U Yáax Jo’Olts’Íibil

U Yáax Péets’el

Ti’ U Páajtalilo’Ob Wíinik Yéetel U Ya’Almajkanáanilo’Ob

U 27 Jatsts’íibil. U ti’alinta’al lu’umo’ob yéetel ja’ob yano’ob ich u nojlu’umil Méxicoe’, ku ti’alinta’al tumen le Nojlu’uma’, le je’ela’ jyanchaj yéetel yaan ti’ u páajtalil u ts’áajik u ti’alinta’al tumen máak, bey túun ku meenta’al le ti’alinta’al máakilo’ wáaj propiedad privada.

Je’el u béeytal u ch’a’abale’ chéen wa k’a’abet ti’ kaaj yéetel yaan u yantal u bo’olil.

Le Nojlu’uma’ tuláakal k’iine’ yaan u páajtalil u ts’áaj ik ti’ propiedad privada le ba’alo’ob k’a’ana’an ti’ kaajo’ob, bey xan u yilik u meyajta’al le sijnáal ba’alo’ob ku béeytal u yuumilta’alo’, uti’al u k’a’ana’anchajal ti’ kaaj, uti’al u keet t’o’oxol u náajmalil kaaj, u kanáanta’al ma’ u xu’ulul, u meenta’ al u keet jóok’ol táanil nojlu’um yéetel u ma’alobkuunsa’al bix u kuxtalil máako’ob ich kaaj yéetel nojkaaj. Le meentike’, yaan u je’ets’el le ba’alo’ob k’a’ana’antako’ uti’al ka béeychajak u kajtal máak yéetel u je’ets’el u yantal, u meyajbe’enkuunsa’al, ma’ u xu’ulsa’al yéetel ba’ax uti’al le lu’umo’obo’, ja’ob yéetel k’áaxo’ob, uti’al u meenta’al meyajo’ob ti’ kaaj bey xan u tukulta’al yéetel u yila’al u chúunsa’al u meenta’al, u p’áatal, u ma’alobkuunsa’al yéetel u nojochtal le kaajo’obo’; uti’al u kanáanta’al yéetel u yutskíinsa’al tu’ux ets’elnak le sijnáalilo’; uti’al u ja’atsal le nukuch lu’umo’obo’; uti’al ka je’ets’ek u nu’ukbesajil yéetel u múul meyajta’al ejidos yéetel kaajo’ob je’el bix jets’a’an il te’ belbes a’almajt’aano’; uti’al u jóok’ol táa nil u mejen ti’alilo’ob kaaj; uti’al u mu’uk’a’ankuunsa’al u meyajil paak’al, wakaxnáalil, k’axnáalil yéetel uláak’ náajmal meyajilo’ob ich kaajo’ob, bey xan uti’al ma’ u cha’abal u k’askúunsa’al le sijnáal ba’alo’obo’ yéetel le k’askunajo’obo’ je’el u bée ytal u yúuchul ti’ le ti’alilo’ ku taasiko’ob k’aas ti’ kaaje’.

Ku p’áatal tu k’ab Nojlu’um u táats’ ti’alintajil tuláakal le sijnáal ba’alo’ob yano’ob tu yóok’ol u lu’umilo’obo’ yéetel xan u chuunche’il le yáanalil k’áak’nab ti’ peteno’obo’; tuláakal mineral wáaj ba’alo’ob yano’ob ti’ kóots kúuchilo’ob, wóol ja’ob, múuch’ ba’alo’ob wáaj sijnáal kúuchilo’ob, u kúuchilo’ob tu’ux yaan ba’alo’ob jela’antak ti’ le ba’ax yaan te’ lu’umo’obo’, je’el bix le mineralo’ob tu’ux ku jóok’sa’al metal yéetel metaloide ku k’a’abetchajalo’ob ti’ industria; u sijnáal kúuchilo’ob ki’ichkelem tuunicho’ob, ki’ichkelem tuunich ta’ab yéetel sijnáal ta’abo’ob meenta’an tumen u ja’ilo’ob k’áak’nab; le ba’alo’ob ku taal ti’ u pu’ukul tuunicho’ob, wa ku meyajta’ale’ ku meenta’al tu yáanal lu’um; u sijnáal kúuchilo’ob mineralo’ob wáaj ts’úukul ba’alo’ob ku béeytal u k’a’abetchajalo’ob bey fertilizantee’; le chich mineralo’ob je’el u yeelelo’obo’, le petróleoo’ yéetel tuláakal le carburos ti’ chich, ja’aja’akil wáaj iik’ hidrógenoo’; yéetel le ka’an yaan tu yóok’ol way nojlu’ume’, tu kóochil yéetel tu chowakil, je’el bix u je’ets’el tumen le Yóok’olkaab Páajtalilo’ (Derecho Internacional).

