U Yáax Jo’Olts’Íibil

U Yáax Péets’el

Ti’ U Páajtalilo’Ob Wíinik Yéetel U Ya’Almajkanáanilo’Ob

U 6 Jatsts’íibil. Chéen tu yóok’olal u ts’a’abal k’aj óoltbil tuukulo’obe’, ma’ unaj u meenta’al mixjump’éel p’is óol wáaj tsolmeyaj xak’alkaxani’, le je’elo’ jets’elnak wa tumen ku loobiltik k’ambe’en kuxtal, u kuxtal uláak’ máako’ob wáaj u páajtalil uláak’ máako’ob, bey xan wa ku taasik si’ipilil wáaj ka u péek óolt u jets’ óolal kaaj; u páajtalil u núuka’al t’aane’ yaan u meenta’al je’el bix u je’ets’el tumen le a’almajt’aano’. U páajtalil nu’ukbest’aane’ yaan u kanáanta’al tumen le Mola’ay Nojpáajtalilo’.

Tuláakal máak yaan u páajtalil ti’ u k’aj óoltik jejeláas nu’ukbest’aan jach tu súutukil, bey xan ka u kaxt, ka u k’am yéetel ka u k’i’itbes tuláakal u jejeláasil nu’ukbest’aan yéetel tuukulo’ob ti’ je’el ba’axak nu’ukulil ts’áaj ojéelale’.

Mola’ay Nojpáajtalil kun táan óoltik u páajtalil máak uti’al ka u k’aj óolt u ka’analnu’ukulilo’ob ts’áaj ojéelal, bey xan ti’ u meyajilo’ob náachkunsajt’aan yéetel náachkunsajts’áaj ojéelalo’ob, páak’te’ yéetel le séebkunajtúuxt ojéelal yéetel le interneto’. Uti’al le je’elo’, Mola’ay Nojpáajtalil kun jets’ik bix kun máak’antbil le keetlam meyaj ka’alikil u ts’a’abalo’obo’.

Uti’al ka méek’nak’ta’ak le ba’ax ku tso’olol te’ jatsts’íiba’, yaan u ch’a’ óolta’al le ba’axo’oba’:

A. Uti’al ka jets’meyajta’ak u páajtalil u k’aj óolta’al le nu’ukbest’aano’, le Nojlu’um, le Péetlu’umo’ob yéetel le Distrito Federalo’, tak tu’ux ku k’uchul u páajtalilo’obe’, yaan u beelankuunta’alo’ob tumen le chuunt’aan yéetel le tojbe’ent’aano’oba’:

I. Tuláakal le nu’ukbest’aan yaan tu k’ab je’el máakalmáak mola’ay ti’ U Nojpáajtalilo’ob Jala’achil, A’almajt’aanil yéetel P’is Óolale’ (Poderes Ejecutivo, Legislativo y Judicial), jáalk’ab mola’ayo’ob, almejen mola’ayo’ob, kúuchilo’ob tsolmeyajtik u taak’in máak yéetel u t’áalk’ub kaaj, bey xan ti’ je’el máaxak wíinik, mola’ay wáaj u múuch’kabil meyajnáalo’ob ku k’amiko’ob yéetel ku jets’meyajtiko’ob u taak’in kaaj wáaj ku beetiko’ob jala’ach meyaj tu méek’tampáajtalil nojlu’umil, péetlu’umil yéetel méek’tankaajile’, ku ch’a’ óolta’al bey uti’al tuláakal máake’ yéetel chéen ku béeytal u mukulta’al wajayp’éel k’iin tu yóok’olal u k’a’abetil ti’ kaaj yéetel u kanáambalil nojlu’um, je’el bix kun jets’bil tumen le a’almajt’aano’obo’. Uti’al u na’ata’al le páajtalila’ k’a’abet u máan táanil u chuunt’aanil ts’áaj ojéelalil. Le máax wáaj le mola’ay yaan u kuch óolalo’obo’ k’a’ana’an u molts’íibtiko’ob tuláakal ba’ax ku taalbal ti’ u jets’meyajtik u nojbéeytalil, u páajtalil wáaj u nojbiilalo’ob, a’alamajt’aan kun jets’ik ti’ jach ba’axo’ob kun béeytal u k’a’amal tu’ux ku ya’ala’al mina’an le nu’ukbest’aano’.

