U Yáax Jo’Olts’Íibil

U Yáax Péets’el

Ti’ U Páajtalilo’Ob Wíinik Yéetel U Ya’Almajkanáanilo’Ob

U 28 Jatsts’íibil. Ti’ u Múuch’péetlu’umilo’ob Méxicoe’ wet’a’an méek’tanti’alilo’ob, u meenta’al méek’tanti’alilo’ob, u wóolti’alta’al mambe’en ba’alo’ob, yéetel u luk’sa’al patan, je’el bix jets’a’anil ti’ le a’almajt’aano’obo’. Láayli’ bey kun meentbil ti’ weet’ilo’ob uti’al u kanáanta’al meyajkúuchilo’obo’.

Le óok’lale’, le a’almajt’aano’obo’ yaan u meentiko’ob u yaayaj bo’olsi’ipilta’al, bey xan le jala’achilo’obo’ yaan u ma’alob t’u’ulpachtiko’ob, u mu’uch’ul wáaj u moltia’alta’al ba’alo’ob ku k’a’abetkuunsa’al k’a’ana’antako’ob tumen juntúul wáaj chéen jaytúul máak uti’al u meenta’al u na’akal u tojolo’ob; tuláakal ch’a’at’aan, meyaj wáaj u much’ikubáaj ajmeyaj kombe’en ba’alo’ob, jmeyajkúuchilo’ob, ajkoonolo’ob wáaj ajkon meyajo’ob wáaj ku meentiko’ob xan je’eba’axak, uti’al ma’ u cha’abal jáalk’ab táakpajalil wáaj keetlanil wáaj uti’al u meenta’al u ko’oj bo’ol le ajmaano’obo’ bey xan, tuláakal le ba’alo’ob ku taasiko’ob utsil ti’ juntúul wáaj junjaats máako’ob ku ts’o’okole’ ku taasik k’aas ti’ tuláakal máak wáaj ti’ jump’éel jaatsil kajnáalilo’ob.

Le a’almajt’aano’obo’ yaan u jets’iko’ob chunt’aano’ob uti’al u je’ets’el u xuul u tojol kombil ba’alo’ob, ba’alo’ob wáaj náajmalo’ob ku yila’al k’a’ana’antako’ob uti’al u taak’inil nojlu’um wa uti’al u k’a’abetkuunsa’al tumen kaaj, bey xan uti’al u ya’ala’al bix kun nu’ukbesbil u t’o’oxol kombil ba’alo’ob, ba’alo’ob wa náajmalo’ob, uti’al ma’ u yantal chúumuktalilo’ob ma’ k’a’ana’antako’obi’ wáaj u chóok’ antal ba’al ku meentiko’ob u p’áatal ma’ u yantal ba’alo’ob k’a’abetkuunsbil, bey xan u na’aksa’al tojolilo’ob. Le a’almajt’aano’obo’ yaan u kanáantiko’ob le ajmaano’obo’ yéetel u meentiko’ob u nu’ukbesajilo’ob uti’al u ma’alob kanáanta’al le ba’ax k’a’abet ti’obo’.

Ma’ méek’tanti’alil le meyajo’ob ku meentik chéen le Noj jala’achil ti’ le nojk’a’ana’an ba’alo’oba’: túuxtbil ts’íib, náachkunsaj ts’íib yéetel náachkunsaj t’aan yéetel ts’íib; tuuno’ob juul u ka’aj yéetel u meenta’al u muuk’il nuclear; u pa’atuukulil yéetel u péets’meyajil le múuch’k’al ti’ u t’i’it’besajil sakléembalcháak ti’ nojlu’umilo’ bey xan le meyajtáankaajil ti’ u máansa’al yéetel u t’o’oxol u muuk’il u muuk’ sakléembalcháak bey xan u kaxta’al yéetel u jóok’sa’al u yiitstuun yéetel uláak’ t’abk’alakba’alo’ob yéetel le ba’ax ku ya’alik le u wakp’éel yéetel u wukp’éel xóot’ts’íibil le jatsts’íib 27o’ ti’ le noj a’almajt’aana’, sakléembalcháak yéetel le meyajilo’ob chíika’an jets’a’ano’ob ti’ le a’almajt’aano’obo’ ku jóok’sa’alo’ob tumen u Nojmola’ayil Nojlu’um. Ts’aaj ojéelalil yéetel satelite yéetel tsíimin k’áak’o’obe’ ba’alo’ob ku táanilkuunsa’al uti’al u jóok’ol táanil nojlu’um je’el bix jets’a’anil ti’ jatsts’íib 25 ti’ le Noj a’almajt’aana’; le Noj jala’achilo’ kéen u meyajt u nojbeelankilil tu yóok’lal le je’elo’obo’, yaan u kanáantik u kanáanil yéetel u tsikbe’enil Nojlu’um, yéetel kéen u ts’áaj ts’aat’aano’ob wáaj cha’abalilo’ob yaan u p’áatal ti’ wáaj yaan u jets’ik u béeytalil yóok’ol le bejilo’ob ti’ ts’áaj ojéelalil je’el bix jets’a’anil ti’ u a’almajt’aanilo’obo’.