Uti’al Nojlu’um u ja’il le k’áak’nabo’ob yaan tu chowakil yéetel je’el bix u je’ets’el tumen le (sic DOF 20-01-1960) Yóok’olkaab Páajtalilo’; u ja’ilo’ob le k’áak’nab yaan ichilo’; u ja’ilo’ob chank’áak’nab yéetel áak’alche’ tsaayal mantats’ yéetel le k’áak’nabo’ wáaj le chéen waba’ax k’iino’ob tsaayalo’ob yéetelo’; u ja’ilo’ob le sijnáal chank’áak’nabo’ob yaan ichilo’ tsaayalo’ob juntaats’ yéetel le tu’ux mantats’ ku máan le ja’o’; u ja’ilo’ob áalkabja’ob yéetel le ku t’íit’ikubáajo’ob bey xan le ku tsayikubáajo’ob ti’ uláak’ áalkabja’obo’, líik’ul tu’ux ku káajal le yáax ja’ mantats’o’, le ma’ mantats’o’ wáaj le yaan u muuk’il u yáalkabo’obo’, tak tu’ux ku tsáayal yéetel k’áak’nab, chank’áak’nabo’ob, lagunas wáaj áak’alche’ob u ti’al nojlu’um; le ja’ob mantats’ (sic DOF 20-01-1960) wáaj ma’ mantats’ u yáalkabo’ob yéetel ku tsáayal juntaats’ wáaj ma’ juntaats’ ti’o’, wáaj tuláakal u chowakilo’ob wáaj junxóot’ ti’ leti’obe’, ku k’a’abetkuunsa’al uti’al u yila’al u xuul nojlu’um wáaj u xuul ka’ap’éel péetlu’um, wáaj lekéen máannak ti’ jump’éel péetlu’um tak ti’ uláak’ wáaj ka u ch’akt u xuul Nolu’um; u ja’ilo’ob chank’áak’nabo’ob, lagunas wáaj áak’alche’ob tu’ux ku yéets’elo’ob, u kúuchilo’ob wáaj u jáalja’ob k’atakbalo’ob tu xuul ka’ap’éel wáaj uláak’ u xuul péetlu’umo’ob wáaj tu xuul Nojlu’um yéetel le nojlu’um yaan te’ tu tséelo’, wáaj lekéen k’a’abetchajak u xuul jáalja’ob uti’al u ye’esa’al tu’ux naakal ka’ap’éel péetlu’um wáaj Nojlu’um yéetel le nojlu’um yaan te’ tu tséelo’; u ja’il sayabo’ob ku jóok’ol tu jáal k’áak’nab, kúuchilo’ob k’áak’nab, u beelilo’ob ja’, tu’ux ets’ekbalo’ob wáaj u jáal chank’áak’nabo’ob, lagunas, wáaj áak’alche’ob u ti’al Nojlu’um, yéetel le ja’ob ku jóok’sa’al ti’ kúuchilo’ob yaan tu yáanal lu’um; bey xan u beelilo’ob ja’, u taamilo’ob ja’ wáaj u jáal ja’ilo’ob chank’áak’nabo’ob yéetel ja’ ku yáalkabo’ob ich nojlu’um tu chowakil ku jets’ik le a’almajt’aano’. Le ja’ob yaan tu yáanal le lu’umo’, je’el u béeytal u jóok’sa’al yéetel u meyaj máake’ yéetel u ti’alinta’al tumen u yuumil le lu’umo’, ba’ale’ lekéen k’áata’ak tumen kaaje’ wáaj ku jelbenkuuntik uláak’ k’a’abetkuunsajilo’ob; U Noj Jala’achil Méxicoe’ ku béeytal u belbest’antik u jóok’sa’al yéetel u meyajta’al yéetel u jets’ik wet’a’an kúuchilo’ob, bey xan tuláakal u ja’il nojlu’um. Je’el máakalmáak ja’il ma’ oka’an ich le yáax a’ala’ano’oba’, yaan u p’áatal bey u ti’al le lu’um tu’ux ku yáalkab wáaj tu’ux ets’ekbalo’, ba’ale’ wa ti’ yano’ob ich ka’ap’éel wáaj maanal ti’ ka’ap’éel xóot’lu’um, le ja’oba’ yaan u k’a’abetkuunsa’alo’ob tumen kaaj, yéetel yaan u belbest’anta’al tumen le Péetlu’umo’obo’.

