La palabra maya sirve para nombrar tanto una lengua (la segunda más hablada en México) como una agrupación y una familia lingüística. En nuestro país, la lengua maya es hablada por 795,499 personas, repartidas entre ...

U ALMEJEN NOJ A’ALMAJT’AANIL U MÚUCH’ PÉETLU’UMILO’OB MÉXICO

Noj a’almajt’aan ts’áaba’an ojéeltbil tu Jala’ach Tsaalajil Nojlu’um tu 5 k’iinil u winalil febreero tu ja’abil 1917
U ts’ook jelbesajil ts’a’aba’an k’ajóoltbil DOF 27-05-2015

U Jo’op’éel Jo’olts’íib

Ti’ U Péetlu’umilo’ob Nojlu’um Yéetel Ti’ Distrito Federal

U 116 Jatsts’íibil. U nojpáajtalil kaaj ti’ Péetlu’umo’obe’ uti’al ka meyajta’ake’ ku ja’atsal ti’ U Nojpáajtalil Jala'achil, ti’ u Nojpáajtalil A'almajt'aanil yéetel ti’ u Nojpáajtalil P'is Óolal, yéetel ma’ táan u béeytal u mu’uch’ul ti’ juntúul máak wáaj ti’ jump’éel mola’ay ka’ap’éel wáaj maanal ti’ ka’ap’éel ti’ le Nojpáajtalilo’oba’, mix u ts’a’abal le A’almajt’aanil chéen ti’ juntúul máako’.

U nojpáajtalilo’ob le Péetlu’umo’obo’ yaan u nu'ukbesa’alo’ob je’el bix jets’a’an ti’ u Noj a’almajt’aanilo’obe’, je’el bix u jets’ik le belbest’aano’oba’:

I. U noj jala’achilo’ob le Péetlu’umo’obo’ ma’ táan u béeytal u xáantalo’ob maanal ti’ wakp’éel ja’ab tu kuucho’ob.

U yéeybalil u noj jala’achilo’ob le Péeptlu’umo’ob yéetel u Péetlu'um Jatsk'iinmeyajilo’obe’ k’a’ana’an tu náapulil ku meentbil je’el bix jets’a’an ti’ u a’almajt’aanilo’ob yéeybalilo’obe’.

U Noj Jala'achil péetlu’umo’obe', wa yéeybil kun beetbil tumen kaaj ichil u jets'a'an k'iinil yéeytambal wáaj ichil uláak' k'iin kun téek k'a'abetchajale', tu yóok'olal mixba'al je'el u béeytal u ka'atéen k'amik le kuuch ts'o'ok u yantal ti'o', mix wa chéen je'el bix u jeel, u téek, u yaanal wáaj u ajk'ank'ubenkuuchile'.

Mixbik'in bíin yéeya'ak uti'al le a'almaj jatsk'iinmeyaj ku taalbalo':

a) Le u yaanal Noj Jala'acho', wáaj le máax ts'áaja'an uti'al ka u ts'o'oks le a'almaj jatsk'iinmeyajo', wa tumen jach jumpuli' mix táan u ka'aten suut tu kuuch le Yéeya'an Noj Jala'acho', kex wa yaanal u k'aaba' le kuucho';

b) Le u jeel Noj Jala'ach, le Téek Noj Jala'ach wáaj le lu'unkabil máak je'el máakalmáak u k'aaba' u kuuche', ka u meyajt u kuuch le noj jala'ach te' k'iino'ob mix táan u bin u beet le u meyajo', chéen wa ka úuchuk ichil u ts'ook ka'ap'éel ja'ab le a'almaj jatsk'iino'.

Chéen je’el u páajtal u beetik u noj jala’achil ti’ jump’éel Péetlu’um, juntúul sijnáal bey México lu'unkabile' yéetel sijnáal ti’ le péetlu’umilo’, wa ts’o’ok xan u kajtal jo’op’éel ja’ab ma'ili' k'uchuk u k'iinil le yéeybalo’, yéetel ts’o’ok u máan 30 u ja’abil lekéen úuchuk le yéeybalo’, wáaj ma’ u chukmaj ti’i’, wa bey u je’ets’el tumen u Noj A'almajt'aanil u Péetlu'umilo’.