Le Noj jala’achilo’ yaan u yantal ti’ múuch’jo’olpóopilo’ob yéetel kúuchil náajalmeyajilo’ob ku k’a’abettalo’ob ti’ uti’al u ma’alob meyajta’al le nojk’a’ana’an ba’alo’ob yaan ti’o’ yéetel ti’ le meyajilo’ob ku táanilkuunsa’alo’ob, tu’ux ku táakpajal tu juunal wáaj yéetel u mola’ayil kaaj wáaj yéetel mola’ay ma’ uti’al kaaji’, je’el bix jets’a’anil ti’ le A’almajt’aano’obo’.

Noj jala’achile’ yaan u yantal ti’ jump’éel U Noj Kúuchilil Taak’in yaan jáalk’abil ti’ uti’al u meentik u meyajo’ob yéetel u belankilil. Le ba’ax kun u táanilkuunso’ leti’ u yilik u jets’eknakil u béeytalil u maan u taak’in nojlu’um, yéetel lela’ ku mu’uk’a’ankuunsik u nojbelankilil yóok’ol u jóok’ol táanil nojlu’um le yaan u ka’aka’ajil ti’ le Noj jala’achilo’. Mix jump’éel jala’achile’ je’el u béeytal u ya’alik ti’ U Noj Kúuchilil Taak’in ka ts’áaj taak’inake’. Noj jala’achile’ yaan u yantal ti’ jump’éel k’uben meyajil ti’ kaaj u k’aaba’e’ U Nojlu'um T'áalk'abil Yiitstuun uti'al Jets'elnakil yéetel u Jóok'ol Táanil Kaaj U Mola’ayil Ts’aajtaak’inile’ (Institución Fiduciaria) U Noj Kúuchilil Taak’ine’, a’almajt’aan kun jets’ik bix kun u táanilkuuntil u k’amik, u tsolmeyajtik, yéetel bix kun u t’oxil u k’amtaak’in ku taal ti’ le kun ts’áabil ti’o’ yéetel ti’ Paaklank'axt'aan je’el bix u jets’ik u wukp’éel xóot’ts’íibil le jaatsts’íib 27 ti’ le Noj A’almajt’aana’, ma’ táan u táakbesa’al patano’obi’.

Ma’ méek’tanti’alil le meyajo’ob ku meentik chéen le Noj jala’achilo’, yéetel U Nojkúuchilil Taak’in ti’ nojk’a’ana’an ba’alo’ob ti’ u ts’alkúunta’al taak’in yéetel u jóok’sa’al taak’in. U Nojkúuchilil Taak’in, je’el bix jets’a’an ti’ le a’almajt’aano’obo’ yéetel u táakpajalil le jala’achilo’ob k’a’ana’antako’obo’, yaan u belbest’antik u jelpajalo’ob, bey xan u chúumuktalilo’ob yéetel meyajilo’ob taak’in, tumen yaan ti’ u béeytalil k’a’ana’an uti’al u belbest’antik yéetel u kanáantik le je’ela’. U belankilil U Nojkúuchilil Taak’ine’ u ka’aka’ajil le máako’ob ken u ts’áaj u Noj jala’achil Nojlu’umo’ yéetel u éejen u Mola’ayil Ajjest’ A’almajt’aano’ob wáaj Masabk’iin Mola’ayil, kéen k’a’ana’anchajak; le máako’ob ts’aba’ano’obo’ yaan u meyajtiko’ob u kuucho’ob ich le k’iinilo’ob kun xáantalo’obo’ yéetel je’el bix tsola’anilo’obe’ ka béeyak u meentiko’ob u meyajo’ob tu juunalo’ob; chéen je’el u béeytal u luk’sa’al u meyajo’obe’ tu yóok’olal nojsi’ipil yéetel ma’ táan u béeytal u yantal uláak’ meyaj ti’ob, kuuch wáaj túuxtmeyajil, ba’ale’ je’el u béeytal u meyajo’ob ti’ u jo’olpóopta’al U Mola’ayil Taak’in yéetel le ma’ bo’olilo’ob ti’ mola’ayo’ob ti’ ka’ansaj, ka’anal na’atil, miaatsil wa ti’ ts’áaj áantajil. Le máako’ob ku meyajtiko’ob u belankilil U Nojkúuchilil Taak’ine’, je’el u béeytal u almejen (sic DOF 20-08-1993) p’is óolta’alo’ob je’el bix jets’a’anil ti’ u jatsts’íibil 110 ti’ le Noj a’almajt’aana’.

U Nojpáajtalil Jala’achile’ yaan u yantal u Mola’ayilo’ob Ilik u Meyaj yéetel K’axmeyajnaja’an ti’ ba’alo’ob yaan u yil yéetel sakléembalcháak u k’aaba’e’ U Nojlu'um Mola'ayil T'abk'alakba'alo'ob yéetel U Mola'ay No'ojbesajil Muk'náalil, je’el bix u jets’ik le a’almajt’aano’obo’.

