Óoxjo’olts’íib

Péets’el IV

Tu Yóok’olal U Nojpáajtalil P’is Óolal

U 102 Jatsts’íibil.

A. U Mola'ayil Xak'alkaxansi'ipilo’ yaan u nu’ukbesa’al ti’ jump’éel U Noj Mola'ayil Xak'alkaxan ti’ u Noj lu’umil México bey u jáalk'ab mola'ayil múuch'kaaj, ts’aaja’an ti’ u muuk' a'almajt'aan yéetel u ba'albalil.

Juntúul máak’e’ uti’al ka u beet U Noj Xak'alkaxannáalil u Noj lu’umil Méxicoe’, k’a’ana’an: bey lu’unkabil sijnáal tu lu’umil Méxicoe’; ka anak kex 35 u p’éelal ja’ab ti’, tak tu k’iinil le ts’a’abalilo’; ka anak ti’, kex lajump’éel ja’abo’ob jo’op’ok u meyaj, u ju'unil ka'analxook ti' u ajmeyajil a'almajt'aan, ka yanak ti' jump'éel ma'alob tojkuxtal yéetel wa ma' a'almajxot óolta'ak ka u bo'ot jump'éel kaxansi'ipili’.

Le Noj Xak'alkaxannáalo’ bolomp’éel ja’abo’ob ken u beet tu kuuch, yaan u ts’a’abal yéetel u k’e’exel je’el bix u tso’olola’:

I. Chéen p’el u xulik u bin meyaj le Noj Xak'alkaxannáalo’, U Noj Mola'ayil Ajxak'al A'almajt'aano'ob yaan u yantal ti’ob 20 u p’éelal k’iin uti’al u beetiko’ob jump’éel u ts'olts'íibk'aaba' tu’ux ka yanak kex lajuntúulal ajbáaxalo’ob uti’al le meyajo’, éejenta’an tumen u ka'ajaats ti' le u yóoxjaats ti’ le máaxo’ob táakpaja’an te’ kúuchilo’, yaan u túuxta’al ti’ U Noj Jala’achil México.

Wa le Noj Jala’ach ma’ tu k’amaj le ts'olts'íibk'aaba' ti’ le jets’k’iino’ob a’ala’ano’, leti’e’ yaan u yéeyik óoxtúul máak uti'al ka u túuxt ti' U Noj Mola'ayil Ajxak'al A'almajt'aano'ob yéetel yaan u téek ts’a’abal U Noj Xak'alkaxannáalili’, máax ken u beet u jéets’meyaj tak lekéen ts’a’abak jach máax ku p’áatali’ je’el bix jets’a’anil te’ jatsts’íiba’. Le je’el túuna’, le Noj Xak'alkaxannáalo’ je’el u béeytal u yokol ichil le óoxtúul máako’ob kun yéeybilo’.

II. Lekéen k’a’amak le ts'olts'íibk'aaba' ku ya’alik le jatsab ts’o’ok u máano’, ichil le lajump’éel k’iino’ob ku taalo’ le Noj Jala’acho’ yaan u yéeyik óoxtúul máaki’ yéetel yaan u túuxtik ti’ U Noj Mola'ayil Ajxak'al A'almajt'aano'ob.

III. U Noj Mola'ayil Ajxak'al A'almajt'aano'obo’, yéetel le óoxtúul máako’ob yéeya’ano’ yéetel u yáax bino’ob le máaxo’ob yéeya’ano’, U Noj Xak'alkaxannáalil yaan u ts’áajik yéetel u muuk’ u yéeybalo’ ti’ u ka'ajaats ti' le u yóoxjaats ti’ le máaxo’ob táakpaja’an te’ kúuchilo’ ichil le lajump’éel k’iino’ob jets’k’iinta’ano’obo’.

Wa le Noj Jala’ach ma’ tu túuxtik le óoxtúul máako’ob yéeya’ano’ ku ya’alik le jatsab ts’o’ok u máano’, U Noj Mola'ayil Ajxak'al A'almajt'aano'obo’ yaan u yantal ti’ lajump’éel k’iin uti’al u ts’áajik U Noj Xak'alkaxannáalil ichil le ajbáaxalo’ob ti’ le ts'olts'íibk'aaba' ku ya’alik le jatsab I.

Wa U Noj Mola'ayil Ajxak'al A'almajt'aano'ob ma’ táan u ts’áajik ichil le jets’k’iino’ob ku jets’ik le xóot’ts’íibo’ob ts’o’ok u máano’obo’, le Noj Jala’acho’ yaan u ts’áajik U Noj Xak'alkaxannáalil ichil le ajbáaxalo’ob táakpaja’ano’ob te’ ts'olts'íibk'aaba' wáaj le óoxtúul máako’ob yéeya’ano’obo’.

