El zapoteco de la planicie costera, variante del zapoteco y parte de la familia lingüística del Oto-mangue, es hablado por 66,893 personas ubicadas en el estado de Oaxaca, en los municipios ...

GUI’CHI’RO’ BIA’RA RIAPA’ XQUENDA CA BINNI NABEZÁ NDAANI’ GUIDXI RO’ ZAGUITA (MEXICU)

Gui’ chi’ ro’ bia’ ni gucua’ lugui’ chi’ ro’ xti’ Guidxi ro’ lu5 xi beu febrero iza 1917
Ra bidxaa diidxa’ ne gucua’ lu DOF 27-05-2015

Diidxa’ lá Nirudo’

Diidxa’ lá’ I

Ca guenda ni napa binni guidxi ne ni Rapa laa

Ndaga 27. Guidxi ro’ nga xti’ ca layu ne ca nisa do’ ni nuu ndaani’ guidubi naca ndaani’ guidxi xti’ zaguita (mexicu), ne laa nga quiizini lu binni, ti cada tobi gapa xti’.

Pa iquiiñe gudxi ro’ layu xti’ tuuxa la?, napa xi quiixe xpixuana layu que.

Que zianadxi di guidxi ro’ de guini xi canaaba’ binni guidxi laa, ne napa xide gabini ca binni ni napa layu, ne zaqueca gacaneni guidxi, ne icaani guirá’ ni cue ndu ca layu xtini, ti ganda guiu bidxichi ndaani’ guidxi, ne naquiiñe guiapa’ ca layu ca, ti chu’ guidxi sicaru ti cadi guiadxa ni goo binni guidxi ni nabeeza ndaani’ ca ñaa ca ne ndaani’ guidxi.

Ca diidxa’ ni ma ca luguia ca la?, laani nga gusieneni binni paraa nga zanda ucui liidxi ti guiapa’ ca layu, nisa ne ca guixhi’ xti’ guidxi layu’, ne zaca ganda gaca chahui guidxi, ne guirooba’; zaqueca guihuini paraa nga xti’ ca binni ni napa xirooba’ layu’; ti zaca gaca ni ná diidxa’ ro’ bia’ ni rusiene binni rañaa, ti guidagulisaa ca’ ne ganda cue ndu’ ca’ xiiña’ xlayu ca’, ti zaca guidale xpidxichi ca’; ne guirooba’ dxiiña’ raña xti’ ca’, ne guidale ca xiuze ca’, ti ganda guirooba’ xpidxichi de guirá’ xixe binni napa rañaa ne guirá’ ru jma ni napa ca’, zaqueca guirugu’ lu guenda runidé, ca guixhi’ xti’ guidxi layu, ti cadi chu’ binni huati guni ná cani.

Xti’ guidxi ro’ nga guirá’ ni guiree ndaani’ ca nisa do’ xti’ casi; guie zicaru ni (sic DOF 20-01-1960) guire ndaani’ ni, casi nisa gas, zidi ni ribee ca nisa do’ ca’, guie sicaru ni rusaaba ca daani xti’ ni, ne guirá’ ru ni ribee ni ca la?, xti’ guidxi ro ni’ ne laa nga guini’ para zanda iquiiñe cani o paaxa xi guni xcaadxi guidxi ro’ dxaaga guidxi ro’ zaguita (mexicu). Xti’ guidxi ro’ guirá’ nisa do’ baani ne nisa do’ yatí ni dagu lisaa ne guirá’ xiixe ra da’ nisa zia casi, guirá’ guiigu’ de ra ruzulu (sic DOF 20-01-1960) ca’ ne ra riluuxe ca’ casi ná ca guidxi ro’ dxaaga zaguita (mexicu); ne pa ti guiigu’ o xiixa nisa sia didi laaga ndaani’ xti’ guidxi ne reda ndaani’ ndaani’ guidxi zaguita (mexicu) la?, laani nga rindani ne ruiluini para nga xlayu ne nisa xti’ guidxi xtinu, ti guihuini xi guie sicaru zanda cue zaguita (mexicu) ndaani’ ca nisa ca’ ti zaca ná diidxa’ ro’ bia’ gaca ni. Ndaani’ ca nisa ca la?, zanda chu biaani’ ndaani’ cani, ne zanda uquiixhe xpixuana layu cani binni, ne pa ucaa lu guidxi ni la?, ca xaique ni ruzuhua lu xtiidxa’ binni ca sutaagu cani ne ma que zigaze di binni ndaani’ cani, ne zaqueca xacadxi nisa xti’ guidxi ro’. Ca nisa ni que ñete o que nica lu ca diidxa’ ni ma ucua luguia’ ca la?, ra guxhoñe ca ni o ra chi guiana ca ni la?, pa chi guiaana cani lu chupa layu la?, ma zaquiiñe binni guidxi ni ne ma xquidxi cabe nga guya’ gacani.