Ma’ méek’tanti’alil u múuch’kabilo’ob ajmeyajo’ob meenta’an uti’al u kanáantiko’ob le ba’ax k’a’abet ti’obo’ yéetel u múuch’kabilo’ob wáaj u mola’ayilo’ob u paaklan meyaj u meyajnáalil kombe’en ba’alo’ob, uti’al u kanáantiko’ob le ba’ax k’a’abet ti’obe’ wáaj ti’ tuláakal máak, u táats’ koniko’ob ti’ u k’íiwikil koonol táanxel nojlu’umil u kombe’en ba’alo’obil nojlu’um wáaj u meyajkúuchililo’ob chéen wa leti’ob ku taasiko’ob u ya’abil taak’in te’ tu’ux ku meyajta’alo’obo’ wa ma’ kombe’en ba’alo’ob ku jach k’a’abetchajalo’obi’, chéen wa le mola’ayo’ob ku kanáanta’alo’ob wáaj ku áantaj p’is óolta’al tumen u Jala’achil Nojlu’um wáaj ti’ le Péetlu’umo’obo’, yéetel u yáax ts’áajpáajtalil uti’al le je’ela’ ku ts’a’abal tumen Noj Mola'ay A'almajt'aanil te’ tu’ux k’a’abeto’. Le mola’ayilo’ob a’almajt’aano’, tu juunalo’ob wáaj yéetel u t’aanil Noj jala’ache’ je’el u béeytal u tseliko’ob le ts’áajpáajtalilo’ob meenta’ano’ob uti’al u beeta’al le múuch’kabilo’ob ku ya’ala’ala’, chéen wa bey u k’áatik ba’axo’ob k’a’ana’an ti’ kaajo’.

Ma’ xan méek’tanti’alil le béeytalilo’ob ku ts’a’abal junjaats k’iino’ob ti’ ajmeentajo’ob yéetel ti’ íits’atilo’ uti’al u meenta’al u meyajo’ob yéetel le ku ts’a’abal ti’ ka’analpatjo’olo’ob yéetel ti’ ma’alobkuunsajo’ob ti’ waba’ax uti’al u k’a’abetkuunsa’alo’ob chéen tumen máax patjo’olto’.

Noj jala’achil, yéetel u yáantaj a’almajt’aano’obe’, je’el u béeytal kéen k’a’abetchajak ti’ tuláakal máake’ u ts’aat’antik u ts’a’abal u meyaj táankaajilo’ob wáaj u jóok’sa’al, u k’a’abetkuunsa’al yéetel u jóok’sa’al utsil ti’ le ba’albalilo’ob yaan ti’ Nojlu’umo’, ba’ale’ ma’ táan u yokol ichil le je’elo’oba’ le ku jets’iko’obo’. Le a’almajt’aano’obo’ yaan u jets’iko’ob ba’ax yéetel bix kun kanáantbil u ts’a’abal tu beel u meyajilo’ob yéetel u k’a’abetkuunsa’al le ba’albailo’ob tumen kaajo’, yéetel ma’ táan u cha’iko’ob u mu’uch’ul ba’alo’ob ku k’atikuba’ob ti’ u beel ba’axo’ob k’a’abet ti’ kaaj.

U meyajta’al u jets’meyajil ba’alo’ob k’a’ana’an ti’ kaaje’ yaan u chíimpoltik le ba’alo’ob jets’a’ano’ob ti’ le Noj a’almajt’aano’ yéetel chéen je’el u béeytal u meenta’al yéetel a’almajt’aano’obe’.

Je’el u béeytal u ts’a’abal áantaj taak’ine’ uti’al meyajo’ob ku táanilkuunsa’alo’ob, chéen wáaj k’a’abet ti’ tuláakal máak, chéen ti’ junjaats k’iino’ob yéetel ma’ táan u taasik k’aas ti’ u taak’inil Nojlu’um. Noj jala’achile’ yaan u yilik u meyajta’al le áantaj taak’ino’ yéetel u p’isik le ba’axo’ob ku taasiko’.

Le noj jala’acho’ yaan u yantal ti’ jump’éel U Nojlu’um Mola’ayil Keetlan Koonol (Comisión Federal de Competencia Económica) yaan u p’áatal bey jump’éel jáalk’ab mola’aye’, yéetel u muuk’ u a’almajt’aanil yéetel u ba’albalil, u xuul u tuukulile’ u yilik u yúuchul jáalk’ab keetlamil yéetel múul táakpajlil, bey xan u kanáantik, u xak’alkaxantik yéetel u yilik ma’ u yantal méek’tanti’alil, u meenta’al méek’tanti’alil, u mu’uch’ul ba’alo’ob yéetel uláak’ xu’ulsajilo’ob ichil u ma’alob meyaj u k’íiwikil koonol, je’el bix u jets’ik le noj a’almajt’aan yéetel u a’almajt’aanilo’obo’. Le mola’aya’ yaan u yantal ti’ u nojbéeytalilo’ob uti’al u beetik tu beel u meyaj; ichil u meyaje’ ti’ yaan u beetik u ja’abal u bejil keetlamil yéetel múultáakpajlili’, u ts’a’abal u p’iis u meyajta’al u k’a’ana’an nu'ukulo’ob meyaj, yéetel u beetik u ju’ubul u mola’ayilo’ob meyaj, páajtalilo’ob, u ba’albalil kaaj wáaj u mola’ayilo’ob u máakilo’ob taak’in, je’el bix k’a’abete’ uti’al ma’ u yantal ba’alo’ob ch’enik keetlamil.

