El zapoteco de la planicie costera, variante del zapoteco y parte de la familia lingüística del Oto-mangue, es hablado por 66,893 personas ubicadas en el estado de Oaxaca, en los municipios ...

GUI’CHI’RO’ BIA’RA RIAPA’ XQUENDA CA BINNI NABEZÁ NDAANI’ GUIDXI RO’ ZAGUITA (MEXICU)

Gui’ chi’ ro’ bia’ ni gucua’ lugui’ chi’ ro’ xti’ Guidxi ro’ lu5 xi beu febrero iza 1917
Ra bidxaa diidxa’ ne gucua’ lu DOF 27-05-2015

Diidxa’ Guionna

Diidxa’ Ni Riree Chu De Xti’ Diidxa’ Ii

Xtipa’ Xti’ Ca Xaique Ni Ruzuhua Lu Xtiidxa’ Binni Guidxi

Lu guionna ndaa xtiidxa’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’

Cani zanda guni ca yoo ro’ ra ria’ diidxa’ bia’

Ndaga 73. Yoo ro’ ra ria’ diidxa’ bia’ la?, zanda gunica’ ca ndi’:

I. Guiu xcaadxi guidxi ndaani’ guidxi ro’ zaguita (mexicu);

II. (Diidxa’ bixa).

III. Pa chu’ xiixa guidxi huiini guinaaba’ gaca guidxi ro’ ndaani’ ca layu xti’ zaguita (mexicu), la?, naquiiñe gapa ni can di:

1o. Ca guidxi huiini ni gacaladxi gaca guidxi ro’ ca la?, naquiiñe gapa cani neca ti gayua gande mil binni ndaanini.

2o. Naquiiñe guzuhuini cani neeza lu ca binni ni runi dxiiña’ ndaani’ yoo ra ria’ diidxa’ bia’, ca de que napa cani xtale xtipa’ ra guni ni intiica’ dxiiña’ gacaladxi ni.

3o. Ti ganda gaca ca guidxi huiini ca, guidxi ro’ la?, naquiiñe guihuini xtiidxa’ ca xaique ro’ xti’ guidxi’ ro’ ra chi guireeguidxi huiini que, pa ná cabe de ya o pa co’ la?, lu xhoopa beu la?, naquiiñe guseenda cabe xtiidxa’ cabe ra nuu ca xaique ro’ ni nuu ndaani’ guidxi ro’ zaguita (mexicu).

4o. Laca naquiiñe guihuini xtiidxa’ xaique ro’ ni ruzuhua lu xtiidxa’ binni guidxi ni runi dxiiña’ ndaani’ yoo ra ria’ diidxa’ bia’ ni nuu ndaani’ guidxi ro’ zaguita (mexicu) ca, lu gadxe gubidxa’ pa zacani guidxi ro’ la?, o pa co’.

5o. Naquiñe guindisaná jma de galaa ca xaique ro’ ni ruzuhua lu xtiidxa’ binni guidxi ni rabi cabe diputadu ne senador ca pa cayuni ca’ dxiiña’ ndaani’ yoo ra ria’ diidxa’ bia’ que.

6o. Ca diidxa’ ni gulee xia ca xaique ni ruzuhua lu xtiidxa’ binni guidxi ne xtiidxa’ ca xaique ro’ xti’ ca guidxi liibilisaa zaguita (mexicu), la?, zasaca cani jma, huaxa guchiña cani copia xti’ ca gui’chi’ ni icaa cabe, ne gudii xtiidxa’ ca xaique guidxi ra chi guiree guidxi huiini ca.

7o. Ne pa ca xaique ni ruzuhua lu xtiidxa’ binni guidxi ra guiree guidxi huiini ca, que gudii xtiidxa’ la?, ma jma de xcalaa ca xaique ro’ de xcaadxi guidxi ro’ ca nga gudii ca’ xtiidxa’ ca’ ti gaca ni;