II. Tuláakal u jo’olpóopilo’ob le u Jatsk'iinmeyajil A'almajt'aano’ob ti’ le Péetlu’umo’obo’ k’a’ana’an ti’ibil ti’ jaytúul u kajnáalilo’ob; ba’ale’, je’elbixake’, ti’ le Péetlu’umo’obo’ ma’ táan u k’uchul 400 miil u túulal u kajnáalilo’ob ma' unaj u yéemel ti' 7 u túulal pat a'almajt'aano’obi’; 9 u túulal pat a'almajt'aano’ob wa maanal ti’ 400 miil u túulal ba’ale’ ma’ táan u k’uchul ti’ 800 miil u túulal u kajnáalilo’ob yéetel 11 u túulal pat a’almajt’aano’ob ti’ le Péetlu’umo’ob maanal ti’ le 800 miil kajnáalo’ob yaan ti’o’.

U Noj A’almajt’aanilo’ob le péetlu’umo’obo’ k’a’ana’a u jets’iko’ob u tsaylampaach yéeyajil le u Pat A’almajt’aano’ob ti’ u Jatsk'iinmeyajil A'almajt'aano’ob ti’ le Péetlu’umo’obo’, tak ich kamp’éel jatsk’iinmeyajo’obo’. Le u táan óolta'al máaxo’obo’, chéen ku béeytal u beeta'al tumen le almejen mola'ay tu'ux táakpaja'ano'obo' wáaj tumen je'el máakalmáak ti' le almejen mola'ay táakpaja'an te' much' almejenil mola’ayil yáax táan óolto’obo’, chéen xan wa ma' u p'ato'ob wáaj sa'atak ti'ob u táakpajalilo'obi', bey ma’ili’ k'uchuk tu chúumuk u k'ankuuche'.

U Jatsk'iinmeyajil A'almajt'aano’ob ti’ le Péetlu’umo’obo’ yaan u táakpajalo’ob yéetel pat a’almajt’aano’ob yéeya’ano’ob je’el bix u ya’alik u chunt’aanilo’ob ti’ u ya’abil yéeybal yéetel u jatsaljaats e'esajyéeybalil, je’el bix jets’a’an ti’ u a’almajt’aanilo’obe’. Ti' mixjump'éel súutukil, jump'éel almejen mola'ay ku béeytal u yantal ti' nonoj pat a'almajt'aano'ob tu yóok'olal le ka'ap'éel chuunt'aanil ka u chíikulto'ob jump'éel wóolya'abil ti' tuláakal le yaan ti' u Jatsk'iinmeyajil A'almajt'aan ka máannak ti' waxakp'éel punto le u wóolya'abil le yéeybalil jbeeta'abo'. Le tojbe'ent'aana' mix táan u je'ets'el ti' le almejen mola'ay, tumen j jóok’ táanil te' jatsaljaats yéeybalil juntúulili' u almejen yuumilo', ka yanak ti' jump'éel u wóolya'abil a'almajkuuchil ti' tuláakal le yaan te' Jatsk'iinmeyajil A'almajt'aano’obo', ka maannak ti' u much'kíinsajil u wóolya'abil le yéeybal jbeeta'ab ti'o', pak'te' yéetel jump'éel 8%. Bey túun xane', lekéen wa'akunta'ak le Jatsk'iinmeyajil A'almajt'aano’, le u wóolya'abil u yuumil jump'éel almejen mola'aye', ma' unaj u yéemel ti' u wóolya'abil le yéeybalil kun u k'amo', ka'alikil u tse'elel waxakp'éel punto ti’ u wóolya’abilo’ob.

Tu k’ab u Jatsk'iinmeyajil A'almajt'aano’ob ti’ le Péetlu’umo’ob ku p’áatal u éejenta’al láalaj ja’ab u Pa'atuukulil u Xuptaak'inilo’. Úuch u ye’esa’al u bo’olmeyajil le ajmeyajkaajo’ob k’a’ana’an u chíimpoltiko’ob le tojbe’ent’aano’ob jets’a’an te’ tu 127 jatsts’íibil le Noj A’almajt’aana’.

