El zapoteco de la planicie costera, variante del zapoteco y parte de la familia lingüística del Oto-mangue, es hablado por 66,893 personas ubicadas en el estado de Oaxaca, en los municipios ...

GUI’CHI’RO’ BIA’RA RIAPA’ XQUENDA CA BINNI NABEZÁ NDAANI’ GUIDXI RO’ ZAGUITA (MEXICU)

Gui’ chi’ ro’ bia’ ni gucua’ lugui’ chi’ ro’ xti’ Guidxi ro’ lu5 xi beu febrero iza 1917
Ra bidxaa diidxa’ ne gucua’ lu DOF 27-05-2015

Diidxa’ lá Nirudo’

Diidxa’ lá’ I

Ca guenda ni napa binni guidxi ne ni Rapa laa

Ndaga 21. Ca xaique rugaani donda ne ca dxu’ si nga zanda guyuubi xtuuba’ donda, ne laaca la?, zuca’ diaga ca’ ne zunicaniná ca binni ni biete niru do’ ca.

Ni zanda gudxiiba’ donda ique tuuxa ti chu’ ndaani’ liidxi guiiba’ nga?, ca xaique rugaani donda ne laaca nga guni dxiiña’ ti gaca ni. Diidxa’ ro’ bia’ si nga zanda guini’ paraa nga zanda guni tutiisí binni dxiiña’ ti quiiba’ donda ique tuuxa ti chu’ ndaani’ liidxi guiiba’.

Ra quiiba’ donda ique tuuxa, ne bia’ dxi gata ca ni la?, ca binni ni runi xiiña’ justicia nga cuaqui ni.

Ca xaique runi xhiiña’ justicia la?, zani’ ca’ xi zanda guni ca binni ni ma bichee lu na diidxa’ ro’ bia’, casi pa bia’ nga quiixe cabe ti guilaa cabe, ne pa co’ la?, guiu cabe ndaani’ liidxi guiiba’ bia’ chonna late gande xhoopa’ xigaaba dxi, o laca guya’ cabe xi dxiiña’ gunica’, casi gaca ne ca guidxi o gusia ca guidxi; paaxa ni caguiiba’ donda’ ique que?, que quiixe ni gulaqui’ cabe quiixe que la?, zadxaa ni quiixe, ne zugu’ cabe laa, ndaani’ liidxi guiiba’, bia’ chonna te chií nuu xhoopa xigaaba’ dxi.

Pa ca binni ni caguiiba’ donda ique ca, runi dxiiña’ rañaa la?, que zanda di, ucaacabe laabe quiixe be jma de bia’ riaxa be ti dxi.

Ca ni runi dxiiña’ raña la?, que zanda di uquiixe cabe laa, jma de ti dxi dxiiña’ xti’.

Ti gudxiiba’ ca xaique rugaani donda ca, donda ique tuuxa la?, naquiiñe guya cabe xi ná diidxa’ ro’ bia’ ti guni cabe ni.

Ti ganda uca diaga ca xaique ruzuhua lu xtiidxa’ binni ca, xtiidxa’ ca binni ni runi dxiiña’ ndaani’ yoo ra riguiiba’ donda ique binni, xti’ guidxi ro’ ni cadi xti’ (zaguita) Mexicu la?, niru doo naquiiñe guya cabe xtiidxa’ ca xaique ro’ ni ruzuhua lu xtiidxa’ binni xiiñi’ (zaguita) Mexcu, ti guni cabe ni.

Guirá’ ca guenda riapa’ binni la?, ca xaique ro’ ne ca xaique huiini xti’ guidxi nga guni ca dxiiña’ casi; cadi gaca ti guenda naxoo, guyuubi ca xtuuba’ donda’, ne saananda cabe ca dxiiña’ ri’ ti gaca ni jneza, ne guirá’ dxiiña’ ni ruluiná, diidxa’ ro’ bia’ gaca’ ne ni ná gui’chi’ bia’ ri’. Guirá’ ca dxiiña’ ni guni ca binni ni runi xiiña’ justicia la?, napa ca’ xi guni ca’, ca dxiiña’ ca jneza, naya do’, ne guenda biaani’, ne cadi ganiná cabe tobi ne xtobi co’, ti guiapa’ ca guenda xti’ binni ni ca lu gui’chi’ ro’ bia’ ri’.

Ca binni ni runi dxiiña’ xti’ justicia la?, zuni ca xiiña ca’ jneza ne guenda biaani’, ne zacaneca’ tutiisi binni. Ca binni ni runi xiiña’ ca xaique ruzuhua’ lu xtiidxa’ binni ne ca xaique rugaani donda la?, zacaca’ tobisi ti gunica’ dxiiña’ ne gapaca’ guidxi, ti cadi chu’ xiixa guenda naxoo, ne chinanda cabe ca diidxa’ ni ca xaguete ri’:

a) Ra guya’ cabe tu zanda chu’ lu ca dxiiña’ xti’ cabe, ra guiziidi’ ca binni ni chigapa binni guidxi ti cadi chu’ xiixa guenda naxoo. Ra gaca ca dxiiña’ ri la?, napa xi guya’ ca xaique guidxi ro’ ne guidxi huiini xti’ zaguita (mexicu), gaca xquidxica naya ne cadi chu’ xiixa guenda naxoo.

b) Ca gui’chi’ ni ica xi guirá’ guenda guti’ ma uca ndani guidxi, xti’ ca yoo ra riapa’ xquenda binni. Nin ti binni que zanda di chu’ ndaani’ ca yoo ra riapa’ xquenda binni sin ica laa, lu gui’chi’ xticabe.

c) Ca dxiiña’ ni gaca ti ma cadi chu’ ru’ jma guenda naxoo.

d) Naquiiñe guihuini paraa nga zanda gacane binni yoo lacabe ra guyuubi cabe donda, ne paraa nga zanda gacanecabe guidxela xtuuba’ ni, ne zaqueca xcaadxi yoo ni raca dxiiña’ ndaani ti cadi chu’ ru’ jma guenda naxoo.

e) Ca bidxichi ni rudii xaique guidxi ro’ zaguita (mexicu) la?, zeeda ndani lu ná ca xaique xti’ cada guidxi ro’ ne ca guidxi huiini ca, ti ganda gaca ca guenda riapa’ binni jneza.