Tu yóok’olal le ba’axo’ob ku xmáanchi’ita’al te’ ka’ap’éel xóot’ts’íib yaan táanil ti’ le je’ela’, u méek’tanil le Nojlu’uma’ ma’ u béeytal u máansa’al ti’ yaanal yéetel ma’ u xu’ulul xan, ku ts’o’okole’, u báanmeyajta’al, u k’a’abetkuunsa’al wáaj u ch’a’abal u yutsil le ba’alo’ob ku táan óoltik, tumen le wíiniknáalo’ob wáaj tumen le múuch’kabilo’ob wa’akunta’ano’ob je’el bix u tso’olol te’ waynojlu’um a’almajt’aano’oba’, ma’ u béeytal u meenta’al wa ma’ yéetel k’ampáajtalilo’ob, ts’aaja’an tumen U Noj Jala’achil México, yéetel le belbest’aano’ob yéetel le ba’axo’ob k’a’ana’antak ku je’ets’el tumen le a’almajt’aano’obo’, ba’ale’ ma’ jets’elnak ti’ náachkunsajt’aan yéetel ti’ náachkunsajts’áaj ojéelalo’obi’, tumen le je’elo’obo’ U Nojlu’um Mola’ayil Náachkunsajts’áaj Ojéelalo’ob kun ts’áajik (Instituto Federal de Telecomunicaciones). Le a’almaj belbest’aan yaan ba’ax u yilo’ob yeetel le meyajo’ob tu’ux ku báanjóok’sa’al jejeláas tuun wáaj uláak’ ba’alo’ob ku xmáanchi’itik le kamp’éel xóot’ts’íibo’, yaan u no’ojbesiko’ob u meenta’al yéetel u jaajkunsa’al le meyajo’ob kun meentbilo’ wáaj k’a’ana’an u meenta’alo’ob chéen p’el u jéets’el u k’iinile’, jumpáay ti’ u k’iinil úuchik u ts’a’abal le k’ampáajtalilo’obo’, yéetel wa ma’ u máak’anta’al beyo’, yaan u taasik u súutukil u mixba’alkuunsa’alo’obo’. U Noj Jala’achil Méxicoe’, yaan ti’ u nojbéeytalil u jets’ik nojlu’um báak’kanáanilo’ob, bey xan u luk’sik. Le tsolt’aano’ob unaj u yantalo’, Noj Jala’ach kun meentik ti’ le súutkuxtalo’ob yéetel ti’ le ba’axo’ob jets’a’an te’ a’almajt’aano’obo’. Tu yóok’olal le tuun juul u ka’ajo’obo’, mix táan u ts’a’abal k’ampáajtalilo’ob. Jach chéen tu k’ab Nojlu’um ku p’áatal u pa’atuukulil yéetel u péets’meyajil le nojlu’um t’i’it’besaj sakléembalcháako’, bey xan u táankaaj meyajilil uti’al u máansa’al yéetel u t’i’it’besa’al u muuk’ le sakléembalcháako’; ti’ le meyajo’oba’ mix táan u ts’a’abal k’ampáajtalilo’ob, ba’ale’ ma’ u k’áat u ya’al wa le Mola’ay Nojpáajtalilo’ ma’ u béeytal u máak’antik paaklank’axt’aano’ob yéetel wíiniknáalo’ob je’el bix u je’ets’el tumen le a’almajt’aano’obo’, tumen le je’elo’oba’ leti’ kun jets’iko’ob bix kun béeytal u táakpajal le wíiniknáalo’ob te’ tuláak’ u meyajilo’ob le u yits’atmeyajil sakléembalcháako’.

Tu yóok’olal u yiitstuun yéetel le t’abk’alakba’alo’ob chichtak, juulja’ yéetel iik’ u ka’ajo’ob, yano’ob te’ tu yáanal le lu’umo’, le u ti’alintajil le Nojlu’uma’ ma’ tu béeytal u máansa’al ti’ yaanal yéetel ma’ u xu’ulul xan, yéetel mix táan u ts’a’abal k’ampáajtalil ti’ob. Yéetel u tuukulil ka u k’am taak’in uti’al le Mola’ay Nojpáajtalilo’, yéetel ka áantajnak ti’ u mu’uk’a’ankuxtalil le Nojlu’um ti’ jump’éel chowak jets’k’iine’, leti’ le Nojlu’umo’ kun meentik le meyajo’ob uti’al u yiilmajta’al yéetel u jóok’sa’al le u yiitstuun yéetel le uláak’ t’abk’alakba’alo’obo’, yéetel ts’aajpáajtalilo’ob yaan ti’ le u kúuchil náajalmeyajilo’ob le Mola’ay Nojpáajtalilo’ wáaj yéetel paaklank’axt’aano’ob meenata’an yéetel le je’elo’obo’ wáaj yéetel wíiniknáalo’ob, je’el bix u je’ets’el tumen le A’almaj Belbest’aano’ (Ley Reglamentaria). Uti’al ka meentchajak le ba’ax ku tso’olol te’ ts’aajpáajtalilo’ob wáaj te’ paaklank’axt’aano’obo’, le u kúuchil náajalmeyajilo’ob le Mola’ay Nojpáajtalilo’, ku béeytal u paaklank’axt’aan yéetel le wíiniknáalo’obo’. Je’el ti’ ba’axak ka úuchuke’, le t’abk’alakba’alo’ob yaan te’ tu yáanal le lu’umo’ u ti’al le Nojlu’uma’, yéetel bey unaj u jacht’anta’al te’ ts’aajpájtalilo’ob wáaj te’ paaklank’axt’aano’obo’.

Ku p’áatal xan tu k’ab Nojlu’um u ch’a’ik u yutsil le combustible nuclearo’obo’ uti’al u meenta’al u yantal energía nuclear yéetel u no’ojbesik u kananmeyajta’al uti’al uláak’ ba’alo’ob. U k’a’abetkuunsa’al le energía nuclearo’ chéen ku béeytal uti’al jets’elnak ba’alo’ob u ka’aj.

Le Nojlu’umo’ ku meyajtik u páajtalil ti’ tsikbe’enil yéetel ti’ péetilo’ob meyaj ku je’ets’el tumen u ya’almajt’aanilo’ob le Noj Mola’ayo’, chéen ich jump’éel u kúuchil taak’inil ku yantal tu paach u k’áak’anabil nojlu’um yéetel tu tséel le je’ela’. U kúuchil taak’inile’ ku k’uchul tak tu yóok’ol 200 millas tu yóok’ol ja’, p’isa’antak líik’ul tu’ux ku káajal u p’i’isil u k’áak’nabil u nojlu’umil México. Lekéen táakak u kúuchil taak’inil nojlu’um tu yóok’ol u kúuchilo’ob taak’inil ti’ yaanal Nojlu’umo’ob, u kóochil le je’elo’oba’ yaan u ch’a’at’anta’al yéetel le Nojlu’umo’obo’, je’el bix kun k’a’abetchajale’.