IV. (Diidxa’ bixa).

V. Ti guchaa ca xaique ro’ ni ruzuhua lu xtiidxa’ binni guidxi ca de yoo;

VI. (Diidxa’ bixa).

VII. Tiganda gata pa bia’ bidxichi caquiiñe ne ganda gaca xiiña’ guidxi;

VIII. De ca dxiiña’ ra za’bi’ xpidxichi guidxi:

1o. Laaca guidxi ro’ nga cuaqui ca neeza, ti ganda gutiiñe ca xaique ni ruzuhua lu xtiidxa binni guidxi ca, bidxichi xti’ guidxi ro’ zaguita (mexicu) binni guidxi, ne laca laani nga cuaquini neeza ti ganda guzuhuini ca xaique paraa cayee ca bidxichi ri’, ti ganda guseenda ni guiaaxa xtiiñe’ guidxi ro’ zaguita (mexicu). Guidxi ro’ que zanda di’ gutiiñe xpidxichi pa cadi bidxichi ni ze que gutale jma dxiiña’ guni binni xquidxi, huaxa ca bidxichi ni rudii xaique ro’ xti’ guidxi ro’ zaguita (mexicu), ca binni guidxi pa guizaacaca’ xiixa, ca ndi nga ca bidxichi ni que zabigueta, casi ná lu ndaga 29 xti’ gui’chi’ ro’ ri’.

2o. Zaqueca, icaa ca bidxichi ni zabi’ ca lu diidxa’ bia’ ni ruya’ pabia’ nga bidxichi riuu ndaani’ guidxi, ti zandaca guinaaba’ diidxa’ xaique xti’ zaguita (mexicu), ne xaique huiini ni runi xiiña’ ni, casi nabaqui’ diidxa’ bia’ xtini.

3o. Xaique ro’ ni ruzuhua lu xtiidxa’ binni guidxi ca la?, guirá’ iza napabe xi guseenda guidxi ni yoo ro’ ra ria’ diidxa’ bia’ ca xi guirá’ runinineca’ xpidxichi guidxi, ti xaique xti guidxi zaguita (mexicu) zuseenda gui’chi’ ca ra nuu ca xaique ca. Xaique xti’ guidxi zaguita (mexicu) ni ruzuhua lu xtiidxa’ binni guidxi ca la?, laaca zuseenda guidxini ca binni ni runi xiiña’ zaguita (mexicu) xi cayuninebe ca xpidxichi guidxi; ne zaqueca xi donda guiaba ique ca xaique ni ruzuhuaa lu xtiidxa’ binni guidxi. Ca diidxa’ bia’ ri la? napani xi güine cabeni ndaani’ yoo ro’ ra ria’ ca diidxa’ bia’ ca ti zaca nabaqui’ ndaa H xti’ ndaga 72 xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri gacani.

4o. Lu xtiidxa’ ca xaique ro’ ni runi dxiiña’ ndaani’ yoo ro’ ra ria’ diidxa’ bia’ que la? zadaagu’ ca xaique ni ruzuhuaa lu xtiidxa’ binni guidxi que, gunica’ ca dxiiña’ xti’ cani biete nirudo’ ri’ zuuya’ cabe xi modo guidxela xiixa neza ti ganda guidale xpidxichi ca guidxi ro’ ni dagulisaane guidxi ro’ zaguita (mexicu), ca diidxa’ ri la? maca ucua canil u ca gui’chi’ ni ni bisenda cabe ra nuu xaique ro’ zaguita (mexicu) ti zaca guisca ca diidxa’ ni bianane cabe ca binni ri’, ne pa napani xiixa diidxa’ ni qué guiaana xneza la? npa cabe chii bigayu’ dxi ganda guni chahui cabeni, necape’ cadi cayuni ca xaique ni runi dxiiña’ ndaani’ yoo ro’ ra ria’ diidxa’ bia’ xti’ guidxi laani zacani. Pa guedagaca ndi’ la? para ca guidxi si ni jmá nuzaabi’ si nga gacani huaxa nirudo’ napa xi chinandani casi ná lu ca diidxa’ bia’ ca. Ne laca zaqueca guedaguizaca ca guidxi huiini ni nuu zcaca, ne pa gueda guidaagu xiixa guenda riu’ diidxa’ ne laca zaqueca guizaca pa chu’ xiixa’ guenda riui’ diidxa’ ne ca guidxi ni huaxie’ nuzaabi’;

IX. Guya’ ni que chu’ xiixa ucueza ni chi guidoo ndaani’ xiixa guidxi;

X. Ti quixheni ca neeza ni gacane ca guidxi xti’ zaguita (mexicu), casi, nisa gas, guirá’ guie’ sicaru ni riree xagute yuu, cani ricagui casi gueere’ guí, ca yoo ra ridopa xtuuba’ binni ne xtuuba’ biaani’, ra ridoo xiixa, ra riguite binni xiixa ne bidxichi, ne guzuhua ni lu xtiidxa’ ne lu xpidxichi ca’, ne quixhe diidxa’ bia’ xti’ cani runi dxiiña’ casi na ndaga 123;

