La palabra maya sirve para nombrar tanto una lengua (la segunda más hablada en México) como una agrupación y una familia lingüística. En nuestro país, la lengua maya es hablada por 795,499 personas, repartidas entre ...

U ALMEJEN NOJ A’ALMAJT’AANIL U MÚUCH’ PÉETLU’UMILO’OB MÉXICO

Noj a’almajt’aan ts’áaba’an ojéeltbil tu Jala’ach Tsaalajil Nojlu’um tu 5 k’iinil u winalil febreero tu ja’abil 1917
U ts’ook jelbesajil ts’a’aba’an k’ajóoltbil DOF 27-05-2015

Kanjo’olts’íib

Tu Yóok’olal U Kuucho’ob Máaxo’ob Ku Meyajo’ob Tu Táan Kaajo’ob Yéetel U Ba’albailo’ob Nojlu’um

U 109 Jatsts’íibil. U Múuch' Mola'ayil México yéetel U Péetlu'um Jatsk'iinmeyajilo’ob A'almajt'aano’, ichil u suukil u meyajo’obe’, yaan u ts’áajiko’ob ojéeltbil u ya’almajt’aanilo’ob yóok’olal u kuucho’ob le ajmeyajkaajo’obo’ yéetel le uláak’ belbest’aano’ob no’ojbesik u bo’otik u si’ipil le máaxo’ob, kex tumen yaan ti’ob le meyaj beya’, wa ka u meento’ob bini’it ba’alo’ob, je’el bix u tso’olol te’ táanila’:

I. Yaan u xche’ ts’a’abal, ikil u meyajta’al almejen p’is óolale’, bix kun bo’oltbil waba’ax si’ipil ku ya’ala’al te’ jatsts’íib 110 uti’al le ajmeyajkaajo’ob máanchi’ita’ano’ob láayli’ te’ jatsts’íibo’, wa ikil u meyajo’obe’ ka u meento’ob ba’alo’ob k’aastak wáaj ka tu’ubuk u beetiko’ob waba’ax numyajtik ba’alo’ob jach k’a’ana’an ti’ kaaj wáaj ti’ u ma’alob k’aaba’.

Ma’ táan u ch’a’ik beel le almejen p’is óolal chéen ikil u ya’ala’al waba’ax tuukulilo’.

II. Je’elmáakalmáak ajmeyajkaaje’, wa ka anak u si’ipile’, le máako’ yaan u tsaypachta’al yéetel u meenta’al u bo’otik u si’ipil je’el bix u ya’alik le bo’olsi’ipil a'almajililo’, yéetel

III. Yaan u ts’a’abal tsolmeyajil bo’olsi’ipilo’ob ti’ le meyajnáal kaajil yóok’lal le ba’ax ku meentiko’obo’ wa xan ka tu’ubuk ti’ob waba’ax beetik k’aas ti’ toj a’almajil, tojmeyajil, alab óolalil, keetkunnajil yéetel péeka'anmeyajil, tumen tuláakal lelo’ k’a’abet u yila’al ikil u meentik u meyajo’ob, kuucho’ob wáaj túuxtmeyajilo’ob. Le bo’olsi’ipilo’obo’ k’eeyaj, u luk’sa’al meyaj wáa jayp’éel k’iin wáa luk’sa’al meyaj ti’ jumpuli’, bey xan je’el u béeytal u k’áata’al ti’ ka’a u bo’ot u si’ip’il yéetel taak’iine’, yéetel le máax unaj u je’ets’el buka’aj taak’in kéen u k’am le máax beeto’ yéetel le talamil kéen u taas ti’ le ba’ax yaan ti’o’ yo’olal le ba’ax tu beetaj wáa ma’o’. Le a’almajt’aano’ yaan u jets’ik ba’ax unaj u beeta’al ti’al xaakalil yéetel u bo’otik si’i’il yo’olal ba’ax beeta’ab wáa ma’.

