha taqui xaan cuhva cha cahan ley, ta ña cua cuu coo ñuhun ñi ta cua satiñu ñi chi cha ñavi cuhva cha tahan chi.
VI. Ndihi ñuhun ta ñuhun Ñucohyo ta ndihi nu cua chi municipiu tichi ñuhun Ñucohyo, iyo ndatu cha cua ndaca ñi ta cua nihin ndihi ndatiñu cha ninin xaan can cha cuenda ñuun ñi.
Ley ñuhun Ñucohyo ta ndihi ñuhun cha iyo tichi nu ndaca ñahan, maan ra ta ra cua ndehe nda cha cua savaha ra ñuun can nda cha cua cuu chi ñuun can, cuhva cha cati ley ta cuhva cha cua cati ra ndaca ñahan cha ndehe tiñu can. Yahvi chi cha cua ndoo nuna chi ta cua cuu chi chi ñuun, cua cundicu chi cuhva yahvi cha cua cati ra cumi tiñu tribunal ta ican ta sa cua cuhun chi nu iyo oficina nu quihin tiñu sivi ta nu satiahvi tiñu, ta cua ndehe tiñu a yahvi chi cati maan ra cuu chihin chi a chaha tiñu chi chihin ra tacan ni ti cati tiñu ti tacan ni cua tiahvi tiñu. Cha cua yaha cuhva cua taa tiñu yahvi chi cha ni cumani cha coso vaha a ndaa cha sama cha ni cumani cha cuhva ra cumi tiñu yahvi chi cua ndoo chi cha cua cutuni ñi ta cua tiso vaha ñi chi iin cha cuiti. Ta cua ndehe tiñu chihin chi ta tu cha ndatiñu cha ndayahvi xaan cuu chi ta ñahni yahvi chi ndaa.
Ndihi cha tahan chi cha cua savaha ñuhun Ñucohyo cuhva cha cahan artiiculo ya ta vaha chic ha cua cuhva iin cha cuiti, soco tichi cha cuahan chi chinu tiñu ya, ta cha cua cati vehe nu iyo ra tachi tuni cua cuhva tiñu iin yoo, ta quihin ni ñivi cha cua sacuenda chi chi tiñu cha cua ndehe vaha ñi tiñu cuenda xuhun chi ta cha cua nuun yahvi chi a ta cha quiahvi ñuhun a nduta ta ñahni cha cua cuu casi cha cua savaha.
VII. Cua tayahvi tiñu cuhva cha iyo ñuhun ñuun chi ñuhun ñivi, tacan ni cha cua coo a cua tachi ñi nuun chi.
Ley cahan chi ta tindee chi cuenda ñuhun ñivi ñuun.
Ley ya sacahnu chi ta nducu ndee chi cuhva cha vaha vihi ca cuhva cha iyo ñivi ñuun ñi chi ñuhun ñi, ley ya cua cumi chi cuenda cha cua cuu coo ñivi nuun ñuhun ta cua ndehe tiñu cuhva cha cua cumi tiñu chi cuhva cha cua cumi tiñu yutun ya iyo ican chi nduta cha cha tiñu ñivi ta cua ndehe tiñu cuhva cha cua cuatiñu vaha ñivi ñuhun ñi chi nu iyo cuhu nahnu chi nduta cha cha tiñu ñi ta cua nducu tahan tiñu cuhva ndaa cha cuu tindee ñivi ñuun can ta vaha vihi ca cua coo ñi.
Ley tayahvi chi chi ñivi cha iyo ñuhun chi ñivi cha iyo tichi ñuun ta nducu tiñu cuhva cha cua nducu ndee ñivi can cuhva cha cua satiñu ñi ta cua nihin ñi cha chini ñuhun ñi nu ñuhun can, ta cua ndehe tiñu cuhva cha cua satiñu tiñu ndihi cha cuiti iyo chi ñivi cha iyo ñuhun chi corra ñi. Ta cua coo tahan cuhva cha cua cuu nduvi nuun ñi chi tahan maan ñi a chi ra cumi tiñu a chi inca ñivi ta cua cuhva tiñu cha cua cuatiñu ñi ñuhun ñi, ta tu cha ñivi iyo ñuhun cuu ñi iyo chi cha cua coto ñi ndihi cha cuiti cha iyo chihin ñi cuhva cha iyo ñi tichi ñuun can; ta cua coto tahan ñi ndaa cha iyo chi cha cua coo chi ñi ta ndaa cha iyo chi cha cua savaha ñi cuhva cha cahan cuenda ñivi cha iyo ñuhun. Ta tu cha cua cuhva ñi ñuhun ñi chi inca ñivi yoni cua cuu casi nuun ñi vati iyo cha cuiti chi ñi cuhva cha cahan ley.
