U Yáax Jo’Olts’Íibil

U Yáax Péets’el

Ti’ U Páajtalilo’Ob Wíinik Yéetel U Ya’Almajkanáanilo’Ob

U 18 Jatsts’íibil. Chéen tu yóok’olal jump’éel si’ipilil tu’ux jets’a’an u luk’sa’al jáalk’abile’, ku béeytal u kanank’alta’al máak. U kúuchil le je’elo’, k’a’ana’an jela’an ti’ le kun jets’bil uti’al ka ts’okbo’ota’ak le si’ipilo’obo’ yéetel yaanal tu’ux ku p’áatal jump’éel ti’ uláak’i’.

Le múuch’ kúuchil k’alsi’ipilnáalo’ yaan u tsoltukulta’al u ka’aj tu yóok’olal u tojbe’ent’aanil ka chíimpolta’ak u páajtalilo’ob wíinik, meyajil, ka’ansajmeyajil, tsáajxookil, toj óolalil yéetel báaxalil, bey u táambejilo’ob uti’al ka béeychajak u ka’ múuch’kajtal ich kaaj le máax ts’okt’anta’an u bo’olsi’ipililo’, yéetel ka ila’ak ma’ u ka’ kaxtik u si’ipil, ka’alikil u táan óoltik le áantajilo’ob ku taasik le a’almajt’aan ti’o’. Le xch’uupo’obo’ unaj u bo’otik u si’ipilo’ob ti’ kúuchilo’ob jatsa’an ti’ le tu’ux ku k’a’alal le jxiibo’ob táan xan u bo’otik u si’ipilo’obo’.

Nojlu’um, Péetlu’umo’ob yéetel Distrito Federale’ ku béeytal u máak’antik k’axt’aano’ob uti’al ka u ts’okbo’ot u si’ipil le máax ts’okt’anta’an ti’obo’ -wa tumen le je’elo’obo’ oka’an ichil ba’ax u ka’ajo’ob-, ti’ kúuchil k’alsi’ipilnáalo’ob táabalo’ob ti’ jump’éel jela’an méek’tampáajtal.

Nojlu’um, Péetlu’umo’ob yéetel Distrito Federale’ yaan u jets’iko’ob ich u péetilo’ob meyaje’ jump’éel chúuka’an nu’ukbesaj p’is óolal uti’al ka meyajta’ak ti’ máax ku ya’ala’al ku meentik ba’alo’ob ku yila’al bey si’ipile’ tumen le a’almaj bo’olsi’ipilo’obo’, bey xan ka yanak 12 u p’éelel ja’ab ti’ ba’ale’ ma’ xan táan u k’uchul 18 u p’éelel ja’ab ti’, tu’ux ku kanáantbil u najmatmajilo’ob tuláakal máake’ tumen le Noj A’almajt’aana’, bey xan le k’a’ana’an páajtalilo’ob ts’o’ok u chíimpolta’al ti’ leti’obe’ uti’al u jóok’olo’ob táanil. Le máako’ob mina’an 12 u p’éelel ja’ab ti’ob u meentmajo’ob jump’éel ba’al ku yila’al bey si’ipil tumen le a’almajt’aano’, chéen yaan u ka’ jóok’sa’alo’ob ti’ utsil beel yéetel yaan u ts’a’abal áantajil ti’ u máakilo’ob.

U nu’ukbesajil meyaj ti’ junjunyáal jala’achile’ ti’ yaan tu k’ab mola’ayo’obe’, u kúuchil p’is óolalo’ob yéetel jala’achilo’ob uti’al u jóok’sik bey xan u ts’áajik tojil ti’ táankelem máako’ob. Je’el u béeytal u tsolt’anta’al, u kanáanta’al yéetel u jóok’sa’al ti’ utsil beel je’el bix k’a’ana’ano’, uti’al u kanáanta’al u chúuka’an jóok’ol táanil yéetel le ba’ax k’a’ana’an ti’ le táankelem máako’.

