El zapoteco de la planicie costera, variante del zapoteco y parte de la familia lingüística del Oto-mangue, es hablado por 66,893 personas ubicadas en el estado de Oaxaca, en los municipios ...

GUI’CHI’RO’ BIA’RA RIAPA’ XQUENDA CA BINNI NABEZÁ NDAANI’ GUIDXI RO’ ZAGUITA (MEXICU)

Gui’ chi’ ro’ bia’ ni gucua’ lugui’ chi’ ro’ xti’ Guidxi ro’ lu5 xi beu febrero iza 1917
Ra bidxaa diidxa’ ne gucua’ lu DOF 27-05-2015

Diidxa’ lá Nirudo’

Diidxa’ lá’ I

Ca guenda ni napa binni guidxi ne ni Rapa laa

Ndaga 28. Ndaani’ guidxi ro’ zaguita (mexicu) la?, que zanda di’ guiu ti binni gutaguná ti xiixa ni caquiiñe guidxi (sic DOF 03-02-1983) casi xuba’ o xiixa ru’, ne que ziu di tu laa uquiixe binni ti cayuni xiiña’ ti zaca ná diidxa’ ro’ bia’ gaca ni. Ne cadi ná ca binni ni (sic DOF 03-02-1983) napa tienda ro’ ca la?, zanda guni cani.

Ca diidxa’ ro’ bia’ nga quixhe’ pabia’ nga guisaca cani jma riquiiñe binni ndaani’ liidxi, ne zaqueca laaca nga cuaquichahuica’ ca xiixa ni chi guidoo ti guirechenani lu ca ni rutoo ti cadi chu’ tobi si tu gutaguná cani ne gacaladxi gusisaca cani jma, de ni bia’ ni ma nexhe guidoo cani. Zapa diidxa’ ro’ bia’ ca binni ni rizii ne zacane ni laaca gúsisacaca’ guenda lisaa xtica’ ra chisiica’ xiixa ni gutooca’.

Ca diidxa’ ro’ bia’ nga quixhe’ pa bia’ nga guisaca cani jma riquiiñe binni ndaani’ liidxi, ne zaqueca laaca nga cuaquichahuica’ ca xiixa ni chi guidoo ti guirechenani lu ca ni rutoo ti cadi chu’ tobi si tu gutaguná cani ne gacaladxi gusisaca cani jma, de ni bia’ ni ma nexhe guidoo cani. Zapa diidxa’ ro’ bia’ ca binni ni rizii ne zacane ni laaca gúsisacaca’ guenda lisaa xtica’ ra chisiica’ xiixa ni gutooca’.

Guruti’ zuni xti’ ne zutaguná’ cani chiguite rari’: ra rie binni chisaana xiixa gui’chi’, ra cu’ bia’ bidxichi ne gui’chi’, ra gusenda cabe xiixa ni che xti’ guidxi; xiixa nisa ni zandaca gueda gunide guidxilayú, ne xiixa ni gueda guniná gudibi guidxilayú ri’; ne ca dxiiña’ ni rini’ de ca biaani’ ndaani’ guidxi ri’, ne ra ribee ndu cabe cabe xiixa ni ribee ndaani’ ca layú xti’ guidxi ri’ casi lu ndaa xhoopa xti’ ndaga 27 xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’, ne xiixa ru’ ni guini’ ca diidxa’ bia’ xti’ yoo ro’ ni rucaa ca diidxa’ bia’ ca. Ca guiiba’ ni rucheche cani cayaca ndaani’ ca guidxi ca ne ca guiiba’ bicuti’ ro’ la? jmá ndxiidxipe’ guidxi cani ti laacani nga rudii cani bidxichi guidxi ti ganda guibani ti zaca cani’ ndaga 25 xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri ni; zapadxichi guidxiro’ ca xti’, ne zuuya cadi chu’ xiixa guenda naná ndaani’, ne pa laa gudii xiixa gui’chi’ tuuxa ti ganda gapa xiixa biaani’ ne gucheche diidxa’ lu bi la? huaxa napa cabe xi chinanda cabe casi ná lu ca diidxa’ bia’ ni rini’ de ca dxiiña’ ni rucheche diidxa’ lu bi.