U Nojlu’um Mola’ayil Náachkunsajts’aaj Ojéelale’ jump’éel jáalk’ab mola’ay, yéetel u muuk’ u a’almajt’aanil yéetel u ba’albalil, u xuul u tuukulile’ u jóok’sik táanil tu beel, náachkunsajt’aan yéetel náachkunsajts’aaj ojéelalo’ob, je’el bix jets’a’anil ti’ le Noj A’almajt’aana’ yéetel ti’ u a’almajt’aanilo’ob. Uti’al le ba’alo’ob je’ela’, yaan u yantal tu k’ab u ts’áajik u p’iis, u k’a’ayta’al yéetel u yila’al u k’a’abetchajal, u jóok’sa’al utsil yéetel u meyajta’al u wóolt’ooxil sakléembalcháak, redes yéetel u meenta’al u meyajilo’ob náachkunsajt’aan yéetel náachkunsajts’aaj ojéelalo’ob, yéetel ookbalil ti’ meyajnáalkúuchil le ku meyajo’ bey xan le je’elekbalo’ yéetel uláak’ u k’a’ana’an nu'ukulilo’ob meyaj, yéetel u táan óolil le ba’ax jets’a’an tu jaatsts’íibil 6º yéetel 7º, ti’ le Noj a’almajt’aana’.

U Nojlu’um Mola’ayil Náachkunsajts’aaj Ojéelale’ leti’ xan u jala’achil ichil u páajtalil taak’inil ti’ u meyajil náachkunsajt’aan yéetel náachkunsajts’aaj ojéelalilo’ob, uti’al lela’ yaan u jets’meyajtik chéen le nojbéeytalil ku je’ets’el tumen le jaatsts’íiba’ yéetel le a’almajt’aano’ob uti’al le U Mola’ayil Nojlu’um ti’ u Páajtalil Taak’ino’ yéetel yaan u ts’áajik u p’iis táakpajlil yéetel keetkunajil ti’ le u k’íiwikilo’ob koonola’ yéetel u xuul u tuukulil u ja’abal u bejil keetlamil yéetel múultáakpajlil, yaan u ya’alik tak tu’ux kun náakal ich nojlu’um yéetel ich péetkaajil le ti’ u yóol iik’, ts’aaj páajtalil yéetel ti’ paaklan ti’alil, ku wóolmachtiko’ob ya’ab kúuchililo’ob ku ts’aaj ojéelalo’ob, ts’aaba’an ti’ob u páajtalil xan náachkunsajt’aan yéetel náachkunsajts’aaj ojéelal yéetel chéen ti’ jump’éel u k’íiwikil koonol jump’éelili’ tu’ux yaan, yéetele’ yaan u beetik u ju’ubul u mola’ayilo’ob meyaj, páajtalilo’ob wáaj je’en ba’ax k’a’abet uti’al u kanáantik u chíimpoolta’al le xu’ulsajilo’oba’, yéetel u yilik u beeta’al le ba’ax ku ya’alik le jaatsts’íib 6º yéetel 7º ti’ le noj A’almajt’aana’.

U meyaj le Mola’ayila’ u ts’áajik páajtalil, u lu’usik, bey xan u ts’áajik u páajtalil u ts’a’abal wáaj u k’e’exel u accionario péets’meyajil, u jo’olpóopta’al yéetel u meyajta’al mola’ayilo’ob yaan ba’al u yilo’ob yéetel u ts’a’abal u páajtalil u meyajta’al náachkunsajt’aan yéetel náachkunsajts’aaj ojéelal. Le mola’ayila’ yaan u yáax ts’áajik u yojéelt u No’ojk’abil le meyajo’oba’ ma’ili’ jets’ óolnake’, leti’e’ je’el u páajtal u ya’alik ba’ax ku tukultik yóok’olal bix yanile’. Le páajtalilo’ob kun ts’áabilo’ je’el u béeytal uti’al u yúuchul koonole’, uti’al kaaj, ma’ uti’al kaaji’ yéetel táankaajil, ichilo’obe’ ti’ yaan xan le múuch’kaajilo’ob yéetel le máasewáalo’obo’, yaan u ch’a’ik u muuk’ ba’ax ku tukultik u meyajtiko’ob, ti’ le chuunt’aano’ob jets’a’ano’ob ti’ u jaatsts’íibilo’ob 2º, 3º, 6º yéetel 7º ti’ le Noj a’almajt’aana’, le Mola’ayila’ yaan u jests’ik buka’aj u bo’olil le contraprestaciones tu yóok’olal u ts’a’abal le ts’aajpáajtalilo’obo’, bey xan u éejenta’al meyajo’ob yaan ba’al u yilo’ob yéetel le je’elo’oba’, ba’ale’ yáax k’a’abet u ya’alik ba’ax ku tukultik u Jala’achil Xokba’albalil, le ba’ax ku tukulta’al tu yóok’olal le ba’alo’ob je’el bix ku ya’alik le xóot’ts’íiba’ ma’ k’a’abeti’ yéetele’ k’a’abet u jóok’sa’al ma’ili’ máanak 30 k’iino’obe’, le kan máanak le buka’aj k’iino’obo’ le Mola’ayilo’ ku ch’a’aj óoltik u tak óoltik u meyajilo’ob k’a’abeto’.

