GUI’CHI’RO’ BIA’RA RIAPA’ XQUENDA CA BINNI NABEZÁ NDAANI’ GUIDXI RO’ ZAGUITA (MEXICU)
Gui’ chi’ ro’ bia’ ni gucua’ lugui’ chi’ ro’ xti’ Guidxi ro’ lu5 xi beu febrero iza 1917
Ra bidxaa diidxa’ ne gucua’ lu DOF 27-05-2015
Diidxa’ lá Nirudo’
Diidxa’ lá’ I
Ca guenda ni napa binni guidxi ne ni Rapa laa
Ndaga 6º. Ca guenda rini’ ni racalaadxi’ que zanda di gutayoo cabe laa pur ngasi, huaxa pa guini’be o guzeetebe xiixa de tutiisi binni, pa guni’be xiixa donda, o pa gunibe xiixa yaya ndaani xiixa neeza; pa gacaladxi tuuxa guidxigute xiixa diidxa’ pa que ñuu ladxi ni la?, napa xi chinanda casi na lu diidxa’ ro’ bia’. Pa gaacaladxinu gannanu xiixa la?, xaique xti’ quiidxi ro’ nga gabi laanu xi cayaca.
Guirá’ xixe binni napa xi che guziidi’ sá’ ne quite tapu’dxu’ ti cadi guizaca xiixa lu ladxido’.
Guidxiro’ naquiñe gu’ya’ ne sá’ nanda gaca ca dxiiña’ ri’ huaxa naquiñe chinanda cabe lu ca diidxa’ bia’ ni runi dxiiña’ de cani cani’ rari’.
Ti gueda gaca ca guirá’ ni ná lu ndaga ri la? napa xi gaca cani ca xaguete’ ri’:
A. Pa gacaladxi binni guidxi ganna xi cayaca ndaani xquidxi la?, ca xaique ro’ xti’ ca guidxi ro’ ne ca guidxi huiini liibilisaane guidxi ro’ zaguita (mexicu) ca la? zuni cabe xhiña’ cabe ca dxiiña’ ri’ ndaani’ xquidxi cabe huaxa zacani casi ná ca diidxa’ ni ca xaguete ri’:
I. Guirá’ xixe diidxa’ ni ucaa tutiisi’ xaique, guca be xaique huiini o xaique ro’ ne ca diidxa’ pacaa ni gapá tutiica binni la? tutisi binni guidxi zanda gu’ya’ cani ne zanda guiapa cani chupa chonna gubidxa si pa zaca naquiele gacani huaxa pa gacani zaca la? napani xi chinandani casi ná lu ca diidxa’ bia’ ca. Ra gacala’dxi’ cabe guiene cabe ca diidxa’ ri’ la? napa cabe xi gucheche cabe ni. Guirá xaique ni guni xiixa dxiiña’ la? napa cabe xi gucaa cabe guiracani lu gui’chi, o xi dxiiña’ runi cabe, huaxa ma diidxa’ bia’ guini’ xi diidxa’ nga zanda guica ne ni co’ ne pa gucaa cabe xiixa la? zucaa diidxa’ ro’ bia’ ca laacabe guxha cabeni.
II. Ca gui’chi’ ra ca laa binni ne ca xcaadxi diidxa’ ni gului xquenda nabaani xtobi la?, ziapa cani casi na lu diidxa’ ro’ bia’ ri’ ne laani nga zanda guliu ni bia’ ra ganda ti’.
III. Tutiisi binni zanda guinaaba’ diidxa’ pur ca xqui’chi’ sin guini’ xi chi guni ne ni.
IV. Ziuu xtale neza ne dxiiña’ ni gului’ binni xi zanda gunica ti gu’ya’ca’ xi ca dxiiña’ cayuni ca xaique xtinu ne cani cayuni ca yoo ni que riqueñe xtipa xti’ guidxi ro’ ti ganda guni xhiña’ huaxa gui’chi’ ro’ bia’ ri’ guini’ xi modo gaca cani.
V. Guirá’ binni napa xide gapa xqui’chi’ ne gunini nacubi ne sin usiadxa ca gaxti’ de ni racalaadxi ca gunica’, ne ca dxiiña’ ni raca ne binni, ne ucaani lu guiiba’ ni rabi cabe computadora ti zaca ganda iquiiñe binni ca ni ne zaca zanna binni xi cayunine cabe ca xpidxichi guidxi ne ti xiixa ni gului’ laacabe xi zanda guni cabe ti ganda gului’ cabe xi guirá’ dxiiña’ ma bi’ni’ cabe pacaa ni gulee ndu cabe.
