U Yáax Jo’Olts’Íibil

U Yáax Péets’el

Ti’ U Páajtalilo’Ob Wíinik Yéetel U Ya’Almajkanáanilo’Ob

U 3 Jatsts’íibil. Tuláakal máak yaan u páajtalil ti’ u k’amik xook. Le Mola’ay Nojpáajtalilo’ –Nojlu’um, Péetlu’umo’ob, Distrito Federal yéetel Méek’tankaajo’ob–, yaan u ts’áajik xook ti’ u moots, ti’ u yáax péets’el, ti’ u ka’apéets’el yéetel ti’ u káajbal ka’anal xook. U moots, u yáax péets’el yéetel u ka’apéets’el le xooko’, ku ch’a’ óolta’alo’ob bey u chuun xooke’; le je’ela’ yéetel le u káajbal ka’anal xooko’, yaan u táan óolta’alo’ob bey jach k’a’ana’ano’obe’.

Le xook kun u ts’áaj le Mola’ay Nojpáajtalilo’ yaan u kaxtik u mu’uk’a’ankuunsik ich ki’imak óolal, tuláakal ba’ax ku béeytal u beetik wíinik yéetel u kux óoltik xan ti’ leti’, u yaakunajil ti’ U Nojlu’umil México (Patria), u chíimpoolalil ti’ u páajtalilo’ob wíinik yéetel u jets’tuukulil ti’ u paaklam bisajbáajil nojlu’umo’ob, ich u jáalk’abil nojlu’um yéetel u p’is óolalil.

Le Mola’ay Nojpáajtalilo’ yaan u táan óoltik u ma’alobilil le xook jach k’a’ana’an u ch’a’abalo’, tu’ux ka ila’ake’ le u nu’ukulilo’ob yéetel u tsolbeelilo’ob le ts’áajxooko’, u nu’ukbesajil le ts’áajxooko’, u kúuchilil le ts’áajxooko’ yéetel u tak’ óolalil le ka’ansajo’obo’, páak’te’ yéetel le u jo’olpóopilo’obo’, ka u táan óolto’ob u kaambal le xoknáalo’obo’ tak tu’ux ka náakak u muuk’il.

I. Tumen táan óolta’an tumen le 24 jatsts’íib ku t’aan tu yóok’olal u jáalk’abil oksaj óolale’, le ts’áajxooko’ xma’ oksajk’uujil u ka’aj, le beetike’, yaan u p’áatal jach mixba’al yaan u yil yéetel je’el máakalmáak u kaambalt’aanil oksak’uujile’;

II. Le chuuntuukul kun tojtáantik le xooko’ yaan u yáantikubáaj ti’ u chíikbesajilo’ob u jóok’bal táanil le ka’analna’atilo’, tumen yéetel kun kaxtbil u xu’ulsa’al le xma’ ojéelalo’ yéetel tuláakal ba’al ku taasik, bey xan le xk’oosilo’, le ch’íik oksaj óolal yéetel le táanilbe’entuukulo’obo’.

Bey xane’:

a) Yaan u táan óoltik tuláakal kaaj, ka’alikil u ch’a’ óolta’al le yéeybaljala’achilo’, ma’ chéen bey jump’éel a’almaj tsolwíinkilil wáaj jump’éel u jets’meyajil almejenile’, wa ma’ xan bey jump’éel u nu’ukbesajil kuxtal ku ch’a’ óoltikubáaj ti’ u mantats’ ma’alobchajal u náajal, u múuch’kuxtal yéetel u meyajtsil le kaajo’;

b) Yaan u táan óoltik tuláakal u nojlu’umil México, tumen –ka’alikil ma’ u yúuchul ts’íikilil mix jumpáaykuunajile’– yaan u ch’a’anu’uktik ka na’ata’ak le k talamilo’obo’, ka k’a’abetkúunsa’ak le k sijnáal ba’alo’obo’, ka kanáanta’ak le k almejen jáalk’abilo’, ka tojtáan óolta’ak le k náajal jáalk’abilo’, bey xan ka tsáayta’ak yéetel ka mu’uk’a’ankuunsa’ak le k meyajtsilo’;