Guidxi ro’ zapa binni ni chiguni xhiiña’, ne zapa tienda ro’ ra guidoo xti’ ne laaca zadagulisaane binni guidxi guni dxiiña’ o laca zanda guidagulisaane ca tienda ro’ ti ganda gunica’ dxiiña’.

Guidxi ro’ zapa ti yoo guiapa xpidxichi ne yoo ri la? que zaquiñedi xpidxichi xtobi ti ganda guni xhiña’. Cani dxiiña’ ni ca ique cabe guni cabe nga chu’ bidxichi ndaani’ guidxi, ti zaca chu’ jmá dxiiña’ ndaani’ guidxi ro’ ri’. Nin ti xaique que zandadi’ quiñe’ bidxichi yoo ro’ ri’. Guidxiro’ zaguita (mexicu) la?, zapni paneza cueeni bidxichi ora ma que gapani, laani lá lá’ ni Yoo ro’ xti’ guidxi ro’ mexicu ra riapa petróleo ni guyubi chu’ dxiiña’ ne gu’ya’ guidale xpidxichi guidxi, yoo ro’ ni ra riapa xpidxichi guidxi que nga guicaa ca bidxichi cuee ndu ni, ti diidxa’ bia’ ma guni’ zaque gacani, guicaani bidxichi que gucheeni nezalu binni ti ganda chu’ jma dxiiña’ ne laca laani nga gu’yani gaca cani cayete lu ndaga 27 xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’, huaxa de bia’ guquixe cabe binni la? cadi cani’ di’ ndaga ri’.

Que zanda di’ guini’ cabe de que xiñee gutaguná guidxi ro’ xiixa casi: ca diidxa’ ni riapa’ ne rica lu gui’chi’ o ca diidxa’ ni rica lu guiiba’; nisa gas, ne guirá’ ni riree ndaani’ guidxi layu; biaani’ ti maca cani lu ca diidxa’ ro’ bia’ ca ne ma guni’ ca xaique ni ruzuhua lu xtiidxa’ binni guidxi cani. Ca binni ni gúni dxiiña’ ndaani’ yoo riapa’ bidxichi ca la?, xaique gudxi ro’ zaguita (mexicu), ne xtiidxa’ ca xaique ni ruzuhua lu xtiidxa’ binni ca nga guinica’ tu laa zanda guni dxiiña’ ndaani’ ni, ne pa cadi cayuni ca binni di dxiiña’ la?, jma dxe xaique ni ruzuhua lu xtiidxa’ binni guidxi nga guini tu laa, zanda gúni dxiiña’ ndaani’ ni; ne zuni cabe xiiña’ cabe xtubi cabe bia’ dxi si nexhe guni cabe ni; ne zanda guireecabe de lu ca dxiiña’ ca pa guni cabe xiixa guenda naxoo, ne ma que zanda guni cabe xti’ dxiiiña’, zanda guni cabe xti’ dxiiña’ casi guenda ruzuhua lu xtiidxa’ yoo ra riapa’ bidxichi, ne ca binni ni que gapa bidxichi casi; ca binni ni biziidi para gusiidi, ca binni racane binni guidxi ra ruyuubica’ guenda nana xti’ guiiba’, ne ra racane cabe guenda ne xpia binni huala’dxi’(sic DOF 20-08-1993).Ca binni guni dxiiña’ ndaani’ yoo ra riapa’ bidxichi que la?, zanda guxhuuba donda cabe laaca casi, ruxhuuba donda ca polticu ca, ne zacani casi ná ndaga 110 xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’.

Yoo ro’ ni rucaa diidxa’ bia’ lu gui’chi’ que la? zapani cadxi binni ni gu’ya’ chu’ ne guireche biaani’, lá’ ni nga Comision Nacional xti’ Hidrocarburu ne yoo rocni ruuya’ guireche biaani’ ndaani’ guidubidxi guidxi, zaca nga naquiñe gacani ti zaca nà diidxa’ gacani.

