El zapoteco de la planicie costera, variante del zapoteco y parte de la familia lingüística del Oto-mangue, es hablado por 66,893 personas ubicadas en el estado de Oaxaca, en los municipios ...

GUI’CHI’RO’ BIA’RA RIAPA’ XQUENDA CA BINNI NABEZÁ NDAANI’ GUIDXI RO’ ZAGUITA (MEXICU)

Gui’ chi’ ro’ bia’ ni gucua’ lugui’ chi’ ro’ xti’ Guidxi ro’ lu5 xi beu febrero iza 1917
Ra bidxaa diidxa’ ne gucua’ lu DOF 27-05-2015

Diidxa’ Guionna

Diidxa’ Lá Guidapa

Xtipa’ Ro’ Xti’ Guidxi Ro’

Ndaga 102.

A. Ca xaique ro’ ni rucaa diidxa’ bia’ lu gui’chi’ ca nga cui tu laa gaca xaique rugaani donda xti’ guidxi ro’ ne laca laacabe nga guchaa cabe ca xaique ri’, huaxa ra gaca cani la?, ne xtiidxa’ diidxa’ ro’ bia’ nga gacani. Yoo ro’ ra riguiiba’ donda ique binni ca la?, zapani ti xaique ro’ guya’ gaca ca dxiiña’ ri jneza ne laabe nga xaique ro’ ni rapa guidxi ti que chu’ xiixa guenda naxoo, xaique ro’ ni rucaa diidxa’ bia’ lu gui’chi’ ca nga cui laabe huaxa ne xtiidxa’ ca xaique ni ruzuhua lu xtiidxa’ binni guidxi ca ti gacani. Ti ganda gaca tuuxa binni xaique ni rapa guidxi ti que chu’ guenda naxoo la?, naquiiñe ca ndi; gacabe xiiñi’ zaguita (mexicu), gapabe chonna bi chií ne gaayu’ iza dxi cui cabe binni ni gaca xaique que, gapabe chií iza de cayuunibe dxiiña’, ne gapabe gui’chi’ ni guini’ de que binni ruzuhua lu diidxa’ laabe; gapabe ti guenda nabaani jneza, ne pa que huaguiba’ donda iquebe. Ne ni gaca xaique ri’ la?, zanda guchaa xaique rucaa diidxa’ bia’ ca laabe ora tiisi.

Ca xaique rugaani donda xti’ guidxi ro’ di la?, napa cabe xi guya’ cabe guirá’ guenda naxoo ne donda ni gaca ndaani’ guidxi ro’; ne ngaruni naquiiñe laacabe nga guinaaba’ cabe igaa ca binni ni bi’ni’ guenda naxoo que?, huaxa ra gudxiiba’ cabe donda ri la?, naquiiñe guyuubu cabe xtuuba’ donda ca ne guchiiña cabe xiixa ni guini’ de que dxandi buqué bini’ ni, ne naquiiñe guni cabe ni jneza ti ganda gaca ca dxiiña’ ri’ naguenda; guinaaba cabe quiiba’ pe’ donda que ique buqé ne guiu cabe lu ca dxiiña’ ni ná diidxa’ ro’ bia’ guiucabe guni cabe.

Xaique ro’ ni rapa guidxi ro’ ti que chu’ guenda naxoo ndaani’ guidxi ro’ ca la?, zanda guiuube guya’ be guirá’ ni ná lu ndaga 105 xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’.

I. Guirá’ dxiiña’ ni ruuya’ guidxi ro’ di la?, xaique ni rapa guidxi ro’ ti que chu’ guenda naxoo que la?, zanda guya’ be guirá’ xpieque cani o laaca zanda gannabe de laacani ti ca xaique rugaani donda ca gabi cani laabe, ne laca zannabe de cani runi ca xaique ni rine xtiidxa’ guidxi ro’ zaguita (mexicu) xti’ guidxi ro’ xti’ ca gringu.

Xaique ro’ ni rapa guidxi ro’ que chu’ guenda naxoo ne ca xaique rugaani donda ni runi xhiiña’ be que la?, pa gueda gaca xiixa o gacaná diidxa’ bia’ la?, laacabe nga napa cabe donda’ pa que guni cabe xhiiña’ cabe jneza ne ni ná ni.