VI. Diidxa’ ro’ bia’ nga quiixhe pa bia’ ti nga bidxichi’ zanda icaa binni ne gabica guidxi pa bia’ nga bidxichi cudii caaca binni guidxi.
VII. Ne pa qui gusiene cabe laanu jneza decani caquiiñenu gannanu la?, zusaba ná diidxa’ ro’ bia’ laacabe.
VIII. Zapa guidxi ro’ ti yoo ro’ ni que zaquiñe’ xpidxichi xtobi ti ganda guni xhiiña’ ne laca guiruti’ zucaa ridxi laa o gabi cabe laa xi dxiiña’ zanda guni pabia’ bidxichi zanda guiquiñe guidxi ne laca napa xide gapa ra guica lá binni guidxi ti que chu’ tulaa chigundachi’ xi napa xtobi, ti zaca naá diidxa’ bia’ gacani.
Yoor o’ ni cani’ can daga diidxa’ ri’ la? napani xi chinandani casi ná ca diidxa’ ni rapa ca gui’chi’ ra rica lá’ ne xi guirá’ napa binniguidxi huaxa nirudo’ napa xi chinandani casi ná ca diidxa’ bia’ ni guini’ Yoo ro’ ra ria’ diidxa’ bia’ que, ti zaca ganda guia’ chahui’ ca diidxa’ ni gusiene ca binni ni chiguni dxiiña’ ri’.
Yoo ro’ ri’ laca zanda gu’ya’ cabe de ca dxiiña’ ni raca ra riapa’ ca gui’chi ra ca lá ne ni napa binni guidxi jmá’ pa ca xaique ni ruzuhuaa lu xtiidxa’ binni guidxi nga chi guiapa cani napa ca’ laca ca yoo ro’ ni laasi runi xhiiña’ sin que chu’ tulaa gabi laa xi chi guni, ca partidu politicu, ne ra raiapa xpidxichi binni guidxi ne laca ca binni guidxi ni napa tienda ro’ o ca binni guidxi si jmá’ pa xhiiña’ guidxi ro’ cayuni cabe, huaxa cani qué ziapa ca xquichi nga ca xaique ni runi ndaani’ yoo ro’ ra rireexia guirá’ diidxa’ bia’ ne donda xti’ guidxi ro’, huaxa ca dxiiña’ ne ca guichi’ ri’ la? chonna xaique ni runi dxiiña’ ndaani’ yoo ro’ ra ria’ diidxa’ bia’ nga gu’ya’ guiapa cani. Ne laca napa cabe xi gu’ya’ cabe de ca dxiiña’ ni gueda guniná’ xquenda nazaca xti’ binni guidxi, diiña’ ni gueda guni ca yoo ro’ ni runi xhiiña’ xtubi laasi que ne zanda ca nuuca’ ndaani’ guidxi ro’ ne ndaani’ ca guidxi huiini.
Yoo ri la zanda gu’ya’ gu’ya’ ca dxiiña’ de ra guihuini pa xneza guca ndaani’ guidxi ro’ huaxa nirudo’ naquiñe’ gusenda cabe ti gui’chi’ ra guini’ cabe caquiñe’ cabe gu’ya’ xi cazaca ne ca dxiiña’ ri’.
Diidxa’ bia’ guini’ xi diidxa’ zanda guiapa’ ne ni co’.
Ca diidxa’ ni cuee’ ndu’ ca yoo’ ro’ ri la? guiruti’ napa xi gucaalu cani ti napa xide gaca cani. Binni ni ruzuhuaa lu xtiidxa’ guidxi ro’ nga zanda guinaba gu’ya’ xi bizacane ca diidxa’ ni cayuniná ca guenda nazaca xti’ binni guidxi o xti’ guidxi ro’.
Yoo ro’ ni cani’ ca diidxa’ ri’ la gadxe binni nga runi dxiiña’ ndaani’ ni. Ra guibi’ ca xaique ri la? npa cabe xi guinabadiidxa’ cabe binni guidxi tulaa zanda ne laca chupa chonna de ca binni ni ruzuhuaa’ lu xtiidxa’ binni guidxi nga guini’ tulaa zanda gacani ti zaca ganda gaca chu’ xtobi guni dxiiña’ ra má’ biree tuuxa que, ti zaca ná diidxa’ bia’ gacani. Ra guibi binni ri la? Xaique ro’ xti’ guidxi ro’ zaguita (mexicu) nga cuaqui’ chií gubidxa ti ganda gacani. Ne pa lu chií gubidxa de gulii cabe binni ni guiaana guni dxiiña’ que xaique ro’ guidxi ma que guini xiixa la? ma ngue guiaana guni dxiiña’ que.