II. Le nu’ukbest’aan yaan ba’ax u yil yéetel u kuxtal máak yéetel u chíikulilo’ob wíinike’, yaan u kanáanta’alo’ob je’el bix kun jets’bil tumen le a’almajt’aano’obo’, páak’te’ yéetel u jumpáayba’alo’obil.

III. Tuláakal máak, kex ma’ u ya’alik ba’axten u k’áat wáaj u yoksaj óoltik ba’ax u biilal ti’e’, ku béeytal u táakpajal xma’ bo’olil ti’ le táankaaj nu’ukbest’aano’, ti’ u chíikulilo’ob u wíinikil wáaj ka utskíinta’ak le je’elo’oba’.

IV. Yaan u je’ets’el bix kun béeytal u k’aj óolta’al le jáalk’ab nu’ukbest’aan yéetel ti’ le u tsolbeelankilo’ob xak’altajilo’, le je’elo’obo’ yaan u meenta’al tu táan le jáalk’ab mola’ayo’ob ka’anal yéetel ket óol u meyajo’ob ku je’ets’el tumen le Noj A’almajt’aana’.

V. Le máax wáaj le mola’ay yaan u kuch óolalo’obo’ k’a’ana’an u líik’sik u ju’uno’ob ti’ túumben tsolmeyaj ta’akumbáajilo’ob yéetel u ts’áajiko’ob k’aj óoltbil ti’ le u nu’ukulilo’ob túuxt’aan yano’obo’, le chúuka’an yéetel le túumben nu’ukbest’aan tu yóok’olal bix úuchik u jets’meyajtik u taak’in kaaj yéetel le chíikbesajilo’ob ku cha’ik u ts’a’abal k’aj óoltbil bix úuchik u beetik u xuultuukulo’ob yéetel ba’axo’ob kun taal tu paacho’ob.

VI. A’almajt’aano’ob kun jets’ik bix k’a’ana’an u ts’a’abal ojéeltbil tu táan kaaj le nu’ukbest’aan yaan ba’ax u yil yéetel le u taak’in kaaj ku k’u’ubul ti’ wíiniko’ob wáaj ti’ molayo’ob tumen le máako’ob wáaj le mola’ayo’ob yaan u kuch óolalo’obo’.

VII. U tséelta’al le belbest’aano’ob yaan ba’ax u yilo’ob yéetel u k’aj óolta’al le táankaj nu’ukbest’aano’ yaan u bo’olkuchta’al je’el bix kun jets’bil tumen le a’almajt’aano’obo’.

VIII. Ti’ le Nojlu’umo’ yaan u yantal jump’éel jáalkab mola’ay, ka’anal, keet yéetel múuch’ u ka’aj, yaan u muuk’ u ya’almajt’aanil yéetel u ba’albalilo’ob, jach yaan xan ka’anal jáalk’abil ti’, kaxan áantajil, u páajtalil uti’al ka u ch’a’ u t’aanil tu yóok’olal bix kun u jets’meyajtil u taak’in yéetel u jets’ik u nu’ukbes mola’ayil, tumen leti’ kun táan óoltik ka chíimpolta’ak u páajtalil u k’aj óolta’al le táankaaj nu’ukbest’aano’ yéetel ka kanáanta’ak le u chíikulilo’ob wíinik yaan tu k’ab le máak wáaj le mola’ay yaan u kuch óolalo’ob je’el bix u je’ets’el tumen le a’almajt’aano’.

Le jáalk’ab mola’ay ku xmáanchi’ita’al te’ jatsaba’, yaan u beelankuunta’al u meyaj tumen le a’almajt’aan yaan ba’ax u yil yéetel u sáasmeyajil yéetel u k’aj óolta’al le táankaaj nu’ukbest’aano’, bey xan ka kanáanta’ak le u chíikulilo’ob wíinik yaan tu k’ab le máak wáaj mola’ay yaan u kuch óolalo’obo’, je’el bix u je’ets’el tumen le chuun a’almajt’aan kun u jóok’s U Múuch’ Mola’ayil México uti’al ka u jets’ u tojbe’ent’aanilo’ob, u píik’kab chuunt’aanilo’ob yéetel u tsolbeelankilo’ob uti’al ka jets’meyajta’ak le páajtalila’.