U nojpáajtalilo'ob a'almajt'aanil, Jala'achil yéetel P'is Óolal ti’ le péetlu’umo’obo’, bey xan le jáalk'ab mola'ayo'ob k'am óolta'ano'ob tumen u noj a'almajt'aanil le péetlu’umo’obo', k'a'ana'an u yoksiko'ob ich u pa'atuukulilo’ob taak'in, u xuul u náajalilo’ob p’aytsolta’an ti’ le bo’olmeyajo’ob ku tukulta’al u k’amiko’ob le ajmeyajkaajo’obo’. Le túuxt'aano’oba’ k’a’ana’an u yilik le beelankilmeyaj uti’al u éejenta’al u pa’atulilo’ob u xuptaak’inil le Péetlu’umo’obo’, ka u jets’o’ob le a’almaj belbest'aano'ob yéetel xan le ku béeytal u je'ets'el tu yóok’olalo'.

U jatsk'iinmeyajil a'almajt'aano’ob ti’ le péetlu’umo’obo’ yaan u yantal ti’ob kúuchilo’ob ti’ xak’alkaxan, le je’elo’oba’ ka’anal jáalk’abil mola’ayo’ob yéetel u jáalk’abil kaxan áantajil ich u k'a'abetkúunsik u páajtalil, bey xan uti'al ka u ch'a' u t'aanil tu yóok'olal u nu'ukbes mola’ay, bix kun meyaj yéetel u nu’ukbesajilo'ob, je'el bix u je'ets'el tumen le A'almajt'aano'. U meyaj le xak’alkaxano’ yaan u yúuchul yéetel u chuuntuukulil paachlampaachilil, ja'abmanja'abilil, toj a'almajil, keetkunnajil yéetel Jets’ óolalil.

U jo’olpóopil le u kúuchil le xak’alkaxano’ yaan te’ péetlu’umo’obo’ yaan u yéeyal tumen u ka’ap’éel jaats ti’ le óoxjaats yaan ti’ le máaxo’ob táakpaja’an tu kúuchil u Péetlu'um Jatsk'iinmeyajil A'almajt'aano’obo’, ich u jets’k’iinmeyajo’ob ma’ p’íitchaja’an ti’ wukp’éel ja’abi’ yéetel k’a’ana’an u yantal ti’ kex jo'op'éel ja'ab káajak u meyajtik péets'meyajil, u xak'almeyajil taak'inil yéetel kuch óolalo'ob.

U Jatsk'iinmeyajil A'almajt'aano’ob ti’ le Péetlu’umo’obo’ yaan u no'ojbesiko'ob le ts’ookt’aano’ob uti’al ka béeyak le lu’unkabilo’obo’ u ts’áajiko’ob u k’aj óolt u yáax tsoltuukulilo'ob A'almajt'aan tu táan U Noj Mola'ayil Péetlu’umo’.

U Molayilo’ob Diputado’ob te’e Péetlu’umo’ob bíin u jets’o’ob bix je’el u páajtal u takpoolal le lu’unkabil wíiniko’ ti’al u u biisik wáa ba’ax a’almajt’aanil tu táan Molayila’.

III. U Nojpáajtalil u P'is Óolalil le Péetlu’umo’obo’ yaan u meyajta’al tumen u kúuchilil p'is óolal ku je’ets’elo’ob tumen u Noj a’almajt’aanilo’ob.

U jáalk’abil u meyaj le noj ajp’is óolo’obo’ yéetel le p’is óolalo’obo’ ku kanáanta’al tumen u Noj a’almajt’aanilo’ob yéetel U Tsol A'almajt'aanil le Péetlu’umo’obo’, le yaan u jets’iko’ob bix u béeytal u yokolo’ob, u kambesajil yéetel u p’áatalo’ob le máaxo’ob yaan u meyajtiko’ob u Nojpáajtalil u P’is óolalo’ob le Péetlu’umo’obo’.

Le Noj Ajp’is óolalo’ob ku meyajo’ob ti’ u Nojpáajtalilo’ob u P’is Óolalo’ob Péetlu’umo’obo’, k’a’ana’an u yantal ti’ob le ba’alo’ob a’ala’ano’ob ich u jatsaljaatsilo’ob I tak V ti’ u 95 jatsts’íibil le Noj a’almajt’aana’. Le máaxo’ob ts’o’ok u yantal ti’ob u kuucho’ob ti’ No’ojk’abil wáaj u jeel bey je’ex le je’ela’, u jo’olpóopil p’is óolal wáaj Péetlu’um Pat A’almajt’aan, ti’ u Péetlu’umo’obe’, jump’éel ja’ab táanil ti’ u k’iinil u ts’a’abal u kuucho’ob, ma’ táan u béeytal u meentiko’ob u Noj Ajp’is óolalo’ob.

