TIÑU CHA IYO CUENDA ÑUHUN ÑUCOHYO
Cha cuu cha ndicha 5 febrero cuiya 1917
Chehe cuu tuhun cha sandihi sama ta quee chi DOF 27-05- 2015
Titulo xihna cuii
Capitulo 1
Cha cuiti cha iyo chi ñivi cha cua coo vaha ñi ta ñahni cha yuhvi ñi
Artiiculo 3º. Ndihi ñivi iyo cha cuiti chihin ñi cha cua sacuaha ñi. Ra cumi tiñu cuenda tichi ñuhun un iyo ñivi a ñuun Ñocohyo a ra cumi tiñu ñuun cuati, iyo chi cha cua cuhva ra ta ra cha cua sacuaha ñivi cha cuu preescolar, primaria, secundaria chi sicuela cha cahnu vihi. Ta nini xaan cha cua sacuaha ñi cha cuu preescolar chi primaria chi secundaria, ta ndaa ica cha cua sacuaha tahan ñi sicuela cha cahnu vihi.
Iyo chi cha cua sanahan tiñu chi ñivi sicuela chi iin cha vii, ta cua sanahan tahan tiñu chi ñi cha na cua cuni ñi ñuhun ñi, ta cua tayahvi ñi cha cuiti iyo chi ñivi, ta cuhva cha iyo chi cha cua tindee tahan ñi chi ñivi inca ñuhun chi cuhva cha maan ñi ndaca ñahan chi ñi ta cua savaha ñi cha cuiti.
Cua ndehe ra cumi tiñu ñuhun nu iyo ñivi cha cua sacuaha ñi ta cua coo ndihi ndatiñu cha cua cuatiñu ñi, ta cuhva cha cua sanaha tiñu chi cuhva cha iyo ñi chi cuhva cha tiso vaha tiñu cha cua sanahan ñi chi cha tahan chi chi ñivi sacuaha cha iyo chi cha cua sanahan vaha ñi cuhva cha cua cutuhva vaha ñivi.
I. Cuhva cha sanahan artiiculo 24 cha iyo nu nuna cha cua cuinu ini ñivi ndaa cha cuni maan ñi ta yoni cua sanahan cuenda ni iin veñuhun ni sicuela.
II. Ta ndihi cha cua sanahan tiñu nu sacuaha tiñu cua cuu chi cuhva cha cuahan ra nditi ta ra sacuaha ra, ta cua nduvii tiñu cuhva cha cua sanaan tiñu cha soho xaan cuni ñivi ta ndihi cha ndacu chi cha ña chito yo ta cha cua satiñu cuatu yo chi cha ndihi cha ña vaha cha saxini yo chi ndihi cha ña vaha ndacu yo cha cuenda chi.
Iyo cha:
a) Cua cuu chi iin (democratico) tuhun vaha cha cahan ra cumi tiñu, cua savaha ñi cuenda chi tuhun can ñavi ndicha cuii cha niniin xaan ni cha chaha ndatu a cha cahan vaha cuenda ñi, ta cuhva cha ndacu ra nducu tiñu (politico), cuu chi cha cua sacuhun iti cuhva cha cua coo ñi ta cua cuhun ñi iti nuun chi xuhun, ta cuhva nduinuun ñi ta cuhva cha iyo maan ñi ñuun ñi;
b) Cuenda ndihi ñuhun cua cuu chi –ñahni cha cua cuinda cuati tiñu chi iin ñivi a cua tava ndaa tiñu chi ñi—cua ndehe tiñu cuenda tundoho cha iyo chi ñivi chi cha cua cuatiñu vaha tiñu cha iyo tichi ñuhun chi cha cua tindee tiñu cuhva cha ndaa ñahan tiñu chi cha cua cumi tiñu cuhva cha iyo ñuhun iin ñuhun chi cha cua sanihin tiñu ta cua nducu tiñu cuhva cha cua cuhun cuhva cha iyo ñivi ñuun ñi iti nuun;
c) Cua sanaha tiñu cuhva cha cua nduvi caa ñivi ta cua coo vaha ñi chi tahan ñi cuhva cha cua tayahvi ñi tahan ñi ta cua sacahnu ñi cuhva cha iyo iin iin ñi, ta cua sacahnu ñi cuhva cha iyo ñivi tahan ñi, ta cuhva cha iyo iin ñivi vehe ñi chi cuhva cha cua coo inuun ñi chi ñivi tahan ñi ta cuhva cha inuun iyo cha cuiti chihin ñi, ta cuhva can ña cua cuhva ñi un nuna cha vaha ca cua coo iin ñi cha cuenda ñuun ñi a cuenda cuhva cha chinu ini ñi a chi iin cuenda ñivi ni a rai a ñahan cuu ñi,