Ni iin ñivi ña cua cuu coo uhun cuhva ñuhun cha iyo ñuun can chi ñi. Soco iyo chi cha cua cuhva tiñu tutu ñi cuhva cha cuu chitoho ñi ñuhun can cuhva cha cahan fraccioon XV.
Nu nducuiti ndihi ñivi cua cuu chi cuhva cha cahan ley. Ta ra cumi tiñu cuenda ñuhun cha nacachi ndihi ñivi cuhva cha cahan ley, cua cuu ra xini chi ndihi ñivi cha iyo ñuhun ta tiñu ra cuu chi cha cua tiso vaha ra ndihi tiñu cha cua queta nuun nducuiti tiñu.
Cha cua cuhva ndico tiñu ñuhun a cuhu nahnu a nduta cha cuahan tichi ñuun cua savaha tiñu chi cuhva cha cahan ley;
VIII. Cha ña vaha ca chi:
a) Ndihi ñivi cha cua cuhva ñi ñuhun ñi chi inca ñivi a nduta a ñuhun cha iyo cuenda ñuun a nu cuu chi ranchu a nu iyo uvi ñivi a iin ñuun cha savaha ndihi ra nducu tiñu a ra cuu gobernador iin ñuun a ndaa inca ñivi cha cuu tiñu ñuun can ta ña cua chaa ini ñi tiñu iyo ican cuhva cha cahan Ley cha chacoso vaha 25 junio cuiya 1856 ya ndihi ca ley cha iyo;
b) Ndihi cuhva cha cua cuhva ra cumi tiñu cha cua satiñu tiñu iin nu ñuhun a cha cua coso vaha iin tiñu ñuhun a cha cua xico tiñu chi a nduta a cuhu cha savaha vehe cha tindee chi ñi a nu cuu chi cuenda Hacienda a ndaa inca cumi tiñu ñuhun Ñucohyo ya nda ni quivi xihna cuii yoo diciembre cuiaya 1876 ta nda quivi ya, ta quihvi suhu inca ñivi nu ñuhun can cha ñavi chi ndatu chi ra cumi tiñu, quihin ñi ñuhun iin ñuun a ñuhun iin ranchu a iin nu iyo uvi uni ñivi a iin ñuun.
c) Cua cumi tiñu cuenda cha ña cua sanuun a cua casi tiñu cuhva cha cua xico tiñu a cha cua cuhva ñivi can ñuhun ñi chi inca ñivi a cua cuhva caha ñi chi cuhva cha cahan fraccioon cha cahan iti chata cha cuenda iin cha nduvi nuun ñivi a cha cuenda ta tachi tuni ra ta ra a ndaa inca ra cuu cumi tiñu ñuhun Ñucohyo cha cua quihvi suhu ra ta ra ta ñavi chi ndatu quihvi ra ta ra nu ñuhun can a cuenda nduta a cuhu nahnu cha cuu chi ñivi a ndaa inca ñuhun cha cuu chi iin ñuun a chi ñivi ñuun.
Ña cua cani tiñu cha yaha can, ndicha cuii ñuhun cha chaha tiñu tutu nu sacha chi cuhva cha cahan Ley cha quee 25 junio cuiya 1856, ta iyo sivi ñivi can chihin chi cha cuu chi chihin ñi nda ni cha iyo uchi cuiya ta ña cua yaha uvi xico uchi hectaria cua coo chi ñi.
IX. Cha cua natahvi tiñu chihin chi chi iin ñivi cha cati ñi cha tahan chi a chaha ñi chi chi iin cha iyo yatin chihin ñi ta ña vaha quee chi cua cuu cani ndico tiñu chihin chi ta tu cua ndaca ndico ndihi ñivi cha iyo yatin ican chihin chi tu cha cua nduvi nuun uni cuhva ndihi ñivi cha iyo ican ta cha suhva vihi ca iyo chi maan ñi.
X. (Tani chi)
XI. (Tani chi)
XII. (Tani chi)
XIII. (Tani chi)
XIV. (Tani chi)
XV. Tichi ñuhun Ñucohyo ya ñahni ndatu cha cua coo iin vehe cahnu xaan ta taqui.
Cua cati tiñu ti luhu iin ñuun ta ña cua yaha cientu hectarea chi iin ñivi ta ñuhun can ña iyo vaha chi a vita xaan chi.
Ta cha cua quee inuun chi cua cahvi tiñu chi cha cua cuu chi ñuhun nu cua cuu tiso nduta tiñu ta uvi cha cua cuu iin tiempu ni ta cumi chi cha cuenda tichi yoo agosto ta una chi cua cuu cuhu nahnu chi cuhu cuati cha cuu chi ñuhun iti.