U béeytalil uti’al u yuumilta’al u lu’umilo’ob wáaj u ja’ilo’ob le Nojlu’uma’, yaan u beelankuunta’al tumen le belbest’aano’oba’:

I. Chéen le sijnáalo’ob way México wáaj ts’áajch’i’ibalta’ano’ob yéetel le México mola’ayo’obo’ yaan u páajtalil ti’ob uti’al u ti’alintiko’ob lu’umo’ob, ja’ob yéetel u sijnáal náajalil, wáaj uti’al u ts’a’abal ts’áajt’aan ti’ob uti’al u meyajta’al kúuchilo’ob tu yáanal lu’um wáaj ja’ob. Le Mola’ay Nojpáajtalilo’ ku béeytal u ts’áajik ti’ táanxelnojlu’umilo’ob le páajtalila’, chéen wa ku k’axt’antiko’ob yéetel U Mola’ayil u Ch’a’at’aan Nojlu’umo’ob (Secretaría de Relaciones) u yilikubáajo’ob ti’ nojlu’umilo’ob le ba’albalilo’ob yéetel ma’ u k’áatiko’ob u kanáanta’alo’ob tumen u jala’achil u nojlu’umo’ob; tumen, wa ma’ u chíimpolta’al le k’axt’aano’, yaan u p’áatal ti’ le Nojlu’umo’, le ba’alo’ob ts’o’ok u yantal ti’ob tu yóok’olal le je’elo’. Le táanxelnojlu’umilo’obo’ ma’ u béeytal u ti’alintiko’ob lu’umo’ob wáaj ja’ob tu chowakil 100 u p’éelel kilómetro ti’ u xuul nojlu’um yéetel 50 u p’éelel kilómetro ti’ u jáal k’áak’nab.

Le Mola’ay Nojpáajtalilo’ yéetel u k’áatilo’ob kaaj ich nojlu’um bey xan u chuunt’aanilo’ob áantajbáajile’, ku béeytal, je’el bix u ya’alik U Mola’ayil u Ch’a’at’aan Nojlu’umo’obe’, u ts’áajik páajtalil ti’ táanxel Nojlu’umo’ob uti’al u yuumiltiko’ob, ma’ péekil ba’albalilo’ob k’a’ana’antak uti’al u meyaj u embajada wáaj u legacióno’ob, ti’ le kúuchil tu’ux ku mantats’ antal le Nojlu’um Nojpáajtalilo’obo’ (Poderes Federales).

II. Le oksajk’uuj mola’ayo’obo’ meenta’ano’ob je’el bix jets’a’anil te’ 130 jatsts’íibo’ yéetel ti’ le u ya’almaj belbest’aanilo’, yaan u yantal ti’ob u béeytalil uti’al u yuumiltiko’ob, u ti’alintiko’ob yéetel u meyajtiko’ob, chéen le ba’alo’ob k’a’ana’an ti’obo’, yéetel le ba’ax ku k’áata’al bey xan le náakilo’ob ku je’ets’el tumen le a’almaj belbest’aano’;

III. Le mola’ay áantajilo’ob, ti’ jala’achil wáaj ti’ ma’ jala’achile’, u meyajo’obe’ u ts’áajiko’ob áantaj ti’ máaxo’ob k’a’ana’an, ti’ u xak’alkaxanil ka’analna’atil, ti’ u ts’a’abal kaambesajil, u yáantajbáajil máakilo’ob, wáaj je’el ba’ax a’almajt’ambil ba’alo’ob, ma’ u béeytal u ti’alintiko’ob uláak’ ma’ péekil ba’albalilo’ob ti’ le k’a’ana’an ti’obo’, uti’al le ba’ax kun u meento’obo’, je’el bix jets’a’anil te’ a’almaj belbest’aano’;

IV. U mola’ayilo’ob paaklankoonole’ ku béeytal u jaajats yuumiltiko’ob chéen lu’umo’obe’, ba’ale’ u p’iisile’ chéen leti’ le k’a’ana’an uti’al u meentik u meyajo’obo’.

Le mola’ayo’ob je’el bix le je’elo’oba’ mixjuntéen je’el u béeytal u ti’alintiko’ob lu’umo’ob ku k’a’abetkuunsa’al uti’al u meyajta’al u jejeláasil paak’alo’ob, wakaxnáalil wáaj k’axnáalil, wa u p’iisile’ ku máan tak 25 u máalal ti’ le jets’a’an te’ tu XV jatsabil le jatsts’íiba’. Le a’almaj belbest’aano’ yaan u belbest’antik u tsoolil u taak’inil yéetel jaytúul u máakilo’ob le mola’ayo’oba’, chéen wa le lu’umo’ob ku yuumilta’al tumen le mola’ayo’ ma’ u máan ti’ u p’iisil le mejen lu’umo’ob ku yuumilta’al tumen junjuntúul u máakil le mola’ayo’. Ti’ le je’ela’, tuláakal juunal jaajats lu’umil, le tu yóok’olal tóotol lu’umo’obe’, yaan u múuch’ul uti’al u xo’okol. Bey xane’, le a’almajt’aano’ yaan u jets’ik le ba’axo’ob k’a’ana’an uti’al u yokol táanxel nojlu’umo’ob te’ mola’ayo’obo’.