XI. Zanda gutaleni jma dxiiña’ ne guchuuguni binni de lu xhiiña’ guidxi ro’ ne zanda gunini guiaxa ca jma la?, o guiaxa ca’ jma huaxie;

XII. Zanda gucheela nidi’ ni xti’ guidxi ro’, pa zaca guinaaba’ ca xaique ro’ ni ruzuhua lu xtiidxa’ binni guidxi;

XIII. Guzá’ ni diidxa’ bia’ ra guini’ni pa jneza guidaagu yoo ca nisa xti’ nisa do’, ne ca layu ca, ne laaca zanda gunini diidxa’ bia’ ni guzuhua lu xtiidxa’ ca nisa do’ ca pa chu’ xiixa guenda naxoo lu ca’ ó pa chu’ ca jneza;

XIV. Guindisa ni ne gudii ni xtipa’ ca yoo ro’ ra riu ca dxu’ ni rapa binni guidxi, casi ca dxu’ ni runi dxiiña’ lu nisa do’, ne ca dxu’ ni rapa binni guidxi ndaani’ ca layu xti’ zaguita (mexicu);

XV. Gudiini neeza ne quixhe chaahuini ne gusiidini ca dxu’ ni rapa binni guidxi, ne que chiguieteca lá ca binni ni nuu ndaani’ ni, ne icaa ca dxu’ ri’ ti gui’chi’ ni guini’ xi guenda napa ca’, laaca zaaca’ ca guidxi ro’ ca ti gui’chi’ ni gusisaca xhiiña’ ca’ saca bisiidi’ ca’, ca dxu’ ni ni rapa xquidxi ca’, casi nabaqui’ ca diidxa’ bia’ ni rusiidi xi guni dxu’;

XVI. Guini’ ni diidxa’ bia’ ni gacane ca binni zeeda de ndaani’ xti’ guidxi zitu ni cadi xti’ zaguita (mexicu), ne ca binni ni nuu o nabeeza ndaani’ ca xquidxini, ne ni gacane ca binni ni gucaladxi ca’ gacaca’ xiiñi’ zaguita (mexicu), ca binni ni bi’ni’ ca’ ti ndaa guidxi, ne ca binni ni ze ne zeeda de xti’ guidxi ti gunica dxiiña’ ne cani gacane ca guenda nazaaca xti’ binni guidxi.

1a. Ca yoo ro’ ra riapa’ xquenda ca binni guidxi la?, lu ná xaique ro’ xti’ zaguita (mexicu) nga nuu cabe, ne sin cu’ rua’ xti’ yoo ro’ xti’, xti’ xaique ni ruzuhua lu xtiidxa’ binni guidxi, ne xtiidxa’ cani la?, napa cani xi gaca cani ndaani’ guidxi xti’ zaguita (mexicu).

2a. Pa gueeda guiaaba xiixa guenda huara ni guniná binni, o ti guenda guiidxa ni gueda guiahui lu guía xiixe’ binni guidxi la?, ca xaique xti’ yoo ni nuu ti gapa xquenda ca bnni huara la?, napa cabe xi guini’ cabe nagueenda si xi zanda guni binni ti que chi ica ni laa, ne pa laacabe que guni cabe ni la?, suzaabaná xaique ro’ xti’ zaguita (mexicu) laacabe.

3a. Binni ni runi dxiiña’ ndaani’ xiixa yoo ti que chu’ guenda huara la?, zacabe xaique ro’ ne ca diidxa’ ni guini’ be la?, guirá’ ca xaique huiini ni runi dxiiña’ ndaani’ ca yoo ra rianda binni ni nuu ndaani’ guidubi guidxi di la?, napa cabe xi guni cabe ni ná be.