IV. Le Noj Xak'alkaxannáalo’ je’el u páajtal u k’e’exel tumen u Noj Jala’achil Méxicoe’ tu yóok’olal jump'éel yaayaj si’ipi’ilo’ob ku jets’ik le almajt’aana’. Le k’eexilo’ je’el u béeytal yéetel u yéeybal u ya’abil le máaxo’ob táakpaja’ano’ob ti’ u U Noj Mola'ayil Ajxak'al A'almajt'aano'ob ichil lajump’éel u k’iinil meyaj, U Noj Xak'alkaxannáalil yaan u jel su’utul tu jets’meyajo’ob. Wa U Noj Mola'ayil Ajxak'al A'almajt'aano'ob ma’ táan u ya’alik mixba’al tu yóok’olale’, ku na’ata’ale’ ku chíimpolta’al.

V. Tu súutukil u je’elelilo’ob U Noj Mola'ayil Ajxak'al A'almajt'aano'ob, le Masabk'iin Mola'ayo’ leti’ kun páayt’antik tu séeba’anil u tse'ek múuch'meyajil uti’al u ts’a’abal wáaj u meenta’al talamil uti’al u k’e’exel U Noj Xak'alkaxannáalil.

VI. U mina’antalo’ob U Noj Xak'alkaxannáalil yaan u ts'a'abal u yaanalo'ob je’el bix u jets’ik le a’almajt’aano’.

Tu k’ab U Mola'ayil Xak'alkaxansi'ipil u t'u'ulpachtik, tu táan u kúuchililo’ob p’is óolal, ti’ tuláakal le kaxansi'ipilo'obo' tu táan nojlu’umo’; yéetel tu yóok’olal lelo’, yaan u k’áatik u yáax kanank'alta'al le máax ku ta'akal u poolo’obo’, yaan u kaxtik yéetel yaan u ts'áajik k'aj óoltbil jaajkunaj chíikulalo'ob ku ye’es u táakpajal ti’ le ba’alo’ob ku ya’alik le a’almajt’aan kaxansi’ipilo’; yaan u yaayan óoltike’ le nojlu’um p’is óolalo’obo’ tu yóok’olal bo’olsi’ipililo’ ka xi’ik u yila’al yéetel tuláakal u tojmeyajil uti’al u beeta’al p'is óolal séeba’an yéetel t’áalkabil; yaan u k’áatik u beeta’al le bo’olsi’ipilo’obo’, yéetel yaan u yokol ti’ tuláakal le ba’alo’ob ku je’ets’el tumen le a’almajt’aano’.

U Noj Mola'ayil Xak'alkaxan yaan u yaantal ti’, kex chéen u ka’anal Mola’ayilo’ob Xak’alkaxano’ob tu yóok’olal u kaxansi’ipilil yéeybal yéetel u yaktáanta’al corrupción, le máaxo’ob kun jo’olpóoptiko’ yaan u ts’a’abalo’ob yéetel u tse’elelo’ob tumen u U Noj Xak'alkaxannáalil México. U ts’a’abal yéetel u k’e’exel le ka’anal mola’ayilo’ob xak’alkaxano’obo’ ts’o’ok u máanchi’italo’obo’ je’el u béeytal ma’ u k’a’amal U Mola'ayil Jets' A'almajt'aano'ob yéetel u yéeybal u ka'ajaats ti' le u yóoxjaats le máaxo'ob táakpaja'an te' kúuchilo', ichil le k’iino’ob ku je’ets’el tumen le a’almajt’aano’, wa U Noj Mola'ayil jets’ A'almajt'aano'ob ma’ táan u beetik ich le k’iino’ob je’elo’, ku na’ata’ale’ ku k’amik.

A'almajt'aan kun jets'ik le chuunts'íibo'ob uti'al ka ka'ansa'ak yéetel ka túumbenkúunsa'ak ba'ax u yojel le Ajmeyajkaajo'obo' ti’ U Noj Mola'ayil Xak'alkaxan (Fiscalía), bey xan uti'al ka mu'uk'a'ankuunsa'ak u ka'analxookilo’ob, le je’ela' yaan u beelankuuntik u meyaj yéetel u chuuntuukulilo'ob toj a’almajil, tojtuukulil, péeka'anmeyajil, ka'analmeyajil, tojmeyajil yéetel u tsikbe'enta'al u páajtalil wíinik.