Leti’ le a’almajt’aan kun jets’ik bix u registrarta’al yéetel bix k’a’ana’an u yila’al u meenta’al le ba’ax jets’a’an tumen le jatsabila’;

V. Le bancos ts’aaja’an béeytalil ti’ob, je’el bix jets’a’anil ti’ u ya’almajt’aanilo’ob le mola’ayo’ob ti’ créditoo’, ku béeytal u yantal ti’ob bey taak’inil, lu’umo’ob ich nojkaajo’ob yéetel tóotol lu’umo’ob je’el bix jets’a’anil ti’ le u ya’almajt’aanilo’obo’, ba’ale’ ma’ u béeytal u ti’alintiko’ob wáaj u meyajtiko’ob uláak’ ma’ péekil ba’albalilo’ob ti’ le k’a’ana’an ti’obo’;

VI. Le péetlu’umo’ob yéetel le Distrito Federalo’, bey xan u méek’tankaajilo’ob tuláakal U nojlu’umil Méxicoe’, yaan u béeytalil ti’ob u maniko’ob yéetel u ti’alintiko’ob le ma’ péekil ba’albalilo’ob k’a’ana’antak uti’al le servicios públicoso’.

U ya’almajt’aanilo’ob le Nojlu’um yéetel le Péetlu’umo’ob tak tu’ux ku náakal uméek’tampáajtalilo’obe’, yaan u jets’iko’ob bix je’el u ch’a’abal propiedad privadae’ uti’al u k’a’abetkuunsa’al tumen kaaj, je’el bix jets’a’anil ti’ u ya’almajt’aanilo’ob le beelankil jala’achil yaan u ya’alik le t’aan k’a’abeto’. U tojol kun jets’bil uti’al u bo’ota’al le ba’ax ch’a’aja’ano’ yaan u jóok’sa’al ti’ fiscal tojol ku chíikpajal ti’ catastro wáaj tu kúuchilo’ob k’ampatan, kex wa le tojola’ u ya’almaj u yuumil le propiedado’ wáaj chéen tu k’amaj tumen u bo’olmaj u patano’ob tu yóok’olal le tojol je’ela’. U ya’abtal wáaj u jump’íitta’al u tojol le propiedad particularo’, tu yóok’olal ma’alobkuunsajo’ob wáaj k’astalil ucha’antak ti’ lekéen ts’o’okok u je’ets’el u tojol fiscal tojol, chéen leti’ ku béeytal u p’áatal uti’al pericial p’is óolal yéetel u ts’okt’aanil kaxan p’is óolal. Le je’ela’ yaan xan u meenta’al tak tu yóok’olal ba’alo’ob ma’ jets’a’an u tojol ti’ u kúuchil bo’ol majan ba’alo’obi’.

U meyajta’al u ka’aka’ajilo’ob le Nojlu’uma’, jets’a’antak te’ jatsts’íiba’, yaanu meentchajal yéetel p’is óol meyajil; ba’ale’ ich le meyajila’ yéetel tu yóok’olal le túuxt’aanil kun meentbil ich ma’ maanal ti’ jumpéel winal tumen le kúuchil p’is óolalo’ob k’a’ana’antako’, le beelankil jala’achilo’obo’ yaan u ch’a’iko’ob, u beelankuuntiko’ob, u ts’ok koniko’ob wáaj u koniko’ob le lu’umo’ob wáaj le ja’ob ku meyajta’alo’obo’ yéetel tuláakal le ba’alo’ob yaan ba’ax u yil tu yéetelo’, ba’ale’ ma’ u béeytal u k’e’exel le u meentmajo’ob le jala’achilo’obo’ táanil ti’ u ts’a’abal ts’okt’aan uti’al u meenta’al.

VII. Ku chíimpolta’al u personalidad jurídicail le múuch’kajtalilo’ob ejidal wáaj comunal yéetel ku kanáanta’al u ti’alintajil tu yóok’olal le lu’umo’, uti’al u kajtal máak bey xan uti’al u jóok’sa’al u yich meyaj.

A’almajt’aan kun kanáantik u tojbe’enil le lu’umo’ob yaan ti’ le máasewáal múuch’kabilo’obo’.

Le a’almajt’aano’, yéetel u chíimpoolil bey xan u mu’uk’a’ankuunsa’al u kuxtalil máako’ob ich ejido yéetel kaajo’obe’, yaan u kanáantik le lu’umo’ uti’al u kajtal máak yéetel u belbest’antik u k’a’abetkuunsa’al lu’umo’ob, k’áaxo’ob yéetel ja’ob ku múul k’a’abetkuunsa’al, yéetel u meenta’al k’a’ana’an meyajo’ob ti’ líik’saj óolal uti’al u ma’alobkuunsa’al u kuxtal u kajnáalilo’ob.