II. Diidxa’ ro’ bia’ nga cuaqui’ tuuxa ni ruzuhua lu xtiidxa’ binni, ti gusiene xaique ro’ xti’ guidxi’ ro’ ri’ guirá’ ni guni ne xaique ni ruca diidxa’ bia’ lu gui’chi’ ca nga guya’ gacani.

III. Ra gui’dxiña’ guionna binni que la? ca xaique ni ruzuhuaa lu xtiidxa’ binni guidxi que gu’ya’ xtiidxa’ cabe ti má’ guihuini tulaa gaca xaique ro’ xti’ ca binni rudxiiba donda ne chupa chonna de ca xaique ri nga guini’ tulaa guiaana ne de lu chií guibidxa nga ma guihuini.

Ne pa ca xaique ni ruzuhuaa lu xtiidxa’ binni guidxi ne rucaa diidxa’ bia’ que, qui gusenda’ lá’ guionna binni ni racala’dxi’ cabe gaca xaique que la? xcaadxi xaique ni ruzuhuaa lu xtiidxa’ binni que guini’ tulaa gaca xaique cani rudxiiba’ donde que huaxa napa cabe xi guyubi cabe tulaa gacani nirudo’ zuuya’ cabe lu gui’chi’ ra ca lá’ ca binni ri’ ti zaca zanda gaca ni ná ndaa I ca luguia ri’.

Pa que gusenda ca binni ruzuhuaa lu xtiidxa’ binni que gui’chi’ ra ca lá’ ca binni ni nuu gaca xaique que lu bia’ dxi nabaqui’ ca ndaaga diidxa’ ca luguiá’ ri’, má’ ca xaique ni ruzuhuaa’ lu xtiidxa’ binni guidxi ne rucaa diidxa’ bia que cui’ tulaa gaca xaique xti’ cani rugaani donda, pa co’ má´guyubi cabe choona binni que.

IV. Pa gueda guidxaa xaique xti’ cani rudxiiba’ donda ique binni que la? zacani casi ná ca diidxa’ bia’ xtini ne pa nuu xiixa guenda naxoo. Ra gacala’dxi’ cabe guchaa cabe xaique ri la? napa xi guindisaná’ jmá de galaa de ca xaique ni ruzuhuaa’ lu xtiidxa’ binni guidxi ne lu chií gubidxa nga gacani, de raca ma zanda guchaa cabe xaique ri’. Ne pa xcaadxi’ xaique ni ruzuhuaa lu xtiidxa’ binni guidxi que guini’ zá’ nuube ziaanabe ne pa co’ la? zadxaabe.

V. Pa ca ca xaique ruzuhuaa lu xtiidxa’ binni que cadi cayuni ca dxiiña’ la? xcaadxi xaique ni biaana que gusenda guidxi xcaadxi que gudxiña pa cu’ cabe o gudxiilu cabe guiaana xa xaique xti’ cani rudxiiba’ donda que.

VI. Pa guiadxa xaique xti’ cani rudxiiba donda que la? ma diidxa’ bia’ guini’ xi modo gacani.

Ca xaique ni rudxiiba’ donda ique binni que nga sá’ nanda guira donda ndaani’ ca yo ora riree xia ni que ne napacabe xi gu’ya’ cabe ca donda xti’ guidxi ro’; ne ngue runi zuyubi cabe cu’ cabe ca binni guinaazé’ cabe ne gudxiiba’ cabe donda ique ca chu’ ndaani lidxi guiiba’, zuyubi cabe ca xtuuba’ donda ni cani’ diidxa’ bia’ ti guidxiiba’ cabe ique ca binni ni bi’ni’ donda que; zuyubi cabe gaca ca dxiiña’ ri xneza ne nayado ti zaca gacani ti neza diidxa’ jmá’ sicarú; zana cabe guiabaná’ ca binni bi’ni’ donda que ne zadxiñabe lu ca dxiiña’ ni guiniba’ diidxa’ bia’ laabe.