U Noj Mola'ayil Xak'alkaxan yaan u k’ubik ja'abmanja'ab ti’ u U Nojpáajtalil A'almajt'aanil yéetel U Noj Jala’achil U Múuch' Mola'ayil México (Ejecutivo de la Unión) jump’éel u tsolmeyaj ba’axo’ob tu meentaj. Yaan u jóok’ol ti’ je’el máakalmáak ti’ le U Noj Mola'ayil Ajjets' A'almajt'aano'ob wa ti’ U Noj Mola'ayil Ajxak'al A'almajt'aano'ob (Cámaras) lekéen a’ala’ak ti’ob u ts'áajiko'ob k'aj óoltbil u xuptaak'ino’ob wáaj u ts'áajiko'ob k'aj óoltbil ba’axo’ob tu beetajo’ob.

U Noj Xak'alkaxannáalil México yéetel u kuchnáalo’obe’, leti’ob u ajkuchmuuk’il tuláakal ba’al ma’ tu beeli’, tu'ubsajil wáaj u táats' máansajil le a’almajt’aano’ tu’ux ku ba’almeyajo’ob tu yóok’olal u jéets'meyajo’obo’.

B. U Noj Mola’ayil México yéetel u jatsk'iinmeyajil a'almajt'aano’ob ti’ le péetlu’umo’obo’, ich u péetil u meyajo’obe’, yaan u ts’áajiko’ob u mola’ayilo’ob le ku kanáanta’al u páajtalil wíinik, ku kanáanta’al tumen le Méxicoil a’almajt’aano’obo’, máaxo’ob kun u k’aj óolto’ob ts’áaj ojéelalilo’ob tu yóok’olal ba’almeyajo’ob wáaj tu’ubsajilo’ob ku meenta’al tumen je’el máakalmáak jala’achil wáaj meyajnáal kaajile’, ich le je’ela’ ma’ táan u yokol le ku meenta’al tumen U Nojpáajtalil u P'is Óolalil Nojlu'um, ku táats’máansiko’ob le páajtalilo’oba’.

Le mola’ayo’ob ku ya’ala’al ti’ le xóot’ts’íib ts’o’ok u máana’, yaan u pa'ajo'oltik tsolxikino'ob tu táan kaaj, mixba'al ka yanak u yilo'ob yéetel waba'ax mola'ayil, takjo’olo’ob yéetel ts’áaj ojéelalo’ob tu táan le jala'acho'ob tu'ux unajo'. Tuláakal Ajmeyajkaajo'obe’ k’a’ana’an u núukik le tsolxikino’ob ku ts’a’abal u k’aj óolto’ob tumen le mola’ayo’oba’. Le tsolxikino’ob lekéen p’áatak mix k’ama’ano’ wáaj mix beeta’ab tumen le jala’acho’obo’ wáaj tumen le ajmeyajkaajo’obo’, leti’obe’ k’a’abet u beetiko’ob, u líik’sik u yóolo’ob yéetel u ts’áajiko’ob ojeltbil tu táan kaaj ba’axten mix tu k’amo’obi’; bey xane’, U Noj Mola'ayil Ajxak'al A'almajt'aano'ob wáaj ichil u je’elel le Masabk'iin Mola'ayo’, wáaj u jatsk'iinmeyajil a'almajt'aano’ob ti’ le péetlu'umo'obo’, je’el bix k’a’ana’ane’, je’el u páajtal u t’a’anal, u k’áata’al ti’ le mola’ayo’obo’, ti’ le jala’acho’ob wáaj ajmeyajkaajo’ob ajkuchmuuk'o’ob uti’al ka u ye’esubáaj tu táan a'almajt'aan mola'ayo’ob, uti’al ka u tsolo’ob ba’ax yóok’olal ma’ tu k’amo’obi’.

Le mola’ayo’oba’ mina’an páajtalil ti’ob tu yóok’olal ba'alo'ob yaan ba'ax u yilo'ob yéetel yéeytáambalil yéetel le ba’alo’ob ich u Méek'tampáajtalilo’obo’.

Le mola’ayil kun jets’bil tumen U Múuch' Mola'ayil Méxicoe’ yaan u k’aaba’atike’ U Mola'ayil u Páajtalilo'ob Wíinik tu Nojlu'umil México; yaan u yantal u jáalk'abil u meyaj yéetel u taak’inil, u muuk' a'almajt'aanil yéetel u ba’albalilo’ob ti’ leti’.