Iyo ndatu cha cua coo ñuhun ituhun ñivi ta cua cuu chi chihin ñi cha cuu chi ta iin ñuhun luhu, soco ña cua yaha cha cuu chi cientu uvi xico uchi hectaaria tu cha ñuhun nu tachi tucati cuu chi ta chacoso nduta chi, ta uni cientu hectaaria tu cha nu cua tachi tiñu, ndoo azuuca, cafee, yavi, yutun suchan, ticaha, yoho uva, yutun olivu, yutun quina, yoho vaha ini ya, yutun tusihva, yavi vixi, tuvihnda, a ndihi nuun yutun chaha yucu vixi.
Iin ñuhun luhu cha tahan chi chi ñivi iyo sundiqui ta ña cua yaha cuhva cua nihin ñi cha cuu ñi iin tuhun ni ñivi, cua coo ñuhun ñi cuhva cha chini ñuhun ñi, tu cha iyo uhun cientu xini sundiqui ñi a ri nahnu a ri cuati cuu ri, ta cuhva cha cati ley cua cuu chi tu cha iyo vaha ita chachi ri ta ri nu ñuhun can.
Ta tu cha cua coso vaha ñuhun can cha cua coso nduta chi, a cha cua cuinu nu cua cunu nduta a ñaan inca tiñu savaha ñivi cuu chitoho chi, cha na nduvaha ca ñuhun can cha cuu chi ñuhun luhu ñivi can, ña cua quee sivi chi cha cuu chi ñuhun luhu ñivi can masi cuaha ca sana ñi cua coo cha satiñu ñi nuun chi cuhva cha cati fraccioon ya, soco savaha ñi cuhva cha cati ley cuhva cha iyo chi cha cuu chi chihin ñi.
Ta cha nuun ñuhun luhu nu sacuina ñivi sundiqui ñi, cua tiso vaha ñi chi cha cua tachi ñi ndihi nuun tatan, ña cua cuu sachiin ca ñi cuaha ca ñuhun, soco cuhva cha tahan ni chi cuhva cha ni nihin ñi cuhva cha cati parraafo uvi chi uni nuun fraccioon ya, ta cuhva iyo ni ñuhun can cua cuu chihin ñi cuhva cha tiso vaha ñi chi.
XVI. (Tani chi)
XVII. Ra sacuaha ta tiso vaha ley nducuiti nu cuu chi Vehe cahnu ñuun Ñucohyo, ta ndihi ra sacuaha ta tiso vaha ley iin iin ñuhun nu ndacañahan ñuhun Ñucohyo, cuhva cha tahan chi nu ndehe ra ta ra tiñu, cua tava ra ta ra ley cha cahan cuhva cua coo tiñu cha cua natahvi ñuhun a cua cuhva tiñu chi chi inca ñivi ñuhun cha ndoo, tu cha ni yaha cuhva ni chaha tiñu chi cuhva cha cahan fraccioon IV chi XV tichi artiiculo ya.
Ta cha ndoo can cua natahvi chi cua savaha ra xuchiin ñuhun can ta cua cuhva ra chi chi inca ñivi, tichi iin cuiya cua cuu chi, ta cua quechaha cahvi tiñu cuiya can quivi cha queta tiñu nuun ra cuu xuchiin ñuhun can savaha ra cumi tiñu. Ta tu cha queta cuiya can ta ña ta cuhva ra xuchiin ñuhun can chi, cuhva cha iyo tiñu, cua quiahvi chi chi ñivi cuni sata chi iti nuun ñivi ñuun. Ta iin ni cuhva cua cunda yahvi chi, tu cha chi ñivi cuni maan ñi cua cuhva ñi ñuhun can, cuhva cha chaha ley cuenda cuhva cha iyo tiñu ya.
Maan ley iyo tichi iin iin ñuhun cua tiso vaha cuhva cha cua coo cha cuu chi ñivi ta chi sehe ñi, ta cua cati chi ndaa cha cuu ndatiñu cha cua coo chihin ñi, ta cua ndoo tiñu ti ña cua cuu quiahvi chi, ta ni ña cua cuu sachiin tiñu chi ta ni ña cua sanini tiñu cha cua tiahvi tiñu cuenda chi;
XVIII. Cati cachi tiñu ti cua ndehe chaa tiñu ndihi tutu ni chacoso vaha ta ndihi tutu ndatu ni chaha ra cumi tiñu tiempu iti chata nda ni cuiya Miil una cientu uni xico chahun iin (1876), ta savaha chi cha sachiin ñivi cuaha xaan ñuhun, ta cuaha xaan nu iyo nduta ta ndihi cha cuca iyo nu ñuhun can, cha cuu chi chi ñuhun Ñucohyo, ta iin tuhun ni ñivi cuu ñi a iin cuenda ñivi cuu ñi, ra cumi tiñu cuu xini ndaca ñahan ñuhun Ñucohyo cua cuhva ra cuenda chi ñivi ñuun ti ñahni ca ndatu iyo chi ñivi sachiin cuaha xaan ñuhun tiempu iti chata, ta cuu chi iin tundoho chi ñivi ñuun;
XIX. Cuhva cha cati nu Tutu Ley cahnu ya, maan ra cumi tiñu ndaca ñahan tichi Ñuhun can, cua cati cuhva cha cua coo tiñu ta cha nuna cuhva cha cua sacha ñuhun iin cha vaha ta iin cha cuiti ndicha, vati tacan cua cuu chi cuhva cha cahan ley, cha cuu chi chi ñivi iyo nuu ñuhun can, cha chaha ra cumi tiñu cahnu chihin ñi (sic DOF 03-02-1983) ejido a cuu chi ñuhun cha satiñu ñi iin cahnu ni, a cuu chi iin ñuhun luhu cha cuu chi iin tuhun ni ñivi, ta ra cumi tiñu cua tindee ra cha cua coo vaha tutu cuenda ñivi satiñu tichi cuhu.