Ka’alikil u meyaje’ yaan u beelankuunta’al tumen u chuunt’aanilo’ob jaajkunajil, toj a’almajil, jáalk’abil, keetkunajil, ma’alobmeyajil, tojtuukulil, ka’analmeyajil, sáasmeyajil yéetel ts’áaj ojéelalil.

Le táan óolal mola’ayo’ yaan u páajtalil ti’ u k’aj óoltik le ba’almeyajo’ob yaan ba’ax u yil yéetel u k’aj óolta’al le táankaaj nu’ukbest’aano’ yéetel ka kanáanta’ak le u chíikulilo’ob wíinik yaan tu k’ab je’el máakalmáak mola’ay ti’ U Nojpáajtalilo’ob Jala’achil, A’almajt’aanil yéetel P’is Óolale’, jáalk’ab mola’ayo’ob, almejen mola’ayo’ob, kúuchilo’ob tsolmeyajtik u taak’in máak yéetel u t’áalk’ub kaaj, bey xan ti’ je’el máaxak wíinik, mola’ay wáaj u múuch’kabil meyajnáalo’ob ku k’amiko’ob yéetel ku jets’meyajtiko’ob u taak’in kaaj wáaj ku beetiko’ob jala’ach meyaj tu méek’tampáajtalil nojlu’umil; le je’elo’ jumpáay ti’ le méek’tampáajtal ba’almeyajo’ob ku lúubul tu k’ab U Xuul Noj Kúuchilil P'is Óolal way Méxicoe’ (Suprema Corte de Justicia de la Nación), tumen wa bey ka úuchuko’ jump’éel u mola’ayil óoxtúul ka’anal p’is óolal kun kaxtik nu’ukbesajil. Yaan xan u k’aj óoltik le áantaj nu’ukulo’ob kun k’a’abetkuuntbil tumen le bo’olmola’ayo’ob tu yóok’olal u jets’t’aanilo’ob le u jáalk’ab ka’anal mola’ayilo’ob le péetlu’umo’ob yéetel le Distrito Federal tu’ux ku je’ets’el u ta’akbesajil, u mukulbe’ent’aanil, u mina’anil wáaj u kúulpachkuunajil le nu’ukbest’aano’, je’el bix u je’ets’el tumen le a’almajt’aano’.

Le nojlu’um táan óolal mola’ayo’, tumen bey unaj wáaj ku k’áata’al je’el bix unaj tumen le péetlu’um wáaj le Distrito Federal táan óolal mola’ayo’, ku béeytal u k’aj óoltik le xak’al áantaj nu’ukulo’ob chéen tu yóok’olal u jach k’a’abetil yéetel u nojbiilal u ka’ajilo’obo’.

A’almajt’aan kun jets’ik le nu’ukbest’aan kun tukultbil bey ta’akbe’en wáaj mukulbe’enile’.

U jets’t’aanilo’ob le táan óolal mola’ayo’ ku k’a’abetkuunsik u k’a’alal máak, jach jets’elnak yéetel mix táan u jelbesa’alo’ob wa uti’al le máak wáaj le mola’ay yaan u kuch óolalo’obo’. Le A’almaj Múuch’tambalnáal ti’ le Noj Jala’achilo’ (Consejero Jurídico del Gobierno) ku béeytal u k’a’abetkuunsik jump’éel xak’al áantaj nu’ukul tu táan U Xuul Noj Kúuchilil P'is Óolal way México je’el bix u je’ets’el tumen le a’almajt’aano’, chéen wa tumen le jets’t’aano’obo’ ku béeytal u péek óoltik u kanáambalil nojlu’um je’el bix u tso’olol tumen le a’almajt’aan yaan ba’ax u yil yéetelo’.