Ca diidxa’ ni biete lu chupa ndaa ni ca luguia ca la? cani’ni’ de ca ni npa gudxi ro’ ne xi modo ganda guiree ndu cani ne pa gacala’dxi’ tuuxa cuee cani ne gutoo cani la? que zandadi’ guni cabeni xtubisi cabe huaxa naquiñe gudii ca xaique ni rucaa diidxza’ bia’ gui’chi’ ca laacabe xiixa gui’chi’ ti ganda guni cabeni huaxa nirudo’ napa cabe xi chinanda cabe casi ná lu ca diidxa’ bia’ ca, huaxa ca binni ni ruzete diidxa’ lu ca guiiba’ rucheche diidxa’ lu bi ca la? yoo ro’ ni ruuya’ guiree binni guidxi lu biaani’ zahui ne guini’ lu guiiba’ rucheche diidxa’ lu bi ca nga guini’ xi modo guni cabe ti ganda guicaa cabe xiixa gui’chi’. Ca dxiiña’ bia’ ra cayete de ca guiiba’ cha’hui’ ni cani’ lu ndaa guidapa ri la? napa cabe xi guni cabe xhiña cabe bia’ dxi guini’ gui’chi’ ni gucuaasi cabe que ne pa que guni cabe ni xneza la? ziaxa cabe gui’chi’ ni gucaa cabe que. Xaique ro’ xti’ guidxi ro’ zaguita (mexicu) la? laabe napa mxi gapabe cadxi de cani cuee ndube ndaani’ ca layú xtinu ri’ ti ma cueebeni. Pa gacala’dxi’ cabe guiene cabe de ca dxiiña’ ri’ jmá ne casi ná ca diidxa’ bia’ ca la? ca xaique ni rucaa diidxa’ bia’ lu gui’chi’ca nga guinini.

Pa nuu tuuxa binni ná guicaa ti gui’chi’ ti ganda cuee petróleo ndaani’ xiixa layú la? que zandadi’ guicaabeni ti xti’ guidxiro’ nga cani guiree ndaani’ ca layúca. Ti ganda chu’ bidxichi ndaani’ guidxi ro’ ri’ la? zaca cadxi dxiiña’ ndaani’ guidxi ri’ ti gacani tobi de la laacani nga guiree xiixa guie sicarú ndaani’ ca layú ca ne jmá pa guiree petróleo ndaani cani, rari’ la? zandaca ca xpinni xaique guidxiro’ guni ca dxiiña’ ca ne zandaca guyubi cabe gadxe binni gunini huxa nirudo’ napa xi gutagune cabe ca binni que diidxa’ ne gucaa cabe ca diidxa’ ni gutaagu cabe que lu gti gui’chi’, meca nexhe xi diidxa’ bia’ nga guini’ gacani zaca. Ti ganda gutaagu cabe diidxa’ ne ca binni ni ganda guni ca dxiiña’ ni cayete rari’ di la? guidxi ro’ napa xi guyubi laacabe. Necape cuee ca binni ca guie’ chahui’ ne ca petróleo que ndaani’ ca layú que la? napa xi gudii cabeni guidxi ro’ ti laape’ nga xtini. Ca dxiiña’ de xi modo guidxela bidxichi ne dxiiña’ ndaani’ guidxi ri la? xaique xti’ guidxiro’ zaguita (zaguita) Méxicu la? napabe xi gu’ya’be gucandani ti zaca chu jmá guendaró ndaani’ guidxi ri’ ti diidxa’ bia’ ma guni gacani zaca.