Ta cuenda maan ra cumi tiñu cahnu Ñucohyo cuu cha cua ndehe ra tiñu cuenda cha cahan yuhu ñivi cuenda xahñu ñuhun nu iyo ñi ta satiñu ñi iin cahnu ni, ta ndaa ñaan tundoho iyo cuenda chi a ndoo ica nuun chi, a cahan yuhu iin a uvi a cuaha ca ñuun cuenda chi, a cuenda cha nducu ndee ñivi cha cua coo vaha tutu ñi cha cuu chiin ñi chi maan ñuhun can cuenda ñuun nu iyo ñi. Ta cha cuenda tiñu ya, a cuenda ndihi tiñu cha iyo, cuenda cha chaha tiñu ñuhun can iin cha cuiti ndicha, maan ley chaha ndatu cha cua coo vehe nu cua cutuni ñivi chi tiñu cuenda ñuhun can, ta cua satiñu maan chi cuhva cha iyo ndatu nu tahan chi cha ndehe chi tiñu, ta cua coo ra cumi tiñu cua ndehe cha cutuni ñivi cuenda tiñu ñuhun nu iyo ñi, ta maan ra cuu Xini ndacañahan ñuhun Ñucohyo cua tiso ra ndaa ra cua cuu tiñu can, ta ndihi maan ra cuu Senadoor iyo nu satiñu ra ta ra cua cati ndaa ra cuu ra, ta tu cha ndaa tatu nuun ra ta ra, maan ra ndiso tiñu cha iyo ra ta ra ndihi quivi nu iyo Vehe can cua ndehe ra ta ra tiñu can.
Maan ley cua tiso chi ra cua ndehe tiñu ta cua savaha ra cha cuiti ta cua tindee ra chi ñivi cahan cuenda ñuhun nu satiñu ñi,
XX. Ta maan ra ndacañahan cuenda ñuhun Ñucohyo cua ndehe ra yoso cuhva cua satiñu ta cua coo cha chini ñuhun ñivi iyo ndihi ñuun cuati, vati na cua coo cuaha ca tiñu chi ñivi satiñu tichi cuhu ta na cua coo vaha tahan ñi chi ndihi ca ñivi iyo tichi ñuhun Ñucohyo, ta cua savaha ra cha cua satiñu tiñu tichi cuhu, ta cuenda cha cua sacuina ñivi sana ñi, ta cuenda cha cua tachi ñi ndihi nuun yutun ta cua cahnda ñi chi cha cua cuatiñu ñivi, ta cua coto ñi yoso cua satiñu vaha ñi nu ñuhun can, ta ndihi cha cua cuatiñu ñivi ñuun cha cuu iti nahnu, cha cuu cuenda ñuhun ndichin, ta ndihi vehe cha cua cuatiñu cha sacuaha, ta cuenda cha xico, ta cha cua cuhva nuun ra xuhun chi ñivi, ta ndihi cha cua sanahan tiñu chi ñivi cuhva cua satiñu ñi ndihi cuhva cha iyo ndihi nuun maaquina. Ta cua tava tahan ra ley cha cua cahan cuenda, cha cua tiso vaha ñi ta cua cuhva tiñu cuenda chihin ñi, cuhva cha cua nihin xaan ñi cha satiñu ñi tichi cuhu, ta cuenda cha sacuina ñi sana ñi, ta cua coso vaha ndihi chi ta cua quiahvi chi, ta cha vaha chi ñivi ñuun cua cuu chi.
Ta cuhva cha cua quee iin ñuun ñuhu iti nuun cuu chi cuhva cha cahan parrafo iti chata can, vati iyo chi cha cua tachi ra cumi tiñu cha cua cachi tiñu ta tanuun quivi cuhva cha cati ley.