Cadi ná cabe cutaguná ca binni ni napa tienda ro’ ca, ca xti’ ne gutooni lu ca binni ni nabeeza, ndaani’ xti’ guidxi ro’ ni cadi xti’ zaguita (mexicu), huaxa zanda guni cabe ni la?, ne xtiidxa’ xaique ro’ xti’ guidxi zaguita (mexicu) la?, o ne xtiidxa’ xaique xquidxi cabe. Ca diidxa’ bia’, laa si ca la?, o ne xtiidxa’ ca xaique ni ruzuhua lu xtiidxa’ binni zanda guxha’ ca’ xiixa diidxa’, o xiixa gui’chi’ ni ucuaa cani yegú lisaa ra gutoo xti’ ndaa guidxi ro’ ni cadi xti’ zaguita (mexicu), pa ná guidxi gaca ni la?, zanda guni cabe ni.

Ne laaca que zanda di ná cabe de que laca naca ti guenda rutaguná nga ca dxi si ni icaa ca binni runnda, guyaa o ca ni rucaa diidxa guie’, ra gusuhuini ca’ xiixa ni bi’ni’ ca’ neeza lu binni, ne ra icaaca’ binni di’ xiixa ni gacane laaca lu ni runica’.

Pa guenda gaca xiixa dxiiña’ ra guiquiñe’ cabe ca xti’ guidxi ro’ la? napani xi chinandani casi na´diidxa’ bia’ jmá’ pa chindee cabe xiixa ni naquieñ’ xti’ gudxi ro’ huaxa xi guini’ diidxa’ de ca dxiiña’ ri’. Diidxa’ bia’ guini’ xi modo gueda gaca ca dxiiña’ ri’ ti zaca qué guini’ cabe cayanane guidxi xiixa o binni guiaanane xiixa xti’ guidxi.

Guirá’ dxiiña’ xti’ guidxi napa xi chinandani casi ná Guichi’ ro’ bia’ ri’ ne napa xi gacani pa xi guini’ diidxa’ bia’.

Zandaca gudii guidxi ro’ bidxichi pa nabepe’ naquiñe gaca xiixa dxiiña’ ne pa gueda gacani para guirá’ ne pa chupa chinna guibidxasi ti zaca qué chi guxie’ lu xpidxichi guidxi.Ne laca guidxi ro’ gu’ya’ gaca cani ne zá’ nanda guiaanani xneza.

Laca zapa guidxi ro’ ti yoo ro’ ni ganda chu’ bidxichi ndaani guidxi, laani laca que zaquiñedini xpidxichi xtobi ti ganda gunini xhiña’ni, ti zaca ganda gutoo binni ca xti’ ne laca zazanan cabe ca binni gacala’dxi’ gutaguná’ ca xiixa ni caxie’ ndaani’ guidxi ne jmá pa ró binni cani ti zaca ná gui’chi’ ro’ bia’ ne ca diidxa’ bia’ gacani. Yoo ro’ ri la? zapani xtale guenda nazaca ni napani xi gunini, tobi de laacani nga guxha cabe ca guenda rutaagu neza ni runi cabe ca binni gacala’dxi’ gutoo xiixa xti’; ne laca naquiñe gutoo cabe cani naquiñe guidoo ti zaca ganda gu’ya’ cabe cani guidoo ca.

Yoo ro’ ni rapa ti chu’ guenda rucheche diidxa’ lu bi que la? la que zaquiñedini xpidxichi xtobi ti ganda guni xhiiña’ni, ne guiruti’ zucaa ridxi laaca guni cabe ti xiixa huaxa napa cabe xi chinanda cabe casi ná ca diidxa’ bia’ ca ne gui’chi’ ro’ bia’ ri’. Ti ganda gaca cani biete luguia ca ne xcaadxi diidxa’ ni chiguite ri’: lu ná’ cabe nga chu’ ca diidxa’ ni gulidxi ca binni ca ti ganda gunica ca dxiiña’ de guenda rucheeche diidxa’ lu bi ca xneza, ne laca laacabe nga gabi cabe ca binni ca xi modo gunica’ xhiiña’ ca’ ti zaca ganda gaca cani ca lu ndaga 6° ne 7° xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’.