Ne laca xti’ guidxi ro’ nga cani guni guidxi layu ne de ra rugaanda bia’ xti’ casi bii ra guni biaani’ ti ganda iquiiñe cani ne guni cani guidxi jma nandxo ne gapa xtale dxiiña’. Ne maca nuu nga ra iquiiñe cani gudii guidxi layu ri’.

Ne laca zuni xti’ guidxi ro' ca bidxichi ni rudii ca nisa do’ ni nuu lu xlayu ne cadi nuuni ndaani’ nisa do’, ti zaca ná ca binni ni ruza diidxa’ ro’ bia’ ca gacani. Ne ca luyu ne nisa do’ ni napa guidxi ro’ la?, napa xi chu’ bia’ ni chupa gayua bia’ rigaaba’ nisa do’ ndaani cani ne pa ndaani’ guidxi zaguita (mexicu), chu’ chupa guidxi xti’ ne guidagulisaa xlayu ca’ o nisa xti’ ca la?, naquiiñe chu’ ca’ tobi si ti guihuni pabia’ nga xti’ tobi ne xti’ xtobi.

Ti ganda sii tuuxa binni ti ndaa layu ni nuu gaxha de xiixa nisa la?, naquiiñe chinandani casi ná xaguete ri’:

I. Casi ca binni ni gule ndaani’ guidxi zaguita (mexicu), ca binni ni gule ndaani’ xti’ guidxi ro’ ne bichaa ca’ de guidxi ne ma xiiñi’ zaguita (mexicu) laaca’, ne ca binni zaguita (mexicu) ni dagu lisaa laaca nga zanda sii ca’ ca layu ni nuu gaxha de nisa, o icaaca ti gui’chi’, ti ganda guni ca’ dxiiña’ lu nisa do’ pa gacaladxica’ guinaaseca’ benda ne guindaaca’ gudxi layu pa xi cue ca’ ndaani’ ni. Zanda gudii gudxi ro’ ca guenda ri’ ca binni ni cadi xiiñi’ zaguita (mexicu), binni ni zeeda de xti’ guidxi zitu ni cadi nuu lu xlayu zaguita (mexicu), ca binni ri la?, naquiiñe chee cabe ra yoo ra riapa’ xquenda binni de xti’ guidxi, ne ziunda ca lu cabe de que, pa guinaaba’ xaique xquidxi cabe guzuhua lu xtiidxa’ cabe rari’ la?, ziaxha cabe guirá ni ma guzii cabe ni nuu ndaani’ guidxi ri’. Que zanda di sii ca binni ri’ ca layu ni nuu gaxha de de nisa do’ bia’ chupa late gande bi chií zitu de nisa ne ti gayua bia’ zitu de layu de ra dxaaga cani.

Gudxi ro’ nga guini’ modo raca ladxi guni ca binni ni runi dxiiña’ ndaani’ yoo ra riapa’ xquenda ca binni de xti’ guidxi ca dxiiña’ ti ganda gudii cabe ca binni cadi xiiñi xhiiñi zaguita (mexicu), binni ni zeeda de guidxi zitu ca cueza ndaani’ ti yoo ni iquiiñe ca’ ra guni ca xhiiña’ xquidxi ca’ bia’ dxi gaca ladxi cabe guiana cabe guni cabe xiiña cabe,

II. Ca binni yuudu ni ná ndaga 130 xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’ zanda sii ca’ guirá’ ni iquiiñe ca’ ndaani’ xiuudu ca’ casi na gui’chi’ yudu bia’ xtica’;

III. Ca binni ni runi dxiiña’ ndaani’ yoo ra raca ne cabe binni huala’dxi’ o ca binni goola guiziidi, ca binni ni ruyuubi guenda nanna xti’ guiiba’, gucheeche ca’ diidxa’ ni rusiidica’ guenda raca ne lisaa binni, o intiisi dxiiña’ jneza la?, que zanda di sii cabe jma yoo o layu ni bia’ ma nexhe si, sicabe casi ná diidxa’ bia’ xticabe;

IV. Ca binni ni rutagulisaa xpidxichi zanda sica’ layu o xiixa yoo yooxho’ huaxa bia’ chiquiiñe si ca’ jma la?, ma co’.

Ca binni ni rutagu lisaa xpidxichi di la?, que zanda di gapa cabe layu ra raca dxiiña’ bini’ jma de gande bi gayu bia’ de ni ná nda XV xti’ ndaga ri’ ne gapa cabe yuuze ndaani’ ni o gutoo cabe yaaga huiini.

