El zapoteco de la planicie costera, variante del zapoteco y parte de la familia lingüística del Oto-mangue, es hablado por 66,893 personas ubicadas en el estado de Oaxaca, en los municipios ...

GUI’CHI’RO’ BIA’RA RIAPA’ XQUENDA CA BINNI NABEZÁ NDAANI’ GUIDXI RO’ ZAGUITA (MEXICU)

Gui’ chi’ ro’ bia’ ni gucua’ lugui’ chi’ ro’ xti’ Guidxi ro’ lu5 xi beu febrero iza 1917
Ra bidxaa diidxa’ ne gucua’ lu DOF 27-05-2015

Diidxa’ Lá Gayu’

Ca Guidxi Ro’ Liibilisaane Guidxi Ro’ Zaguita (Mexicu) Ne Guidxi Ro’

Ndaga 116. Ca xtipa’ xti’ ca guidxi ro’ ca la?, zalaani chonna ndaga, tobi ca la?, ca xaique xti’ ca dxu’ ni ruca diidxa’ bia’ lu gui’chi’, guiropa ca la?, cani runi diidxa’ bia’ ne guionna ca la?, xaique ro’ xti’ ca dxu’ ni rapa guidxi ne ca xaique diidxa’ bia’, ne que zanda di guiaana ca xtipa’ ri lu ná ti xaique si, ne ca xaique ni ruzaa diidxa’ bia que la?, laaca que zanda di guiaana cani lu ná ti xaique si.

Ca xtipa’ xti’ ca guidxi ro’ liibi lisaane zaguita (mexicu) la?, zuni cani xhiiña’ cani casi cuaqui’ gui’chi’ ro’ bia’ xti’ cani, ne casi nás ca diidxa’ ca xagueri’ nga gacani:

I. Ca xaique xti’ ca guidxi ro’ liibilisaane zaguita (mexicu) la?, que zanda di guindaa cabe jma de xhopa iza.

Ra guibii ca xaique xti’ ca guidxi ca la?, zacani casi nabaqui’ diidxa’ bia’ ni ruuya’ de ca dxiiña’ ra ribii cabe xaique guidxi.

Ca xaique ro’ xti’ ca guidxi liibisisaane zaguita (mexicu? la?, ni gulii binni guidxi laaca la? laa nga gaca xaique ro’ xti’ xquiidxi ne, ma que zandi guibiguetabe gacabe xaique xti’ bieque, neca guyuu ga si, o biaana ga be laga chu’ xtubi gaca xaique que.

Que lica zanda di’ cui binni laacabe xti’ bieque lu iza ni zeeda que:

a) Ca binni gulii binni guidxi gaca xaique xti’ o binni ni gulii cabe laa gaca xaique ti biaadxa ni gulii cabe niru do’ que, neca gadxe modo gulii cabe laa;

b) Xaique ro’ ni gulii ga cabe que, o tutiisi binni guidxi gaca ga xaique ro’, ne ca ra ma ziluuxe xhupa iza xti’ xtobi que.

Ni zanda gaca xaique ro’ xti’ ti guidxi ro’ liibilisaane zaguita (mexicu) nga ca binni ni ni gule ndaani’, ne nabeeza ndaani’ tobi de ca guidxi huiini xtini, o gapa gayu’ iza de nabeeza ndaani’ni, ne gapa 30 iza dxi ma chi guzee binni lu xqui’chi’ que, ti ganda gaca xaique ro’ que o laaca zanda pa nahuiini huaxa pa gui’chi’ ro’ bia’ xti’ cabe guini’ de zaca gacani.

II. Bia’ binni ni gaca xaique xti’ ca guidxi ro’ ca la?, zacani bia’ binni nabeeza ndaani’ cani; huaxa que zanda di gacani huaxie de gadxe xaique ni ruzuhua lux tiidxa’ ca guidxi huiini ca, pa que gapani bia’ 400 mil binni nabeeza ndaani’ ni; de ga’, o ca guidxi ni tiidi jma de bia’ ni nexhe o que chindaa de 800 mil binni guidxi, ne 11 xti’ xcaadxi guidxi ro’ que o tiidi jma de bia’ ni ma biete ri’.

