El zapoteco de la planicie costera, variante del zapoteco y parte de la familia lingüística del Oto-mangue, es hablado por 66,893 personas ubicadas en el estado de Oaxaca, en los municipios ...

GUI’CHI’RO’ BIA’RA RIAPA’ XQUENDA CA BINNI NABEZÁ NDAANI’ GUIDXI RO’ ZAGUITA (MEXICU)

Gui’ chi’ ro’ bia’ ni gucua’ lugui’ chi’ ro’ xti’ Guidxi ro’ lu5 xi beu febrero iza 1917
Ra bidxaa diidxa’ ne gucua’ lu DOF 27-05-2015

Diidxa’ lá Nirudo’

Diidxa’ lá’ I

Ca guenda ni napa binni guidxi ne ni Rapa laa

Ndaga 3º. Guirá’ binni napa xide guiziidi’ gun’da’ ne gucaa lu gui’chi’. Xaique xti’ guidxi ro zaguita (mexicu), ne guirá’ guidxi zunica’ dxiiña’ ti guiluxeca’ ne guiree caca’. Ca guenda riziidi’ ri la?, napa xide guiziidi’ guirá’ xixe xcudi ne ni huniisi cani.

Ca guenda rusiidi’ ni napa guidxi ro’, zaguita (mexicu) la?, napa xi guiziidi’ binni ca ni jneza ne nayaguie’, ¿ne lu ca guenda rusiidi’ ri la? napa xi guiziidi’ binni ganaxhii xquidxi ne guidagulisaaca’ binni de xti’ guidxi, ne cadi chu’ dindendeneca’ xti guidxi tisi cadi nuu xiixa jneza.

Guidxi ro’ nga gu’ya’ gaca ca dxiiña’ xti’ guenda riziidi’ jneza ti zaca chu’ jmá xiixa’ ni gusiidine cabe ca xcuidi sicarú ne laca napa xi de gu’ya’ cabe guidagulisaa ca binni rusiidi’ xcuidi ca xneza, laca naquiñe chu’ xtale xiixa ni gusiidi’ ca xcuidi ca, laca naquiñe guiziidi’ ca binni rusiidi’ ca xcuidica gu’nda’ ne gucaaca’ jmá ti zaca ganda gusiidi’ cabe xneza ne nayado’.

I. Ca guenda riapa’ ni riete lu ndaga 24 xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’ ra ná de que ca binni ni rinanda intiisi yu’du’ la?, zaa chinandaca’ ne guriti zabee ni laaca’, huaxa ne ca guenda riziidi’ xti’ ca yu’du’ ri la?, guiruti zaanda gusiidi’ ni ndaani’ yoo ra riziidi’ ca xcuidi gui’chi’.

II. Ca guenda rini’ ni gusiene ca guenda rusiidi’ binni ucaa ne gun’da’ gui’chi’ la?, napa xi chinanda ni lu ca guenda ni nanna jma , ti zaaca jma zaziidi’ binni guchaa, ne ziu xpiaani ne guiruti’ zaguite laa.

Ne jmaru si:

a) Zanda guini’ guirá’ ni racalaadxi’, ne guenda rini’ ni raca la’dxi ca la?, que zaaca di ni casi ná ti xaique diidxa’ bia’ ne que zaca di ni casi ni ná ti politicu, huaxa zaca ni ti guidxi naya, ne zacaneni gapa binni bidxichi, ne zabeezaca’ jma nayeche’;

b) Xtipe’ guidxiro’ nga gacani, ¬ti – que ziuu guenda ridinde ne guiruti’ zuni xtini– zacaneni guidxela guirá’ ca guenda nana ni cadi’di’ binni guidxi, ne ni maca rudii xlayú binni guidxi nga gacane laa pacaa ni maca napa binni nga gacane laa, gudxiilu binni guidxi cadi gacaná ne guixa’ lu guenda ribi binni guidxi, ne binni nga guyubi bidxichi ni ganda guibanine ca lisaa xtica’, cadi zabezadica’ gudiicabeni laaca, ne laca naquiñe gu’ya’ca’ guirooba ne cadi gati’ ca guenda ne xpia’ca’;

c) Zacaneni lu xquenda nabaani binni, ti zaaca gusirooba ni lu guenda riziidi xtica’, ne ca ni nabeeza ndani guidxi ro’ zaguita (mexicu) la?, zanaxhii saaca’, ne zaca guirá’ gunaa ne nguiu zadagulisaaca’ ne zasaca xtiidxa’ca biaca biaca.