Le noj si’ipil belankil ku beeta’alo’, unaj u xak’alta’al yéetel p’íitkunsa’al tumeen u Nojlu’um Mola’ayil Xak’alkaxane’ yéetel le kúuchil meyaj ku xaak’alo’obo’, wáa uláak’ kúuchill je’el bix lela’ ti’ le péetlu’umo’ob, je’el bix unajmalo’, yéetel, unaj u je’ets’el ba’ax ku yúuchul tumeen u Nojmolayil P’is óolal Belankil iliko’. Tuláakal uláak’ si’ipilo’ob yo’olal belankil, unaj u yojéelta’al yéetel xu’ulsa’al tumeen u kúuchil meyaj ku xaak’alo’.

Ti’al u beetaal xaak’alil, u beeta’al takpoolal yéetel u bo’ota’al si’ipil yo’olal u meyajil belankil máaxo’ob ku meyaj Nojbéeytalil P’is óolal , yaan u beeta’al ba’ax ku ya’alik u jaatsts’íibil 94 ti’ le Noj a’almajt’aana’, ma’ unaj u taasik loobil yo’olal ba’ax ku ya’alik u Nojlu’um Mola’ayil Xak’alkaxane’ yo’olal xak’alkaxantal yo’olal u meyajil , u kanáanta’al yéetel u k’a’abetkunsa’al u taak’inil kaaj.

A’almaj t’aane’ unaj u jets’ik ba’ax unaj u beeta’al ti’al u k’e’exel u loobil belankil bey ma’ noj ba’ale’, ku beeta’al tumeen u kúuchil meyaj xak’alkaxan.

U molayilo’ob u jala’anche’ unaj u yantal ichilo’ob jump’éel kúuchill meyaj ka’a béeyak u beetik ba’ax ku ya’alik a’almajt’aan ti’al ma’ u yúuchul, u yutskíintik yéetel u xak’altik ba’axo’ob beeta’ab wáa ma’ ba’ale’ ku taasik nojbe’enilo’ob belankil; ti’al ka’a béeyak u bo’otik le si’ipilo’ob mixba’al yaan u yil yéetel u meyaj u Noj Molayil P’is óolal belankil; u xak’altik k’antaak’in, xuptaak’in, u meyajta’al, u kanáanta’al yéetel xupa’al u taak’inil u meyaj jala’ch wáa le ku ts’áik jala’ach ti’al u beeta’al meyajo’; bey xan u beeta’al le takpoolalil yo’olal ba’ax tyu beetajo’ob wáa ma’ ba’ale’ tu táan Noj molayil Xu’ulsik K’aak’as Meyaj Jala’ache’ jump’éel si’ipil je’el bix u ya’alik le Noj a’almajt’aana’.

Le molayo’ob ti’ le péetlu’umo’ob yéetel méek’tankaajo’ob bey je’el bix u noj kaajil Distrito Federal yéetel le kaajo’ob yaan naats’ ti’o’, unaj u yantal jump’éel kúuchil meyaj ku xak’alkaxan, ba’ale’ yaan u yantal ichil ba’ax ku meyajtike’, le ba’ax ku ya’alik le xóot’ ts’íib tant táanil yaan ti’ lela’, yéetel