4a. Ca diidxa’ bia’ ni cuee ca yoo ra riapa’ xquenda binni guidxi casi, ca diidxa’ ni rizaabi lade ca binni re’ nisa dxu’ni’ o ca diidxa’ ni rizaabi lade ca binni ni re’ intiisi ne guniná guenda nazacaca’, ne ca diidxa’ ni guiete ti cadi gacaná ca guixhi’ xti’ guidxi la?, napa cani xi guiete cani neza lu ca xaique ni ruzuhua lu xtiidxa’ binni guidxi ti guihuni pa nuu ca ni jneza;

XVII. Pa gueda ndee ndu cabe xiixa diidxa’ bia’ ni gu’ya’ gaca jmá’ dxiiña’ xti’ ca guiiba’ ni ruzaabi diidxa’ lu bi, ne ca biaani’ zahui ne dede ne ca guiiba' huiini’ ni rudii internet, ne ni rusenda’ gui’chi’ ne cani rini’ xi modo zanda gapa binni nisa xti’ guidxi ro’.

XVIII. Guzaani o cu’ni yoo ra ria’ bidxichi, ne quixhe ni xi modo guni ca binni ca dxiiña’ nadaani, ne cuaquini pabia’ nga guisaca xpidxichica gringu ca ndaani’ guidxi ri’ ne gapani ti xiixa ni cu’ bia’ pabia’ nanaa ca bidxichi ca;

XIX. Quixhé ni pa bia’ guisaca ti layu ni nuu xtubi, ne modo iquiiñeni, ne pa zanda icaa xtobi ni.

XX. Quixhe ni diidxa’ bia ni iquiiñe’ ca xaique ni ruzuhua lu xtiidxa’ guidxi ro’ (mexicu), neza lu xcaadxi xaique de xti’ guidxi ro’ ni cadi xti’ zaguita (mexicu);

XXI. Cuaqui ni donda ne xi modo gacaladxi ni gusaabaná ni ca binni gucheene guidxi ro’:

a) Ca diidxa’ bia’ ni rini’ cuanacabe tuuxa ne guinaba cabe bidxichi ti gundaa cabe laa, ra gutoo cabe tuuxa binni ne pa gueda guni cabe xiixa lu ca ra che binni chindi tuuxa ni gaca xaique xti’, napa xide gata’ xi nga donda ca la? ne xi modo quixe cabe cani.

Ca diidxa’ bia’ ca napa cani xi guindaa cani ca dxiiña’ xti’ ca neza xtini ca ti zaca guihuini xi guni tobi ne xtobi ne zaca má’ ziuu ti dxiiña’ xneza ne nayado’ ne ca guidxi huiini ca ne gudxi ro’;

b) Cueni diidxa’ bia’ ni gusaabaná ca binni ni ribaana’ binni, ne guini’ ni xi donda nga cabeeni ne modo gacaladxi ni gusaabaná ni cani bicheene donda ni guleenica, ne guidagu lisaani ca xaique xti’ guidxi ro’, ne ca xaique xti’ ca guidxi huiini, ne guni’ni tu laa nga zanda guni ca dxiiña’ ri’, ne zaqueca gusaabanáni ca binni rudaagu lisaa ne cuanaca’ binni ne guinaaba’ bidxichi.

c) Ca xaique ro’ rugaani donda la?, zanda guya’ ca’ donda ni cayaca ndaani’ ca guidxi huiini ca, jma pa nuu donda ni guca que? nexhe ni lu ná guidxi ro’.

Ca donda ni má’ biete lu gui’chi’ ro’ bia’ ri ne ca diidxa’ ro’ bia ni nexhe lu ná guidxi ro’ la?, ma laacani guini’ cani paraa nga zanda cuee xia ca xaique huiini xtica’ guidxi huiinica donda ni nexhe lu ná guidxi ro’.

Cani jmá naguenda ridxela binni lu gui’chi’ ro’ bia’ ri’, diidxa’ ro’ bia’ nga quixhe xi neza guiquiñe’ ca xaique huiini ora laaca’ gunica’ dxiiña’ ne xi modo guni cabe pa cadi laacabe chi gu’ya’ cabe donda ro’ ni gaca;

XXII. Zanda guxhani donda’ xti’ tuuxa pa ma bichee ne guidxi ro’;

XXIII. Cueeni diidxa’ bia’ ti ganda guidagu lisaani ca xaique xti’ guidxi ro’, ne ca xaique xti’ ca guidxi huiini, ne guini’ ni tu laa nga zanda guni ca dxiiña’ xti’ guidxi ro’, casi ná ndaga 21 xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’.

