El zapoteco de la planicie costera, variante del zapoteco y parte de la familia lingüística del Oto-mangue, es hablado por 66,893 personas ubicadas en el estado de Oaxaca, en los municipios ...

GUI’CHI’RO’ BIA’RA RIAPA’ XQUENDA CA BINNI NABEZÁ NDAANI’ GUIDXI RO’ ZAGUITA (MEXICU)

Gui’ chi’ ro’ bia’ ni gucua’ lugui’ chi’ ro’ xti’ Guidxi ro’ lu5 xi beu febrero iza 1917
Ra bidxaa diidxa’ ne gucua’ lu DOF 27-05-2015

Diidxa’ Lá Gayu’

Ca Guidxi Ro’ Liibilisaane Guidxi Ro’ Zaguita (Mexicu) Ne Guidxi Ro’

Ndaga 122. Ma ca lá ni lu ndaga 44 xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’ xi guirá’ nga zanda guni ca guidxi ro’ xti’ zaguita (mexicu), ca xtipa’ xti’ ca xaique xtini ca la?, rilaa cani choona ndaga ne casi ná ndaga ri nga gacani.

Xaique xti’ ca guidxi ro’ xti’ zaguita (mexicu) nga xaique ro’ xti’ guidxi ro’, ne yoo ro’ ra ria’ ca xtiidxa’ guidxi ro’ ne yoo ro’ ra riree xia donda ne diidxa’ bia’.

Ca binni ni guli guidxi gaca xaique ni guzuhua lu xtiidxa’ ca’ ni rabi cabe diputadu ca nga guiu ndaani yoo ro’ ra ria’ xtiidxa’ guidxi ro’ gunica’ dxiiña’, de ca binni ni guiu ndaanini guni dxiiña’ ca la?, ziu ca binni ni gudxite ne bica ridxi binni che chi guze lu xqui’chi’ ne yene de xaique ri’ ne laca ziu ca binni ni ucuasi lá lu gui’chi’ ne que nucaa di ridxi binni guidxi che’ chi guze lu xqui’chi’, huaxa ra gaca ca bieque ri la?, zacani casi nabaqui’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’, ne guini’ lu xqui’chi’ bia’ xaique ro’ xti’ guidxi ro’ zaguita (mexicu) .

Xaique ro’ xti’ guidxi ca la?, lu ná be nga guiaana ca xaique ni ruca diidxa’ bia’ lu gui’chi’ que ne ca xaique ni runi xhiiña’ guidxi, ne lu ná ti binni si nga zanda guiaana ni, ti ma gulii cabe laabe ne nagachi’ nga gacani.

Ca xaique ni runi dxiiña’ ndaani yoo ro’ ra riree xia diidxa’ ne donda, ne yoo ro’ ra riapa xpidxichi guidxi ro’ ne ruuya’ guni ca xaique diidxa’ bia’ xhiiña’ jneeza, ne xcadxi xaique ni cuaqui’ xaique ro’ xti’ guidxi ro’ zaguita (mexicu) ca la?, zutagu cabe xtipa’ xti’ cabe ti que chu’ xiixa guenda naxoo ndaani ca guidxi huiini xti’ guidxi ro’ ri’.

Ca xtipa’ xti’ ca xaique ni runi dxiiña’ ndaani yoo ro’ ra ria’ diidxa’ bia’ ca ne ca xaique ni runi xhiiña’ guidxi ca la?, napa cabe xi chinanda cabe ca ni ná xaguete ri’:

A. Ni zanda guni ca xaique ni runi dxiiña’ ndaani yoo ro’ ra riree xia diidxa’ bia’:

I. Guni cabe dxiiña’ ne cue’ cabe diidxa’ bia’ ra ruganda xtipa’ xti’ cabe, huaxa pa xi guini’ ca xaique ni runi dxiiña’ ndaani yoo ro’ ra ria’ xtiidxa’ guidxi ro’ ca;

II. Gucheechecabe ca diidxa’ ni ca lu xqui’chi’ xaique guidxi ro’ zaguita (mexicu);

III. Gunicabe dxiiña’ ne cue’ cabe diidxa’ bia’ ni guini’ pabia’ xpidxichi guidxi ro’ caniti;

IV. Cue’ cabe xiixa diidxa’ bia’ ni uca ca xaique ni ruzuhua lu xtiidxa’ binni guidxi ca xhiiña’ ca jneza la?, ne nayaa; ne.