d) Cua sanaha tiñu iin cha vaha ndicha, ta quivi ta quivi cua nducu tiñu cuhva cha cua quee vaha ca chi, ta cua ndehe tiñu cha na cua sacuaha ca ñivi;
III. Cuhva cha cua cuinu cha ndaa un uvi párrafo nu cuu chi fraccioon II, cua ndehe cha cuu Ejecutivo Federal cha iyo chi cha cua savaha tiñu chi cuhva cha cua sacuaha tiñu preescolar, primaria, secundaria chi nu cuu chi normal, ta niniin cahnu ñuhun Ñucohyo cua cuu chi cuhva can. Iyo chi cha cua nducu tuhun ra cumi tiñu cuenda Ejecutivo Federal ra cumi tiñu ñuhun can ch ira cumi tiñu cuenda ñuun Ñucohyo chi ndihi ñivi cha indi tichi tiñu ya cha cuenda cha cua sacuaha ñivi, tacan ni chi ñivi cha sanahan chi ñivi cha cuu sutu ñivi cha sacuaha, ta cua sacuinu ñi chi cuhva cha cahan ley. Xuhun cha cua cuhva tiñu chi ñivi cha sanahan chi ñivi cha cuu director o ñivi cha sacuenda chi iincuenda sicuela cha ndaca ñahan ra cumi tiñu, ta cua cuu chi cuhva cha iyo xuhun cuhva cha chito tiñu ta cuhva cga tahan chi. Ta ley cua tiso ta cia cati cuhva cha cua ndehe tiñu cuhva cha quihvi xuhun, cuhva cha cahan tiñu cuenda chi ta cuhva cha sacuinu tiñu cha cuiti cha iyo chi ñivi cha sanahan. Ña cua cunda yahvi cha cua quihvi a cha cua cahan tiñu tu cha ñavi cuhva cha cahan ley cuu chi. Tiñu ya ña cua savaha tiñu chic hi sicuela cha cahan tiñu nu cuu chi fraccioon VII tichi Artiiculo;
IV. Ndihi cha cua sanahan tiñu tichi ñuhun yo ña cua satiahvi tiñu;
V. Ndaa ica cha cua sacuaha tiñu cha cuu preescolar chi primaria chi secundaria chi sicuela cha cahnu vihi cuhva cha cahan nu cuu chi párrafo xihna cuii, ta cua tindee ra cumi tiñu ndihi cha cuhva vaha cha cua sanaha tiñu, tacan ni cha cuu educación inicial un sanahan tiñu chi ve cuati chi sihi ve, tacan ni cha cuu sicuela cha cahnu vihi—nini xaan chi cha cua quee ca ñuhun ya iti nuun, ta cua tindee tahan chi cuenda cha cua sacua tiñu cha cuu científico chi cuenda tecnología, ta cua cahan ca tiñu cuenda cuhva cha iyo iin iin ñuun, tacan cua cuhun ca chi iti nuun;
VI. Ñivi cha satiñu cuenda maan ñi cuu sanahan ñi ndihi cuhva cha iyo, cuhva cha sandihi cha iyo ley ñuhun nu iyo ñi cua cuhva chi ta cua sandihi chi ndihi cha chito chi cha ndayahvi cuenda cha sacuaha ñivi sicuela cha cuu chi maan ñi. Ta cua sicuela prescolar, primaria, secundaria ta normal, sicuela cha cuu chi maa ñi tahan chi:
a) Cua sanahan ñi chi iin cha vii cuhva cha cahan chi iin cha ndicha cuhva cha iyo chi parrafo uvi chi fraccion uvi, cuhva can cua sacuinu ñi cuhva cha iyo tiñu ta ndihi programa cuhva cha cahan fraccion uni,
b) Chi quivi cua nihin ñi iin iin cha cua savaha ñi chi ndatu cuhva iyo tundee ini chi ñivi ñuun cua cuu chi, ta cuhva cha sandihi cha iyo ley;