Diidxa’ bia’ nga guni chaahui xqui’chi’ ca binni ni rutaagu lisaa xpidxichi ne pa bia nga binni zanda guidagu lisaa ti zaca guihuini pa bia’ nga layu xti’ cada tobi cabe ne que chu’ yaya lade cabe. Ne sicari’ zanda igaaba’ xti’ cada tobio cabe. Ne diidxa’ ro’ bia’ la?, zuiluiná xi zanda guni binni ni cadi xiiñi zaguita (mexicu), laa ti ganda chu lu ca dxiiña’ ni cayuni ca binni ri’. Ne laaca diidxa’ ro’ bia’ nga quiixhe ca neeza ni gusiene ti gaca ca dxiiña’ ni canaaba’ ndaga ri’.

V. Ca yoo ra riapa’ bidxichi ni ma napa gui’chi’ ni bidii ti diidxa’ bia’ laa, ti ganda guni dxiiña’ la?, zanda uquixhe bidxichi ca binni chindaqui xqui’chi’ xlayuca’ o gui’chi’ yoo xtica’ lu ná cani runi dxiiña’ ndaani’ ca yoo ra riapa’ bidxichi ca, ne naquiiñe chinandaca casi ná ca diidxa’ bia’ xtica’, ne que zanda di gapaca’ jma layu o yoo bia’ nexhe si gapa ca’.

VI. Ca guidxi ro’ ne ca guidxi huiini xti’ guidubinaca zaguita (mexicu), zanda siica’ guirá’ layu o yoo ni iquiiñe ca’ ti ganda guni ca binni ni runi xiiña’ guidxi ca dxiiña’ ndaani’ cani.

Ca diidxa’ ro’ bia’ xti’ guidxi ro’ zaguita (mexicu), ne diidxa’ bia’ xti’ ca guidxi ni liibi lisaane laa la?, zabaquica’ paraa nga zanda iquiiñe binni guidxi ca yoo o layu xti’ tuuxa, ne ca xaique xti’ ca dxiiña’ ri’ guini’ modo gaca cani casi ná diidxa’ bia’ xtica’. Pa binni quiixe zaca cayuni dxiiña’ ndaani’ xiixa layu xti’ guidxi la?, napa xi quiixe ni bia’ nexe’ guiaxa ndaani’ ca yoo ra riaxa gui’chi yoo ne gui’chi layu, ne zanda quixe ni bia’ ná o bia nexe’ guiaxa ni. Pa tuuxa binni guye yenduu gui’chi’ yoo o gui’chi’ layu xti’ ndaani’ yoo ra riapa’ xqui’chi’ yoo o layu, ne ma nuuni ndaani’ que ne guni chaahui ni o guxha ni la?, ma ni ,guca si despue ca nga gapa ca binni ni runi dxiiña’ ndaani’ yoo que, pa chu dindene cabe layu o yoo que.

Laca zacaca’ gaca pa nuu xiixa ni risaca ne cadi ca lá lu gui’chi’ xti’ yoo ni ruquiixhe xiixa. Ca dxiiña’ ni runi guidxi ro’ casi ná lu ti ndaa gui’chi’ di la?, zacani casi ná justicia, huaxa zacani casi runi ca binni ni runi dxiiña’ ndaani’ ca yoo ra raca xiiña’ justicia, ne napa xi gaca ni lu ti beu, ne ca xaique ni runi xiiña’ justicia la?, zanda icaaca’ ca layu o ca nisa xti’ guidxi gutoo cani o zanda gapa cani, ni nuu dinde ne binni, ne guiruti’ zanda guchia ni ma bi’ni’ ca xaique xti’ justicia ra cue ndu’ xtiidxa’ diidxa’ bia’.