Guirá ca diidxa’ ro’ bia’ ni napa ca guidxi ro’ ca la?, napa cabe xi gapacani xiixa diidxa’ ni guini’ de que napa cabe xi gunicabe dxiiña’ ra guibi tuuxa xaique guidxi lu cada zé tapa bieque. Ca binni ni gulaa laacabe ti ganda quite ne chine cabe de guenda xaique ca nga partidu ni nuu cabe lu ne pa co’ la?, laca zanda guni ca partidu dagulisaa ni que zanda gaca cabe ni nga pa’ laacabe ma biree cabe lu ca dxiiña’ xti’ ca partidu ni guyuu cabe lade que.

Ca xaique ni ruzuhuaa lu xtiidxa’ ca binni xti’ ca guidxi ro’ liibilisaane guidxi ro’ zaguita (mexicu)napa xi guibi cabe, pa guica lá’ cabe o cuidxi cabe binni guidxi che’ chi guzee ra ca lá cabe, huaxa nirudo’ napa xi gacani casi ná ca diidxa’ bia’ xti’ xquidxi cabe. Qué zandadi’ gapa ca partidu ca jmá’ binni ni guzuhuaa lu xtiidxa’ binni guidxi neza guiropa diidxa’ ni biete luguia ca. Huaxa qué zazacadini para ca partidu ni gapa jmá xaique guidxi ni gueda ndi’ binni gudxi laaca guzuhuaa lu xtiidxa’ lu xtiidxa’ binni, necape’ gueda gapa cabe jmá’ de xhoono xigaba bia’. Ca binni ni guca’ xaique ni ruzuhua lu xtiidxa’ ca guidxi huiini ca la?, que zanda di cui cabe laaca lu xti’ iza ni zeeda que?, pa laca nuuru ca’ cayuni ca xhiiña guidxi. Ca binni ni guyee cue’ cani guca xaique guidxi que la?, zanda cui binni laacabe ti ganda gaca cabe xaique ni ruzuhua lu xtiidxa’ binni guidxi, paaxa guyuu ga be jlugar ni dxandipe que la?, que zandadi’, gacabeni ne ca binni ni guca xaique ni bizuhua lu xtiidxa’ binni guidxi que la?, que zanda di chee cabe cue’ xti’ binni ti gaca ngue xaique ni ruzuhua lu xtiidxa’ binni guidxi. Ra gaca ca dxiiña’ xti’ ca guidxi ro’ liibilisaane zaguita (mexicu) ne ca xaique ni ruzuhua lu xtiidxa’ ca guidxi huiini ni racabe diputadu ca nga guiu guni dxiiña’ ndaani’ ca yoo ro’ ra ria’ diidxa’ bia’ ca, ne zacani casi nabaqui’ diidxa’ ro’ bia’ xticabe; Ne ca xaique ri nga guini’ pabia’ xpidxichi guidxi nga zanda guiree.

Ne ra guni cabe ni, ne gacaladxi cabe guini’ cabe pabia’ guiaaxa ca binni ni guni xhiiña’ guidxi la?, naquiiñe chinanda cabe casi nabaqui’ ndaga 127 xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’.

Guionna xtipa’ xti’ ca guidxi’ ro’ liibi lisaane zaguta (mexicu) ne ca yoo ro’ ni runi xhiiña’ ca guidxi ro’ ca la?, napa cabe xi guni cabe ti gui’chi’ ra guini’ cabe pabia’ nga riaxa ca binni ni runi xhiiña’ cabe la?, ne xhiiña’ guidxi ro’ xti’ cabe. Ra gaca gui’chi’ ni biete ri la?, napa cabe xi ucaacabe ca ndaga xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’, ti gacani jma nayaa ne jneza. Ra raca dxiiña’ xti’ ca guidxi ro’ liibilisaane zaguita (mexicu) ne ra runi ca xaique ni ruzuhua lu xtiidxa’ binni guidxi xti’ ca la?, zapa cabe ti yoo ro’ ra igaaba’ xpidxichi guidxi ne can di la?, guiruti zabi laacabe xi guni cabe, modo guni cabe dxiiña’ cabe ne modo cue’ xia cabe diidxa’ bia. Ra igaaba xpidxchi guidxi la?, zacani nayaa, nagachi’, ne gati ga nga gacani, ti guihuini pabia’ naga.