XXIV. Cueni diidxa’ bia’ ni guza’ ca neeza ra guihuini xpidxichi guidxi ro’ ne xcaadxi diidxa’ ni guini’ de bidxichi ne uca’ ni ca xaique guidxi ni ruzuhua lu xtiidxa’ binni ca guini’ ca’ xi cayuni ne ca xpidxichi guidxi ro’; ne zaqueca cuee cabe diidxa’ bia’ ni ganda gacane ti cadi chu’ ru’ guenda naxoo ndaani’ guidxi ri’ ti zaca ganda gaca ni ná ca diidxa’ xti’ ndaaga 113 xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’.

XXV. Gacaneni chu’ ti guenda riziidi’ jmá nayá ne xneza, zaca ziuu binni rusiidi’ jmá nuu xpiaani’ ti zaca ná ndaaga 3 xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’; zaca zuzuhuaa dxiichinii guirá’ ca yoo ro’ ra riziidi binni gun’da’ ne uca ni nuu ndaani’ ñaa casi ra riziidi cabe de guenda ne xpia’ binni huala’dxi’, ne ra gusiidi’ cabe bi’ni’ modo raca dxiiña’ rañaa, ne gusiidi’ cabe de guirá’ xixe dxiiña’ ni raca ndaani’ xquidxi huiini cabe; ne zanda gunini diidxa’ bia’ ni gapa guirá’ ca yoo yooxho’ ni nuu ndaani’ ca guidxi ca, ne ná guidxi ro’ zaa guiapa cani; ne zaqueca cueeni diidxa’ bia’ ni gutaagu lisaa guirá’ guidxi ro’ ne ca guidxi huiini de lu ca dxiiña’ ni rusiidi binni gun’da’ ne uca, ne pabia’ nga bidxichi guiaxa ca binni ni chi gusiidi’ ca’, ti zaca gucheela’ lisaani ca binni ri’ ti guiziidi’ guirá’ binni xiiñi’ zaguita (mexicu). Ca gui’chi’ ni gudii ca yoo ra riziidi’ binni gun’da’ ne uca zapa cani xtipa’ ndaani’ guidubi naca zaguita (mexicu). Laca zabeeni diidxa’ bia’ ni gapa’ ca diidxa’ ni rucaa binni, casi diidxa’ guie’ ne xcaadxi ru’ ni ruza’ binni. Ti ganda gaca dxiiña’ lu ca neza ra rini’ni guiapa’ ca dxiiña’ xti’ binni ni cuza’ o cabee ti xiixa dede lu xquendabiaaní’.

XXVI. Gudiini gui’chi’ xaique ro’ guidxi xti’ zaguita (mexicu), pa gacala’dxi’ guiree o guiadxa lu ca dxiiña’ xti’ ne gui’ni tu zanda guiu’ ga guni xhiiña’ xaique ni chi guiree que, ti ganda gaca ni ná ndaaga 84 ne 85 xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’;

XXVII. Icaani gui’chi’ ni gudii xaique ro’ xti’ zaguita (mexicu), guidxi ca pa ma que racaladxi guni dxiiña’,

XXVIII. Guni ni diidxa’ bia’ ni gu’ya’ igaaba’ bidxichi ni cudii xaique guidxi guirá’ binni guidxi ti zaca guihuni pabia’ bidxichi cayaana ne caye lu ná binni, ne zaca guiu ca guidxi huiini ne ca guidxi ro’ xti’ zaguita (mexicu), nayeche ne sin ti bichenda;

XXIX. Ti ganda guiu jma bidxichi gacane guidxi ro’ la?, naquiiñe gaca’ ca ndi’:

1o. Ra gutoo ni xiixa ndaani’ ca luguiaa ro’ xti’, xti guidxi;

2o. Ra gutoo ni cani cue ndu’ ca xlayu ni casi ná ca laana 4º ne 5º xti’ ndaga 27 xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’;

3o. Ca yoo xtini ni ruquiixe bidxichi ne ca yoo ni rapa xquenda nabaani binni;

4o. Ca xhiiña’ guidxi o ca dxiiña’ ni ribee ndu’ guidxi ro’ lu ca xlayu; ne.

5o. Ca dxiiña’ ni jma risaca ne jma riguu bidxichi casi cani ca xaguete ri’:

a) Biaani’;

b) Ra ria’ gueeza ni ruguuba binni;

c) Nisa gas ne xcadxi ni riree lu ni;

d) Guiri’ biidxi ne ceriu;

e) Nisa naxi ne nisa dxu’ni’ ni riree lu duuba;

f) Ra rusaaba cabe gui’xhi’, ne.

g) Ra cha nisa dxu’ni’ la?, ne ra guidoo.