VII. Ziapa’ ca layu xti’ binni hula’dxi’ ni nabeeza ndaani’ ca layu ni ma bidii xaique xti’ guidxi ro’ laaca ti ganda ucui ca yoo o cu’ ca’ bini’ luni ne laaca zacaaca’ xqui’chi’ cani. Zapa diidxa’ ro’ bia’ ca layu xti’ ca binni hula’dxi ti cadi chu’ xiixa guenda naxoo lade ca’.

Ti cadi chu’ ti guenda naxoo lade ca binni huala’dxi ni napa layu la?, diidxa’ ro’ bia’ zapa ca layu xticabe ti ganda ucui cabe yoo lu cani, ti zaca zanda guiapa’ xti’ cabe, casi ca nisa ne guixhi’ ni jma riquiiñe ndaani’ guidxi, ti zaca jma ziu guenda nabaani lade cabe.

Ti cadi chu’ xiixa guenda naxoo lade ca binni hula’dxi’ ni ma ucua layu ni bidii xaique ro’ laaca la?, diidxa’ ro’ bia’ nga gu’ya’ cue ndu’ ca binni ri’ xlayu ca’ ne zaca, zacani para cada binni napa layu ra ñaa.

Ne zaqueca zabaquini xi zanda guni ca xpixuana cani ti ganda guidagu lisaaca’ ti ganda guidagulisaa neca gudxi ro’, ne xtobi ti ganda gaca dxiiña’ lu cani; ne pa gacani la?, ca binni ni napa layu ni bidii xaique xti’ guidxi ro’ laaca la?, naquiiñe gunica’ dxiiña’ lu ni ; ne pa ma que ganda gunica’ dxiiña’ lu ni la?, napaca xi gudii cani xtobi ni zanda guni dxiiña’ luni.; zaqueca ca xaique layu ni riguiizi layu lu binni zuyaca’ ica binni xqui’chi xlayu ca’. Ne pa icaa xti’ binni ni la?, naquiiñe gaca ni ná diidxa’ ro’ bia’. Ndaani’ ca layu ri la?, que zanda di gapa tuuxa jma layu bia’ 5% ne ni maca napa. Ne pa icaa tuuxa xtale layu la?, naquiiñe chinandacabe ni ná lu ndaa XV xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’.

Diidxa’ ro’ bia’ nga guya’ gaca guirá’ ca guenda ruchaaga xtiidxa’ xti’ guirá’ ca binni huala’dxi’ ni ma ucuaa ti layu ni bidii guidxi ro’ laa ti guni dxiiña’ raña’ ne laca zadxiiñaca binni ni que gapa xqui’chi’ ni.

Ca binni ni cuí guidxi nga zanda gu’ya’ gaca guenda rui’ diidxa’ ri’ ra nuu xaique ni rabi cabe xaique ni riguiizi’ ti ndaa layu xti’ guidxi ro’ ne ra nuu xti’ xaique ni ribicabe xaique ca layu ni riaazi’ lu binni que ne casi na diidxa’ ro’ bia’ nga gacani, ti ca diidxa’ ni güi cabe ca la?, chine cabe ni ra un ca xaique ro’ xti’ guidxi.

Guenda rinichahui layu, nisa ne guixhi’ la?, zacani casi na diidxa’ ro’ bia’;

VIII. Cani que zanda gaca nga cani chuiguiete ri’:

a) Que zanda di icaa ca xaique xti’ guidxi, ca politicu ne xcaadxi xaique, layu xti’ ca binni guidxi neca binni rañaa, ne que guni cabe ni ná diidxa ro’ bia’ ni biree lu iza gande bi gayu lu beu san juan iza xhiapa xhono gayua gayu ne xhoopa lu, ne xcaadxi ru diidxa’ ni gaca;

b) Laaca que zanda di icaacabe o gutoocabe layu, nisa, ne guixhi, xti’ ca binni huala’dxi’ ni nabeeza ndaani’ ñaa ni bi’ni’ yoo ni rabi cabe secretaria xti’ fomento ne hacienda o ni biidi tutica xaique guidxi xti’ guidxi ro’, ni biete niru do’ xti’ beu pascua lu iza xhiapa xhono gadxe gayua xhoopa, ni ucua de dxique la?, ne dede yanna, ne ni maca ucua ca binni guidxi.

c) Guirá ca guenda rigu’ bia’ layu ni ná ndaga ni ma biete niru do’ ni ca luguia ca la?, ni guni xaique xti’ guidxi huiini o gudxi ro’ la?, que zandadi’ icaacabe guni xticabe o cu’ bia’ cabe ca layu, nisa ne guixhi’ ni maca biazi lu ca binni huala’dxi’ o ni maca ucaaca’.