V. Ca xcadxi ru’ diidxa’ ni guini’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’.

B. Ni naquiiñe guni xaique ro’ xti’ xti’ guidxi ro’ zaguita (mexicu):

I. Guza’be o gunibe diidxa’ ni ganda iquiiñe ndaanisi guidxi ro’ zaguita (mexcu);

II. Gabibe ca xaique ni ruzuhua lu xtiidxa’ binni guidxi ni rabi cabe senador ca, tu ganda guiu guni xhiiña’ xaique xti’ guidxi ro’ ri’ pa gueda guiadxa;

III. Lu cada iza napabe xi guseendabe ti gui’chi’ ra nuu ca xaique ni runi dxiiña’ ndaani yoo ro’ ra ria’ diidxa’ bia’ ca, ra ica pabia’ nga xpidxichi guidxi ro’ ma biniti ti guihuini pabia’ ma biree. Ra gaca ca dxiiña’ ri’, ne ca xaique ro’ xti’ ca xaique ni ruzuhua lu xtiidxa’ binni guidxi ca la?, zuseenda cabe ti gui’chi’ ra nuu xaique ro’ xti’ guidxi ro’ (mexicu) xi guni’ ique ne ca gui’chi’ ni guye ra nuu que?, huaxa ra gaca ni ca la?, naquiiñe chinanda cabe casi nabaqui’ diidxa’ ro’ bia’;

IV. Guya’ be guni ca diidxa’ bia’ ni cue ca xaique ni ruzuhua lu xtiidxa’ binni guidxi ca xhiiña’ jneza ndaanisi guidxi ro’, ne

V. Xcadxi ru’ diidxa’ ni guini’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’ la?, ne cani ca lu xqui’chi’ bia’ xaique ro’ xti’ guidxi ro’ zaguita (mexicu) ne cani ca lu ca diidxa’ bia’ xtini.

C. Gui’chi’ bia’ xti’ xaique ro’ xti’ guidxi ro’ zaguita (mexicu) la?, napani xi chinandani casi ná ca diidxa’ ni ca xaguete ri’:

NIRU DO’ XTIIDXA’ NI.- Ni ná ca diidxa’ xti’ gui’chi’ bia’ xti’ guidxi ro’ zaguita (mexicu):

I. Ca xaique ni ruzuhua lu xtiidxa’ binni guidxi ni rabi cabe diputadu ca la?, ra guiu cabe guni cabe dxiiña’ ndaani yoo ro’ ra ria ca diidxa’ xti’ guidxi ro’ ca la?, cada lu chonna iza nga guibi cabe guni cabe dxiiña’ ndaani yoo ro’ ri’ ne ra guibi cabe ca la?, zacani nagachi’, nayaa la?, ne jneza ti zaca ma gulaqui’ diidxa’ ro’ bia’ gacani, ne ca diidxa’ ni biete ca la?, naquiiñe icaa ca xaique cani ti laani nga gusiidi ni laacabe xi guni cabe ra gaca ca dxiiña’ ri’, ne pa gacaladxi cabe gudii cabe xiixa gui’chi’ binni guidxi ne ca neza ni iquiiñe binni ucalu pa que chu’ ladxi ca’ ca dxiiña’ o ca diidxa’ ni biree xia, ne cani ca lu ca ndaga 41, 60 ne 99 xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’;

II. Ca binni ni gacaladxi gaca xaique ni ruzuhua lu xtiidxa’ binni guidxi ni rabi cabe diputadu ne guni dxiiña’ ndaani yoo ro’ ra ria’ xtiidxa’ guidxi la?, naquiñe gaca cabe jma nahuiini de ca xaique ni ruzuhua lu xtiidxa’ binni guidxi xti’ guidxi ro’ zaguita (mexicu). Guirá’ cani ca lu ca ndaga 51, 59, 61, 62, 64, ne ndaa IV 77 xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’, la?, zucaa cani ridxi ca xaique ni runi dxiiña’ ndaani yoo ro’ ra ria’ xtiidxa’ guidxi ro’ zaguita (mexicu) ri’;

III. Ra gueda gaca dxiiña’ xti’ guidxi ro’ la? napacabe xi gu’ya’ cabe ne chinanda cabe ni ná lu ndaa II ndaga diidxa’ guionna xti’ ndaaga 116 xti’ Gui’chi’ ro’ bia’ ri’.