Yoo ro’ ri la? laca naquiñe gu’ya’ cabe chu’ bidxichi ndaani’ guidxi ri’, ti zaca ná ca diidxa’ bia’ gacani, ti laca napa xi guni yoo ro’ ni lá’ Comision Federal xti’ Competencia Economica gacani huaxa ra gaca ca dxiiña’ ri la? napa xi chu’ ca binni ni rutoo ndaani’ luguiaa ca lu cani ti zaca ganda gaca cabe tosi ne que chu’ dinde cabe ti cada tobi gutoo xti’; pa chu’ tulaa napa jmá guiiba’ ni rucheche diidxa’ lu bi ne tobisi ra napabe ni la? zahuini pa guiaxha cabe tobi de laacani ti ganda gaca ni ná can daga 6° ne 7° xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’.

Laca yoo ro’ r inga guini’ pa zá’ guica tuuxa ca gui’chi’ ti ganda gapa tuuxa binni ti guiiba’ ri’ o pa chuu tuuxa guchaa lá’ ni o guchaani’ de xpuxuaanani. Ne laca yoo ro’ ri’ gusendaguidxi ca binni ni ruya pa guicaa cabe ca gui’chi ri’ pa ya’ o pa co’ guireeni. Ca gui’chi’ ni guiree ti ganda gapa tuuxa ti guiiba’ rucheeche diidxa’ lu bi ca la? napa xi gutooni ni racala’dxini gutooni, o para binni guidxi si ni, o pa para chupa chonna binni si, rari’ laca cayete de ca binni ni huala’dxi’ ni racala’dxi’ gapani ndi’ ne xcaadxi’ ca la? napa cani xi chinandani casi na lu ndaga 2°, 3°, 6°, ne 7° xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’. Ne laca yoo ro’ ri’ guini’ pabia’ nga zand aquixe cabe ti guicaa cabe ca gui’chi’ que, huaxa nirudo naquiñe guihuini xi ná xaique xti’ hacienda. Ca diidxa’ ni cayete rari’ di ca la? que zaguiidini binni ndaani’ lidxi guenda biaani’ huaxa naquieñe gacani gande bi chií gubidxa ne huaxa que tididi’ dxi ca, ne pa tidi’ bia’ dxi que la yoo ro’ napa xi guzulu guni dxiiña’ nio canaba cabe laa que.

Ca gui’chi’ ni guicaacabe ti ganda gutiidi cabe diidxa’ xi cayaca ndaani’ xti’ guidxi la? zacani lu gui’chi’ ne nezalu binni nga gacani, ti zaca cadi ná cabe chupa chonnasi binni nga gunna xi chigaca ne zaca guihuini pa huaxie’ zasacani; pa chu’ tu guicaani la? que zacadini pape’ nuu bidxichi. Ti ganda guicaa tuuxa gui’chi’ ni cani’ ca diidxa’ ri’ napa cabe xi guini’ cabe de cadi para gusicanedicabeni nga canaba cabeni, huaxa naquiñe gacani casi ná ca diidxa’ bia’ ti zaca zanda gacani xneza ne nayado’. Yoo ri la? zutopani lá guirá’ binni ni ma gucuaa gui’chi’ xti’ ca guiiba’ ruche biaani’ lu bi ca. Diidxa’ ro’ bia’ nga cuaqui ca neza ni gulidxine ne gaxha laacabe gui’chi’ ni cani ndaa ri’ ne jmá pa cutaguná’ cabe cani. Ra gaxha cabe gui’chi’ ca binni ni gutaguná’ xiixa de ca gui’chi’ ni ruche diidxa’ lu bi que la? napa cabe xi gusenda guidxi cabe ca xaique ni rucaa diidxa’ bia que pa ganda gunichahui’ guenda nagana ni guca que.

Ca binni runi dxiiña’ ndaani’ yoo ro’ ni rudii gui’chi’ ti ganda chu’ guiiba’ rucheeche diidxa’ lu bi que la? napa cabe xi gu’ya’ cabe pa cadi caquiñe xaique ro’ xti’ gudxi ro’ zaguita (mexicu) ti guiiba’ ri’.

Ca yoo ro’ ni ruuya’ gapa guidxi ro’ bidxi ne yoo ro’ ni ruuya’ guireche diidxa’ lu bi ne lu biaani’ zahui que la? guiruti’ zucaaridixi laacabe ne gabi laabe xi dxiiña’ zanda guni cabe ne ca diidxa’ r inga naquiñe chinanda cabe ti ganda guni cabe xhiiña’ cabe:

I. Guiruti’ zabi laacabe xi modo cuee’ ndu’ cabe xhiiña’ cabe.

II. Guruti zabi laacabe para guiquiñe cabe xpidxichi cabe. Ca xaique ni ruzuhuaa lu xtiidxa’ binni guidxi nga gudii laacabe neza ti ganda guni cabe ni.