Le a’almajt’aano’, yéetel u chíimpoolil ti’ ba’ax u k’áat le ejidatarios yéetel lecomuneroso’ uti’al u k’amiko’ob le ba’axo’ob jach uts u taal ti’obo’, ka’alikil u k’a’abetkuunsiko’ob u productivo ba’alo’ob, yaan u belbest’antik u meyajil u páajtalil le comuneros tu yóok’olal le lu’umo’ yéetel ti’ junjuntúul ejidatario tu yóok’olal u parcela. Bey xane’, yaan u jets’ik le ba’ax k’a’abet u meenta’al uti’al u paaklan much’ikubáaj le ejidatarios yéetel le comuneros, yéetel le Mola’ay Nojpáajtalilo’ wáaj yéetel uláak’ máako’ob, yéetel u ts’áajik u béeytalil tu yóok’olal u k’a’abetkuunsa’al u lu’umo’ob; ku ts’o’okole’, wa ejidatariose’, u máansiko’ob u páajtalil u parcelas ich u kajnáalilo’ob le kaajo’, bey xan yaan u jets’ik ba’ax yéetel bix le ejidal múuch’tambalo’, lekéen u ts’áaj ti’ le ejidatario u béeytalil tu yóok’ol u parcelao’. Wa ku máansa’al le páajtalil ti’ uláak’ máak tu yóok’olal le parcelaso’, yaan u chíimpolta’al le máansajila’ je’el bix u ya’alik u páajtalil jets’a’an ti’ le a’almajt’aano’.

Ich jump’éel múuch’ kajtale’, mixjuntúul ejidatario ku béeytal u yantal ti’ maanal 5% ti’ tuláakal u lu’umilo’ob le ejidoo’. Je’el bixake’, u ts’a’abal lu’umo’ob tu k’aaba’ chéen ti’ juntúul ejidatarioe’, k’a’ana’an u chíimpoltik le náakilo’ob jets’a’antak te’ XV jatsabilo’.

Nojmúuch’tambale’ leti’ u noj jo’olpóopil múuch’ kajtal ti’ ejido wáaj ti’ kaaj, yaan ti’ le nu’ukbesajil yéetel le meyajilo’ob ku je’ets’el te’ a’almajt’aano’. U jo’olil ejido wáaj ti’ ba’albalil kaaje’, yéeya’an tumen kaaj je’el bix jets’a’anil te’ a’almajt’aano’, leti’ u jo’olpóopil e’esajil múuch’ kajtal yéetel k’a’abet u yilik ka meyajta’ak u ts’okt’aanilo’ob nojmúuch’tambal.

U su’utul lu’umo’ob, k’áaxo’ob yéetel ja’ob ti’ múuch’ kajtalo’obe’, yaan u meenta’al je’el bix jets’a’anil ti’ le a’almaj belbest’aano’;

VIII. Ku ya’ala’al mixba’al u biilalo’ob:

a) Tuláakal le máansaj páajtalilo’ob ti’ lu’umo’ob, ja’ob yéetel k’áaxo’ob uti’al kaajo’ob, kajtalilo’ob, kuchte’elo’ob wáaj mejen kaajo’ob, meenta’an tumen almejen nojochilo’ob, U Noj Jala’achil Péetlu’umo’ob (Gobernadores de los Estados), wáaj tumen je’el máax jala’achil kaaj ma’ u chíimpoltik le ba’ax jets’a’an te’ A’almajt’aan meenta’an tu k’iinil 25 ti’ junio ti’ 1856o’ (Ley de 25 de junio de 1856) yéetel uláak’ a’almajt’aano’ob yéetel belbest’aano’ob tu yóok’olal le je’elo’;

b) Tuláakal le ts’áajt’aano’ob: ch’a’at’aano’ob wáaj u ko’onol lu’umo’ob, ja’ob yéetel k’áaxo’obe’, meenta’an tumen U Mola’ayil Kux Óolal, Xokba’albalil (Secretarías de Fomento, Hacienda) wáaj uláak’ nojlu’um jala’ach, líik’ul u yáax k’iinil diciembre tu ja’abil 1876, tak te’ k’iino’oba’, wa yéetel le je’elo’oba’ ch’aaja’an yéetel yuumilta’an xma’ páajtalil le ejidoso’, lu’umo’ob múul t’oxa’an wáaj je’el ba’ax lu’umile’, uti’al kaajo’ob, kajtalilo’ob, kuchte’elo’ob wáaj mejen kaajo’ob yéetel múuch’ kajtalo’ob.

c) Tuláakal u meyajilo’ob u ts’a’abal xuulilo’ob, koonolo’ob, máansajilo’ob wáaj ts’okkoonolo’ob meenta’an ichil le k’iino’ob ku ya’alik le jatsab yaan tu paach le je’ela’, tumen mola’ay paaklankoonolo’ob, p’is óolalo’ob wáaj uláak’ u jala’achilo’ob le Péetlu’umo’ob wáaj le Nojlu’umo’, wa yéetel le je’elo’oba’ ch’aaja’an yéetel yuumilta’an xma’ páajtalil lu’umo’ob, ja’ob yéetel u k’áaxilo’ob ejidos, lu’umo’ob múul t’oxa’an wáaj je’el ba’ax lu’umile’, uti’al múuch’ kajtalo’ob.