Ca yoo ro’ ra riree xia ca donda ri la? zapa cabe ti yoo ro’ ni gu’ya’ ca donda ni guizaca ra gaca dxiiña’ de ribi xaique guidxi ne de ra gudxela xtuuba donda de ca binni rutoo guixi ne riba’na’ ca xaique ri la? ni zanda guchaa laacabe nga xaique ro’ xti cani rudxiiba’ donda ique binni que. Cani cui’ ca xaique ri nga ca xaique ni ruzuhuaa’ lu xtiidxa’ binni guidxi que ne pa gacala’dxi’ cabe guchaa cab eca xaique ri la napa xi guini’ jmá’ galaa de ca binni ruzhuaa lu xtiidxa’ binni guidxi que laani zacani bia’ dxi nabaqui’ diidxa’ bia’; ne pa ca xaique ni ruzuhuaa lu xtiidxa’ binni guidxi ca que guini’ xiixa bia’ dxi ma nexhe gacani ca la? binni ziene de que ma gasti’ chigaca.

Diidxa’ bia’ nga guini ne caqui ca neza ni gusiidi’ ca binni guiana de xaique rudxiiba’ donda ne ra guidxaa cabe, ne xi guirá’ guenda riziidi’ ni naquiñe’ ganna cabe lu ca dxiiña’ ni chi guni cabe, laacani la? napacani xi chinandacani casi ná lu ca diidxa’, xneza, guenda nuu xpiaani’, nayado’, gacani naguenda y ra que gusiadxa cabe ca nazaca xti’ binni guidxi ti cadi gabi cabe laaca guintisi diidxa’ ni guniná ladxido’.

Lu cada izá nga guseda xaique xti’ cani rudxiiba’ donda ique binni que ti gui’chi’ xi guirá’ dxiiña’ bi’ni’ ra nuu ca xaique ni ruzuhuaa lu xtiidxa’ binni guidxi que. Ora gacala’dxi’ ca xaique ri gusenda caacabe laabe la? napabe xi de che be.

Ca xaique ro’ ni rudxiiba’ donda ique binni pa laa bichee ne ca xpinni la?, laasi cabe gapa cabe donda de guirá’ xixe ca guenda naxoo ni gueda gaca pa gueda gucheene cabe ca diidxa’ xti’ diidxa’ bia’.

B. Yoo ro’ ra ria’ diidxa’ bia’ ca ne ca yoo huiini ra ria’ diidxa’ bia’ xti’ ca guidxi huiini ca la?, zuni cabe dxiiña’ de ra rugaanda xtipa’ xticabe, ne zabaqui’ cabe ti yoo ra guiapa xquenda binni guidxi, ti ra yoo ca nga icaacabe xtiidxa’ guirá’ binni ni bi’ni’ná ca xaique ni runi xhiiña’ binni guidxi que, cani que zanda chi ndaqui cabe ni bi’ni’ nga ca xaique ro’ ni rapa guidxi ro’.

Ca xaique ni runi dxiiña’ ndaani’ ca yoo ro’ ni cuzeete’ die’ lana ni ca luguia ca la?, zuni cabe xhiiña’ cabe jneza, ne zuchiiñacabe guirá’ guenda naxoo ni cayacara nuu ca xaique ni naquiiñe guya’ cani. Titusi xaique napaxi gusenda’ ca diidxa’ ni gudxi cabe laaca’ guni chahui’ca’. Pa que gunichahui ca xaique ca, ca diidxa’ ni gudxi cabe ca binni ri’ laaca la?, napa cabe xi guini’ cabe nezalu binni guidxi xiñee que ñuni cabeni; ne pa qué cayuni ca xaique ni ruzuhuaa lu xtiidxa’ binni guidxi que xhiña’lu dxi runi la?, ma ca xaique ni ruzuhuaa lu xtiidxa’ binni guidxi que gusendacaa laacabe ra nuuca’ xiñee que ñuni cabe ni gudxica’ laacabe.

Ca dxiiña’ ni raca de ra ribii cabe xaique xti’ xixa guidxi, ne ca dxiiña’ ra runiná cabe ca guenda xti’ ca binni runi dxiiña’ la?, que zanda di’ guya’ ca xaique ri xi cani.