Ca xaique ro’ ni ruzuhua lu xtiidxa’ ca guidxi huiini ca la?, laaca nga cui ca’ binni ni gaca xaique ro’ xti’ yoo ro’ ra rigaaba’ xpidxchi guidxi ro’ xtica’, huaxa ra cui cabe xaique ri la?, napa xi guini’ jma de galaa de de ca xaique ri’ ti gacani, ne ni gaca xaique ro’ xti’ ca dxiiña’ ri la?, zandaa gadxe iza lu ca dxiiña’ ri’, huaxa niru do’ naquiiñe guihuini pa nanna de ca dxiiña’ ri’.

Ca xaique ni ruzuhuaa lu xtiidxa’ ca binni xti’ ca guidxi ro’ liibilisaane guidxi ro’ zaguita (mexicu) napa xi gapacabe ti yoo ni guni dxiiña’ ne gu’ya’ qué chi gacaná’ lu xpidxichi guidxi que ne gu’ya’ca’ xi guirá’ dxiiña’ cayuni ca binni que ndaani’ guidxi que, huaxa nirudo’ napa cabe xi chinanda cabe casi ná diidxa’ bia’. Ra gaca dxiiña’ de guihuini xi cazaca ne ca dxiiña’ ri’ la?, napa xi gacani ca diidxa’ gueeda nde’ ndu cabe ca xneza ne qué guni jmá’ pur tobi ne pur xtobi. Laca zaqueca laca napa xi guni cabe dxiiña’ pa gutaguná’ cabe ca dxiiña’ o bidxichi xti’ ca guidxi huiini ca pa cadi cayunica’ xneza jmá’ pa nuzaabica’ bidxichi. Ca diidx’ ni gudii cabe de ca dxiiña’ ni gaca xti’ ca guidxi ro’ que la? napa xi gacani nezalú binni guidxi.

Bidxichi xti’ ni guiquiñe’ guidxi ro’ que la? napa xi cheni ra ndaani’ yoo ro’ ra runi ca xaique ni ruzuhuaa lu xtiidxa’ binni guidxi que lu ra ziyati lu beu 30 abril. Zandaca guindaani jmá’ de bia’ dxi ca pa gusenda xaique ro’ xti’ guidxi que ti gui’chi’ ra nuu ca xaique ni ruzuhuaa lu xtiidxa’ binni guidxi que ma ca xaique ri’ guini’ pa zá’ o pa co’. Ca xaique ni ruzuhuaa lu xtiidxa’ binni guidxi nga cuaqui’ xi modo zanda guchiña’ binni guidxi xiixa gui’chi’ yachi’ ni gacala’dxi’ cabe gaca diidxa’ bia’.

Ca diidxa’ bia’ xti’ ca guidxi huiini xti’ guidxi ro’ zaguita (mexicu) la? zuni cani xhiiña’ cani ti ganda che ca binni guidxi xti’ cani chinduuca’ xiixa diidxa’ yachi’ ni gacala’dxi’ cabe gaca diidxa’ bia’ laani la? napa xi cheni ra yoo diidxa’ bia’ xti’ ca guidxi huiini ca.

III. Xtipa’ro’ xti’ ca guidxi ro’ liibilisaane zaguita (mexicu) ca ni naca xaique ni rapa guidxi ca la?, ni ná gui’chi’ ro’ bia’ xti’ cabe nga guini’ xi guni cabe.

Ra cuee xia ca xaique diidxa’ ro’ bia’ ne ca xaique diidxa’ bia’ xti’ ca la?, guidxi ro’ ne diidxa’ bia’ la?, naquiiñe chinanda cani ni ná gui’chi’ ro’ bia’ ne ca diidxa’ ro’ bia’ xti’ xquidxica’, ti lu cani nga caree guirá’ xixe ni guni ca xaique ri’.

Guirá’ ca xaique diidxa’ ro’ bia’ ni runi dxiiña’ ndaani’ ca yoo ro’ ra ria’ diidxa’ bia’ xti’ ca guidxi huiini ca la?, napa cabe xi guchiña cabe guirá’ ni ca lu ndaa I de lu V xti’ ndaga 95 xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’. Ca binni ni ma guca xaique ribee xia diidxa’ bia’, ca ni ma bizuhua lu xtiidxa’ guidxi o cani biu ga guni ca dxiiña’ ca la?, que zanda di cui binni laacabe lu bia’ iza zeeda que, gaca cabe xaique ro’ diidxa’ bia’ xti’ ca guidxi huiini ca.