VII. Sicuela cha cuu universidad chi ndihi cha siecuela cha cha cahnu vihi ca cua cuu cundaca ñahan maan chi chihin chi, ta cua ndehe maan chi cuhva cha cua sanahan chi cuhva cha cua sacuaha chi ta cuhv cha cua cahan chi cuenda cuhva cha iyo iin iin ñuun cuhva cha cahan Artiiculo ya, ta cua sacahnu chi cha nuna cha iyo chi ñivi cha sanaha ican chi cuhva cha sacuaha ñi, ta cua ndehe maan ñi cuhva cha cua tava ñi examen, ta cua ndehe ñi cuhva cha cua savaha ñi, maan ñi cua tiso cuhva cha cua sanahan ñi, cua ndehe maan ñi cuenda cha cua quihvi un sucaha ñi chi cuhva cha cua coo ñivi cha cua sanahan, ta suvi ni maan ñi cua ndehe ñuhun nu iyo sicuela can. Ta cuhva cha cua coo ñivi cha satiñu ican cua cuu chi cuhva cha cahan nu cuu chi apartado A Artiiculo 123 cha ndaa nu tutu ley ya, cua cuinu cuhva cha satiñu ñivi cuhva cha cahan Ley Federal del Trabajo cuhva cha iyo iin iin tiñu cha satiñu ñivi cuhva cha cua cuu savaha maan ñi chi, cua coo cha nuna chi ñivi cha sanahan sicuela chi cuhva cha sacuaha ñi, cua cunu cuhva cha cahan ihya;
VIII. Cua tiso cha cuu Congreso de la Unioon ley cha cua tindee ta cua sanduvi nuun tiñu cuhva cha cua sacuaha ñivi niniin cahnu ñuhun Ñucohyo cha cua cuu chic hi iin ñuhun chi ñuun nahnu chi ñuun cuati, ta cua ndehe tiñu cuhva cha cua cuhva tiñu xuhun chi, ta cuhva cha cua savaha tiñu chi ñivi cha cua sacuinu ñi cuhva cha satiñu ñi, ta cua ndehe taha tiñu ñaan cua savaha tiñu chi ñivi cha cua cuni ñi savaha ñi cuhva cha cuni maan ñi. Ley cua sanahan ta cua cuhva chi ndihi cha cha cua satiñu vaha iin sicuela tacan ni ñivi cha sanahan, ta cua cahan tahan ni ñi, tacan cua satiñu vaha ñi.
IX. Cha cua coo vaha cuhva cha cua ndehe tiñu cuenda cha sacuaha iin cha vaha, chacoso cha cuu Sistema Nacional cha Ndehe Cuhva Cuahan Sacuaha Ñivi. Ta cha cua ndehe tiñu can cuu Instituto Nacional cha iyo cuenda cha ndehe cuhva cuahan sacuaha tiñu chi ñivi. Cha cuu Instituto Nacional cha iyo cuenda cha ndehe cuhva cuahan sacuaha tiñu chi ñivi cua cuu chi iin cha cua satiñu maan cuenda ñuun, ta cua coo vaha sivi chi, ta ndatiñu cha cua cuu chi maan chi. Cuenda maan chi cua coo cha cua ndehe chi cuhva cha cua sanahan tiñu iin cha vaha chi ñivi, ta cuhva cha cua satiñu ñivi chi cuhva cha cua quichi quee cuhva cha cua sanahan tiñu niniin cahnu ñuhun Ñucohyo cuenda sicuela preescolar, cuenda primaria, cuenda secundaria chi cuenda sicuela cha sucu ca. Ta chacan nda ica cha cua savaha chi cuhva ya:
a) Cha cua tiso chi cuhva ta cua quihin chi cuhva, ta cua cha tahan chi iyo tiñu can, cuhva cha cua cunu tiñu can a cuhva cha cua quichi quee cuhva cha satiñu chi;
b) Cua tava tiñu tutu cha cahan cuhva cha cua tasoho ra cumitiñu iyo cuenda cha sacuaha tiñu chi ñivi niniin cahnu ñuhun Ñucohyo chi iin iin ñuun, vati tacan cua cuu ndehe tiñu cuhva cha cuahan satiñu chi cuhva cha tahan chi.
c) Cua coo tiñu ta cua coto ñivi cuhva cha cuahan chi, ta cuhva can cua cuu nanducu tiñu cuhva cha cua cuhun chi iin cha vaha ca ta cuhva can cua cuu nduvaha ca cuhva cha cua satiñu cha sanahan tiñu chi ñivi chi cha inuun ni, ta cuhva cha nanducu tiñu cha cua nduinuun cuhva cha cua coo ñivi ñuun.