IV. Cada iza la?, zabaqui’ cabe dxi guiu cabe gutaagu xtiidxa’ cabe, ne xi guni xcadxi xaique ni ruzuhua lu xtiidxa’ binni guidxi ni riaana guni dxiiña’ que?.Lu gui’chi’ ni cuidxi ne cabe ca xaique ni nuu ndaani dxiiña’ ca la?, ca xaique ni runine cabe dxiiña’ ca nga guya’ gacani o laca zanda guni xaique ro’ xti’ guidxi ro’ cani;

V. Ca xaique ni runi dxiiña’ ndaani yoo ro’ ra ria’ diidxa’ xti’ guidxi ca la?, napa cabe xi chinanda cabe ni ná lu gui’chi’ bia’ xti’ xaique ro’ xti’ guidxi ro’ zaguita (mexicu), ne ca xtipa’ ri nga napa cabe xi guni cabe:

a) Guni cabe diidxa’ bia’ xti’ cabe, ne ra guni cabe ni ca la?, naquiiñe guseenda cabeni ra nuu xaique xti’ guidxi ro’ ti ucaani lu gui’chi’;

b) Cada iza naquiñe guya’ chahui cabe, ne icaa yuune cabe ca diidxa’ bia’ ne ca gui’chi’ ni guini’ pabia’ bidxichi chu’ ne guiree ndaani guidxi ro’, huaxa naquiñe ni cuee cabe niru do’ ca nga iquiiñe guidxi ro’ ti guni caadxi dxiiña’ xti’. Ra cue’ bia’ ca xaique ri’ pabia’ bidxichi nga guiaxa ca xaique ni runi xhiiña’ guidxi la?, napa cabe xi chinanda cabe ni ná lu ndaga 127 xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’.

Guionna xtipa’ xti’ guidxi ro’ ne ca yoo ro’ ni que riquiiñe xtipa’ xti’, xti’ yoo ne nuu lu ná xaique ro’ xti’ guidxi ro’ ri la?, ra guseenda cabe gui’chi’ chi guiaxa ca binni ni runi xhiiña’ guidxi ca la?, naquiiñe ucaa cabe pabia’ guiaxa ca binni ni guni xhiiña’ cabe. Ca gui’chi’ ni guseenda ca xaique ri ti ganda guiree xpidxichi guidxi ro’ ti quixeca’ xpinni ca la?, naquiiñe chinanda cani casi ná lu ca gui’chi’ bia’ xti’ xaique ro’ xti’ guidxi ro’ zaguita (mexicu), ti ganda gacani.

Lu ca gui’chi’ ne diidxa’ ro’ bia’ gaca ti ganda guiu xpidxichi guidxi ro’ la?, que zanda ica ca bidxichi ni ma biniti guidxi ro’ lu cani ti maca gulee ca xaique ni runi dxiiña’ ndaani yoo ro’ ra ria’ diidxa’ bia’ cani, ti zaca ná cabe guiu jma bidxichi ndaani guidxi ro’.

Ni naquiiñe cue’ o guni xiixa diidxa’ bia’ ti ganda guiu jma bidxichi ndaani guidxi ro’ nga xaique ro’ xti’ guidxi ro’ zaguita (mexicu). Ne lu dxi 30 xti’ beu noviembre nga naquiiñe guchiña cabeni, ne pa lu iza ca gueda guidxaa xaique ro’ xti’ guidxi ro’ zaguita la?, naquiñe gacani lu dxi 20 xi beu pascua.