Ca layu ni maca ucuacabe ni bizete diidxa’ ro’ ni ucua’ lu gande bi gayu lu beu pascua iza xhiapa xhono gayua gayu ne xhoopa que la?, zaree cani de lu ca diidxa’ ri’ pa ma napaca cabe chii iza de nuu cabe luni, ne que tiidi ni jma de chupa late gande bichii bia’ de layu.

IX. Ra guilaa o ra guiazi layu lu bnni la?, ne ca binni ni nabeeza ndani guidxi huiini que, que chu’ ladxica’ bia’ gundaacabe o bidiicabe laaca la?, zanda guini ca’ xiñee gucani zaque, ne zanda guchia ca’, ca dxiiña’ ni guca ra ucua’ xcaadxi binni layu ni biazi que.

X. (Diidxa’ bixa).

XI. (Diidxa’ bixa).

XII. (Diidxa’ bixa).

XIII. (Diidxa’ bixa).

XIV. (Diidxa’ bixa).

XV. Ndaani’ guidxi zaguita (mexicu), la?, que ziu di tuuxa gapa jma o xirooba’ layu ñaa que xtobi, ti maca nexhe pa bia’ nga zanda gapa cabe.

Zanda gabinu ti layu rañaa nga, ti layu ra rizee o de gudxa ni que tiidi’ de ti gayua bia’ layu, ra zeda gaca casi ca layu ri’.

Ti layu rañaa la?, zeda gacaca ndi’; ti bia’ layu ni rizee, ne chupa ni que rizee ni raca dxiiña’ bini’ lu ra riaaba si nisa guie, ne tapa bia’ layu ra goo yuuze, ne xhono de guixhi’, ne layu biidxi ni que rapa guixhi’.

Laca zanda gabinu ti layu rañaa nga ni gapa tuuxa, ra ti layu ni que tiidi’ jma de ti gayua chupa late gande bichii bia’ layu, ra riu bini’ xiaa, ne pa rizee ni; ne chona gayua pa ruzuhuacabe yaga bidua, nite, biziaa yase’, duuba’ ni raca doo, yaga tini ni rigaa, ziña, yaga uva, yaaga aceituna, quina, vainilla,biziaa,duuba’ xti’ nisa dxu’ni’, biagueta o yaga cuananaxhi.

Laaca zanda gabinu ti layu rañaa nga, ra napa tuuxa binni yuze huaxa que chidi’ jma de gayu gayua yuze ro’, ne ganda guyaana láacame bia’ xlayu, ne pa cadi yuuze ni la?, zanda gaca ni bihui, o dendxu’, ti zaca ná diidxa’ ro’ bia’ gacani.

Pa lu ca layu ni biete rari’ di’ xpixuana ca ni guzaa biasa, ti ganda guizeeni o cue nisa lu ni la?, neca ma guca chahui ni, zaca runi ti layu rañaa ne que zadxadi lá ni, neca tiidi ni bia’ layu ni ma naguixhe ndaga di gacani, huaxa naquiiñe chinandani casi ná diidxa’ ro’ bia’ .

Pa lu ca layu rañaa ra riapa’ yuuze, gaca chahui ti ganda gaca dxiiña’ bini’ lu ni la?, que zanda di gacani jma bia’ layu ni ma biete lu ca ndaga chupa ne chonna, xti’ diidxa’ ro’ bia’ di’, ne naquiiñe gacani bia’ layu ni ma nacani ante gaca chahui ni;

XVI. (Diidxa’ bixa).

XVII. Ca xaique ni ruzuhua’ lu xtiidxa’ binni ne xtiidxa’ cani ca lu gui’chi’ xti’ ca guidxi ca la?, zuni ca’ diidxa’ bia’ ni guini’ ne gacaneni ca lu ca ndaa IV ne XV xti’ ndaga ri’.