Ne pa xaique ro’ guidxi guini cadi binni di que guiaana guni dxiiña’que la? ca xaiqe ni ruzuhuaa lu xtiidxa’ binni guidxi cuee ti’ guichi’ ra guini’ cabidxi binni ni gacala’dxi’ guni dxiiña’ que huaxa rari’ napa xi gacani ne xttiidxa’ ca xhupa xhonna de ca binni ni nuu cayuya’ gaca ca dxiiña’ ne zaca zanda gaca ca diidxa’ ni ná ca ndaaga diidxa’ ni ca luguia ri’.
Ca binni ni guiaana guini ca dxiiña’ ri la? zandaa cabe lu ca dxiiña’ ca gadxe iza huaxa naquiñe guni cabe ni ná lu ca ndaa I, II, IV, V ne VI xti’ ndaga 95 xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’, ne laca que zandadi’ guni cabe xti ‘ dxiiña’ ni zanda guni c aba nga gusiidi cabe o ra gacane xiixa yoo ro’ ni racne binni guidxi ne pa gacala’dxi’ cabe cuee cabe ca binni ri la ¿ napa cabe xi chinanda cabe cani ná lu ca diidxa’ Lá’ Guidapa xti’ Gui’chi’ ro’ bia’ ri’ ne laca zanda quiba donda ique cabe.
Ra gaca ca dxiiña’ ri la? napa xi gusisacabe xhiiña’ ca gunaa.
Xaique ni guianna ndaani’ ca dxiiña’ ri la? zabi cabe laaca’ nezalu guira binni qué zadini naga’chi’ lu chonna iza nga napa xi gacani, ne laca zanda guibi cabe xti bieque ne cada iza nga napabe xi gusendabe ti gui’chi’ ra guini’be xi guirá’ dxiiña’ ma bi’ni’ be ndi’ la? napa be xi gusendabeni ra nuu ca xaique ni ruzuhuaa lu xtiidxa’ binni guidxi ne ruzá’ diidxa’ bia’ ne napa xi gacani casi ná ca diidxa’ bia’.
Yoo ro’ ri’ la napa xi gapani chii binni ni gu’ya’ ne zá’ nanda gunini xhiiña’ ni xneza, laacabe la? chopa chonna de ca xaique ni ruzuhuaa lu xtiidxa’ binni guidxi ne rucaa diidxa’ bia’ nga guini’ tulaa zanda guiaana guni ca dxiiña’ ri’. Diidxa’ bia’ nga guini’ xi neza chinanda ca xaique ri ti ganda cui cabe ca binni ri’. Cada iza napa xi guidxaa ca ca binni ni jmá nayoxho’ ni nuu cayuni ca dxiiña’ ri’ pa chu’ tulaa cui laacabe guiaana cae guni dxiiña’ ca la? zanda ru’.
Diidxa’ bi’a guini’ xi donda guiba ique ca binni ri’ pa laaca’ que gunica’ xhiiña’ca’ xneza.
Guirá’ xixe xaique ne binni runi xhiiña’ guidxi la? napa cabe xi gacanecabe gaca dxiiña’ ri’ xneza ne nayado’.
Guirá xixe xaique la? napa cabe xi gacanecabe ca yoo ro’ ri’ ne ca xpinni ti ganda guni cabe dxiiña’ xneza.
Yoo ro’ xti’ guidxi ro’ zaguita (mexicu) ni rului’ ne rutopa ca pabia’ binni nabani ndaani’ guidxilayú, napa cabe xi guindisa cabe guirá gui’chi’ ni bitopane cabe pabia’ binni guidxi nabani ne nabeza ndaani guidxi ro’ ri’, lca ngueca guni xcaadxi yoo ro’ ni runi casi ca dxiiña’ ri’ la? laca napa cabe xi gului’ cabe ca dxiiña’ ri’ xaique guidxi ro’ mexicu.