Ca xaique ro’ ni runi dxiiña’ ndaani yoo ro’ ra ria’ xtiidxa’ guidxi ro’ ca la?, cada iza nga naquiiñe guni cabe ti gui’chi’ pabia’ caquiiñe cabe ti guni cabe xhiiña’ cabe ne guseenda cabeni ra nuu xaique ro’ xti’ guidxi ro’, ti ma laa cu’ ni lade ca diidxa’ yachi’ ni chi guni ti ganda gacani diidxa’ ro’ bia’.

Ne ca diidxa’ bia’ ri’ la?, zaquiiñe ca binni ni runi dxiiña’ ndaani ca yoo xti’ guidxi ro’ zaguita (mexicu), cani ti raca nga riguixe binni guidxi bidxichi ti guiapa ca xlayu ca’, ti laaca be la?, que zanda di guya’ cabe gaca ca dxiiña’ ri’, ne lu lana ngoola c) xti’ ndaa IV xti’ ndaga 115 xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri nga;

c) Guya’ cabe o gudxiee nacabe lade ca gui’chi’ ra ca xpidxichi guidxi ro’ lu iza ni gudi’di’ que, huaxa zacani casi raca xhiiña’ ca xaique ni runi dxiiña’ ndaani yoo ro’ ra rigaaba xpidxichi guidxi xti’ yoo ro’ ra ria’ xtiidxa’ guidxi ro’ ri’, ne ra gaca ca bieque ri la?, naquiiñe chinadani casi ca lu ndaa VI xti’ ndaga 74 xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’.

Bidxichi ni guiquiñe’ xiixa guidxi la? napa xi gusenda cabe pabia’ ni ra nuu ca binni ni chi guini xhiiña’ guidxi ro’ ma huadxi xha’ta’ nga cheni lu 30 xibeu abril. Bia’ dxi’ nexhe’ guidxiña gui’chi’ ri la? ne bia’ dxi nexhe’ ganda guidxiña xiixa’ gui’chi’ yachi’ ti ganda guiuu bidxichi ndaani’ guidxi ro’ la? zandaca pa guirooba’ ru’ ca dxi ri pa laacabe gusenda cabe xiixa gui’chi’ ra nuu ca xaique ni ruzuhuaa lu xtiidxa’ binni guidxine runica’ diidxa’ bia’ ti ma ca binni ri’ güine ca binni ni guni ruuya’ gaca xhiiña’ guidxi ro’ xneza. Ca gui’chi’ ni guidxiña’ ti guihuini xi cayuni guidxi ro’ la? napa xi ganna binni guidxi xi cani.

Lu ca gui’chi’ ni bibiená ra ca xpidxichi guidxi ro’ de lu iza ni guidi’di’ que la?, naquiiñe cheni ra nuu ca xaique ni runi dxiiña’ ndaani yoo ro’ ra rigaaba xpidxichi guidxi ro’ que ne naquiiñe di’ guidxii lu chií gubidxa xti’ beu san juan. Bia’ dxi ni biete ri la?, ne cani ca lu ca diidxa’ yachi’ ni rini’ pabia’ xpidxichi guidxi chu’ ne guiree la?, zanda guirooba’ ca diidxa’ ni ca lu cani ca la? ne bia’ dxi ni ma biete ca pa xaique ro’ ni rucaa diidxa’ bia’ lu gui’chi’ ca guinaabani ne gusisaca xtiidxa’ xiñee gacani zaca;

Binni ni gaca xaique xti’ yoo ra rigaaba’ xpidxichi guidxi ro’ ca la?, jma de galaa de ca xaique ni runi dxiiña’ ndaani yoo ro’ ra ria’ xtiidxa’ binni guidxi ca nga cui laabe ne cada lu gadxe iza nga guidxaabe huaxa binni ni gaca xaique ri’ la?, naquiiñe gusuhuinibe de que ma bi’ni’be ca dxiiña’ ri’ lu gayú iza, ti zaca ganda gaca ca dxiiña’ de rigaaba xpidxichi guidxi ri’ jneza ne nayaa.