U ts’aajpáajtalilo’ob le u wóolt’ooxil sakléembalcháako’, yaan u ts’a’abal yéetel k’a’aytajil ti’ kaaj, u tuukulile’ ka anak u ya’abtal múultáakpajali’, ka xan ila’ak ma’ u mu’uch’ul ba’alo’ob ka u kúulpachkíint ba’axo’ob k’a’abet ti’ kaaj yéetele’ ka kanáanta’ak ma’ u jach ko’ojtal tak kéen k’uchuk ti’ máax k’a’abet u k’uchul, mixjuntéen kun jets’bil máax ti’ kun ts’áabil u k’a’aytajil kaaj chéen tu yóok’olal u taak’in. Le ts’aajpáajtalilo’ob uti’al kaaj wáaj socialo’ mina’an u bo’olil, yéetele’ yaan u táats’ ts’a’abal je’el bix u je’ets’el tumen le a’almajt’aano’obo’, yéetel le bix kun beelankilmeyajtbilo’ k’a’abet ichil sáasmeyajil. Le u Nojlu’um Mola’ayil Náachkunsaj ts’aaj ojéelalo’ yaan u beetik jump’éel tsolts’íibil tu táan kaaj ti’ le ts’aajpáajtalilo’obo’. Le a’almajt’aano’obo’ yaan u jets’iko’ob u jach ma’alobil bix kun bo’olsi’ipiltbil uti’al u luk’sa’al le ts’aajpáajtalilo’, yéetel uláak’o’ob, ma’ u chíimpolta’al ts’okjets’t’aan ts’o’ok u je’ets’el ti’ wa yaan ba’alo’ob ku meenta’al yaan ba’al u yil yéetel méek’tanti’alil. Uti’al u luk’sa’al le ts’aajpáajtalilo’obo’ le Mola’ayila’ yaan u ya’alik ti’ u Noj Jala’achil Mexico, yóok’lal u beetik wa k’a’abet le ba’axo’ob yaan ti’ u páajtalil ti’o’, uti’al u kanáanta’al ka ch’a’aj óolta’ak le meyajkaajilo’.

U Nojlu’um Mola’ayil Náachkunsajts’aaj Ojéelale’ yaan u kanáantik ka anak ti’ Nojjala’ache’ le ts’aabilnáalilo’ob k’a’abet ti’ uti’al u meentik u meyajo’obo’.

U Mola’ayil Nojlu’um ti’ u Páajtalil Taak’in yéetel U Nojlu’um Mola’ayil Náachkunsajts’aaj Ojéelale’, yaan u yantal jáalk’abil ti’ob ti’ ba’ax kun u beeto’ob yéetel uti’al u meyajo’ob, ka’anal meyajil bey xan keetkunajil ichil u meyajo’ob; yéetel yaan u meyajo’ob je’el bix jets’a’anila’:

I. Yaan u jest’t’antik u ts’okt’aano’ob yéetel tuláakal jáalk’abil;

II. Yaan u xupik u taak’ino’ob yéetel jáalk’abil. U Noj Mola’ayil Pat A’almajt’aano’obe’ yaan u kanáantiko’ob ka anak ti’ob ts’aka’an taak’in uti’al u meentik u meyajo’ob ma’alob yéetel tu k’iinil.

III. Leti’ob kun jóok’sik u Ya’almajt’aanil u Tsolmeyajo’ob, ichil jump’éel múuch’tuukulil ti’ yéeytambal tumen u ya’abilo’ob;

IV. Je’el u páajtal u jóok’siko’ob a’almaj ts’olmeyajilo’ob píik’kabe’ ba’ale’ chéen uti’al u meenta’al meyajo’ob ichil le ba’alo’ob ku táakpajal ichil u meyajo’.

V. Le a’almajt’aano’obo’ yaan u kanáantiko’ob ichil tuláakal le mola’ayilo’obo’, u ja’atsal le jala’acho’ob meentik xak’alkaaxanil yéetel le ku kaxan nu'ukbesajil ichil u beelankilmeyajo’ob le ku meyajta’al bey p’is óolalilo’.

VI. U mola’ayilo’ob jala’ache’ k’a’abet u chíimpoltiko’ob u chuunt’aanilo’ob sáasmeyajil yéetel táakbesaj ts’áaj ojéelalil. Yaan u paaklan tsikbalo’ob múuch’kabil yéetel yaan u ch’a’iko’ob u t’aanil ba’axo’ob kun u meyajto’ob yéetel u ya’abil yéeyajil; u múuch’meyajo’ob, u ch’a’at’aano’ob yéetel u ts’ok jets’t’aano’ob, tuláakale’ táankaaj, ma’ beetbil beyo’ chéen wa bey ku ya’alik le a’almajt’aano’obo’.