Ca binni ni zanda gaca xaique diidxa’ bia’ o xaique diidxa’ ro’ bia’ nga, ca binni ni ma bi’ni’ xhiiña’ guidxi huaxa pa bi’ni’ ni jneza ne naya do’ ne pa napabe gui’chi’ ni guini’ de que binni ruzuhua lu diidxa’ laabe.

Ca binni ni gaca xaique diidxa’ ro’ bia’ xti’ ca guidxi huiini ca la?, zandaa cabe lu dxiiña’ ni chi guni cabe ca bia’ dxi guini’ gui’chi’ ro’ bia’ xti’ ca guidxi liibi lisaa ne zaguita (mexicu), ne laaca zanda guibi cabe xti’ bieque ne pa guireecabe o guxale cabe de lu ca dxiiña’ ca la?, laaca gui’chi’ ro’ bia’ xti’ xquidxi cabe ca guni’ o ca diidxa’ bia’ ni cue ca xaique ni ruzuhua lu xtiidxa’ binni xquidxi cabe guini’ xi gaca.

Ca binni ni gaca xaique diidxa’ ro’ bia’ o xaique diidxa’ bia’ la?, ziaxa cabe ti ndaa bidxichi ni ganda tiidi ne cabe dxi ne que zanda di gudxiigueta cabeni, ne que zanda guidxaani o guiete lu ni, bia’ dxi cayuni cabe xhiiña’ cabe que.

IV. Casi ná ca diidxa’ ni ca lu gui’chi’ ro’ bia’ ri’ ne ca diidxa’ bia’ ni rini’ de ca dxiiña’ ra guibi xiixa xaique guidxi la?, napa xi chinanda cani casi ná ca diidxa’ ca xaguete ri’:

a) Pa guenda ndi’ cabe ca xaique ro’ xquidxi cabe ne ca binni ni chi guni dxiiña’ cue’ xaique xquidxi huiini cabe la?, napa xi gacani nayá ne guiruti’ ucaa xtobi guni ni que racala’dxi’, guruti que zanna tu pur zé’ tobi ne gunini modo gacala’dxi’; ne napa xi gacani lu nirudo’ dxi xi beu san santiagu’. Huaxa pa gueda guiaba de que chindi cabe xaique ro’ xti’ guidxi’ ro’ zaguita (mexicu) nga zanda ca gueda guidxaani;

b) Ra gueda gaca ca dxiiña’ ri la? ca xaique ni guni ca dxiiña’ ri napa xi guni cabeni nayá ne xneza, cadi’ chu’ cabe jmá’ pur tobi que pur xtobi ne gusaniru’ cabe ca dxiiña’ ri’ ti ganna binni guidxi xi cani;

c) Ca xaique ni guiaana ca dxiiña’ ri lu ná ne pa chu’ xiixa bicheenda lu ca dxiiña’ ni cayaca ca la?, guiruti’ zanda gabi laaca zanda gunica’ ti cue xia ca’ xiixa guenda nagaana ni guca que:

1o. Ndaani’ ca guidxi huiini ca la? ziuu ti yoo ra gaca ca dxiiña’ di’ ne laca zapani ti xaique, xhoopa binni gacane gaca ca dxiiña’ ca zanda guini’ca’ ne zacaacabe xtiidxa’ ca’; ziuu xhupa xhonaa xaique ni guini’ si huaxa que zacaa cabe xtiidxa’ca’, cada tobi de ca partidu ca la? napa cabe xi gusenda cabe ti binni che chigucaadiaga xi cayaca.

2o. Ca xaique ro’ ne ca xaique huiini xti’ ca yoo ro’ ra raca ca dxiiña’ ri la? ca xaique ro’ xti’ yoo ro’ lá’ Instituto Nacional Electoral ca nga cui’ laacabe casi ná’ diidxa’ bia’ nga gacani. Ca binni ni gueda guiaana ndaani’ ca dxiiña’ ri la? napa xi gaca cabe de ndaani ca guidxi can e napa xi cueza cabe ndaani’ni gayu’ iza ante guidxela tulaa gaca xaique ri’ ne guzaaru’ cabe xcaadxi gui’chi’ ni cani’ ca diidxa’ bia’ ca. Pa gueda guiadxa tobi de ca xique ri la? xaique xaique xti’ yoo ro’ lá’ Instituto Nacional Electoral ca nga cui’ tulaa zanda gacani huaxa napa xi gacani casi ná diidxa’ bia’. Ne pa’ qué guianabe lu ca dxiiña’ que ne guiadxa tapa iza la? zadxela xtobi gunduuxe ca dxiiña’ ni biaana que. Ne pa’ gueda guiadxabe lu xhonna iza ca la? laca napa xi guidxela xtobi tu gunduuxe’ ca dxiiña’ ri’.