IV. U Nojmolayil P’is óolalil Belankil unaj u beetik u bo’otik u si’ipil le máaxo’ob ku táakpajal ichil noj loob belankile’, kex ma’ wáa ma’ táakpaja’an ti’ u láak’ wáa ba’axi’, u bo’ota’al si’ipil yéetel taak’in; u luk’sa’al u páajtalil ti’al u manik, u majantik, meyajilo’ob wáa meyaj ti’al kaaj; bey xan u taasik utsil ti’ tuláakal loob bíin beeta’ak ti’ Nojmolayil Meyaj Taak’in Jala’ach wáa ti’ ba’ax molayilo’ob u noj jala’achil, ti’ péetlu’umo’ob wáa méek’tankaajo’ob. Le kúuchil meyajo’obo’ yaan u beeta’al u bo’otik u si’ipilo’ob je’el bix jets’a’anik ti’ le jaatsa’ le kéen u beet le noj loob belankila’, ka’a beeta’ak tumeen wíinik ku t’aan tu yo’olal jump’éel kúuchil meyaj yéetel yo’olal utsbe’enil ku taasik ti’ob wáa ba’ax. Bey xane’ je’el u béeytal u luk’sa’al u páajtalil ti’ob u beetiko’ob wáa ba’axe’, u u xu’ulsaj u meyaj wáa u táakpajal ti’ junmúuch’ meyaj wáa noj loob belankil beeta’ab ti’ u Nojmolayil Meyajtik Taak’in Jala’ach wáa ti’ u láak’ u molayil noj jala’ach, ti’ péetlu’um wáa ti’ méek’tankaaj, ba’ale’ kaaje’ unaj u taal wáa ba’ax utsbe’enil ti’ kaaj yéetel taak’in yéetel ka’a chíimpolta’ak u táakpajal ichil u kúuchil meyaj ku xak’alkaxan belankilil, wáa le ku yilik bix u yúuchul meyaj wáa ichil le máaxo’ob beetmajbailo’, wáa le k’iin ku ya’ala’al ba’ax kéen u beet kaaj ti’al u si’ipil belankil talam; ti’ le je’elo’oba’ le bo’olsi’ipila’ yaan u beetpajal le kéen je’ets’ek ba’ax bíin beetbil jumpuli’. Le a’almajt’aano’obo’ yaan u jets’ik ba’ax bíin beetbil ti’al xaak’alil yéetel ti’al u ya’ala’al ba’ax bo’olsi’ipilil ku beetbil yo’olal ba’ax tu beetal wáa ma’.

Le ba’ax unaj u beeta’al ti’al u beeta’al u bo’otik u si’ipil je’el bix ts’o’ok u tsola’al jujump’éelil ti’ le xóot’ts’íibo’ob táanil ti’ lela’. Ma’ tu béeytal u bo’ota’al si’ipil ka’atéen yo’olal jump’éelili’ wáa ba’ax.

Je’elmáaxak lu’unkabile’, ikil xan u jach kanáantik ba’ax ku meentik yéetel u k’ubik ba’axo’ob ku jaajkunaj chíikulale’, je’el u béeytal u takpool tu táan U Mola'ayil Pat A'almajt'aano'ob ti' U Múuch' Mola'ayil México, tu yóok’olal le ba’axo’ob ku yúuchul ku máanchi’itik le jatsts’íiba’.

Ichil u beetpajal le ba’ax jets’a’ano’obe’, ti’ le molayilo’ob beetik le xaak’al yéetel le bo’olsi’ipil le nojbe’enil belankil yéetel k’aak’as meyaj jala’ach ma’ unajmal u beetik u kúulpachil le ba’ax jets’a’an ti’al u kanáanta’al u mukul ta’akunajil ba’ax ku t’aan yo’olal u meyajil taak’in wáa yo’olal u ts’a’abal taak’in ti’al u meyaj, belankil, t’áalk’u’ yéetel u ts’a’abal taak’in ti’. Le a’almajt’aano’ unajmal u jets’ik ba’ax unaj u beeta’al ti’al u k’u’ubul ba’ax taak u yojéeltik.

U Nojlu’um Mola’ayil Xak’alkaxane’ yéetel u Nojmolayil Jala’ach máax ilik ka’a yanak xak’alkaxan ichilo’ob, je’el u béeytal u beetik ba’ax ku ya’alik u jets’t’aanil le Nojmolayil ku Xu’ulsik u K’aak’as Meyaj Jala’ach yéetel u Nojmolayil P’is óolal Belankil, je’el bix jets’a’anik ichil u Jaatsts’íibil 20, tu xóot’jsíibil C, jaatsil VII, yéetel 104, jaats III ti’ le Noj a’almajt’aana’, je’el bix tsola’anilo’.

U meyaj Jala’ach yo’olal le loobil beeta’abo’, yo’olal u k’aak’as meyaj belankil, yo’olal le ba’ax yaan ti’ wáa u páajtalil wíinik, unaj u beetpajal ti’ je’el máaxake’ yéetel chéen ti’ leti’. Le wíiniko’obo’ yaan u páajtalil u ts’a’abal ti’ taak’in yo’olal ba’ax jets’a’an, tak buka’aj yéetel bixi, je’el bix jets’a’anik le a’almajt’ano’obo’.