Ba’ale’ je’el u chíimpolta’ale’, chéen le lu’umo’ob ts’aaja’an u ju’unilo’ob ti’ le t’ooxilo’ob meenta’an je’el bix jets’a’anil te’ A’almajt’aan meenta’an tu k’iinil 25 ti’ junio ti’ 1856o’ yéetel ti’alinta’an tumen juntúul máak uti’al u meyajta’al maanal ti’ lajump’éel ja’ab wáaj u nojochil le lu’umo’ ma’ u máan ti’ 50 u p’éelel hectárea.

IX. Le jaatsil wáaj le t’ooxil meenta’an bey yéetel a’almajt’aan ich u kajnáalilo’ob jump’éel múuch’ kajtal yéetel le tu’ux jk’aschaj wáaj jk’askúunta’ab waba’ax ichilo’, je’el u béeytal u mixba’alkuunsa’al lekéen k’áata’ak tumen u yóoxjaats ti’ u kanjaats le kajnáalo’ob tia’alintik junjaats ti’ u kanjaats le lu’umo’obo’, le ku ja’atsalo’, wáaj junjaats ti’ u kanjaats le kajnáalo’ob tia’alintik óoxjaats ti’ u kanjaats le lu’umo’obo’.

X. Ku luk’sa’al.

XI. Ku luk’sa’al.

XII. Ku luk’sa’al.

XIII. Ku luk’sa’al.

XIV. Ku luk’sa’al.

XV. Tu Múuch’ Péetlu’umilo’ob Méxicoe’ wet’a’an u yantal lu’um ti’ juntúul máak jach píitmáan u ya’abil.

Ku ya’ala’al u chan lu’umil paak’al le ma’ u máan ti’ 100 u p’éelel hectárea ku jóoyabta’al wáaj mantats’ ch’uul wáaj u keetil ti’ uláak’ jejeláas lu’umo’ob.

Uti’al u keetkuunta’ale’ yaan u xo’okol jump’éel hectárea ku jóoyabta’al bey ka’ap’éel ku meyajta’al ti’ ja’aja’alil, bey kamp’éel ku meyajta’al ich agosto jach ma’alo’obe’ wáaj bey waxakp’éel ti’ nojk’áax, k’áax wáaj le ku meyajta’al ich agosto ti’ tikin lu’umo’obo’.

Bey xane’, ku ya’ala’al, chan lu’um ti’alinta’an, le ma’ tu máan ti’ 150 u p’éelel hectárea u nojochil ti’ junjuntúul máake’ wa le lu’umo’obo’ ku k’a’abetkuunsa’al uti’al u pa’ak’al piits’, wa ku jóoyabta’al; yéetel ti’ 300 u p’éelel hectárea, wa ku k’a’abetkuunsa’al uti’al u pa’ak’al ja’as, u sak’abil ch’ujuk, café, kij, hule, palma, vid, olivo, quina, vainilla, káaakaw, agave, páak’am wáaj iichankil che’ob.

Ku ya’ala’al u chan lu’umil aalak’náal le ma’ u máan ti’ junjuntúul máak u nojochil k’a’ana’an uti’al u tséenta’al tak 500 u túulul nukuch aalak’o’ob wáaj u keetel le je’ela’ ti’ mejen aalak’o’ob, je’el bix u je’ets’el tumen le a’almajt’aano’, yéetel tu yóok’olal buka’aj u yo’och aalak’ ku ts’áajik le lu’umo’obo’.

Wa jach ma’alobkuunsa’an lu’umo’ob yéetel u meyajil jóoyab, u beelil u jóok’sa’al ja’ k’aschaja’an wáaj uláak’ ba’alo’ob meenta’an tumen u yuumilo’ob wáaj le ku ti’alintiko’ob le chan lu’umo’obo’, láayli’ yaan u ya’ala’al bey chan lu’ume’, kex wa tumen, tu yóok’olal le ma’alobkuunsajilo’ob meenta’ano’, ku máansiko’ob le náakilo’ob jets’a’antak tumen le jatsabila’, chéen xan wa ku mu’uch’ul le ba’axo’ob jets’a’an tumen le a’almajt’aano’.

Wa ichil u chan lu’umil aalak’náal, ku ma’alobkuunsa’al lu’umo’ob ku ts’o’okole’ ku k’a’abetkuunsa’al uti’al paak’ale’, u nojochil k’a’abetkuunsa’an uti’al le je’elo’ ma’ u béeytal u máan, je’el bix k’a’ana’ane’, le náakilo’ob jets’a’antak te’ tu ka’ap’éel yéetel te’ tu yóoxp’éel xóot’ts’íibil le jatsabila’ tu yóok’olal u ma’alobil le lu’umo’ob ma’ili’ ma’alobkuunsa’ako’obe’;

XVI. Ku luk’sa’al

XVII. U Múuch’ Mola’ayil México yéetel u ya’almaj jatsk’iinmeyajilo’ob le péetlu’umo’obo’, ich u péetilo’ob meyaje’, yaan u jóok’siko’ob a’almajt’aano’ob tu’ux ku je’ets’el bix kun jatsbil yéetel bix kun máansbil páajtalilo’ob ti’ le lu’umo’ob ku máansiko’ob le náakilo’ob jets’a’antak te’ tu IV yéetel te’ tu XV jatsabil le jatsts’íiba’.