III. Laca laacabe cuee’ cabe ca diidxa’ ni gusiene laacabe ti ganda gunicabe xhiiña’ cabe ra gaca ndi’ la laca laacabe guindisaná’ cabe modo gaca ca dxiiña’ ri’;

IV. Zanda cuee cabe xiixa ni gacane cgaca dxiiña’ xti’ guidxi ca diidxa’ ri’ zeda gaca cani para ganda gudxiilu chu’ jmá’ dxiiña’;

V. Diidxa’ bia’ guini’ ne guindaa xi dxiiña’ zanda guni ca xaique ni guni dxiiña’ ndaani’ que casi tulaa cuee’ ndu diidxa’ ne tulaa zananda gaca cani;

VI. Ca xaique ni runi dxiiña’ ndaani’ ca yoo ro’ ra rireexia ca diidxa’ ne ra riapa ca gui’chi’ ra ca lá’ ne xi napa binni guidxi la?, laacabe nga guy’a cabe guree xia ca dxiiña’ xti’ cabe ne laca zanda che’ binni guidxi chi guya xi cani huaxa nirudo’ naquiñe’ chinanda cabe casi ná diidxa’ bia’.

VII. Ca diidxa’ ni gueda ndee’ ndu ca yoo ro’ ni biete luguia ri’ la? zanda ca gueda guixa’ cani pa gudxiilune cabeni ne ti gui’chi’ lá’ amparu directu ni gacane laacabe ti que ganá’ xquena nazaca binni guidxi. Pa ca donda ni gulee ndu’ cabe zeda gacani casi guiaxa pur donda bi’ni’ cabe que la?, napani xi cuezani dede dxi ma biluxe de binda cabe gui’chi’ amparu que nga ma guihuini pa ziaxa o pa co’ ne ra que guihuini pa zacani o pa co’. Ca gui’chi’ lá’ amparu que la napani xi chinandani casi ná lu ndaga 94 xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’. Nin qué ziuudxi guicaa cabe xiixa gui’chi’ ni gacala’dxi’ guchaa xiixa diidxa bireendu ne cadi gapaneni xiixa diidxa’ de ni cayaca;

VIII. Ca xaique xti’ ca yoo ro’ ri la? cada iza nga napa cabe xi gusenda cabe ti gui’chi’ ra gucaacabe xi guirá’ dxiiña’ ne cada chonna beu napa cabe xi gunicabe xti’ xti’ gui’chi’ cada chonna beu xi dxiiña’ chiguni cabe ne napa cane xi gusenda cabe ni ra nuu ca xaique ni ruzuhuaa lu xtiidxa’ binni guidxi; ne laca zadxiña cabe ra nuu xcaadxi xaique ni ruzuhuaa lu xtiidxa’ binni guidxi ne rucaani lu gui’chi’ ti zaca ná ndaga 93 xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’. Xaique ro’ xti’ guidxi ro’ zaguita (mexicu) zanababe de ca xaique ni ruzuhuaa lu xtiidxa’ binni guidxi ca de xi guirá ca dxiiña’ ri’;

IX. Ca diidxa’ bia’ nga guni xi modo gaca ca dxiiña’ de ra riapa gui’chi’ ra ca lá’ binni guidxi huaxa zacani casi ná ca diidxa’ xti’ diidxa’ ca diidxa’ ni ca lu biaani’ zahui;

X. Ra guihuini pabia’ nga guicaa ca xaique ri’ la? napani xi chinandani casi ná 127 xti’ Gui’chi’ ro’ bia’ ri;

XI. Pa gacala’dxi’ cabe guchaa cabe ca xaique ri la? napa xi gutaagu diidxa’ chupa chonna de ca xaique ro’ ni ruzuhuaa lu xtiidxa’ binni guidxi ni rucaa diidxa’ bia’ ca ti ganda gacani, huaxa pa laacabe bi’ni’ cabe ti guenda naxoo ni qué zanda gacachahui’, ti zaca ná diidxa’ bia’ gacani, ne.