U Noj A’almajt’aanilo’ob le Péepetlu’umo’obo’ yéetel U Ya'almajt'aanil u Noj jala’achil Distrito Federal (Estatuto de Gobierno del Distrito Federal) yaan u jets’iko’ob yéetel yaan xan u táan óoltiko’ob u jáalk’abil le mola’ayo’ob ti’ u kanáanta’al u páajtal wíiniko’.

U Mola'ayil u Páajtalilo'ob Wíinik tu Nojlu'umil México yaan u yantal ti’ jump’éel U Múuch'tambalil K'áatchi'il kun meentbil tumen lajuntúul Múuch'tambalnáalo’ob kun yéeybilo’ob yéetel u yéeybalil ka’ajaats ti’ óoxjaats u máakilo’ob yano’ob ti’ U Noj Mola'ayil Ajxak'al A'almajt'aano'ob wáaj, tu je’elile’, tumen u Masabk'iin Mola'ayil U Noj Mola'ayil u Nojlu'umil México, yéetel le láayli’ buka’aj yéeybalo’. Ti’ le a’almajt’aano’obo’ yaan u je’ets’el le ba’alo’ob k’a’ana’an uti’al u ts’a’abal k’aj óoltbil le máax ku ya’ala’al u ts’a’abal tumen le láayli’ Noj Mola’ayilo’. Jujunja’ab kun k’exbil le ka’atúul Múuch'tambalnáal úuchbentako’ob ti’ le kuucho’, chéen ja’ali’ wa ku ka’aya’ala’al u ts’a’abalo’ob yéetel ku ka’ats’a’abalo’ob ti’ le kuucho’.

U Jo’olpóopil U Mola'ayil u Páajtalilo'ob Wíinik tu Nojlu'umil Méxicoo’, le máax xan ku jo’olintik U Múuch'tambalil K'áatchi'il, yaan u yéeya’al je’el bix jets’a’an ti’ le xóot’ts’íib ts’o’ok u máana’. Jo’op’éel ja’ab kun xáantal ti’ u kuuch, je’el u béeytal u ka’atéen yéeya’al chéen juntéene’ yéetel je’el u béeytal u k’e’exel ti’ u kuuche’ chéen tu yóok’olal le ba’axo’ob jets’a’ano’ob ti’ Jo’olts’íib IV ti’ le Noj a’almajt’aana’.

U yéeya’al u noj Jala’achil U Mola'ayil u Páajtalilo'ob Wíinik tu Nojlu'umil Méxicoe’, je’el bix xan le táakpajano’ob ti’ U Múuch'tambalil k’áatchi’ilo’, yéetel ti’ u noj jala’achilo’ob le mola’ayo’ob uti’al u kanáanta’al u páajtalil wíinko’ob yano’ob te’ péetlu’umo’obo’, yaan u tak’inubáajo’ob ti' jump'éel u beelankilmeyaj k'áat chi’il tu táan kaaj, tu'ux ka chíikpajak u sáasmeyajilil, je'el bix u je'ets'el tumen le A'almajt'aano'.

U Jo’olpóopil U Mola'ayil u Páajtalilo'ob Wíinik tu Nojlu'umil Méxicoe’, ja’abmanja’ab kun u ts’áaj jump’éel tsolmeyaj tu yóok’olal u meyaj ti’ U Nojpáajtalilo'ob México. Uti’al lela’ yaan u bin tu táan U Múuch' Mola'ayil México je’el bix jets’a’an ti’ le a’almajt’aano’obo’.

U Mola'ayil u Páajtalilo'ob Wíinik tu Nojlu'umil Méxicoe’ yaan u meyajtik le xma' k'am óolalo’ob kun yantalo’ob tu yóok’olal le ts’áaj k’aj óolilo’obo’, ch’a’at’aano’ob wáaj tu’ubsajilo’ob ti’ U Mola'ayil u Páajtalilo'ob Wíinik yano’ob te’ péetlu’umo’obo’.

U Mola'ayil u Páajtalilo'ob Wíinik tu Nojlu'umil Méxicoe’ je’el u béeytal u xak’alkaxantik le ba'alo'ob ku yila'al bey yaayaj táats' máansajilo'ob ti' le u páajtalilo'ob wíiniko’, lekéen u yil bey k’a’abet u yúuchulo’ wáaj ken k’áata’ak xan tumen U Noj Jala'achil México, wáaj tumen wajayp’éel ti’ Mola’ayilo’ob U Múuch' Mola'ayil México, u jala’achil jump’éel Péetlu’um, Noj Jala’ach Jo’olpóopil Distrito Federal wáaj U Jatsk'iinmeyajil A'almajt'aanilo’ob le péepetlu’umo’obo’.