U kuucho’ob noj ajp’is óolalo’ob yéetel p’is óolalo’ob ku meyajo’ob ti’ u Nojpáajtalilo’ob u P’is Óolalo’ob Péetlu’umo’obe’, ku ts’a’abal ti’ máaxo’ob ma’alob yéetel no’oja’an meyajnaja’ano’ob ti’ u tsolmeyajil p’is óolal wáaj ti’ le ku náajaltiko’ob tu yóok’olal u tojtsikbe’enil, u béeytalil u meyajo’ob yéetel tuláakal le ba’alo’ob ts’o’ok u meentiko’ob tu yóok’olal u meyajil p’is óolalil.

Noj Ajp’is óolalo’obe’ yaan u t’íililo’ob tu kuucho’ob le k’iino’ob ku ya’alik u Noj a’almajt’aanilo’ob le Péetlu’umo’obo’, je’el u béeytal u ka’atéen yéeya’alo’ob, wa beyo’, chéen je’el u béeytal u tse’elelo’ob tu kuucho’ob je’el bix u jets’ik le Noj a’almajt’aano’obo’ yéetel Ka’aka’aj A’almajt’aanilo’ob ti’ u Ajmeyajkaajo’ob le Péetlu’umo’obo’.

Noj Ajp’is óolalo’ob yéetel p’is óolalo’obe’ yaan u k’amiko’ob jump’éel ma’alob bo’ol yéetel ma’ táan u páajtal ma’ u k’amiko’ob, ts’o’okole’ le je’ela’ ma’ táan u béeytal u p’íitkuunsa’al ich le k’iino’ob yano’ob ti’ le kuucho’.

IV. Je’el bix jets’a’anil ti’ u chuunts'íibilo'ob le Noj a’almajt’aan yéetel u chuun a'almajt'aanilo’ob tu yóok’olalo’ob, u Noj A’almajt’anilo’ob yéetel u ya’almajt’aanilo’ob le Péetlu’umo’ob tu yóok’olal yéeybale’ yaan u kanáantiko’ob:

a) U yéeybalilo’ob noj jala’acho’ob, u máakilo’ob u Péetlu'umilo’ob Jatsk'iinmeyajil A'almajt'aan yéetel kun táakpajal te’ Mola'ay Méek’tankaajo’obo', yaan u yúuchul ti’ tuláakal kaaj, jáalk’abil, mukbe’enil yéetel taats’ óolalil; ts’o’okole’ u k’iinil yéeybale’ ku yúuchul tu yáax domingoil u winalil junio ti’ le ja’ab k’a’ana’an u meenta’alo’. Wa u k’iinil yéeybal ich le Péetlu’umo’obe’ ku yúuchul láayli’ tu ja’abil u yéeybal nojlu’ume’ ba’ale’ ma’ táan u lúubul tu k’iinil yéeybal ich nojlu’ume’, ma’ k’a’ana’an u meentiko’ob le ts’o’okbal t’aana’;

b) U meenta’al u meyajil yéeybal, u kuuch le yéeybal jala’acho’obo’, k’a’ana’an u meyajtiko’ob jaajkunnajil, tu keetkunnajil, tu jáalk’abil, ich toj a’almajil, u xuul ts'áaj ojéelalil yéetel tojtuukulil;

c) Le jala’achilo’ob yaan u kuucho’ob uti’al u tsoltuukulmeyajta’al le yéeybalo’ob yéetel le méek'tampáajtalilo’ob ku xu’ulsaj xwo'okin tu yóok’olal le yéeybalo’, ka meyajnako’ob tu juunalo’ob, beyxan u jáalk’abil uti’al ch’a’ óoltik u meyaj, je’el bix jets’a’anila’ yéetel le ba’axo’ob ku ya’alik le a’almajt’aano’obo’;

1o. Le péetlu’um mola'ayo’ob múuch'kaaj ti’ yéeybalo’ yaan u yantal ti’ jump’éel chuun mola’ayil tojbe'embalil tu’ux kun táakpajal juntúul Jo'olpóop Múuch'tambalnáal yéetel waktúul yéeybal múuch’tambalnáalo’ob, yéetel u páajtalil u t’aano’ob yéetel u yéeybalo’ob; u No’ojk'abil Jets’meyaj yéetel u jo’olpóopilo’ob le almejen mola’ayo’obo’ yaan u táakpajalo’ob ti’ le múuch’meyajo’ob ba’ale’ chéen je’el u páajtal u t’aane’; láalaj almejen mola’aye’ yaan u yantal ti’ juntúul jo’olpóop te’ ichil le mola’ay ts’o’ok u ya’ala’alo’.