XII. Guitiisi yoo ro’ xti’ guidxi ro’ zaguita (mesxicu) la? napa xi gapa cabe ti yoo huiini ni guya’ gaca ca xhiiña’ cabe xneza, xaique ti yoo huiini ri la? chupa chonna de ca xaique ni ruzuhuaa lu xtiidxa’ binni guidxi nga cui laacabe, huaxa naquiñe guya’ cabe xi ná diidxa’ bia’.

Ca yoo ro’ xti’ guidxi’ ro’, casi ca Yoo ro’ ni ruuya’ gapa guidxi ro’ bidxichi ne yoo ro’ ni ruuya’ chu’ guiiba’ rucheche diidxa’ lu bi ca la? napa cabe xi gapa cabe gadxe binni ni guya’ gaca ca dxiiña’ ca xneza, ne dede xaguete para luguiá nga guibi cabe huaxa ne xtiidxa’ ca xaique ni rucaa diidxa’ bia’ lu gui’chi’ ca nga gacani ne laca zacaa cabe xtiidxa’ ca xaique ni ruzuhuaa lu xtiidxa’ binni guidxi ca naga gacani.

Ca xaique xti’ ca yoo ro’ que la? chupa chonna de ca xaique ni ruzuhuaa lu xtiidxa’ guidxi nga cui laacabe ne lu topa iza nga guidaa cabe lu ni ne pa gueda gudxaa cabe la ti bieque si nga gueda gacani. Ne pa gueda gudxaa tuuxa la? zadxela tobi ni ganda guiaanaga jlugar ni chiguiree que, huaxa ni guiuu ri la? zuni ca dxiiña’ que laga gueda guiluxe ca dxiiña’ ni cayaadxa gaca que.

Ca binni ni guiaana lu ca dxiiña’ ri la? napa cabe xi chinanda cabe casi ná ca diidxa’ ri’:

I. Napa xi gaca cabe binni guidxi ni gule ndaani’ guidxi ro’ zaguita (mexicu);

II. Naquiñe’ gapa cabe chonna bi chií gayu’ iza;

III. Riquiñe’ gaca cabe binni nacha’hui’ ne que huayuni cabe gasti’ gune nge chu’ cabe ndaani lidxi guiiba’ de ti iza;

IV. Gapa cabe ti gui’chi’ ni guini’ biree ndu’ cabe.

V. Riquiñe’ gapaca cabe neca chonna iza lu dxiiña’ xti’ cabe ne guni cabe xhiiña’ guidxi ro’ huxa dxiiña’de ra rireche diidxa’ lu bi ne lu biaani’ zahui;

VI. Guzuhuini cabe de que nanna cabe xtale de ca dxiiña’ ri’ ti ganda guicaa cabeni.

VII. Pa que huayacabe ni nanda deche xaique ro’, xaique ni rugaani’ donda, xaique ni ruzuhuaa lu xtiidxa’ guidxi xti’ guidxi huiini ne xti’ guidxi ro’, bia’ dxi ra ma zedayanda ne.

VIII. Tu gacala’dxi’ gaca xaique xti’ yoo ro’ ra riuu xpidxichi guidxi la?,napabe xi que huyube gunibe dxiiña’ bia’ lu chonna iza ndaani xiixa yoo ni huaguiiba’ xiixa donda ique. Ti ganda gaca tuuxa xaique ni rudii gui’chi’ binni ti ganda gapa ti guiiba’ rucheche diidxa’ lu bi que la?napa xi tidi choona iza ne napabe xi que huayacabe xaique xti’ yoo ro’ ni rutoo xiixa de ca diidxa’ ni cayate rari’.

Ca binni ni gueda guiaana gaca xaique ni bite luguiá ca la? que zanda di’ gunibe xti’ dxiiña’ ni zanda si gunibe nga gusiidibe; ne que zandadi’ chi nduu ruuacabe lu xiixa diidxa’ ni cayaca xti’ diidxa’ bia’ ti zaca ná lu diidxa’ la guidapa xti’ gui’chi’ bia’ ri’ gacani, jmarusi pa gueda gacani lu ca guenda raxha dxiiña’ ca binni cayuni xhi’a' guidxi. Diidxa’ ro’ bia’ nga cuaqui ca neza ni ganda guiquiñe ca binni ni rizananda chu’ dxiiña’ ndaani’ guidxi.