VII. U píik’kab belbest’aanilo’ob, ba’alo’ob wáaj u tu’ubsajilo’ob le U Nojlu’um Mola’ayil Keetlam Koonol yéetel U Nojlu’um Mola’ayil Náachkunsajts’aaj Ojeláale’, je’el u páajtal u jelsutt’anta’al chéen ichil áantaj p'is óolal tu táan a'almajt'aano'obe’ yéetel ma’ táan u béeytal u jáawsa’al. Je’el u béeytale’ chéen wa ku ya’ala’al ti’ yaan u beetik jump’éel bo’ol, wa yaan u ju’ubul u mola’ayil meyaj, páajtalilo’ob, u ba’alba’alil kaaj wa acciones. Tumen U Nojlu’um Mola’ayil Keetlam Koonol, le ba’alo’ob je’ela’ yaan u beeta’al tak kéen táakmuk’ta’ak jump’éel áantaj p’is óolal wa bey k’a’ana’ano’. Uti’al u ts’okjets’t’anta’al jump’éel mola’ayil ku taalo’ob ti’ jump’éel beelankilmeyaje’, chéen je’el u béeytal u jelsutt’anta’al le ba’ax kun k’alik le p’is óolal tu yóok’olal jump’éel táats’máansajil jbeeta’ab ichil le ts’okjets’t’aano’ wáaj ichil le beelankil meyajo’, le píik’kab belbest’aanilo’ob meyajta’ab ka’alik u ts’okjets’t’anta’alo’ chéen je’el u béeytal u ba’atelt’anta’al ichil jump’éel áantaj p’is óolale’ tu yóok’olal le ts’okjets’t’aan ts’o’ok u yáax a’alchajalo’. Le áantaj p’is óolalo’obo’ chéen je’el u páajtal u yila’al tumen juntúul ajp’is óolale’ yéetel tumen u Kúuchilil p’is óolal jump’éelili’ u meyaj je’el bix u jets’ik le jaatsts’íib 94 ti’ le Noj A’almajt’aana’, Mixjuntéen je’el u béeytal u k’a’amal chéen ba’atel p’iis óolil wáaj ba’atel p’is óolil ku taal ti’ Noj A’almajt’aan ti’ ba’ax beeta’ab ich p’is óolale’.

VIII. U jo’olpóopilo’ob le mola’ayilo’oba’ yaan u ts’áajik k’aj óoltbil jump’éel tsolmeyajil ti’ ba’ax ken u beetej ichil jump’éel ja’ab yéetel yaan u ya’alik ba’axo’ob ts’o’ok u beetik óoxp’éel winalil tu táan U Nojpáajtalil Jala’achil yéetel tu táan u Nojpáajtalil u a’almajt’aanil México, yaan u táakpajalo’ob tu táan u Noj Mola’ayil Jets’ A’almajt’aano’ob ja’abilja’ab yéetel tu táan u Nojmúuch’ Mola’ayil México je’el bix u jets’ik u 93 jaatsts’íibil le Noj A’almajt’aana’ U Noj Jala’achil Méxicoe’ je’el u páajtal u k’áatik ti’ je’enmáakalmáak ti’ le Nojmola’ayilo’obo’ u táakpajal le jo’olpóopilo’ob tu táano’obo’;

IX. Le a’almajt’aano’obo’ yaan u táakmuk’tiko’ob le mola’ayilo’oba’ ka ookoko’ob ichil sáasmeyajil ti’ u chuunt’aanilo’ob jala’achil digital yéetel je’ek’abe’en datos.

X. U bo’olil le túuxtbilmeyajo’ k’a’abet u kéetel yéetel le ba’ax jets’a’an te’ jaatsts’íib 127 ti’ le Noj A’almajt’aana’.

XI. U túuxtbilmeyajilo’ob le mola’ayilo’obo’ je’el u páajtal u k’e’exelo’ob tu kuucho’ob tumen u ka’ ti’ óoxjaats ti’ le máakilo’ob yano’ob ti’ le u Noj Mola'ayil Jets’ A'almajt'aano'obo’.

XII. Jujump’éel mola’ayile’ yaan u yantal u ichile’ u Xak'alkananxuupil, le máax kun jo’olintiko’ yaan u ts’a’abal tumen u ka’ ti’ óoxjaats ti’ le máakilo’ob yano’ob ti’ le U Noj Mola'ayil Jets' A'almajt'aano'ob tu Nojlu'umil Méxicoo’, je’el bix u jets’ik le A’almajt’aano’obo’.

U mola’ayilo’ob jala’ache’, je’el bix leti’ le U Mola’ayil Nojlu’um ti’ U Nojlu’um Mola’ayil Keetlam Koonol yéetel le U Nojlu’um Mola’ayil Náachkunsajts’aaj ojéelalo’ yaan u meyajta’al tumen wuktúul túuxtbilmeyajo’ob ti’ yaan bey tak le túuxtbilmeyaj jo’olintiko’ yaan u tso’ololo’ob je’el bix ken u ya’alil u Noj Jala’achil u Lu’umil Méxicoe’ yéetel yaan u je’ets’el tumen U Noj Mola'ayil Jets’ A'almajt'aano'ob.