2o. Jo'olpóop Múuch'tambalnáal yéetel le yéeybal múuch’tambalnáalo’obo’ yaan u ts’a’abalo’ob tumen U Noj Múuch'tambalil U Mola'ayil Yéeybal way Méxicoe', je’el bix u je’ets’el te’ A’almajt’aano’. U múuch’tambalnáal yéeybalo’ob le péetlu’umo’obo’ k’a’abéet sijnáal te’ péetlu’umo’ wáaj ts’o’ok xan u kajtal jo’op’éel ja’ab ma’ili’ k’uchuk u k’iinil ka ts’a’abako’, yéetel u chíimpoltiko’ob le ba’axo’ob jets'a'an yéetel xan ka u ye’es u ma’alobil uti’al u k’am le kuuch ku je’ets’el tumen le a’almajt’aano’. Wa tumen ku p’áatal mina’an u yuumil jump’éel kúuchil ti’ le péetlu’um yéeybal múuch’tambalnáalo’, U Noj Múuch'tambalil U Mola'ayil Yéeybal way Méxicoe' leti’ kun ts’áajik máax kun p’áatali’ je’el bix jets’a’anil ti’ jatsts’íib yéetel ti’ le a’almajt’aana’. Wa le kúuchil jp’áat mina’an u yuumil jp'isjaajkunta’ab ich le yáax kamp’éel u ja’abil le kuucho’, yaan u yéeya’al yaanal máak uti’al u ts’o’ok le jets’k’iinmeyajo’. Ba’ale’ wa ku yúuchul ich u ts’ook óoxp’éel ja’abo’, yaan u yéeya’al juntúul Múuch’tambalnáal uti’al le túumben jatsk’iinmeyajo’.

3o. Le péetlu’um yéeybal múuch’tambalnáalo’obo’ yaan u yantal ti’ob jump’éel jatsk’iinmeyaj ti’ wukp’éel ja’abo’ob yéetel ma’ táan u páajtal u ka’atéen yéeyalo’ob; yaan u k’amiko’ob jump’éel bo’olil keet yéetel u meyajo’ob yéetel je’el u béeytal u k’e’exel tumen U Noj Múuch'tambalil U Mola'ayil Yéeybal way Méxicoe’, tu yóok’olal yaayaj si’ipililo’ob ku je’ets’el tumen le a’almajt’aano’.

4o. Le péetlu’um yéeybal múuch’tambalnáalo’obo’ yéetel uláak’ ajmeyajkaajo’ob ku je’ets’el tumen le a’almajt’aana’, ma’ táan u páajtal u yantal ti’ uláak’ meyaj, kuuch wáaj túuxtmeyajil, chéen je’el u béeytal le ma’ táan u bo’otalo’ob ich u meyajil ka’ansajil, Ka’analna’atil, meyajtsilil, xak’alkaxanil wáaj ti’ áantajil. Mix táan xan u béeytal u k’amiko’ob jump’éel kuuch tu táan kaaj te’ mola’ay ku taalbalo’ob ti’ le yéeytambalo’ob tu’ux táakpajo’ob uti’al ka nu’ukbesa’ak yéetel ka mu’uk’a’ankuunsa’ako’obo’, mix xan u táan óolta’alo’ob uti’al jump’éel yéeybil kuuch tu táan kaaj wáaj u k’amik jump’éel jo’olpóopilil te’ almejen mola’ayo’obo’, te’ ka’ap’éel ja’ab kun taal úuchik u ts’o’okol u kuucho’obo’.

5o. U méek’tampáajtal yéeybal jala’acho’ob tu’ux kun táakpajal jump’éel xokob ma’nup ti’ noj ajp’is óolalo’obe’, yéetel yaan u yéeyalo’ob tumen u ka’ajaats ti’ le óoxjaats ti’ le máaxo'ob táakpaja'an te' tu kúuchil U Mola’ayil Jets’ A’almajt’aano’obo’, ich u yáax páayt’aanil tu táan kaaj, je’el bix u je’ets’el tumen le a’almajt’aano’.