d) Guyuubibe tu ganda guiaana ga’ jlugar xaique guidxi ro’ xti’ guidxi ri’ pa laa gueda guiaadxa;

e) Cuee’ cabe xiixa diidxa’ bia’ ti ganda gu’ya’ cabe xi dxiiña’ guni cabe ne ca xpidxichi guidxi, ca bidxichi ni guiquiñe’ guidxi la? nopa cabe xi gudii cabe cabe gudixi que ti guenda ti gu’ya’ ne guindisa chahui’ xpidxichi ne ma laa gu’ya’ xi dxiiña’ gunineni ne ma laa gu’ya’ xi modo gueda guni cani ne diidxa’ gueda ndee ndu. Ra gueda gaca dxiiña’ de guenda rigaba xpidxichi guidxi la? napa cabe xi gunicabeni xneza, cadi guni cabe pur tobi ne pur xtobi co’ ne guicabe xhiiña’ cabe nachahui’;

f) Guni cabe xiixa dxiiña’ ni gacane gaca ca guenda ribi xaique guidxi ca xneza ra che binni guidxi che guzee lu gui’chi’ ra gacala’dxi’; huaxa nirudo’ napa cabe xi chinanda cabe casi ná ca diidxa’ ni ma guala’qui’ ca gui’chi’ xti’ xaique ro’ guidxi, ti ca diidxa’ ri’ napa xi chinanda casi ná ca diidxa’ ro’ lana b) dede o) xti’ ndaa IV ni ca lu ndaaga 116 xti’ Gui’chi’ ro’ bia’ ri’ ti ca diidxa’ ro’lana j) dede m) la? cani’ de ca xaique ro’ xti’ ca gudxi ro’ ca xaique huiini xti’ ca guidxi huiini ca ne ca xaique ni ruzuhuaa lu xtiidxa’ binni guidxi ne ca xaique ni ruzuhuaa lu xtiidxa’ lu cada ndaa guidxi xti’ guidxi ro’ ri’.

g) Guni cabe diidxa’ bia’ ni gusiene ca xaique runi xhiiña’ guidxi, ne ca bieque napa ca dxiiña’ xti’ ca’;

h) Guni cabe diidxa’ bia’ ni gusiene ca xaique ni runi dxiiña’ ndaani ca yoo ra riree xia donda naca de guenda guti o pa, ra raca chahui lá binni guidxi; ti zaca gaca ca dxiiña’ ca jneza, ne laca guiree xiixa diidxa’ bia’ ni gusiene ca binni ni runi dxiiña’ ndaani yoo ro’ ra riapa’ xquenda binni guidxi, ne ra chu’ binni guni xhiiña’, ra gacane che binni ti gusiene cabe laa de ca guenda naxoo ni cadi’di’, ne laaca gaca xiixa diidxa’ bia’ ni gusiene ca binni ni runi gui’chi’ yoo xti’ binni ti ganda gutoo ca xti’;

i) Guni cabe diidxa’ bia’ ti ucaa ridxi guiapa’ guidxi ro’ ri’; ne ni gacane chu’ jma dxu’ pa guiaadxa ti zaca guiu ti xaique ro’ xti’ guidxi ro’ zaguita (mexicu) ri’ gapa’ jneza; ne laca zaqueca cu’ cabe dxu’ gapa’ ca tienda ro’ ni nuu ndaani guidxi ri’; ne laca cha liidxi guiiba’ pa chu’ tuuxa gucheene guidxi ro’ ri’; ne chu’ jma yoo ra guianda binni guidxi ne chu’ binni gacane binni pa nuu lu xiixa guenda naxoo casi ra guiree guiigu’;

j) Guni cabe diidxa’ bia’ ni gacane ca guidxi xti’ zaguita (mexicu); casi ra guiapa’ ca layu xti’ guidxi ri’; ne gapa’ ca yaga ne ca gui’xhi’, gaca yoo huiini xti binni, ti gaca xtale neza; ne ra ganda iquiñe cabe cani cue’ ndu ca layu ni nuu ndaanipe guidxi zaguita (mexicu);

k) Guni cabe diidxa’ bia’ ni gacane binni guidxi gapa ti gui’chi’ ni guini’ zanda gusaa ti caru; ne laca guni cabe diidxa’ bia’, ni ucaa ridxi binni guidxi gusia, ne diidxa’ bia’ guini’ zanda guiaana xti’ binni guidxi ndaani guidxi zaguita (mexicu), ne guini’ cha luguiaa huiini ne luguiaa ro’, ra che guixi ne cha yoo ba’;