3o. Ca binni ni gueda guiaana casi xaique xti ca dxiiña’ ri la? zandaa cabe gadxe iza lu ca dxiiña’ ri’ ne má’ qué zandadi’ guibi cabe xti bieque; ne zaiaxa cabe bia’ dxiiña’ ni guni cabe ne zanda guidxaa cabe pa ca xaique ni runi dxiiña’ ndaani’ yoo ro’ lá’ Instituto Nacional Electoral, guchaa laacabe huaxa pa nuu xiixa guena naxoo ni guini’ diidxa’ bia’.

4o. Ca xaique ni nuu ndaani’ ca guidxi ca ne xcaadxi xaique ni cani’ diidxa’ bia’ de ca dxiiña’ ri la? que zandadi’ guni cabe xti’ dxiiña’ cani zanda guni xti dxiiña’ nga cani rusiidi’. Ne laca qué zandadi’ icaacabe xti’ dxiiña’ de casi ca dxiiña’ ri’, ne laca qué zandadi’ quite cabe lu ca dxiiña’ de guenda ribi tuuxa xaique guidxi o guicaacabe xiixa guenda xaique xti’ ca partidu cal u bia’ chupa iza de gueda guluxe ca dxiiña’ ca.

5o. Tobi ya’ tobi co’ nga gueda guiaana ca xaque diidxa’ do’ bia’ ni ribee xiaa diidxa’ bia’ ne chupa chonna de ca xaique ni ruzuhuaa lu xtiidxa’ binni guidxi naga cui’ laacabe, huaxa nirudo’ cuee cabe ti gui’chi’ ra ucaa ridxi cabe binni huaxa napa cabe xi guni cabe ni casi ná diidxa’ bia’.

6o. Ca yoo ro’ ni runi de ca dxiiña’ ri ndaani’ ca guidxi huiini ca la? zapa cani binni guni xhiiña’ ca ni ne ca binni ri’ zanda gunica’ ni gacala’dxi’ca’ huaxa napa cabe xi guya’ cabe xi ná diidxa’ bia’.

7o. Ca gui’chi’ ni ni guidxiña ca xaique ni runi dxiiña’ ndaani’ yoo ro’ ni la’ Instituto Nacional Electoral ti cadi cayabayú de ca dxiiña’ ni ma guca la? zanda guchiña cabe ni yoo ro’ ni cuee xia ni ndi’ nnga rabi cabe Tribunal Electoral del Poder Judicial de la Federación, huaxa nirudo’ napa cabe xi gu’ya’ cabe xi ná diidxa’ V xti’ ndaga 41 xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’ ne xiixaru’ ni guini’ diidxa’ bia’ gaca’.

d) Ca xaique ni runi dxiiña’ de guenda ribi xaique gudxi ni nuu ndaani’ yoo que rini dxiiña’ la?, zutagune cabe ca xaique runi dxiiña’ ndaani’ yoo ro’ ni lá’ Instituto Nacional Electoral ti gunica’ dxiiña’ de guenda ribi xaique ndaani’ ca guidxi xti’ zaguita (mexicu).

e) Ca partidu ni guni xpinni laasi ne binni guidxi ne qué chu’ di’ xcaadxi ni maca napa’ xqui’chi’ ra guini’ tulaaca ne ca dxiiña’ xtica’ gadaxe naca ne qué guinabaca’ guicape’ lá’ binni ladeca’. Laca zaqueca ganda gucaaca’ lá’ ti xpinnica’ ti ganda quite ne chine ti guenda xaique, huaxa qué zazacadini zaca ti lana ro’ A, xti’ ndaa III ne VIII ni ca lu ndaga 2° xti’ Gui’chi’ ro’ bia’.ri’.