c) Yaan u ts’áaik áantaj uti’al ka yanak jump’éel ma’alob paaklankuxtal, yéetel u tuukulil ka mu’uk’a’anchajak le yaakunnajil yéetel le chíimpoolal tu yóok’olal le jéelmanjéel meyajtsililo’, u tsikbe’enil máak, u tojbe’enil láak’tsilil, u yoksaj óolalil tuláakal kaaj, u sijnáaltuukulilo’ob múulbisajbáajil yéetel keet páajtalil ich tuláakalo’one’ex, tu’ux ma’ u táanilkuunsa’al ch’i’ibalo’ob, oksajk’uujo’ob, múuch’kabilo’ob, chéen jxiibo’ob, chéen xch’uupo’ob wáaj wíiniko’ob, yéetel;

d) Yaan u chíikultik ma’alobil, ka’alikil u ch’a’ óolta’al u mantats’ ma’alobkuunsajil yéetel tak tu’ux ku náakal u xuul u kaambal le xoknáalo’obo’;

III. Uti’al ka jach meenta’ak le ba’ax jets’a’an te’ tu ka’axóot’ts’íibil yéetel te’ tu ka’ajaatsil le jatsts’íiba’, U Noj Jala’achil México (Ejecutivo Federal) kun jets’ik u pa’atuukulilo’ob yéetel u tsolmeyajilo’ob ts’áajxook ti’ u moots, ti’ u yáax péets’el yéetel ti’ u ka’apéets’el xook, bey xan ti’ u ka’analxookil ka’ansaj uti’al tuláakal U Nojlu’umil México (República). Uti’al ka úuchuk le je’elo’, U Noj Jala’achil Méxicoe’ yaan u ch’a’ óoltik u tuukul u jala’achil le Péetlu’umo’obo’ yéetel le Distrito Federalo’, bey xan u tuukul u jejeláas jatsaljaatsil le kaaj táakpaja’ano’ob ti’ le ts’áajxooko’, páak’te’ yéetel le u ti’al le ka’ansajo’ob yéetel le taatatsilo’obo’, je’el bix u je’ets’el tumen le a’almajt’aano’. Tu paach le je’elo’, u yookbal máak ti’ u meyajil ka’ansajil yéetel u k’a’aytikubáaj uti’al ka u k’am uláak’ kuuch yéetel u meyajil jo’olpóopilil wáaj ka’ajo’olpóopilil te’ tu chuun xook yéetel te’ tu káajbal ka’anal xook ku ts’áajik le Mola’ay Nojpáajtalilo’, yaan u yúuchul ka’alikil u beetchajal keetlam p’iskaambal tu’ux ka táan óolta’ak u jach táaj ma’alobil le ojéelalo’ob yéetel le béeytalilo’ob yaan ba’ax u yilo’ob yéetelo’. U belbest’aanil a’almajt’aan kun jets’ik u chuuntuukulilo’ob, u ts’ookt’aanilo’ob yéetel bix kun máak’antbil le jach k’a’ana’an p’iskaambal uti’al u yookbal máak, u bin u k’amik uláak’ kuuch, u k’am óolta’al u meyaj yéetel u p’áatal te’ tu ka’anal meyajil le ka’ansajilo’, ka’alikil u jach chíimpolta’al u ya’almaj páajtalil le u meyajnáalilo’ob le ts’áajxooko’. Mixba’al u biilal tuláakal le u yookbal máak yéetel u bin u k’amik uláak’ kuucho’ob wa ma’ tu ts’a’abal je’el bix jets’a’anil tumen le a’almajt’aano’. Le ba’ax jets’a’an te’ xóot’ts’íiba’, ma’ jets’elnak ti’ le Mola’ayo’ob ku xmáanchi’ita’al te’ tu wukjaats le jatsts’íiba’;

IV. Tuláakal le xook kun u ts’áaj le Mola’ay Nojpáajtalilo’, xma’ bo’olil u ka’aj;

V. Kex ka u ts’áaj le u moots, le u yáax péets’el, le u ka’apéets’el yéetel le u káajbal ka’anal xook jets’a’an te’ yáax xóot’ts’íibo’, le Mola’ay Nojpáajtalilo’ yaan u táakmuk’tik yéetel u táan óoltik u ts’a’abal tuláakal le u jejeláasil xook –tak u káajbal xook yéetel le ka’anal xooko’– k’a’ana’an uti’al ka jóok’ok táanil u nojlu’umil México, yéetel yaan u yáantik u xak’alkaxanil le ka’analna’atil yéetel le ka’analmeyajilo’, bey xan u líik’saj óoltik u mu’uk’a’ankuunsa’al yéetel u ts’a’abal k’aj óoltbil k meyajtsilil;