Ca binni guni ca dxiiña’ ni biaana ndahui que la? zandaa cabe lu dxiiña’ ca ga’ iza ne ma que zabiguetadi cabe guni cabeni xti bieque. Ne pa guiree tuuxa ne ma que guibigue guni ca dxiiña ri la? napa cabe xi chinanda cabe casi ná lu ca ndaga xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’.

Ca binni ni que gusaachahui’ ca gui’chi’ xti’ nezalu ca binni ni naca xaique xti’ yoo ro’ ra riapa xpidxichi guidxi ro’ zaguita (mexicu), ca binni ni runi ndaani yoo ra riguu bia’ cabe ca binni ni rusiidi’ xcuidi gu’nda’ ne gucaa ra nuu ca binni ni runi dxiiña’ de guenda rugaba pabia’ binni nuu ne nabeza ndaani’ guidxi ro’ zaguita (mexicu). Ra ganda la? ca binni ni chindi tu ganda guicaa dxiiña’ ni cayate que la? ti lade lade nga guni cabeni, ne xaique ni jma xadxi cayuni dxiiña’ ra que nga guini’ tulaa zanda guianane dxiiña’ que.

Ca binni guyubi tu ganda guiu guni dxiiña’ ri la? zucaa cabe gui’chi’ ti ganda cuidxi cabe binni che chiguya pa zanda guni dxiiña’. Pa tuuxa guidxiña ne gusaachahui’ ca xquichi’ la? ca binni ri zaguubia’ cabe xquenda biaani’ ca miati’ ri’ pa zanda guicaa dxiiña’ ni cuyubi que ne pa nanabe xtale la? ziananebe dxiiña’ que; lu guenda riguubia’ guenda biaani que la? npa xi gacani nayado’, ne guenda biaani’ ne gului’ cabeni nezalu binni ti ganna xi guca.

Ti ganda cu’ bia’ cabe xquenda biaani’ tuuxa binni la? napa cabe xi che chiguinaba diidxa’ cabe neca chupa yoo biaani’ ra riziidi’ binni huanisi, ti zaca zanda guni cabeni ne zaca zanda guni cabe xhiña’ cabe xneza.

Ca binni ni chinduu bia’ xquenda biaani’ ca binni ni gacala’dxi’ guni dxiiña’ ni cani’ cabe que la? napa cabe xi gusenda cabe ti gui’chi ra nuu ca xaique ni rucaa diidxa’ bia’ lu gui’chi’ que ra guica lá’ chonna binni o gayu’ ni jmá nana de lu ca dxiiña’ que.

Ra gudxigueta cabe ca binni ni ma nuu cayuni ca dxiiña’ que la? napa xi gudii xtiidxa’ chupa chonna de ca xique ni ruzuhuaa lu xtiidxa’ binni guidxi ca pa ya’ o pa co’ huaxa ni nuu si nga guisaca xtiidxa’, ne lu ganda bi chii gubidxa nalate nga gacani; ne pa que guinni ca xaiue nipe’ gudii xtiidxa’ gacani la? nga ma xcaadxi ri’ guini’ca pa ya’ o pa co’. Ne pa ca binni ni ruzuhuaa lu xtiidxa’ binni guidxi que guini’ co’ la? xaique ro’ xti’ guidxi ro’ zaguita (mexicu) zului’ná’ xtobi huaxa naquiñe gacani casi ná lu ca diidxa’ bia’ ni cani’ de ca dxiiña’ ri’. Ne pa laca zaqueca gacani la? napa xi guidxela modo gueda guiaana tuuxa ni guini’ ca xaique ni riguubia’ xpiaani’ ca binni ni gacala’dxi’ guicaa dxiña’ ni cayete que, ne ma ndi’ nga gudii xtiidxa’ ca xaique ni ruzuhuaa lu xtiidxa’ binni guidxi ca guiaana ne guni dxiiña que.

Guirá ca diidxa’ ni cuee ndu ca binni ri la? guiruti’ zanda guchaa cani.