f) Ca xaique ni ruuya’ gaca ca dxiiña’ ra ribii cabe xaique guidxi la?, zanda chu’ cabe guya’ cabe xi cayaca lu xhiiña’ ca politicu ca pa zaca gacaladxi cabe;

Ca partidi huiini ni nuu ndaani’ ndaani’ ca guidxi huiini ca ne qué gueda gapa jmá de chonna bia’ xigaba’ binni che chiguzee lu xqui’chi’ca’ dxi chiguibi tuuxa xaique guidxi o tuuxa xaique ni ruzuhuaa lu xtiidxa’ binni guidxi la?, zuniticabe lá’ cabe ne zaxa’ lá’ cabe de lu xqui’chi’ ca binni ri’. Huaxa qué zazadini zaca para ca partidu ro’ pa laaca’ quiteca’ ne ti xpinnica’ lu xiixa dxiiña’ de guenda ribi xaique guidxi.

g) Yooro’ ra rie binni ica lá, ti gapa credencial ca la?, zudiini ca policu ca bidxichi guni ne cabe dxiiña’ ca’, ti ganda cuidxi cabe binni che chi guzee lu xqui’chi’ ca. Ne laca zaqueca zuyuubini quiixeni ca partidu ni guniti ne gueda guixa ca;

h) Guihuini pabia’ guicaa ca ca partiduca ora laaca ma canzáca’ canayubica’ binni guidxi che’ chi guzee lu xqui’chi’ca’ ne laca guihuini pabia’ zanda guniti ca binni rizananda cani;

i) Laca zanda che’ ca partidu politicu ca ra nuu guiiba’ ni rucheche diidxa’ lu bi nelaca zanda guireche xtiidxa’ ca’ lu biaani’ zahui, huaxa nirudo’ naquiñe chinanda cabe casi ná lu ndaa diidxa’ B lu neza III xti’ ndaa 41 xti’ Gui’chi’ ro’ bia’ ri’;

j) Gata’ xi neza guiquiñe’ ti ganda gaca ca dxiiña’ de guenda ribi xaique guidxi ni runi ca partidu ca ne laca gata’ xi neza ne xi donda guiaba ique cani gucheeneni. Ne pa co’ la?, ca dxiiña’ca gacani xhoopa o tapa late gande nuu chií lu ca dxi ri la?, chi guiquiñeni ra chindi cabe xaique ni ruzuhuaa lu xtiidxa’ binni guidxi ni nuu ndaani guidxi ro’ si xti’ cabe ne ra chindi’ cabe xaique xquidxi huiini cabe la?, chonna bichii ne xhoopa bi chií dxi, ca dxiiña’ ni chiguni cabe ri’ la?, qué zandadi’ guindaani jmá de bia’ dxi ni maca nexhe gaxani;

k) Guihuini xi neza guiñe’ ti ganda guica lá’ tuuxa binni guidxi ni gacala’dxi’ chine xiixa guenda xaique ti binni guidxi si laa ne qué da’gú’di’ xiixa politica ne ganna xi guirá’ nga napa xi guni huaxa diidxa’ ri’ zacane laabe ti ganda ti gapabe ti guenda gula laabe ne laca gannabe xi modo tidi ca xtiidxa’be lu biaani’ zahui ne lu guiiba’ rucheche diidxa’ lu bi huaxa nirudo’ napani xi chinandani casi ná Gui’chi’ ro’ bia’ ri’ ne xiixa ru’ ni guini’ ca diidxa’ bia’ ca;

l) Gata ti neza ti ganda gaca ca dxiiña’ ri jneza, ti ra cue’ xia ca xaique ni rapa ca dxiiña’ de ra ribii cabe xaique guidxica xhiiña’ ca’ jneza la?, ne naya. Laaca zaqueca naquiiñe chu’ ti neza ti igaaba chahui ca gui’chi’ ra yeguze binni guidxi ne guli xaique xquidxi;

m) Laca naquiiñe gata’ ca neza ni guxha’ o ucuezadxi ca dxiiña’ ra ribii cabe xaique ro’ xti’ ca guidxi huiini, ca xaique ni ruzuhua lu xtiidxa’ binni guidxi, ne ca xaique xti’ ca yoo lahui ca ne que gaca cani jneza, ne laaca ca dxiiña’ ni iquiiñe ca binni ca pa gacaladxica’ gudxiluca’ pa que ñuu ladxi ca’ ni biree xia que?, huaxa ra guiree xia ca diidxa’ ne ca dxiiña’ ri la?, naquiiñe chinanda cabe ca diidxa’ xti’ naya do’, ne.