6o. Le péetlu’um mola'ayo’ob úuch'kaaj ti’ yéeybalo’ yaan u yantal ti’ob ajmeyajkaajo’ob yaan u yoksaj óolalilo'ob u táan kaaj ti’ob, uti’al ba’almeyajo’ob yaan ba’ax u yilo’ob yéetel yéeybalil, ba’ale’ u páajtalilo’ob yéetel bix kun meyajo’obe’, yaan u no’ojbesa’al tumen le A’almajt’aano’.

7o. Le jelsutt’aanilo’ob tu yóok’olal ba’almeyaj, je’el bix jets’a’an te’ chuunts’íib V ti’ le u 41 jatsts’íibil le Noj A’almajt’aana’, ka u meent U Mola’ayil Yéeybal way Méxicoe’ tu yóok’olal u nu’ukbesajil u beelankilo’ob yéeytambal te’ péetlu’umo’obo’, yaan u kaxan nu'ukbesa’alo’ob tumen U Kúuchilil P’is Óolal ti’ U Nojpáajtalil P’is Óolal nojlu’um, je'el bix u je’ets’el tumen le a'almajt'aano’.

d) Le yéeybal jala’acho’ob ku meyajtiko’ob u tsolmeyajilo’ ka béeyak u mokt’aantiko’ob yéetel U Mola’ayil Yéeybal way Méxicoe’ uti’al ka u jo’olint u un’ukbesajil u beelankilo’ob yéeytambal te’ péetlu’umo’obo’;

e) Ka meentk’ajak u almejen mola’ayilo’ob chéen yéetel lu’unkabilo’ob yéetel ma’ u yoksikuba’ob u múuch’kabil wíiniko’ob, wáaj u jeel múuch’kabilo’ob yaanal u meyajo’ob yéetel ma’ u yokbal múuch molayo’obi’. Beyxan ka chíimpolta’ak u páajtalilo’ob ti’ob uti’al u k’áatiko’ob ka ch’a’abak u k’aaba’ le báaxalkuucho'ob ku tukultiko'ob kun yéeybil tumen le kaajo', ba’ale’ le jets’a’an ti’ u jatsts’íib 2o., múulxóot’ts’íibil A, Jatsaljaats III yéetel VII, ti’ le Noj a’almajt’aana’, ma’ táan u yokoli’.

f) U jala’achilo’ob yéeybale’ chéen je’el u béeytal u yoksikubáajo’ob ti’ le ba’alo’ob uti’al mola’ayil yéeybalo’obo’ je’el bix jets’a’ane’;

Le almejen mola'ay way Yucatánil mix táan u chukik kex le 3% ti' tuláakal le ma'alob yéeybalil kun antal je'el ti' máakalmáak yéeytambal kun beetbil uti’al u k’e’exel le U Nojpáajtalil Jala’achil wáaj le U Nojpáajtalil A’almajt’aanilo’, yaan u luk’sa’al u k’aaba’. Le belbest’aana’ mix táan u je’ets’el ti’ le almejen mola’ayo’ob way Méxicoilo’ob kun táakpajalo’ob te’ yéeytambalilo’ob le péetlu’umo’obo’.

g) Ka keetel ts’a’abak taak’in kaaj ti’ le mola’ayil almejen mola’ayo’obo’, uti’al u suuka’an meyaj yéetel t’i’ilbáajil meyajo’ob yéetel le yaan u meenta’alo’ob uti’al u náajmalta’al yéeybal ti’ u meyajil yéeybalo’. Beyxan ka je’ets’ek bix ku meenta’al uti’al u xu’ulsa’al le mola’ayil yéeybalo’ob ku luk’sa’al ti’ob u tsolts'íibil yéetel ba’ax ku yúuchul ti’ u ba’albalilo’ob yéetel u yaalabo’obo’.

h) Ka je’ets’ek le ba’alo’ob uti’al u ts’áabal u xuul le t’oxtaak’ino’ob ti’ le almejen mola’ayo’ob ich u yáax k’a’ay yéeybalil yéetel ti’ u k’a’ay yéeybalil, beyxan jach buka’aj taak’in ku ts’áabil tumen le máaxo’ob u k’áat u ts’áajo'obo’.