Te’ táan óolal mola’ayo’ ku táakpajal wuktúul túuxtbilmeyaji’. Uti’al ka a’ala’ak máaxo’obe’, U Mola’ayil Jets’ A’almajt’aano’ob, bey ts’o’ok u yáax beeta’al jump’éel k’áatchi’ ti’ u ts’e’ets’ekil kaaj, ka’alikil u yu’ubik u túuxt’aan le múuch’kab almejenilo’obo’, yéetel u yéeybal u ka’ajaats ti’ u yóoxjaats le máax táakpaja’ano’obo’, ku ya’alik u k’aaba’ le túuxtbilmeyaj unaj u k’amik le kuuch mina’an u yuumilo’, ka’alikil u ch’a’ óolta’al le tsolbeelankil jets’a’an te’ a’almajt’aano’. Le je’elo’ ku béeytal u k’áasta’al tumen U Noj Jala’achil México (Presidente de la República) ichil 10 u p’éelel k’iinmeyaj. Wa tumen U Noj Jala’achil México ma’ u ya’alik mixba’al tu yóok’olal te’ ichil le jets’k’iino’, le máax kun a’albil u k’aaba’ tumen le U Mola’ayil Jets’ A’almajt’aano’obo’ (Senado de la República), leti’ kun máan u k’am u kuuch túuxtbilmeyaj.

Wa tumen U Noj Jala’achil México ku k’áastik le k’aaba’ kun a’albilo’, le U Mola’ayil Jets’ A’almajt’aano’obo’ yaan u ts’áajik jump’éel túumben k’aaba’, je’el bix u tso’olol te’ xóot’ts’íib ts’o’ok u máano’, ba’ale’ yéetel u yéeybal u yóoxjaats ti’ u jo’ojaats le máax táakpaja’ano’obo’. Wa tumen ka k’áasta’ak le uláak’ k’aaba’o’, U Mola’ayil Jets’ A’almajt’aano’ob, je’el bix u tso’olol te’ xóot’ts’íib ts’o’ok u máano’, yéetel u yéeybal u yóoxjaats ti’ u jo’ojaats le máax táakpaja’ano’obo’, leti’ kun ts’áajik le túuxtbilmeyaj kun k’amik le kuuch mina’an u yuumilo’.

Le túuxtbilmeyajo’obo’ wukp’éel ja’ab kun xáantal tu kuucho’ob yéetel k’a’ana’an u chíimpoltiko’ob le ba’axo’ob jets’a’an te’ tu I, II, IV, V yéetel te’ tu VI jatsabil le u 95 jatsts’íibil le Noj A’almajt’aana’, ku ts’o’okole’ mix táan u béeytal u yantal ti’ob uláak’ meyaj, kuuch wáaj túuxtmeyajil, le je’elo’ ma’ jets’elnak ti’ le mina’an u bo’olilo’ob te’ ka’ansajxook, te’ ka’analna’at wáaj te’ áantaj mola’ayo’obo’; chéen ku béeytal u k’e’exelo’ob je’el bix u je’ets’el te’ tu Kamp’éel Jo’olts’íibil le Noj A’almajt’aana’ yéetel ku béeytal u almejen p’is óolta’alo’ob.

Ka’alikil u kaxta’al u yuumilo’ob le táan óolal mola’ayo’, unaj u kanáanta’al u keetil wíinik.

Le jo’olpóop túuxtbilmeyajo’ yaan u ts’a’abal tumen u yéet túuxtbilmeyajo’ob, ich mukulbe’en yéeybalil, uti’al jump’éel jatsk’iinmeyaj óoxp’éel ja’ab u súutukil, yéetel u páajtalil u ka’ yéeya’al uti’al uláak’ jatsk’iinmeyaj keet u súutukil; yaan u yantal u kuch óolalil u ts’áajik k’aj óoltbil jump’éel ja’abmanja’ab tsolmeyaj tu táan U Mola’ayil Jets’ A’almajt’aano’ob (Senado), te’ k’iin yéetel je’el bix kun jets’bil tumen le a’almajt’aano’.

Le táan óolal mola’ayo’ yaan u yantal ti’ jump’éel U Múuch’tambalil K’áatchi’il (Consejo Consultivo), tu’ux kun táakpajal 10 u túulul múuch’tambalnáal kun téetbilo’ob yéetel u yéeybal u ka’ajaats ti’ u yóoxjaats le máax táakpaja’ano’ob te’ tu Mola’ayil Jets’ A’almajt’aano’obo’. A’almajt’aan kun jets’ik le tsolbeelankilo’ob kun ch’a’ óoltbil uti’al ka u ts’áaj k’aj óoltbil u túuxt’aanilo’ob le Mola’ayo’. Ja’abmanja’ab kun k’exbil tu kuuch le ka’atúul múuch’tambalnáal jach ch’ija’ano’obo’, ba’ale’ ku béeytal u túuxt’anta’al u k’aaba’ob yéetel ka je’ets’eko’ob uti’al uláak’ jatsk’iinmeyaj.