n) Guihuini neca ne ti dxiiña’ ra guenda ribi xaique guidxi gueda guiaban era chindi’ cabe tuuxa xaique ro’;

o) Guica xi donda ne xiixa ru’ donda ni gueda gaca o guedaguiaba luguiá’ ca binni ni gucheene ca diidxa’ bia’ xti’ ca dxiiña’ de guenda ribi xaique gudxi, ne laca guihuini xi xipe’ donda guiaba luguiá cabe.

p) Guihuini xi neza ne xi gui’chi’ ganda guiquiñe’ ti ganda che’ tuuxa binni guidxi chigucaa lá’ ti ganda quite ne chine xiixa guenda xaique ti ganda ché’ binni chiguzee lu gui’chi’ ra ca lá’ be que, huaxa nirudo’ napa xi chinanda cabe casi ná lu ndaaga 35 xti’ Gui’chi’ ro’ bia’ ri’.

V. Guirá’ ca gui’chi’ ro’ bia’ xti’ caguidxi ro’ liibilisaane zaguita (mexicu) ca la?, zanda cuaqui’ ca’ ti yoo ni cuee xia guirá’ diidxa’ bai’ ne ca dxiiña’ ni gaca ra chindi cabe xaique xquidxi cabe, neca xaique ni guni dxiiña’ ndaani’ ni ca la?, que zaquiiñe di cabe xtiidxa’ xtobi ti ganada cue’ xia cabe ni chi guni cabe, ne caxaique ni guni dxiiña’ ndaani’ ca yoori la?, zabaquica’ xi dxiiña’ gacane binni guidxi lu, cadxiiña’ ni bireexia que ñu ladxica.

Ra guidxela ca duuba’ ne guilaa ca donda ni gueda guni tuuxa xaique ni runi xhiiña’ guidxi la? napa xi chinanda cabe cani ná lu Gui’chi’ ro’ bia’ ri’ ne cadi gacaná lu ca dxiiña’ ne bidxichi ni guiquiñé’ guidxi;

VI. Ca dxiiña’ ni guni binni guidxi xti’ guidxi la?, napani xi chinandani casi nabaqui’ ndaga 123 xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’.

VII. Xaique guidxi ro’ zaguita (mexicu) neca xaique guidxi liibi lisaa ne la?, ne casi nabaqui’ diidxa’ ro’ bia’ la?, zutagu xtiidxa’ cabe ti guya’ cabe xi dxiiña’ nagachiguni cada tobi de laacabe, jma pa lu ca dxiiña’ ni chiguni cabe ca chiiquiiñe xpidxichi guidxi.

Guirá’ xaique xti’ caguidxi ro’ xti’ zaguita (mexicu) la?, zanda gutaagu xtiidxa’ ne cabe caxique xti’ ca yoo lahui xti’ cabe ca, ti ganda gaca xhiiña’ guidxi jneza ne naya ne zaca ni ná lu ndaaga diidxa’ ni ca luguiaca.

VIII. Ca Gui’chi’ ro’ bia’ xti’ guidxi’ ro’ liibilisaane guidxi ro’ zaguita (mexicu) la? zapa cani xiixa yoo ro’ ni gapa xiixa guenda ni laasi guyubi xpidxichi sin qué chu’ tu gabi laaca’ xi gunica’ laacani la? zuuyacani ca dxiiña’ xti’ guidxi ro’ gaca xneza ne gu’ya’ cabe ra ca lá’ binni guidxi ne guiapa cani, ti zaca ganda gaca ni ná ndaaga 6° xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’ ne xti’ xiixa diidxa’ ro’ ni cuee yoo ro’ ra ria’ diidxa’ bia’ que ti zaca ganda ca diidxa’ ni cal u ni di’.

IX. Ca Gui’chi’ ro’ bia’ xti’ guidxi’ ro’ liibilisaane guidxi ro’ zaguita (mexicu) la? napa cani xi gu’ya’ cani gaca ca dxiiña’ de ra rireexia donda que la? xneza, naguenda, qué chu’ cabe pur tobi ne pur xtobi co’, nayaá’, ne guenda biaani’, ne guiapa’ ca guenda nazaca xti’ binni guidxi.