Guirá’ ca guidxi dagulisaa zaguita (mexicu) la?, zuica lu dxiiña’ ni risaca ni napa guidxi ro’ ti zaca ná guiropa diidxa’ bia’ xti’ guidxi ro’ gacani; ca xaique ni ruzuhua lu xtiidxa’ binni guidxi xti’ ca guidxi huiini ca la?, laaca nga cuaquica’ pabia’ guiaxa saca biaani’.

XXIX-B. Ti guiapa’ lari ndxo xti’ guidxi ro’ casi bisia, bia gueta ne beenda ni ca lu ni, ne saa ndxo’ ni rixiidxi.

XXIX-C. Ra cueni diidxa’ bia’ ni gudii xtipa’ ca xaique ro’ ne ca xaique xti’ ca guidxi huiini ca, ne guni ca dxiiña’ de ra rugaanda xtipa’ xtica’ ti gaca ca dxiiña’ ni rini’ paraa nga zanda ucui binni liidxi, ti zaca ganda gaca cani ca lu guionna lana xti’ ndaga 27 xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’;

XXIX-D. Ra cue ni diidxa’ bia’ ni guni ca neeza ti guidale xpidxichi guidxi ro’, ne ca layu ni jma riuladxi guidxi ro’, ne ca diidxa’ ni guini’ xi modo nuu guidxi;

XXIX-E. Ra cueni diidxa’ bia’ ni guni dxiiña’ ti chu’ bidxichi ndaani’ guidxi casi cani jma ridoo ndaani’ luguiaa ne gotooni ca ni jma riquiiñe xti’ guidxi ro’ ni cadi dagulisaa zaguita (mexicu);

XXIX-F. Ra cue ni diidxa’ bia’ ra gutiiñe ne gúsisaca guidxi ro’ xpidxichi, ne ra ucueza ni xti’ guidxi ni cadi dagu lisaa zaguita (mexicu), cu’ xtale xpidxichi ndaani’ guidxi ri’ ne ca dxiiña’ ni jma riquiiñe guidxi ro’, ne ra guni ca dxiiña’ ra guchaa lisaa o gutiiñe lisaa guidxi ca guiiba’ ni nanna ni napa;

XXIX-G. Ra cueeni diidxa’ bia’ ni gudii xtipa’ ca xaique ro’ ne ca xaique xti’ ca guidxi huiini ca, ne gunica’ dxiiña’ de ra rugaanda xtipa’ xtica’, ti gaca ca dxiiña’ ni raca ne lu ca diidxa’ ni rapa’ ca guidxi layu ti cadi gacaná, ne ra guiapa’ ca gui’xhi’ xti’ ne guzuhuaca’ jma yaaga huiini ti nga ná lu ca gui’xhi’ xtini ca;

XXIX-H. Ra cueeni diidxa’ bia’ ni gusiidi’ ca yoo ra riree xia donda ca, ti laaca nga napa ca’ xi guya’ ca’ que chi chuu xiixa guenda naxoo lade binni guidxi ne ca xaique ni runi xhiiña’ guidxi ro’.

Laaca laani nga gusabanáni laaca pa que guni ca’ ni ma guni’ ni, ne laaca zabaquini neeza guni ca dxiiña’, ne ca xtipa’ ni gúdxiilu ne binni pa que chu’ laadxi ca diidxa’ ni ma biree ndu’ o biree xia luguia ca’.

Zaqueca, yoo ro’ ni gu’ya’ gaca ca dxiiña’ ri nga gu’ya’ ne cuaqui’ xtonda ca xaique ni gueda gucheene ca diidxa’ ni ma’ guni’ ca diidxa’ bia’ ca xi nga ti guenda naxoo naná ne laca zé ni para ca binni ni guche ne qué guni ni xneza, ne laca zucaani laaca’ quixeca’ bidxichi ni gueda guniná yoo ro’ riapa’ xpidxichi guidxi ro’ o xpidxichi xti yoo ro’ ra riaapa cani.

Yoo ro’ ni ribee xia donda que, zuni dxiiña’ gutaaguni binni xpinni ni la? o chupa chonnasi.