l) Guni cabe diidxa’ bia’ ni gacane chu’ jma bidxichi ndaani guidxi ro’ ri’ ne diidxa’ bia’ ni gapa guirá’ xixe dxiiña’; ne gacane guirooba’ dxiiña’ xti’ ca binni guuze’; yoo ra gacane cabe binni luguiaa; ne ra gacane binni guidxi guni xti’ casi ca lu ndaa VIII, xti’ ndaga 3° xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’;

m) Cuee’ cabe diiddxa’ bia’ ni guiquiñe’ ca xaique ni ribee xiaa donda ndaani ca guidxi huiinica;

n) Cuee’ cabe diidxa’ bia’ ni ganda gunine ca xaique ni ruuya’ gaca xhiiña’ guidxi xneza;

ñ) Gaca dxiiña’ ti qué chu’ tutica binni gu’ya’ xi cazaca o xi napa tuuxa binni guidxi ndaani’ lidxi, ne zaqueca xi modo guiasa ca gui’chi’ xti’ binni guidxi ti zaaca ná ca diidxa’ bia’ xti’ yoo ro’ ra ria’ cani gacani, ti ca binni runi dxiiña’ ndaani’ni ca guini’ xi neza ganda gaca ca dxiiña’ ca xneza. Zapa guidxi ro’ ti yoo ro’ ni qué zaquiñe’ xpidxichi guidxi ti ganda guni xhiiña’ ne ra guni xhiiña’ qué zunidi’ pur tobi qué pu xtobi laaca nga gu’ya’ca’ xi modo gueda gaca ca dxiiña’ de guenda riapa’ lá’ ne ni napa binni guidxi ndaani’ lidxi nuu binni napa jmá’ ngue nga naquiñe’ guiapa’ jmá’.

o) Gusenda cabe gui’chi’ n i gacala’dxi’ cabe gaca diidxa’ bia’ ni ganda gacane dxiiña’ ndaani’ guidxi ro’ zaguita (mexicu) ra nuu ca xaique ni ruzuhuaa lu xtiidxa’ binni guidxi.

p) Gaca diidxa’ bia’ pabia’ dxi ne xi neza guiquiñe’ ti ganda gaca dxiiña’ lade ca binni ni chiguya’ gaca xhiiña’ guidxi xneza; ne.

q) Xiixa ru’ diidxa’ ni gacane ne gudii gui’chi’ ro’ bia’ ri’ laacabe.

GUIROPA XTIIDXA’ NI.- Ca dxiiña’ ni naquiñe guni xaique guidxi ro’ zaguita (mexicu):

I. Ziube lu dxiiña’ ca’ xhoopa iza, ne zuzulube gunibeni lu gayu gubidxa xi beu pascua iza gulii cabe laabe que?, huaxa ra cui cabe laabe ca la?, naquiiñe chinandani casi ná ca diidxa’ xti’ ca dxiiña’ ra ribii cabe xaique guidxi.

Ti ganda gaca tuuxa xaique guidxi ro’ zaguita (mexicu) la?, naquiiñe gapa cabe cani ná ca diidxa’ ri’: naquiiñe gacabe xiiñi’ zaguita (mexicu) ne gacabe ti binni nuu xpiaani’, ne naquiiñe cuezabe chonna iza ndaani guidxi ro’ zaguita (mexicu) pa ndaani guidxi ro’ pe’ gulebe, ne gayu iza cuezabe ndaani guidxi ca pa laabe gulebe ndaani gadxe guidxi xti’ zaguita (mexicu); ne naquiiñe gapabe chonna bi chií iza dxi cui cabe laabe que, ne pa que huayacabe xaique ri’ ne pa ma gucabeni chupa chonna gubidxa la?, ma que zandadi’ gacabeni. Pa gacaladxi tuuxa binni ma naca xaique ri’ guchaa de guidxi ra chindeeza la?, cadi nda di’ gaca guireebe gacabe xaique guidxi.