B. De ca dxiiña’ ni raca de ca ni rizaabi’ diidxa’ lu bi ne biaani’ zahui:
I. Guidxi ro’ nga guini’ xi modo gueda gaca ca dxiiña’ ri’ n xi modo gana gului’ cabe binni de ca dxiiña’ ri’.
II. Ca dxiiña’ ri’ napa xi gacani para guirá’ xixe binni guidxi ti guidxi ro’ napa xi gu’ya’ gacani xneza ne nayado’ ra gu’yacabe chu’ xtale binni gudxiilu guni xhiiña’ ne ra chu’ binni gu’yani’ ti cadi para chupa chonna si ni ne zaca que zacaná di’ xquenda nazaca xti’ cabe.
III. Ra gusuhuini cabe guirá ni cayaca ndaani’ guidxi la? napa cabe guzuhuini cabeni para guirá’ xixe binni ti cadi para chupa chonna si ni ne laca napa cabe xi guini’ cabe de ca guenda nuu xpiaani xti guidxi ro’, n era gusiidi’ cabe guirá’ guenda nachahui’ xti’ guidxi ro’ ti zaca chinanda cabe casi ná lun daga 3º xti’ Gui’chi’ ro’ bia’ ri’.
IV. Que zandadi’ gutiidi’ cabe ca diidxa’ ni guche lu binni guidxi napa xi gata ti neza ni guini’ xi modo gaca ca dxiiña’ ca ti zaca que gacaná di’ guirá’ ca guenda naxa xti’ ca diidxa’ ni cadi’di’ lu bi que ne cani cadi’di’ lu ca biaani’ zahui que.
V. Diidxa’ ro’ bia’ nga cuaqui’ ti yoo ro’ ni gu’ya’ gaca ca dxiiña’’ de guenda rizaabi’ diidxa’ lu bi ne cani guihuini lu biaani’ zahui laani nga gu’yani gaca ca dxiiña’ ri’ xneza ne yado’ ti qué guinabini bidxichi binni, ti zaca ganda gaca ca dxiiña’ ca nayado’ ne zaca zisiidi’ cabe ca xacuidi ca xi guirá’ guenda nazaca ti guidxi, ne laca zaziidi’ca de guirá’ guenda ne xpia’ xti’ guidxi ra guihini guisaca xtiidxa’ guirá’ gunaa casi ca risaca xtiidxa’ guirá’ nguiu, ne laca napa cabe xi guzuhuini cabe de cani cayaca ndaani’ ca xcaadxi guidxi ro’ ne xi guirá’ nga ná xpiaani guirá’ binni ni nabeza ndaani’ gudxilayú.
Yoo ro’ ri’ laca zapani ca dxi binni ni zá’ nanda gaca dxiiña’ ri’ xneza. Ga’ binni nga chu’ guni dxiiña’ ri’, ca binni ri la? chupa chonna ca xaique ni ruzuhuaa lu xtiidxa’ binni nga cui’ laacabe ne pa cadi cayuni cabe dxiiña’ la? xcaadxi xaique ni riaana’ runi dxiiña’ que nga cui’ laacabe. Ca dxiiña’ zaca cani lu cada guiropa ti cada iza nga zadxaacabe huaxa ni jmá’ nayoxho nga guidxaa huaxa pa ca xaique ni ruzuhuaa tlu xtiidxa’ binni guidxi cui’ laacabe xti bieque la? zanda guiaana cabe lu ca dxiiña’ que.
Binni ni gaca xaique xti’ ca dxiiña’ ri la? ca xaique ni ruzuhuaa lu xtiidxa’ binni ne rucaa diidxa’ bia’ lu gui’chi’ periodicu nga cui laacabe ne xhupa xhonna de ca xaique ni ruzuhuaa lu xtiidxa’ binni guidxi ne ruca diidxa’ bia’ nga cui laacabe, laacabe laabe zandaabe gayu’ iza lu dxiiña’ ri’ ne laca zanda cui’ ca binni ri laacabe xtibieque ne pa gacala’dxi’ cabe guchaacabe ca binni ri’ la? napa xide guchaaga xtiidxa’ ca xaique ni ruzuhuaa lu xtiidxa’ binni guidxi ca xti bieque ti ganda guidxaabe.
Xaique ri la? napabe xi gusendabe ti gui’chi ra nuu ca xaique ni ruzuhuaa lu xtiidxa’ binni gudxi que xi dxiiña’ nga bi’ni’be huaxa napa xi gacani lu cada iza, huaxa zaca nabaqui’ diidxa’ bia’ gacani.
VI. Diidxa’ ro’ bia’ cuaqui’ ca guenda ni gacane ca binni ni runi dxiiña’ de guenda rini’ ne rului’ xiixa ni cayaca, ne ca ni runi cabe, ne ca neza ni gapa laacabe.