A’almajt’aan kun jets’ik le séebkunaj tsolbeejilo’ob ku béeytal u kúunch’intik le táan óolal mola’ay uti’al ka u tojtáan u chíimpolta’al le u jets’t’aanilo’obo’.

Tuláakal jala’ach yéetel meyajnáal kaajile’, yaan u kuch óolalil ti’ob u múul áantajo’ob yéetel le táan óolal mola’ayo’, bey xan yéetel le máax táakpaja’ano’obo’, uti’al ka jóok’ok tu jach beel le u meyajo’obo’.

Le táan óolal mola’ayo’ yaan u k’axmeyajtik le ba’axo’ob kun u beeto’, yéetel le Nojlu’um mola’ay xak’alkaxano’, yéetel le ka’anal mola’ay yaan ba’ax u yil yéetel le ta’akumbáajilo’obo’, yéetel le mola’ay no’ojbesik u k’a’amal, u tsolts’íibta’al yéetel u ts’a’abal k’aj óoltbil le tsolxokobil yéetel le tsolkúuchilil nu’ukbest’aano’, bey xan yéetel u táan óolal mola’ayil le péetlu’umo’ob yéetel le Distrito Federalo’, yéetel u tuukulil ka mu’uk’a’ankuunsa’ak bix u ts’a’abal k’aj óoltbil u xuptaak’inil le Mola’ay Nojpáajtalilo’.

B. Tu yóok’olal náachkunsajt’aan yéetel náachkunsajts’áaj ojéelalo’ob:

I. Mola’ay Nojpáajtalil kun táan óoltik ti’ le kajnáalo’obo’, ka táakpajako’ob ti’ u múuch’kabil nu’ukbest’aan yéetel k’aj óolalil, yéetel u almejentuukulil wóol táakbesajil ti’ u túumben kuxtalil ts’íib, yéetel ba’axo’ob kun chukpachtbil ja’abmanja’ab yéetel láalaj wakp’éel ja’ab.

II. Le náachkunsajts’áaj ojéelalo’obo’ ba’alo’ob k’a’ana’an ti’ tuláakal máak, le beetike’ le Mola’ay Nojpajtalilo’ yaan u táan óoltik ka ts’a’abako’ob tu beel ich keetlamil, ma’alobil, jejeláasil, wóol yóok’olkaabil, paaklantsáaytajil, múuch’táakpajalil, ch’a’ajo’olil, jáalk’ab táakpajalil yéetel xma’ k’áatbesajil chéen bey u taalbalo’obo’.

III. Le náachkunsajt’aano’ jump’éel ba’al k’a’ana’an ti’ tuláakal máak, le beetike’ le Mola’ay Nojpáajtalilo’ yaan u táan óoltik ka ts’a’abak tu beel ich keetlamil yéetel ma’alobil, ka’alikil u ts’áajik u yáantajilo’ob le meyajtsil ti’ tuláakal le kaajo’, ka’alikil u kanáantik u jejeláasilil yéetel u jaajilil le nu’ukbest’aano’, bey xan ka u kux óolt u noj óolalilo’ob le nojlu’um ch’i’ibalilo’, ka’alikil u yáantaj uti’al ka beetchajak le ba’axo’ob jets’a’an te’ tu 3 jatsts’íibil le Noj A’almajt’aana’.

IV. Ku we’et’el u máansa’al le ts’áaj ojéelalil wáaj le k’a’aytuukul ku ts’a’abal k’aj óoltbil bey nu’ukbest’aan wáaj péektsilt’aane’; yaan u je’ets’el bix kun beelankuuntbil u ba’almajilo’ob yéetel bix kun k’áatmantbil le ba’axo’ob k’a’abet uti’al ka máansa’ak tu táan kaajo’, páak’te’ yéetel le ba’axo’ob yaan u yil yéetel u ka’aka’ajil le ts’áabilnáalo’ob tu yóok’olal le nu’ukbest’aan kun máansbil tu k’aaba’ uláak’ máako’obo’, ka’alikil ma’ u loobiltik u jáalk’abil t’aan yéetel ts’áaj k’aj óolal.