U maanalile’ k’a’ana’an u ja’atsal yéetel u máansa’al u páajtalilo’ob tumen u yuumil ich jump’éel ja’ab ku xo’okol líik’ul u ya’almaj páayt’anta’al. Wa ts’o’ok u máan le k’iino’ob a’ala’ano’, ma’ máansajpáajtalta’ake’, u koonolile’ yaan u je’ek’abta’al uti’al tuláakal máak. Ich keetile’, yaan u chíimpolta’al máax jach k’a’ana’an u ti’alintik je’el bix u ya’alik le a’almaj belbest’aano’.

Le péetlu’um a’almajt’aano’obo’ yaan u jets’iko’ob u ba’albalil láak’tsilil, le tu’ux ku ya’ala’al le ba’alo’ob k’a’abet u táakpajalo’ob ich le je’ela’, ich u chuunt’aanil ma’ u máansajpáajtalta’al yéetel ma’ táan u béeytal u ch’a’abal mix u patanta’al;

XVIII. Ku ya’ala’al je’el u béeytal u xak’alta’al tuláakal le mokt’aano’ob yéetel ts’áajt’aano’ob meenta’an tumen le Noj Jala’achilo’ob (Gobiernos) máanja’ano’ob líik’ul tu ja’abil 1876o’, tu meentajo’ob u ch’a’abal nukuch lu’umo’ob, ja’ob wáaj sijnáal ba’albalil ti’ le Nojlu’uma’, tumen juntúul máak wáaj jump’éel mola’ay, bey xan ku ts’a’abal u béeytalil ti’ U Noj Jala’achil México (Ejecutivo de la Unión) uti’al u ya’alik ma’ u éejenta’al le mokt’aano’obo’ wa ku taasiko’ob ba’al k’aas ti’ kaaje’.

XIX. Yéetel le ba’ax jets’a’an te’ Noj A’almajt’aana’, le Mola’ay Nojpáajtalilo’ yaan u jets’ik le t’aano’ob uti’al u ts’a’abal chíimpool páajtalil tu yóok’olal k’áaxo’ob wáaj justicia agraria tu séebanil yéetel tu no’oja’anil, uti’al u kanáanta’al u p’is óol páajtalil ti’ u ti’alinta’al (sic DOF 03-02-1983) lu’um ti’ ejido, ti’ kaaj yéetel chan lu’um, bey xan yaan u yáantik u ts’a’abal p’is óol áantajil ti’ kolnáalo’ob.

Ich u péetil meyaj nojlu’um ku p’áatal tuláakal le ba’alo’ob tu yóok’olal u xuul u lu’umilo’ob ejido yéetel ti’ kaaj, je’el bix káajik le je’elo’oba’, wa ma’ jets’eli’ wáaj táan u ba’altelta’al tumen ka’ap’éel wáaj maanal ti’ ka’ap’éel múuch’ kajtal; bey xan le ba’alo’ob tu yóok’olal u ti’alinta’al u lu’umilo’ob ejido yéetel ti’ kaaj. Uti’al le ba’alo’ob je’ela’ yéetel, bey xan, uti’al u ts’a’abal justicia agrariae’, le a’almajt’aano’ yaan u jets’ik kúuchil p’is óolalo’ob ku meyajo’ob tu juunalo’ob yéetel u péetilo’ob meyajo’ob, meenta’ano’ob tumen noj p’is óolalo’ob ts’aaja’an u k’aaba’ob tumen U Noj jala’achil México yéetel ts’aaja’ano’ob tumen U Mola’ayil Jets’ A’almajt’aano’ob wáaj, ichil u je’elsajbáajilo’ob le je’ela’, tumen le Masabk’iin Mola’ayo’.

A’almajt’aan ku jets’ik jump’éel mola’ay uti’al u meenta’al meyajlu’um p’is óolal, yéetel

XX. Le Mola’ay Nojpáajtalilo’ yaan u táakmuk’tik meyajilo’ob uti’al u jóok’olo’ob táanil le mejen kaajo’obo’, yéetel u tuukulil u ts’a’abal meyaj bey xan u kanáanta’al u ma’alob kuxtalo’ob bey xan u táakpajalo’ob yéetel u yoksikubáaj le kolnáalo’obo’ ich u jóok’ol táanil nojlu’um, yéetel yaan u líik’saj óoltik u meyajilo’ob paak’alil yéetel aalak’náal bey xan u meyajil k’áax uti’al u ma’alob k’a’abetkuunsa’al lu’umo’ob, yéetel u meenta’al u kúuchilo’ob meyaj, insumos, créditos, u meyajilo’ob ka’ansaj yéetel técnica áantajil. Bey xane’ yaan u jóok’sik le a’almaj belbest’aan uti’al u tukulta’al yéetel u nu’ukbesa’al u náajmalil u meyajil paak’alil yéetel aalak’náalil, u industrializarta’al bey xan u jóok’sa’al kombil, yéetel u tuukulil k’a’ana’antak ti’ kaaj.

Le u chúuka’an yéetel u maantats’ mu’uk’a’ankuxtalil chankaaj, ku xmáanchi’ita’al te’ xóot’ts’íib yaan tu paach le je’ela’, ichil uláak’ ba’alo’obe’, yaan u kaxtik ka táan óolta’ak tumen le Mola’ay Nojpáajtalilo’, ka anak nonoj yéetel jach tu súutuk le janalbe’en ba’alo’ob jach k’a’ana’antak kun jets’bil tumen le a’almajt’aano’.