Ta Junta cha cua cundacañahan cuenda chi cua cuu xini chi maan Instituto can, ta uhun tahan ñivi cua cuiso tiñu cuenda chi. Ta maan ra cuu xini chi ñuhun Ñucohyo cua tiso uni tahan ñivi ta cua ndehe ndihi ra cuu Senador cha iyo vehe nu ndehe ra ta ra tiñu, ndaa ra ni tiso tiñu can tahan chi cha cua cuiso tiñu ican. Ta ra cua ndoo cuu tiñu can nda ica cha cua nihin ra voto cha cua cuhva yaha sava maan ra senador can ta ra cha iyo ra ta ra vehe nu ndehe ra ta ra tiñu, ta iyo ra ta ra hora can a tichi tiempu cha ndaa tatu nuun ra ta ra cha ndehe ra ta ra tiñu ndihi ni tiempu tichi oco uchi quivi. Ta tu cha ra senador can ta ra ña ni tiso vaha ra ta ra tiñu can tichi tiempu cha tahan chi, cua cuiso tiñu maan ra cua cati ra cuu xini chi ñuhun Ñucohyo, iin maan ra ni sanahan tiñu chi maan ra senador can ta ra cua quihin tiñu cua savaha ra cuu xini chi niniin cahnu ñuhun Ñucohyo.
Ta tu cha ra cuu senador can ta ra cha satiñu ra vehe nu nducuiti ra ta ra ña ni quihin cuenda ra ta ra nduni tahan ra ni tiso tiñu can, ra cuu Xini chi niniin cahnu ñuhun Ñucohyo cua tiso chaa ndico ra inca ra ta ra, cuhva cha cahan párrafo iti chata. Ta tu cha ndihi uvi tahan cuenda ya ña ni quihin cuenda ndico tucu tiñu, cua cuu cuiso tiñu iin ra indi tichi iin cuenda can cua savaha ra cuu Xini chi niniin cahnu ñuhun Ñucohyo.
Ñivi indi tichi Junta cha Ndacañahan cuu ñi ñivi cha cuu vaha ndehe ñi tiñu ta cha chito ñi cuhva cha satiñu Instituto can, ta cua sacuinu ñi cuhva cha iyo requisito cha cahan ley, ta cua cuiso tiñu ñi ucha cuiya ta cua ndaa tiñu chi ñi suhva suhva ni, ta cua cuu quihin ndico tucu tiñu chi ñi ituhun ni chaha. Ñivi ndiso tiñu can uchi cumi cuiya ni cua cuu cuiso tiñu ñi. Ta tu cha ña cua cuhun cuii ni iin ñivi cha ndiso tiñu ican, cua cuu quihin ñivi cha cutahan tiñu ndiso ñican ta cua queta vaha tiempu cuhva cha tahan chi ndiso tiñu ñi ican. Ta cua cuu quenda tiñu chihin ñi tu cha savaha ñi cuati cahnu xaan cuhva cha cahan tichi Título IV tichi Constitución ya, ta ña cua cuu ca nihin ñi inca tiñu, a cha cua cuiso tiñu ñi a cha cua cuhun ñi iin tiñu, soco ña tacan cuu chi chi ñivi chahan tiñu cuenda maan Instituto can, tacan ni ñivi cha ndotiñu ta ñahni yahvi ñi iyo cha cuu ñi ñivi sanahan, a cuenda cha nditi a cuenda cha sacahnu ñivi a cha savaha tiñu tumanini chi ñivi ndahvi.
Cua nduinuun ñivi ndiso tiñu Junta cha Ndacañahan can ta cua tiso tiñu chi iin ñi cha cua cuu ñi iti nuun, ta voto nduni tahan ñivi ndiso tiñu ican chiniñuhun chi, ta cua cuu quihin ñivi cua cuiso tiñu, tiñu can, tiempu cuhva cha cati ley.
Maan ley cua tiso regla cuhva cha cua coo chi, chi cuhva cha cua satiñu Instituto can, ta cua cati chi cuhva cha cua satiñu ñivi ndiso tiñu ican, ta cuhva cha iyo tiñu cha cua satiñu maan chi, iin cha cachi xaan, chi cha cuiti chi cuhva cha tahan chi, chi ndihi cuhva cha iyo ñivi chi cuenda ndihi ñi.
Ta maan ley cua cati yoso cua coo cha cua satiñu ñivi, ta cua savaha tiñu cha tahan chi ta cua cuu satiñu Instituto can chi ndihi ra cumitiñu iyo cuenda cha sanahan tiñu chi ñivi niniin cahnu ñuhun Ñucohyo, tacan ni chi iin iin ñuun, tacan cua cuu vaha ndotiñu ra ta ra chi cha inuun ta cua cuu sacui-nu iin iin ñivi cuhva cha ndiso tiñu ñi ican.