d) Napa xi gacani xneza ne nayado’, ti zaca jmá zaziidi’ cabe ne jmá zaguuni xpiaani cabe lu ca guenda riziidi’ ca;

III. Ti ganda gaca ni ná lu guiropa’ ndaga de lu ndaa II xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’ la? xaique ro’ guidxi zaguita(mexicu), nga quixhe modo zanda gaca gui’chi’ ni chi gusiene ca gunaa ne nguiu ni chi guiziidi’ guca ne gu’nda’, guiluxeca’ ne guiree caaca’, ca dxiiña’ ri la? zacani guidubi naca ndaani’ guidxi zaguita (mexicu). Ne huaxa ra gaca ca dxiiña’ ri la? xaique ro’ xti’ guidxi ro’ zaguita(mexicu) la? naquiiñepe gu’ya’ cabe xtiidxa’ ca xaique guidxi huiini ni liibilisaane zaguita (mexicu) ne xcaadxi guidxi ni nuu ndaani’ guidxi ro’ ri’, ne laca naquiñe guihuini xtiidxa’ ca binni ni racane chu’ jmá’ guenda riziidi’ ne guenda rucaa, laca zaqueca chu’nu ca jñaa ne bixhooze ca xcuidi ri’ laca zaqueca guihuini xtiidxa’ ca nguiu ne gunaa ni rusiidi’ xcuidi gu’nda’ ne gucaa huaxa naquiñe gacani casi ná lu ca diidxa’ bia’. Ra guidxaa pacaa chu’ tulaa gacala’dxi’ gaca xaique xiixa yoo biaani’ pacaa guicaa xiixa guenda ni rudii guidxi ro’ binni gaca la? naquiñe chu’cabe lu xiixa guenda ruguubia’ xpiaani’ binni ti ganda gaca cabe ni ti zaca zahuini pa ganda gaca cabeni. Diidxa’ ro’ bia’ nga gu’ya’ xi neza gata ca diidxa’ ni chiduubia’ ca binni ni gacala’dxi’ guicaa xiixa de ca guenda ni gudii diidxa’ ro’ bia’ ni ruya’ gaca xhiiña’ guenda riziidi’ xneza, huaxa ra gaca ca dxiiña’ ne diidxa’ ri la? guidxi ro’ bia’ napa xi chinanda casi ná lu ca diidxa’ ni rapa ca guenda nazaca xti’ ca binni ni rusiidi’ xcuidi gucaa ne gu’nda’ ti zaca que zacaná di’ ca guenda nazaca xti’ cabe ti laca cani lu gui’chi’ ro’ bia’ ri’. Pa ca diidxa’ bia’ ri’ cadi guini’ guicaa cabe xiixa ni gusirooba’ lu xpidxichi cabe la? que zacadini. Ca diidxa’ ni biete rari’ la? que zacadini zaca para ca yoo ro’ ni cayete lu ndaa VII xti’ ndaga ri’;

IV. Guirá’ guenda rusiidi’ binni ucaa ne gun’da’ la?, que ziaxa di’ nin ti de gaayu’.

V. Ne jmaru’ si ra gaca ca dxiiña’ ni gusiidi’ binni ucaa ne gu’nda’ bia’ tiisi ne guiree caaca’, ti ganda gaca cani ca lu niru do’ diidxa’ ra ruzulu ra rini’ de guenda riziidi’ binni, xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’ la?, guidxi ro’ zaguita (mexicu) zuluini tutiisi binni xinga guenda rundaa ne guenda rucaa, ne zuyuubini ca dxiiña’ ni jma sicarú ni guiziidi ca binni nabeza ndaanini, ne zacane ni lu ca guenda ni jma nanna ti guiziidi’ binni jma ne laaca zacaneni guiasa ne guirooba ca guenda ne xpia’ ca binni nabeeza ndaanini.