VI. Le bo’ol najilxooko’obo’ je’el u béeytal u ts’áajiko’ob tuláakal u jejeláasil xooke’. Je’el bix u je’ets’el tumen le a’almajt’aano’, le Mola’ay Nojpáajtalilo’ yaan u ts’áajik yéetel u luk’sik u k’am óolalil le u jala’ach chíimpoolalil le xook kun meentbil te’ bo’ol najilxooko’obo’. Tu yóok’olal le ku ts’a’abal te’ tu moots, te’ tu yáax péets’el yéetel te’ tu ka’ap’éets’el le xooko’, bey xan te’ tu ka’analxookil ka’ansajo’, le bo’ol najilxooko’obo’ k’a’ana’an:

a) U ts’áajiko’ob le xooko’, ka’alikil u táan óoltiko’ob le jets’t’aan yéetel le chuuntuukulo’ob jets’a’an te’ tu ka’axóot’ts’íibil yéetel te’ tu ka’ajaatsil le jatsts’íiba’, bey xan u chíimpoltiko’ob le pa’atuukul yéetel le tsolmeyajo’ob ku xmáanchi’ita’al te’ tu yóoxjaatsil xano’, yéetel

b) U yáax antal ti’ob, ti’ je’el máakalmáake’, u chíika’an páajtalil le u nojpáajtalil kaajo’, je’el bix u je’ets’el tumen le a’almajt’aano’;

VII. Ti’ le u nojkúuchililo’ob ka’analxook yéetel le uláak’ u mola’ayilo’ob ka’anal xook kun ts’a’abil jáalk’abmeyajil tumen le a’almajt’aano’, yaan u yantal ti’ob u páajtalil yéetel u ka’aka’ajil u jala’achkuuntikubáaj tu juunalo’ob; yaan u meentiko’ob chéen ts’áajxook, xak’alkaxan yéetel u ts’áajiko’ob k’aj óoltbil meyajtsilil, ka’alikil u ch’a’ óolta’al u chuunt’aanilo’ob le jatsts’íiba’, ka’alikil xan u chíimpolta’al u jáalk’abil ka’analts’áajxook yéetel xak’alkaxanil, bey xan u jáalk’abil p’iskaambal yéetel u keetlam tsikbalta’al tuukulo’ob; yaan u jets’ óoltiko’ob u pa’atuukulil yéetel u tsolmeyajil u ts’áajxooko’ob; yaan u jets’iko’ob bix kun béeytal u yokol, u bin u na’akal tu yáalmanyáalil kuuch yéetel bix úuchak u jets’elnaktal le u múuch’meyajnáalil ts’áajxooko’; yéetel yaan u tsolmeyajtiko’ob u ba’albalilo’ob. Tu yóok’olal u ch’a’at’aanilo’ob meyaj, ichil u múuch’meyajnáalil ts’áajxook yéetel u múuch’meyajnáalil tsolmeyaje’, yaan u belbest’anta’al tumen u múulxot’ts’íib A yaan te’ 123 jatsts’íibil le Noj A’almajt’aana’, je’el bix u je’ets’el tumen le U Noj A’almajt’aanil Meyajo’ (Ley Federal del Trabajo), ka’alikil u ch’a’ óolta’al u jach sijnáalbixil jump’éel ka’anal meyajil, ba’ale’ ka u ch’a’ubáaj yéetel u jáalk’abil, u jáalk’abil ka’analts’áajxook yéetel u xak’alkaxanil, bey xan yéetel le ba’axo’ob ku kaxtik le mola’ayo’ob ku xmáanchi’ita’al te’ jatsabila’;