i) Le almejen molayilo’obo’ ka béeyak u k’a’abetchajal ti’ob le Náachkunsajt'aan yéetel Náachkunsajcha'an, je’el bix u belbest’aanta’al ti’ múulxot’ts’íibil B ti’ u chuunts’íibil III ti’ jatsts’íib 41 ti’ le Noj a’almajt’aana’;

j) Ka je’ets’ek le belbest’aano’ob uti’al le yáax k’a’ay yéeybalil yéetel le k’a’ay yéeybalilo’ob ti’ le almejen mola’ayilo’obo’, beyxan le bo’olsi’ipil ku meentbil ti’ le máaxo’ob ma’ táan u chíimpoltiko’obo’. Je’elbixake’, uti’al u yéeya’al noj jala’ach yaan 60 tak 90 k’iino’ob uti’al le k’a’ay yéeybalilo’, wa uti’al u yéeya’al u péetlu’um pat a’almajt’aano’ob yaan 30 tak 60 k’iino’ob; le yáax k’a’ay yéeybalile’ ma’ táan u béeytal u t’íililo’ob maanal ti’ ka’ajaats ti’ le óoxjaats ku t’íililo’ob le k’a’ay yéeybalil k’a’ana’ano’;

k) Ka no’ojbesa’ak le jets'meyaj uti'al u ya'ala'al yéetel u ch'a'abal u k'aaba', u páajtalil yéetel u kuch óolal le almejen báaxalkuucho'ob chéen tu juunalo'obo', yéetel leti' xan kun táan óoltik u páajtalil uti'al u k'amiko'ob u taak'in kaaj, bey xan uti'al ka táakpajako'ob ti' u ts'áaj ojéelalil Náachkunsajt'aan yéetel Náachkunsajcha'an, je'el bix u je'ets'el tumen le Noj A'almajt'aana’ yéetel ti’ uláak’ a’almajt’aanilo’obo’.

l) Ka je’ets’ek jump’éel múuch’ nu’ukbesajil ti’ jelsutt’aano’ob uti’al ka mantats’ meenta’ak tuláakal le ba’almeyajo’ob yéetel yéeybal jets’t’aano’obo’ tu beelil a’almajt’aano’. Beyxane’ ka a’ala’ak bix je’el u béeytal yéetel bix yaan u meenta’al ich u tsolmeyajil yéetel ich méek’tanpáajtalil u ka’atéen xookil tuláakal wáaj u jaatsil le yéeybalo’obo’;

m) Ka je’ets’ek le chuunt'aanilo'ob mixba'alkuunsik u yéeytambalilo'ob Noj Jala'ach, Ajjets' A'almajt'aano'ob yéetel ti’ u Mola'ay Méek'tankaajo'obo', bey xan le jets'k'iino'ob nojbiilal u ka'ajo'ob uti'al ka k'a'abetkúunsa'ak tuláakal le ba'alo'ob ku jelsutt'aano'obo', ka'alikil u ch'a' óolta'al u chuunt'aanil xu'ulsajil ti' le u yáalmanyáalil le beelankil yéeytambalo'obo', yéetel

n) Ka je’ets’ek, kex chéen jump’éel péetlu’um yéeybal ichil u k’iinilo’ob u meenta’al wajayp’éel nojlu’um yéeybalo’ob;

o) Yaan u jatsaljatsta’al le kaxansi'ipilo'obo' yéetel xan u je’ets’el máakalmáak si'ipilo'ob kun ch'a' óoltbil tu yóok'olal yéeybalil, yéetel le bo'olsi'ipilo'ob k'a'ana'an u jets'meyajta'al tu yóok'olalo'obo'.

p) Ka je’ets’ek u tojbe’ent’aanilo’ob yéetel ba'axo'ob k'a'ana'an ti’ le lu’unkabilo’ob uti’al u béeytal ich le yéeybalo’obo’, u páajtal u k’áatiko’ob u tsolts’íibil bey báaxalkuucho’obe’ uti’al ka yéeya’ak bey chéen tu juunalo’obe’ ti’ tuláakal Yéeybil kuuch tu táan kaajo’, je’el bix u je’ets’el te’ tu 35 jatsts’íibil le Noj A’almajt’aana’.