V. A’almajt’aan kun jets’ik jump’éel péetlu’um mola’ay kaaj yaan u ka’anal jáalk’abil, u yojel u meyaj, ku jets’t’aan yéetel ku kaxan áantajil, le je’elo’ yaan u yilik u ts’áajik ich xma’ náajalil le náachkunsajt’aano’, yéetel u tuukulil ka tojtáan óolta’ak u táakpajal u jach ya’abil máak te’ tu láalaj péetlu’umilo’ob le Nojlu’uma’, ti’ le ba’almajilo’ob ku táakmuk’tiko’ob le nojlu’um táakbesajilo’, u kaansa’al xook, meyajtsilil yéetel lu’unkabilil, keetkuxtal ichil xch’uupo’ob yéetel jxiibo’ob, u ts’a’abal k’aj óoltbil nu’ukbest’aan jach je’el bixo’, tu tojtuukulil, tu súutukil yéetel tu jaajil tu yóok’olal ba’ax ku yúuchul way nojlu’um yéetel táanxel nojlu’umil, yéetel u ts’áajik u súutukil u k’aj óolta’al ba’axo’ob ku meyajta’al tumen uláak’ máako’ob, bey xan ti’ le u chíikulta’al u jejeláasil yéetel u ya’abilil tuukul yéetel t’aan mu’uk’a’ankuunsiko’ob u yéeybal kuxtal le kaajo’.

Le mola’ay kaajo’ yaan u yantal ti’ jump’éel U Múuch’tambalil Lu’unkabil (Consejo Ciudadano) yéetel u tuukulil ka u tojtáan u jáalk’abilil yéetel jump’éel u almejentuukulil ts’íib jach je’el bixo’ yéetel toj u tuukulil. Ti’ kun táakpajal bolontúul nojbe’en múuch’tambalnáal kun téetbilo’ob ka’alikil u ch’a’ óolta’al jump’éel nonoj k’áatchi’ tu táankaaj yéetel u yéeybal u ka’ajaats ti’ u yóoxjaats le máax táakpaja’ano’ob te’ tu Mola’ayil le Jets’ A’almajt’aano’obo’, wáaj lekéen u je’elsubáaje’, te’ Masabk’iin Mola’ayo’. Le múuch’tambalnáalo’obo’ ich p’aatlampaachilil kun u meyajt u kuucho’ob, le beetik ja’abmanja’ab kun k’exbil tu kuuch le ka’atúul jach ch’ija’ano’obo’, ba’ale’ ku béeytal u je’ets’elo’ob tumen U Mola’ayil Jets’ A’almajt’aano’ob uti’al uláak’ jatsk’iinmeyaj.

U Jo’olpóopil (Presidente) le mola’ay kaajo’ yaan u ts’a’abal, ka’alikil u yu’uba’al u túuxt’aan U Noj Jala’achil México, yéetel u yéeybal u ka’ajaats ti’ u yóoxjaats le máax táakpaja’ano’ob te’ tu Mola’ayil le Jets’ A’almajt’aano’obo’, wáaj lekéen u je’elsubáaje’, te’ Masabk’iin Mola’ayo’; jo’op’éel ja’ab kun xáantal tu kuuch, ba’ale’ ku béeytal u ka’ ts’a’abal uti’al jump’éel túumben jatsk’iinmeyaj chéen uláak’ juntéen, yéetel chéen ku béeytal u k’e’exel tumen U Mola’ayil le Jets’ A’almajt’aano’obo’, láayli’ yéetel u ya’abilil le yéeybalo’.

U Jo’olpóopil le mola’ayo’ ja’abmanja’ab kun u ts’áaj k’aj óoltbil ti’ U Nojpáajtalilo’ob Jala’achil yéetel A’almajt’aanil ti’ México jump’éel u tsolts’íibil meyajo’ob; uti’al le je’elo’ yaan u táakpajal tu táan U Múuch’ Mola’ayil México (Cámaras del Congreso) je’el bix kun jets’bil tumen le a’almajt’aano’obo’.

VI. A’almajt’aan kun jets’ik u páajtalil le máaxo’ob kun k’a’abetkuunsik le náachkunsajts’áaj ojéelalo’obo’, le máaxo’ob kun k’amiko’, bey xan u nu’ukulilo’ob uti’al ka kanáanta’ako’ob.