VIII. U Múuch’ Mola’ayil Méxicoe’ (Congreso de la Unión), yéetel u tuukulil u jump’éelilkuunsik yéetel u k’axmeyajtik le ts’áajxook ti’ tuláakal U Nojlu’umil Méxicoe’, yaan u ts’áajik k’aj óoltbil le a’almajt’aano’ob kun k’a’ana’anchajal uti’al ka t’o’oxok u meyajil ts’áajxook tu táan kaaj ichil le Nojlu’um, le Péetlu’umo’ob yéetel le Méek’tankaajo’obo’, u jets’ik buka’aj taak’in kun ts’a’abil uti’al ka úuchuk le ba’ax k’a’ana’an ti’ le kaajo’, yéetel u ya’alik le bo’olkuucho’ob jets’elnak ti’ le kuchnáalo’ob ma’ u chíimpoltiko’ob wáaj ma’ u meentiko’ob u chíimpolta’al le belbest’aan yaan ba’ax u yilo’ob yéetelo’, bey xan ti’ tuláakal le máaxo’ob kun táats’ máansiko’obo’, yéetel

IX. Uti’al ka táan óolta’ak u ts’a’abal u ma’alobilil u meyajil le ts’áajxooko’, ku beeta’al u yantal U Nojlu’um Múuch’meyajil uti’al u P’i’isil Ts’áajxook (Sistema Nacional de Evaluación Educativa). U k’axmeyajil le nojmola’ayo’ yaan u p’áatal tu k’ab U Nojlu’um Mola’ayil uti’al u P’i’isil Ts’áajxook (Instituto Nacional para la Evaluación de la Educación). U Nojlu’um Mola’ayil uti’al u P’i’isil Ts’áajxooke’, jump’éel u jáalk’ab mola’ayil kaaj, yaan u muuk’ u ya’almajpáajtalil yéetel u ba’albalilo’ob. Leti’ le Mola’ay kun p’ismeyajtik u ma’alobilil, bix úuchak u meyaj yéetel le chíikbesajilo’ob kun u ye’es u nojlu’um múuch’meyajil ts’áajxook (Sistema Educativo Nacional) te’ tu moots, te’ tu yáax péets’el yéetel te’ tu ka’apéets’el le xooko’, bey xan te’ tu káajbal le ka’anal xooko’. Uti’al le je’elo’, k’a’ana’an:

a) U pattukultik yéetel u meentik le p’iisulo’ob yaan ba’ax u yilo’ob yéetel u nu’ukulilo’ob, u tsolbeelankilo’ob yéetel u chíikbesajilo’ob le nojmola’ayo’;

b) U ts’áajik k’aj óoltbil le belbest’aano’ob kun chíimpoltbil tumen le nojlu’um yéetel le péetlu’um ts’áajxook jala’acho’ob uti’al ka u beeto’ob u jets’meyajil le p’ismeyaj kun lúubul tu k’abo’obo’, yéetel

c) U meentik yéetel u ts’áajik k’aj óoltbil nu’ukbest’aan, tumen yéetel le je’ela’, ka u jóok’s tojbe’entuukulo’ob nojbe’en u biilalo’ob uti’al ka áantajnako’ob te’ ch’a’at’aano’ob uti’al u kaxta’al u ma’alobkiinsa’al le ts’áajxooko’ yéetel xan u keet óolalil, bey jump’éel ba’al jach k’a’abet uti’al u kaxta’al le keet kajtalilo’.

U Múuch’tambalil Jala’achile’ (Junta de Gobierno), leti’ kun meyaj bey u mola’ay tojbe’embal le Mola’ayo’, tu’ux kun táakpajal jo’otúul máaki’. U Noj Jala’achil México kun ts’áajik k’aj óoltbil u k’aaba’ óoxtúul máak uti’al ka ch’a’ óolta’ak tumen U Mola’ayil Jets’ A’almajt’aano’ob (Cámara de Senadores), tumen ka’alikil u yáax táakpajal le máaxo’ob kun tukultbilo’, leti’ le mola’ay kun ts’áajik le máax kun k’amik le kuucho’. Uti’al ka ts’a’abake’ k’a’ana’an u yéeybal u ka’ajaats ti’ u yóoxjaats le máax táakpaja’ano’ob te’ k’iin te’ tu Mola’ayil Jets’ A’almajt’aano’obo’, wáaj tumen le Masabk’iin Mola’ayo’ (Comisión Permanente), ka’alikil u je’elsikubáaj le u yáaxo’, ba’ale’ ma’ u máan ti’ 30 u p’éelel k’iin. Wa tumen le U Mola’ayil Jets’ A’almajt’aano’ob mix táan u kaxtik jump’éel nu’ukbesajil te’ ichil le jets’k’iino’, yaan u k’amik le kuuch ku binettik te’ tu Múuch’tambalil Jala’achilo’, le máax –juntúul ti’ le óoxtúulo’obe’– kun ts’a’abil tumen le U Noj Jala’achil Méxicoo’.