V. U Noj a’almajt’aanilo’ob yéetel u ya’almajt’aanilo’ob Péetlu’umo’obe’ je’el u béeytal u meentiko’ob U Kúuchilil u P’is Óolta’al K’uuxilo’ob tu Yóok’olal Meyaj yéetel chúuka’an jáalk’abil uti’al u ts’áajiko’ob u ts’okt’aano’obe’, yaan u meyajil ti’ob u xu’ulsiko’ob k’uuxilo’ob yaano’ob ich u Tsolmeyajil Kaaj tu Táan Péetlu'um yéetel le ma’ uti’al kaajo’, yéetel u jets’ik u belbest’aanilo’ob uti’al u nu'ukbesajil, u meyajil, u beelankilmeyaj, yéetel bix ma’ u chíimpolta’al u jelsutt’aano’ob.

Ti’al xaak’alil, u beeta’al takpool yéetel bo’olsi’ipil ti’ nojbe’enil belankil ichil u meyajnáalil u Nojbéeytalil P’is óolal ti’ le Péetlu’umo’obo’, yaan u beetpajal le ba’ax jets’a’an ichil u Noj a’almajt’aanilo’ob, ba’ale’ ma’ unaj u taasik talamil yo’olal xak’alkaxanil yo’olal u meyajil, kananil yéetel u xupa’al u taak’inil kaaj;

VI. Le u ch'a'at'aanilo'ob meyaj ich le Péetlu’umob yéetel u ajmeyajo’obe’, yaan u je’ets’el tumen le a’almajt’aano’ob kun jóok’sbilo’ob tumen u Jatsk'iinmeyajil A'almajt'aan ti’ le péetlu’umo’obo’ je’el bix jets’a’an ti’ le jatsts’íib 123o' ti’ u Almejen Noj A’almajt’aanil u Múuch’ Péetlu’umilo’ob México yéetel u belbest’aanilo’ob; yéetel

VII. Je’el bix u jets’iko’ob le a’almajt’aano’obo’, Nojlu’um yéetel Péetlu’umo’obe’, je’el u béeytal u k’axt’antiko’ob u ka’analtal u kuucho’obe’, u meenta’al yéetel u meyajta’al ba’alo’ob yéetel u ts’a’abal ba’alo’ob k’a’ana’antak ti’ máak, lekéen k’a’abéetkuunsa’ak tumen u jóok’bal táanil taak’in yéetel kaaj.

Péetlu’umo’ob yéetel u méek’tankaajo’obe’ je’el u béeytal u meentiko’ob le k’axt’aano’oba’, uti’al u ts’áajiko’ob ba’alo’ob k’a’ana’antako’obo’ wáaj u ch’a’iko’ob le kuucho’ob ku ya’alik le xóot’ts’íib máano’.

VIII. U Ya’almajt’aanilo’ob le péetlu’umo’obo’ k’a’abet u jets’iko’ob jáalk’ab mola’ayo’ob, ka’anal meyajil, keetkunnajilo’ob yéetel múuch’meyajo’ob, leti'ob kuch óoltik u chíimpolalil u páajtalil u k'aj óolta'al nu'ukbest'aan yéetel ti’ u kanáanta’al u chíikulilo'ob wíinik tu k’ab le máako’ob meyajtiko’, je’el bix ch'a' óolta'anil u chuuntuukulilo’obe’ yéetel u chuunts’íibilo’ob jets’a’an te’ tu wakp’éel jatsts’íibil le Noj A’almajt’aana’ yéetel Chuun a'almajt'aan kun ts’áaj k’aj óoltbil U Múuch' Mola'ayil México uti’al u je’ets’el u chuunts’íibilo’ob, Nojtáambal chuunt'aan yéetel u tsolbeelankilo’ob uti’al u k'a'abetkúunsa’al le páajtalila’.

IX. U Noj A’almajt’aanilo’ob le Péetlu’umo’obo’ yaan u táan óoltik u meyajilo’ob u beeta’al le p’is óolalo’ ka beeta’ak yéetel jáalk’abilil, Péeka'anmeyajil, keetkunnajil, toj a’almajil, tojtuukulil, ka’analmeyajil, kúuch óolal yéetel tsikbe’enil ti’ u páajtalilo’ob wíinik.