Yoo ro’ ra riree xia ca donda que la? chii bi xhoopa xaique guni xhiiña’ni, zuni cabe xhiiña’ ni ra gutaaguni binni xpinni ni la? o chupa chonnasi, de lu ca binni ni ma biete ri la? tobi de laacabe napa xi gu’ya’ de ca dxiiña’ ni cani’ lu guinna ndaga diidxa’ ni cani’ ndaa ri’.

Ca xaique ro’ diidxa’ bia’ ni guni dxiiña’ ndaanii yoo ro’ ni ribee xia donde xti guidxi ro’ que la? xaique xti’ guidxi ro’ zaguita (mexicu) nga cui’ laacabe ti guni cabe dxiiña’ ndaanini ne chupa chonna de ca binni ni runi dxiiña’ ndaani’ yoo ro ra runi ca xauqe ruuzuhuaa lu xtiidxa’ binni guidxi nfga guini’ pa zaa’ guiaanacabe ne pa co’ la? ca xaique ni riaanaga guni dxiiña’ que guini’ pa zaa’ o pa co’. Chii bi ga’yu’ iza nga guindaacabe lu ca dxiiña’ ri’ ne guriti’ zanda cuee laacabe.

Ca xaique ro’ diidxa’ bia’ ni guni dxiiña’ ndaanii yoo ro’ ni ribee xia donde xti’ ca guidxi huiini ca la? xaique xti’ guidxi ro’ zaguita (mexicu) nga cui laacabe ti guni cabe dxiiña’ ndaanini ne chupa chonna de ca binni ni runi dxiiña’ ndaani’ yoo ro ra runi ca xauqe ruuzuhuaa lu xtiidxa’ binni guidxi nfga guini’ pa zaa’ guiaanacabe ne pa co’ la? ca xaique ni riaanaga guni dxiiña’ que guini’ pa zaa’ o pa co’. Chii iza nga guindaacabe lu ca dxiiña’ ri’ ne guriti’ zanda cuee laacabe.

Pa huarasi ca xaique ro’ diidxa’ bia’ ca nga zanda guireeca’ de dxiiña’ ri.

XXIX-I. Ra cueeni diidxa’ bia’ ra guidagu lisaaca guidxi huiini ne guidxi ro’ xti’ zaguita (mexicu), npa cabe xi gutaagu’ cabe xiiña’ cabe ti ganda gutaagucabe xhiiña’ cabe ti zaca guiapa binni guidxi casi ra caree guiigu’, ne.

XXIX-J. Ra cue ni diidxa’ bia’ ra guiapa ca dxiiña’ ni rapa ca binni ni riguite tapu’ la? napani xi gacani ti ndaaga 4° xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’, ti zaca guiaana neza ni gutaagulisaa ca guidxi huiini ca ne ca guidxi ro’ xti’ zaguita (mexicu), ne laca gutaagúni ca binni guidxi ne ca binni nuu xtubi;

XXIX-K. Ra cue ni diidxa’ bia’ ra guiapa’ ca dxiiña’ ra rie binni che chi iza rua nisa ne ra chi gannaca’ xiixa yoo yooxho’ ti zaca guiana neeza ni gutaagu lisaa ca guidxi huiini ne ca guidxi ro’ xti’ zaguita (mexicu), ca lu dxiiña’ ri’ ne laaca gutaagúni ca binni guidxi ne ca binni nuu xtubi;

XXIX-L. Ra cue ni diidxa’ bia’ ra guidagu lisaa ca xaique xti’ guidxi huiini ne ca xaique xti’ ca guidxi ro’ xti’ zaguita (mexicu), lu ca dxiiña’ re rie binni gúze benda ne ca binni runi dxiiña’ ndaani’ nisa do’ ne laaca gutaaguni ca binni guidxi ne ca binni ni nuu xtubi, ne.

XXIX-M. Ra cue ni diidxa’ bia’ ra guiapa’ ca dxiiña’ ni gapa’ binni guidxi, ne laaca zabaqui’ ni ca neeza chinanda ca dxiiña’ ri’ la?, ne de ra rugaanda si cani.