U jo’olpóopil jujump’éel ti’ le mola’ayilo’oba’ yaan u ts’a’abal tumen U Noj Mola'ayil Jets’ A'almajt'aano'ob ichil tuláakal le túuxtbilmeyajo’ob kun jóok’olo’, yaan u yéeya’al tumen u ka’ ti’ óoxjaats ti’ le máakilo’ob yano’obo’, uti’al meyaj kamp’éel ja’abi’, chéen juntéen je’el u béeytal u ka’ máane’. Lekéen ts’a’abak juntúul túuxtbilmeyaj ta’aytak u ts’o’okol u k’iinilo’ob u meyaje’, yaan u beetik u Jo’olpóopil chéen le k’iino’ob ku binetik u beetik u túuxtbilmeyajilo’.

Le túuxtbilmeyajo’obo’ k’a’abet ti’ob le ba’alo’ob ku k’áata’ala’:

I. Bey lu’unkabil sijnáal tu lu’umil Méxicoe’ yéetel yaan ti’ tuláakal u lu’unkab páajtalilo’ob bey xan u almejen páajtalilo’ob,

II. Maanal 35 ja’abo’ob ti’.

III. U yantal ma’alob tojkuxtalil ti’ yéetel k’a’abet ma’ ts’okt’anta’an tu yóok’olal si’ipilil taali’ ti’ u beetiki’ ka u beet u k’a’alal maanal junja’ab.

IV. Yaan u ju’unil ka’anal xook ti’

V. Meyajnaja’an kex óoxp’éel ja’ab yéetel tu jaajil u yóol ti’ ka’anal meyajilo’ob, meyaj táankaajil wáaj ti’ u meyajilo’ob ka’ansaj, k’a’abet jach yaan ba’ax u yilo’ob yéetel u meyajil taak’in, Náachkunsaj t'aan wa náachkunsaj ts’aaj ojéelal; je’el bix k’a’ana’ane’.

VI. U ye’esik je’el bix u jets’ik le A’almajt’aana’, jach u yojel bix k’a’abet u beetik u ka’anal meyajil u kuuch,

VII. Ma’ u meent u No’ojk’abil ti’ Noj jala’achili’,ma’ u meent u Xak’alkaxannáalil Nojlu’umi’, ma’ u meentmaj u Nojlu’um Jets’ A’almajt’aanili’,ma’ u meentmaj u Nojlu’um Pat A’almajt’aanili’, ma’ u meentmaj U Noj Jala’achil wáaj máakalmáak péetlu’umili’, wáaj ma’ u meentmaj u Jo’olpóopil Distrito Federal, ichil junja’ab ma’aili’ ts’a’abak u kuucho’.

VIII. Ti’ le U Nojlu’um Mola’ayil Keetlam Koonol, k’a’abet ma’ u meyajtmaj mix jump’éel kuuchil wáaj mayajil ti’ jo’olpóopil ichil u kúuchililo’ob náajal meyajil, ts’o’ok u beelankilmeyajta’al ichil ts’aajbo’olsi’ipilil ku beeta’al tumen le Mola’ayilo’. Ti’ u Nojlu’um Mola’ayil Náachkunsajts’aaj Ojéelale’ k’a’abet ma’ u meent mixjump’éel meyajil wáaj kuuchil ichil u ts’ook óoxp’éel ja’ab ti’ jo’olpóopil ichil le u Kúuchilo’ob Náajal Meyajil ts’aba’an u páajtalil koonol ti’ob wáaj m uti’al kaaji’ wáaj ti’ le ba’axo’ob yaan u yil yéetel u meyajo’ yéetel tu k’ab le Mola’ayil yaan u no’ojbesa’al u meyajo’.

Le Ajtúuxtbilmeyajo’obo’ ma’ táan u béeytal u beetiko’ob uláak’ meyaj, meyajil, wáaj túuxbilmeyajil ti’ kaaj wáaj ma’ ti’ kaaji’, ichil le je’elo’oba’ ma’ táan u yokol ts’áaj xooki’, ma’ táan u béeytal u yojéeltik ba’alo’ob táats’ wáaj ma’ táats’i’, je’el bix u jets’ik le a’almajt’aano’obo’, yéetele’ yaan u p’áatalo’ob tu k’ab u jets’meyajil ka’aka’ajilo’ob je’el bix u jets’ik le u kamp’éel xóot’ts’íib ti’ le Noj a’almajt’aana’ yéetel ti’ Almejen P’is óolil. Le a’almajt’aano’obo’ yaan u no’ojbesiko’ob u jejeláasilo’ob bix le túuxtbilmeyajo’obo’, je’el u páajtal u nats’ikuba’ob uti’al u yiliko’ob ba’ax k’a’abet u meyajtiko’ob yéetel máako’ob ku táan óoltiko’ob ba’axo’ob k’a’ana’an ti’ le máaxo’ob ku no’ojbesaj taak’ino’obo’.

Le túuxtbilmeyajo’obo’ bolomp’éel ja’abo’ob kun u meent u meyajo’ob yéetel mixbik’in je’el u páajtal u ka’ameyajtiko’ob le kuuchilo’. Wa táan u binetik juntúul túuxtbilmeyaje’, yaan u yila’al máax kun ts’áabili’, je’el bix u jets’ik le jaatsts’íiba’ yéetel u tuukulile’ ka ts’o’oksa’ak tumen le máak kun jelts’áabilo’.