Ti’ u meyajta’al le je’ela’ k’a’abet u nu’ukbesa’al uláak’ tojilo’ob chéen wa k’a’ana’ani’. Ti’ tuláakal meyajo’ob ku meenta’al tu yóok’olal táankelem máako’obe’ yaan u yila’al u meyajta’al le tojil bejil k’a’ana’ano’, bey xan jumpáay ku meyaj le takpool jala’achilo’obo’ yéetel le meent bo’olsi’ipil jala’achilo’obo’. Le je’elo’oba’ k’a’ana’an keetel yéetel le si’ipil meenta’ano’ bey xan ku taasik uti’al u ka’ okol le táankelem máak ich kaaj yéetel ich u láak’tsililo’obo’, bey xan uti’al u ma’alob jóok’bal táanil yéetel u ma’alobkuunsa’al u béeytalilo’ob. U k’a’alal máake’ chéen unaj u yúuchul wa jach k’a’ana’an yéetel ma’ ya’ab k’iino’ob kun meentbili’, ku ts’o’okole’ le je’ela’ chéen uti’al táankelem máako’ob yaan 14 u p’éelel ja’ab ti’ob, tumen u meentmajo’ob ba’alo’ob ku yila’al jach k’aastak tumen kaaj.

Le máax ts’okt’anta’an u bo’olsi’ipililo’ob way nojlu’umilo’ob, táan u bo’otik u si’ipilo’ob ti’ táanxel nojlu’umo’obe’, ku béeytal u taasa’alo’ob way México uti’al ka u ts’okbo’ot u si’ipilo’ob ka’alikil u ch’a’ óolta’al u nu’ukbesajilo’ob u ka’ múuch’kajtal si’ipilnáal ich kaaj jets’a’antak te’ jatsts’íiba’, ku ts’o’okole’, le táanxel nojlu’umilo’ob ts’okt’anta’an u bo’olsi’ipililo’ob yaan ba’ax u yilo’ob yéetel nojlu’um wáaj péetlu’um si’ipilo’obe’, ku béeytal u bisa’alo’ob te’ nojlu’um tu’ux sijnáalo’ob wáaj kaja’ano’obo’, je’el bix jets’a’anil te’ tu Nojk’axt’aanil Nojlu’umilo’ob máak’anta’ano’ob uti’al le je’elo’. U k’e’exel u kúuchil le máax k’ala’ano’obo’ chéen ku béeytal u meenta’al yéetel u ch’a’ óolalo’ob bey ts’íibta’ane’.

Le máax ts’okt’anta’an u bo’olsi’ipililo’ob, te’ súutkuxtalo’ob yéetel ti’ le ba’axo’ob kun jets’bil tumen le a’almajt’aano’, ku béeytal u bo’otik u si’ipilo’ob te’ kúuchil k’alsi’ipilnáalo’ob yaan jach naats’ te’ tu’ux kajakbalo’ob ka’ache’, yéetel u tuukulil ka táakpajako’ob tu ka’atéen te’ kaajo’, bey jump’éel u jejeláasil ka’ múuch’kajtal ich kaaje’. Le belbest’aana’ ma’ jets’elnak ti’ múuch’kab si’ipilnak máako’obi’, mix xan ti’ uláak’ k’ala’an máako’ob k’a’ana’an ti’ob ka’anal tsolbeej kanáambalilo’ob.

Uti’al u kanank’alta’al máak yéetel u jets’meyajta’al u ts’okt’aanil p’is óolal tu yóok’olal múuch’kab si’ipilnak máako’obe’, yaan u jóok’sa’al ka’anal kúuchilo’ob. Le mola’ay yaan u páajtalil ti’obo’, ku béeytal u xot’iko’ob u tsikbal le máaxo’ob takpolta’an yéetel ts’okt’anta’an u bo’olsi’ipililo’ob tu yóok’olal múuch’kab si’ipilnak máako’ob, yéetel uláak’ máako’ob, ba’ale’ ma’ bey yéetel u yáantajnáali’, yéetel ku béeytal u xche’ jets’ik uláak’ u jejeláasil kanáambalil ti’ máaxo’ob k’ala’an te’ kúuchilo’obo’. Le je’elo’ ku béeytal u jets’meyajta’al ti’ uláak’ k’ala’an máako’ob k’a’ana’an ti’ob ka’anal tsolbeej kanáambalilo’ob, je’el bix tsola’anil tumen le a’almajt’aano’.