Wa tumen le U Mola’ayil Jets’ A’almajt’aano’obo’, jach ma’ u k’amik le óoxp’éel k’aaba’ ts’o’ok u yáax tukulta’alo’, U Noj Jala’achil Méxicoe’ yaan u ts’áajik k’aj óoltbil uláak’ óoxp’éel túumben k’aaba’, je’el bix u je’ets’el te’ xóot’ts’íib ts’o’ok u máano’. Wa tumen xan ma’ u k’a’amal le uláak’ óoxp’éel k’aaba’o’, le kuucho’ yaan u k’a’amal tumen le máax –juntúul ti’ le u ts’ook óoxtúulo’obe’– kun ts’a’abil tumen le U Noj Jala’achil Méxicoo’.

Le máaxo’ob kun táakpajal te’ tu Múuch’tambalil Jala’achilo’, k’a’ana’an máako’ob yaan u páajtalil ti’ob yéetel u yáax beetmajo’ob jejeláas meyaj yaan ba’ax u yilo’ob yéetel u nojbiilal le Mola’ayo’, yéetel u chíimpoltiko’ob le ba’axo’ob ku je’ets’el tumen le a’almajt’aano’, bey xane’, yaan u meyajtik u kuucho’ob tu yóok’olal wukp’éel ja’ab ich p’aatlampaachilil yéetel ku béeytal u ka’ yéeya’alo’ob chéen uláak’ juntéen. Le máako’obo’, mix táan u béeytal u xáantal tu kuucho’ob maanal ti’ 14 u p’éelel ja’ab. Wa juntúul ti’ob jach mix táan u ka’ suut tu kuuche’, le u yaanalo’ yaan u k’amik le kuuch kun ts’a’abil ti’o’, uti’al ka u ts’o’oks le u jatsk’iinmeyajilo’. Chéen ku béeytal u k’e’exelo’ob tu yóok’olal jump’éel yaayaj si’ipilil je’el bix u je’ets’el te’ tu Kamp’éel Jo’olts’íibil le Noj A’almajt’aana’, yéetel xan ma’ u béeytal u yantal ti’ob uláak’ meyaj, kuuch wáaj túuxtmeyajil, le je’elo’obo’ jumpáay ti’ le tu’ux ku táan óolta’al le Mola’ayo’ wáaj tu’ux xan mina’an bo’ol tu yóok’olal u meyajilo’ob ts’áajxook, ka’analna’atil, meyajtsilil wáaj áantajil.

Ka’alikil u múuch’meyaj le U Múuch’tambalil Jala’achilo’, yaan u ts’áajik máax kun jo’olpóoptik, yéetel u yéeybal óoxtúul ti’ le jo’otúul máak táakpaja’ano’obo’; leti’e’ yaan u meyajtik le kuucho’ ichil le k’iino’ob ku je’ets’el tumen le a’almajt’aano’.

A’almajt’aan kun jets’ik le belbest’aano’ob uti’al ka nu’ukbesa’ak yéetel ka meyajnak le Mola’ayo’, tumen yaan u beelankuuntik u meyaj ka’alikil u ch’a’ óoltik u chuunt’aanilo’ob jáalk’abil, sáasmeyajil, tojtuukulil, k’a’abetil, jejeláasil yéetel táakbesajil.

A’almajt’aan kun jets’ik le nu’ukbesajt’aan yéetel le tojbe’enmeyajo’ob k’a’ana’an uti’al ka yanak jump’éel jach ma’alob áantajil yéetel k’axmeyajil ich le Mola’ay yéetel le nojlu’um yéetel le péetlu’um ts’áajxook jala’acho’obo’, uti’al ka u meento’ob jach tu beel le u meyajo’obo’.