Le máaxo’ob ku tukulta’al u ts’a’abalo’ob u meent u túuxtbilmeyajilo’obo’, yaan u láaj chúukbesiko’ob le ba’alo’ob ku k’áata’al ti’ob ti’ le xookolo’ob yaan ka’analo’, tu táan jump’éel u Mola’ayil P’ismeyajil (Comité de Evaluación) tu’ux táakpaja’an u Jo’olpóopilo’ob u Kúuchilil u Taak’in México (Banco de México), U Nojlu’um Mola’ayil uti’al u P’i’isil Ts’aajxook (Instituto Nacional para la Evaluación de la Educación) yéetel Nojlu’um Mola’ay Tsolxokik Kuxtal Yéetel Kúuchilo’ob (Instituto Nacional de Estadística y Geografía).Uti’al le meyajil je’ela’ le u Mola’ayil P’ismeyajilo’ yaan u much’ikuba’ob meyaj mantats’ kéen u binet juntúul Ajtúuxtbilmeyaj, yaan u jéets’meyaj yéetel u ya’abil yéeybalil, u Jo’olpóopile’ leti’ le máax ts’o’ok u asab úuchtal anak u kuuch ti’ tuláakalo’obo’ je’en máakalmáak mola’ayil u taal ti’ le ku táakpajlo’obo’.

Le Mola’ayilo’ yaan u jóok’sik jump’éel Páayt’aan ich kaaj uti’al u kaxta’al máax kun meyajtik le kuuch ku binetik u yuumilo’. Yaan u yilik wa chuka’an ba’ax ku káata’al tumen la jaatsts’íibila’ ti’ le máaxo’ob taak u meyajtiko’, le máaxo’ob kun chúukbesiko’ yaan u meenta’al jump’éel p’ismeyajil ti’ob yóok’olal le meyaj taak u beetiko’; le belankilmeyajo’ k’a’abet u beeta’al yéetel sáasmeyajil, ts’aaj ojéelalil yéetel jump’éel ya’abkach múultáakpajlil.

Uti’al u beeta’al le p’ismeyajil ti’ ba’ax u yojelo’obo’, le u Mola’ayil P’ismeyajilo’ yaan u ch’a’ óoltik ba’ax ku ya’alik u jach p’íitile’ ka’ap’éel u Mola’ayilo’ob Ka’anal Xookil yéetel yaan u beetik meyajilo’ob jach ma’alobtak yóok’ol u meyajil.

U Mola’ayil P’ismeyajile’, tu yóok’olal juntúul ajkuuch ku binetike’, yaan u túuxtik ti’ le Noj Jala’achilo’ jump’éel u tsolts’íibk’aaba’il yéetel u k’aaba’ kex óoxtúul wáaj tak jo’otúul máako’ob taak u meyajtiko’ob, leti’ le máaxo’ob máans yéetel jach ka’anal jóok’iko’ob ti’ le p’ismeyajil úucho’. Wa ma’ chúukpaj le máaxo’ob taak u meyajtiko’obo’ yaan u jóok’sa’al jump’éel túumben páayt’aan, le Noj Ja’ala’acho’ leti’ kun yéeyik ichil le máako’ob taak u meyajtiko’obo’, le báaxalkuucho’ kan u yéeyo’ yaan u túuxtik ti’ U Noj Mola’ayil Jets’ A’almajt’aano’ob uti’al u ka’a jaajkúunajil.

Le ka’a jaajkúunajilo’ yaan u beeta’al tumen u ka’ ti’ óoxjaats’ ti’ u máakilo’ob yaan te’ tu Noj Mola’ayil Jets’ A’almajt’aano’obo’, chéen 30 k’iino’ob yaan uti’al u beeta’al ku káajal u xo’okol lekéen beeta’ak le ts’áaj k’aj óolalilo’, wáaj tu k’iinilo’ob u je’elel U Noj Mola’ayil Jets’ A’almajt’aano’obe’ yaan u páayt’anta’alo’ob tumen le Masabk’iin Mola’ayilo’, wa ma’ éejenta’ab le báaxalkuuch ts’a’ab k’aj óoltbil tumen le Noj Ja’ala’acho’, U Noj Jala’achil Nojlu’ume’ yaan u meentik jump’éel túumben ts’aaj k’aj óolalil, je’el bix u jets’ik le xóot’ts’íib ts’o’ok u máana’. Le beelankilmeyajila’ yaan u beeta’al le jaytéen k’a’abete’, wa ma’ éejenta’ab wajáaytéeni’, bey kun úuchulo’ tak kéen chíimpoolta’ak chéen juntúul máax taak u meyajtik le kuuchil tumen U Mola’ayil P’ismeyajilo’, le máax kun p’áatalo’ tats’ leti’ Tuláakal u meyajilo’ob beelankil yéeyajil yéetel u ts’a’abal le túuxtbilmeyajo’obo’ ma’ táan u béeytal u ba’atéelta’al.

Tuláakal le meyajil ku beeta’al ichil u nu’ukbesajil uti’al u yéeya’al yéetel u ts’a’abal u k’aaba’ le meyajnáalil Comisionadoso’ ma’ táan u béeytal u k’áat k’exbiltal.