XXIX-N. Ra cue ni diidxa’ bia’ ni gacane dxiiña’ ra ganda guidaagu lisaa binni guni dxiiña’ ne laca laani ganda guchiani laaca. Ca diidxa’ bia’ ri la?, zabaquini neeza ra guidaagu lisaa ca guidxi huiini ca ne ca guidxi ro’ xti’ zaguita (mexicu), ti ganda gunica’ dxiiña’ de ra ruganda xtipa’ xtica’;

XXIX-Ñ. Ra cueeni diidxa’ bia’ ra guidaagu lisaaca guidxi huiinica ne ca guidxi ro’ xti’ zaguita (mexicu), ti ganda gunica’ dxiiña’ de ca guenda ne xpia’ binni, ne paaxa xiná ru’ ndaa XXV xti’ ndaga ri’. Ti ganda guidaagu lisaa binni guidxi ne ca binni nuu xtubi, ti gaca ni ná lana ga’ xti’ ndaga 4º xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’.

XXIX-O. Cueeni diidxa’ bia’ ra gapani xqui’chi’ binni ni nuu lu ná xtobi.

XXIX-P. Expedir leyes que establezcan la concurrencia de la Federación, los Estados, el Distrito Federal y los Municipios, en el ámbito de sus respectivas competencias, en materia de derechos de niñas, niños y adolescentes, velando en todo momento por el interés superior de los mismos y cumpliendo con los tratados internacionales de la materia, de los que México sea parte.

XXIX-Q. Cuee cabe diidxa’ bia’ ni guini’ de ca dxiiña’ xti binni guidxi ne ca guenda rinaba diidxa’ ni gueda gaca.

XXIX-R. Cuee cabe diidxa’ bia’ ni ganda gutaagune binni güine diidxa’ de cani chi guiapa casi ca gui’chi’ layú ne para ca binni ni napa xiixa tienda ro’ ni nuu ndaani’ ca guidxi ro’ xti’ guidxi ro’ zaguita (mexicu).

XXIX-S. Guiree diidxa’ bia’ ni guca xaique gudxi guni xhiiña’ neza ne yado’, ne zaca guiapa ca gui’chi’ ra ca lá binniguidxi ni napa ca xaique guidxica, laca para ca xaique ni runi dxiiña’ ndaani’ ca yo ora raca xhiiña’ ca guidxi ca.

XXIX-T. Cueeni diidxa’ bia’ ni gu’ya’ chu’ chahui’ ca gui’chi’ ni naca tobisi xti’ guidxiro’, xti ca guidxi xti’ guidxi ro’ zaguita (nexicu) ne zaqueca xti’ ca guidxi huiini xti cani ti laani nga guini’ni’ xi modo ne xi neza gaca ti guni yoo ni lá Sistema Nacional de Archivos, ca xhiiña’.

XXIX-U. Cueeni diidxa’ bia’ ni guini’ pabia’ nga xtipa xti’ guidxi ro’ ne ca guidxi ni liibisane lu ca dxiiña’ de guenda ribi xaique guidxi xtica’; ne ca yoo ni runi dxiiña’ ti gaca cani cani’ ca diidxa’ ra rizá cabe chiyubi cabe binni ti che’ chiguzee lu gui’chi’ ne zaca zaca ni ná gui’chi’ ro’ bia’ ri’.

XXIX-V. Cueeni diidxa’ bia’ ni guni xi chi guni ca xaique huiini ne xaique ro’ ti zaca guihini xipe nga zanda guni ca xaique guidxi ne ni co’, xi donda nga guiaba ique cabe pa laacabe gucheene cabeni ne xi donda guiaba ique ca binni ni gueda gucheene ca diidxa’ ri’, ne laca zahuini xi neza nga guhuini ti guiree xia guirá ni gueda gaca lu ca dxiiañ’ ri’.

XXIX-W. Cueeni diidxa’ bia’ ni ucaa ca binni ni rapa xpidxichi guidxi ro’ zaguita ne ca guidxi ro’ ni liibisane ne ca guidxi huiini xti’ ca guidxi ri’, gunica’ xhiiña’ca’ jneza ne nayado’ huaxa napani xi chinandani casi ná guiropa ndaa diidxa’ xti’ ndaaga 25.

XXX. Ra cueeni guirá’ diidxa’ bia’ ni ganda iquiiñe, ti gaca guirá’ ni ma ucua lu guía ri’, ne xcadxi diidxa’ ni ma bidii gui’chi’ ro’ bia’ ri’ ca xaique ni ruzuhua lu xtiidxa’ binni guidxi gunica’.