Yoo ro’ ni cuaqui ca xaique ni runi dxiiña’ ndaani’ yoo ro’ ra ria’ diidxa’ bia’ ca la?, zaree lá ni Yoo ro’ ra riapa xquenda binni guidxi; yoo ri la?, zunini xhiiña’ ni xtubini ne zapani xpidxichi ni ne laca zacani ti yoo ndxo’.

Ca gui’chi’ ro’ bia’ xti’ ca guidxi ro’ ni liibisane ca gui’chi’ bia’ xti’ ca xaique xti’ guidxi ro’ zaguita (mexicu) napa cani xi gu’ya’ cani gapa ca guidxi xti cani xpidxichi ne guiruti’ tulaa gucaa ridxi laa ne laca guihuini ra guiapa’ ca guenda nazaca’ xti’ binni guidxi xti’ ca’.

Yoo ro’ ri la?, zapani chií xaique guni xhiiña’ni, ca xaique ri la?, jma de galaa de ca xaique ro’ ni ruzuhua lu xtiidxa’ binni guidxi ni rabi cabe senador ca nga cui laacabe, ne pa cadi cayuni ca xaique ri dxiiña’ la?, ma ca xaique ni riaana que nga guni ni, ne laca chií xaique, ca nga cui laacabe. Ne ma diidxa’ ro’ bia’ nga cuaqui’ ca neeza ni chinanda ca xaique ni runi dxiiña’ ndaani’ yoo ra ria’ diidxa’ bia’ ca ti ganda cuica’, ca xaique ni guni dxiiña’ ndaani’ yoo ro’ ra riapa xquenda binni guidxi ri’. Ne cada iza nga guidxaa ca xaique ni ma xadxi cayuuni dxiiña’ ndaani’ yoo ro’ ri’, huaxa pa cui cabe laaca xti’ bieque la?, zanda ca guiaanaca.

Xaique ro’ xti’ yoo ro’ ra riapa’ xquenda binni guidxi ca la?, laca laabe nga gacabe xaique ni gutaagu xtiidxa’ ne ca xaique ro’ xti’ guidxi ti guziidi’ binni gun’da’ ne uca, ne ra cui cabe laabe la?, napa cabe xi chinandacabe casi ná die’ lana ni ca luguia ca. Zandaa cabe gayu’ iza lu ca dxiiña’ ri’, ne zanda cui cabe laabe xti’ bieque, casi nabaqui’ Diidxa’ lá Guidapa xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’.

Ra guibi xaique ni ruya’ que chi gaca binni guidxi xiixa laa ne ca binni racane chu’ jna guenda nazaca ndaani’ ti guidxi ne ca binni rizá nanda ca guenda xti’ binni guidxi la?, napa cabe xi gaca ti guenda rinaba’ diidxa’ ti ganda ndaani’ ca guidxi ca, ti zaca ganna binni gudxi xi cayaca ne laca zaca zinanda cabe casi ná ca diidxa’ bia’ ca’.

Xaique ro’ xti’ yoo ro’ ra riapa’ xquenda binni guidxi ca la?, cada iza napabe xi guseendabe ti gui’chi’ ra yoo ro’ ria diidxa’ bia ca ti ganna ca xaique ri xhi guirá’ cayunibe. Ne laaca zadxiiña’ be ra nuu ca xaique ni ruzuhua lu xtiidxa’ binni guidxi ca bia’ dxi ma gulaqui’ diidxa’ bia’ gunibeni.

Xaique ro’ xti’ yoo’ ro’ ra riapa’ xaquenda binni guidxi ca la?, napa cabe xi guya’ cabe guirá’ cani cayaca ndaani’ ca guidxi ro’ ri’.

Ca xaique ni runi dxiiña’ ndaani’ yoo ro’ ra riapa’ ca guenda nazaca ne guenda nabai xti’ binni guidxi que la?, napa cabe xi gu’ya’ cabe sá’ nanda cabe ra rizaca binni guidxi xiixa guenda nagana o guenda naxoo ni cadi’di’ binni guidxi, huaxa pa zaca ná xaique ro’ guidxi gacani, ne ca xaique ruzuhuaa lu xtiidxa’ binni guidxi, xaique ro’ xti’ xiixa guidxi ro’ ni liibilisaane guidxi ro’ zaguita (mexicu).