VI. Ca binni ni rusiidi’ binni ucaa ne gun’da, ni cadi runi xiiña’ xaique guidxi la?, zanda guisiidica’ ca xcuidi modo guiale ladxi’ ca’. Huaxa cadi guiree cue cabe de lu ni na lu gui’chi’ bia’ ri’, guidxi’ ro’ zaguita (mexicu) la?, zanda gudii ti gui’chi’ ca binni ni gunduuxe ne pa que gunica’ jneza la?, laaca laani gaxha ni gui’chi’ que laa. Ca binni ni rusiidi’ binni ucaa ne gun’da’ ni cadi runi xiiña’ xaique guidxi la? napa xi gunica’ ca ndi’:

a) Gucheche naca’ ca guenda riziidi’ gui’chi’ ne chi nanda ca’ casi pe na lu guiropa’ ndaga diidxa’ ni xti’ ndaa IIri’ ne cani calu III ndaa xti’ ndaga ri’.

b) Niru do’ naquiiñe gapa cabe ti gui’chi’ ni guluiná de que zanda gusiidi cabe binni gui’chi’ casi pe na lu gui’chi’ ro’ bia’ ri’;

VII. Ca yoo biaani’ ro’ ne xcaadxi yoo ra riziidi’ binni guca ne gu’nda’ ni gudii guidxiro’ laaca xiixa guenda ra guyubica’ laasica’ xi modo guibanica la? laca laaca nga gacaca’ xaique xtica’; ca dxiiña’ ni de guenda riziidi’ ni sá’ nanda ca nga, guyubica’ modo gacaneca’ guidxi ne gusaniruca’ ca guenda ne xpia’ca’ huaxa nirudo’ napaca’ xi chinanadaca’ casi ná lu ndaga ri’, huaxa ra guni cabe ni la? naquiñe chinanda cabe modo ca gusiidi cabe, ne modo cu’ bia’ cabe xquenda biaani’ binni; ne laca laacabe gu’ya’ cabe xi neza cuaqui cabe xi modo gusiidi’ cabe, laca laacabe cuaqui cabe pabia’ guiaxa guica lá binni, xi guni cabe ti ganda cuidxi cabe binni guidxiña’ che chi guica lá ra nuucabe, ne tu binni zanda chu’ ra nuucabe gusiidi’ cabe; ne gu’ya’ cabe xi modo guindisa cabe xpidxichi cabe. Ca dxiiña’ ni gueda lu guenda riziidi’ la? zaca cani casi ná lu ndaaga 123 ne lu lana ro’ A xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’, ne casi ná lu diidxa’ bia’ ni rapa ca binni runi dxiiña’ huaxa zacani casipe’ modo raca xiixa’ dxiiña’ ni jmá nanui, ne laca huaxa naquiñe gu’ya’ cabe modo ná lu ca xtiidxa’ ca yoo biaani’ ro’ ca ne ca diidxa’ ni cani’ ndaa ri’;

VIII. Ca’ xaique ro’ ni ruzuhua lu xtiidxa’ binni guidxi ca la?, zuyuubica gutagu’lisaaca’ xtiidxa’ ca’ ti guihuini pa bia’ nga gusiidi ca’ binni uca’ ne gun’da gui’chi’ guidubi naca ndaani’ zaguita(mexicu), ne zabeca bia’ tiisi diidxa’ ro’ bia’ ni iquiiñe ti ganda guireche ná ca dxiiña’ ri’ ndaani’ guidxi ro’ zaguita(mexicu) ne ca guidxi ro’ xti’ ne ca guidxi huiini xti’, ti guihuini pa bia’ nga quiixe ca binni ni runi xiiña’ ca ni ra gucheca’ ne ca ni gucheneni ne.

IX. Ti guisaca ca dxiiña’ de guenda rusiidi’ la? bi’ni’ cabe ti dxiiña’ ni cu’ bia’ xpiaani’ ca binni ni rusiidi’ xcuidi. Ca binni ni gu’ya gaca ca dxiiña’ ri’ nga cani runi dxiiña’ ndaani’ yoo ro’ lá’ Instituto Nacional para la Evaluación de la Educación, yoo ro’ ri la? zaca ni ti yoo ni que zaquiñe’ xpidxichi xtobi ti ganda guni xhiiña’ ne laca qué ziuudi’ tu gucaa ridxi ti gabi xi modo gunini’ xhiiña’ ni. Ca dxiiña’ ni gunini nga cu’ bia’ xpiaani’ ca binni ni rusiidi, ca xcuidi huiini ne cani má’ canaza guiziidi jmá’ ngue runi la? naquiñe’ gaca:

a) Guni cabe ti dxiiña’ ni ganda gusiidi ca xcuidi ca jmá’;

b) Cuee cabe diidxa’ bia ni gucaa ridxi ca binni biziidi’ para gusiidi’ para cani nuu ndaani’ gudxi ro’ la? ne cani nuu ndaani’ ca guidxi huiini ca;

c) Guni cabe ca dxiiña’ ni chi gusiene ca ne gucheche cabe ca diidxa’ ca ne ra gaca ndi’ la? cuee ca neza ni ganda gunichahuine cabe ca guenda nazaca xti guenda rusiidi’ ra guyubi cabe ca dxiiña’ ni gusisaca gunaa ne nguiu tobisi.

Ra gudxiña binni gutaagudiidxa’ ne ca xaique la? gayu binni nga chu’ ndaani’ yoo ro’ xti ra ridaagu diidxa’ ca. Pa guiadxa tobi de cani chi guni dxiiña’ ca la? ca xaique ni ruzuhuaa lu xtiidxa’ binni gudxi ca cui’ tulaa zanda guiaana lu ca dxiiña’ di’. Ra guibi’ binni ri la? chopa chonna de ca xaique ni ruzuhuaa lu xtiidxa’ binni guidxi ca nga guini tu guiaana ne napa xi gacani lu chinna te chií dxi. Ne pa ca xaique diidxa’ bia’ que guini xiixa la? ma binni que guicaani.

Pa malasi yoo ro’ ra runi ca xauque ni lu xtiidxa’ binni guidxi que, qué ná icaa de tuuxa ni la?, xaique ro’ guidxi, zuguube tibi naqui’chi’ casi ná ndaaga diidxa’ ni c a luguia ca. Pa guenda guchiña chonna binni ti ganda gu’ya’ cabe tulaa zanda gacani.

Ca binni ni chu’ guni xhiiña’ ca xaique guidxi ca la? naoa xi gaca cabe binni nabae nanna de ca dxiiña’ ri’ ne ca gusaabe ca neza dxiiña’ ni canaba gui’chi’ ro’ bia’ ne gadxe iza nga guindaaca be lu ca dxiiña’ ne zandaca cui binni laacabe ti guni dxiiña’ xti bieque ne cada iza nga ma sichiba cabe de jmá’ dxiiña’. Ca xaique ni guiaana ri la? qué zandadi’ guindaacabe lu ca dxiiña’ ca chií bitapa iza. Pa gueda guiadxa tuuxa lu ca dxiiña’ ri la? binni ni guiaanaga gu’ya gaca dxiiña’ ri la? guyuubi tulaa guiaana lu ni ti ganda gunduuxe dxiiña’ ni biaana nadahui que. Pa gacala’dxi’ cabe guiré ca binni ri la pa huarasi cabe ti zaca ná Diidxa’ lá IV xti’ gui’chi’ ro’ bia’ gacani ne que zandadi’ gapacabe xti’ dxiiña’ huaxa cani che guni xhiiña’ yoo ro’ r inga zanda ne pa canagusiidi’ cabe.

Ca binni cayuni xhiiña’ ca xaique que cui’ tulaa zanda guiaana lu ca dxiiña’ bia’ lu dxi’ nabaqui’ diidxa’ ro’ bia’ gacani.

Diidxa’ ro’ bia’ naga guini’ xi neza guni yoo ro’ ca dxiiña’ ne laani la? napani xi gunini dxiiña’ nayado’, que guiquiñeni xpidxichi xtobi ti ganda gunini xhiiña’ ni, gsuhuini ni xi cayunini, gacane cabe gunaa ne nguiu ne cadi chupa chupa chonna si dede guirá’.

Diidxa’ ro’ bia cuaqui ca neza dxiiña’ ni naquiñe’ ne ni gacane yoo ro’ ca ne ca xaique xti’ ca yoo biaani’ ni nuu ndaani guidxi ro’ zaguita (mexicu) ne ca ni nuu ndaani’ ca guidxi huiini ca, ganda gutaagu cabe diidxa’ ti gaca ti dxiiña’ de guenda rusiidi’ nayado’.