Ca binni ni napa layu ne tiidi’ jma de ni bia’ nexhe ricaa binni la?, zaguixeca’ o guiaxhaca’ layu dede lu ti iza bidii cabe laa quixeni. Ne pa tiidi bia’ dxi ni guta gaca ni que la?, ma zuzeete’ cabe lade binni cadoo ni. Ne laaca zuya cabe xi ná diidxa’ ro’ bia’ ti guni cabe ni ná.

Ca diidxa’ bia’ huiini xti’ tuuxa guidxi la?, zapa ca’ ne zuni chahui ca’ ca layu o bidxichi xti’ ca lisaa ni nabeeza ndaani’ guidxi que, ne guzeeteca’ xi guirá’ nga ni zanda gúni xti’ ca binni que, ne guinica’ deque, que zanda guidooni, ne que zanda di guiaxa ca’ binni que, ni ma napaca’ o quiixeca’ zaca ni ma ucuaca’;

XVIII. Zanda guibia ca gui’chi’ layu ni gúzi’ o ni ucua ca xaique guidxi ni gúri dede ti guixhiapa’ xhono gayua gaadxe nuu xhoopa iza lu que dede nagasi, ti guya’ cabe xi guirá’ layu, nisa ne guirá’ ni risaaca ni guzii ca’ xti’ guidxi ro’, ne pa gúnina ni guenda nazaca xti’ guidxi la?, zanda gabi cabe xaique guidxi que guxha ni ucua que, maalasi pa guni ná ni guenda nazaaca xti’ guidxi.

XIX. Casi ná gui’chi’ ro’ bia’ ri la?, guidxi ro’ zuuya guni ca yoo ra riapa’ xquenda ca binni rañaa ca dxiiña’ jneza, ti ganda guiapa' ca (sic DOF 03-02-1983) layu xti’ ca binni rañaa, ti cadi chu’ dindeca’, ne laaca guidxi ro’ gusiene laaca’ de ca diidxa’ ri’ ti cadi chu’ tu quite’ laaca.

Ca binni ni runi dxiiña’ ndaani’ ca yoo ra riapa’ xquenda ca binni rañaa ca la?, guidxi ro’ nga gu’ya’ guni cabe xhiiña’ cabe, ne gu’ya’ guirá, ra nuu dinde binni rañaa runi ra ridxaaga xlayu ca’ ne zaqueca guirá ca ni guizacalú ca binni huala’dxi’ ni napa layu rañaa. Ti ganda gaca ca dxiiña’ ri la?, diidxa’ ro’ bia’ zucui yoo ra guiapa’ xquenda binni rañaa, ne laani que zaquiiñe dini xtipa’ xtoobi ra gunini dxiiña’, xaique ro’ guidxi nga guini’ tu ca xaique ni ruzuhua lu xtiidxa’ binni nga guni dxiiña’ ndaanini, ne pa que cayuni ca binni di dxiiña’ la?, jma dxe xaique ni ruzuhua lu xtiidxa’ binni nga guni ni.

Diidxa’ ro’ bia’ nga quixhe ca yoo ri’, ne.

XX. Guidxi ro’ zuyuubi xi guirá’ zanda gacane ca binni ni nabeeza ndaani’ ca ñaa, ti ganda gunica’ dxiiña’ ti zaca guihuini carooba xiiña guidxi ro’, ne zacaneni binni gunichahui xlayu ra gudiini laaca’ ti ndaa bidxiichi’. Ne zaqueca zabeeni ti gui’chi’ bia’ ti gacane guirooba’ ne guidoo ni gudii layu xtica’ laaca ti zaca ganna binni guidxi xi cutoo cabe.

Ca xaique xti’ guidxi ri’ ne ca diidxa’ bia’ ca la? zazananda cabe ca binni ni gutaguná’ ca xiixa ni jmápe huaxie ni napa guidxi ne ró binni cani ne jmá pa gacala’dxi’ cabe gutoo cabeni jmá caru; ndi’ la? redaguizacani luguia ca binni ni rutoo ndaani’ yoo guiaa ti rutoo cabe jmá caru lu binni ngue runi rutaguná’ cabeni.