Pa gueda guireexaique ri’ de ndaani ca dxiiña’ ri la?, ca xaique ni ruzuhua lu xtiidxa’ binni guidxi ni rabi cabe senador ca ne xtiidxa’ xaique ro’ xti’ guidxi ro’ zaguita (mexicu) ca la?, zabii cabe xtobi ni ganda gunduuxe dxiiña’ biana’ ca que. Ne pa gueda guiadxa xaique chupa chonna guibidxa la?, ma gui’chi’ bia’ xti’ xaique ro’ xti’ guidxi ro’ zaguita (mexicu) ca guini’ tu guiaana ga guni dxiiña’ que. Pa xaique que guini’ de que ma chi guireede lu dxiiña’ cayuni que la?, ma ca xaique ni runi dxiiña’ ndaani yoo ro’ ra ria’ xtiidxa’ guidxi ro’ ca cui tu guiaana guni ca dxiiña’ que. Pa xaique ri’ gacaladxi guireede ndaani ca dxiiña’ ri la?, naquiiñe gusuhuiinibe de que napabe ti guenda naxoo. Ca gui’chi’ ni guini’ de que naca tuuxa xaique guidxi ro’ zaguita (mexicu) la?, zacani casi ná lu gui’chi’ bia’ xti xaique ro’ xti’ guidxi ro’ zaguita (mexicu).

II. Binni ni gaca xaique guidxi ro’ zaguita (mexicu) ca la?, ca ndi nga ca xtipa’ napabe ti ganda gunibe xhiiña’be jneza:

a) Gunibe ni ná ca diidxa’ bia’ ni cue ca xaique ni runi dxiiña’ ndaani yoo ro’ ra ria’ diidxa’ bia’, hauaxa zacani de ra rugaandasi xtipa’ xti’ xaique ni rucaa diidxa’ bia’ lu gui’chi’;

b) Ucaa cabe diidxa’ bia’ ni cue ca xaique ni runi dxiiña’ ndaani yoo ro’ ra ria’ xtiidxa’ guidxi guidxi ro’, huaxa naquiiñe guni cabe casipe ná, ne ra gunibe ni ná ni ca la?, zunibe diidxa’ bia’ ni gusiene binni. Ne laaca zanda guni’be o ucaabe xiixa ni cadi cayuladxibe de lu ca diidxa’ yachi’ ni guseenda ca xaique ni runi dxiiña’ ndaani yoo ro’ ra ria’ xtiidxa’ guidxi ro’ ca bia’ chií gubidxa bia’ racasi dxiiña’. Ne pa diidxa’ yachi ni bidxiña’ ra nuu cabe que gudii xtiidxa’ jma galaa de ca xaique ni ruzuhua lu xtiidxa’ binni guidxi cani la?, xaique xti’ guidxi ro’ zaguita (mexicu) ucaani lu gui’chi’;

c) Guchiiñabe xiixa diidxa’ yachi’ ni gacaladxibe gaca diidxa’ bia’ ra nuu ca xaique ni runi dxiiña’ ndaani yoo ro’ ra ria’ xtiidxa’ guidxi ro’;

d) Cu’ be ne ganda be ca binni ni runi xhiiña’ ca guidxi huiini ca ne lux tipa’ xti’ xaique ni rucaa diidxa’ bia’ lu ca gui’chi’ ca, jma pa cadi ca cani lu gui’chi’ ro’ bia’ ri’ la?, ne ca diidxa’ bia’ xti’ guidxi ri’;

e) Gunibe xhiiña’be jneza ti binni guidxi caquiiñe gacani zaca, ne ti zaca canil u ca gui’chi’ bia’ xti’ xaique ro’ xti’ guidxi ro’ zaguita (mexicu); ne.

f) Xcaadxi diidxa’ ni guini’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’ ne diidxa’ bia’ xti’ guidxi ro’ ri’ gaca.

GUIONNA XTIIDXA’ NI.- Modo raca xhiiña’ guidxi zaguita (mexicu):

I. Zata’ ti neeza ni gusiene ca binni ni guni dxiiña’ ndaani ca yoo xti’ ra raca xhiiña’ guidxi ro’ ri’ casi cani nuu lu ná ni ne cani co’;

II. Zata’ ti dxiiña’ ni gusiene ca binni ni chi guni xhiiña’ guidxi ro’ ca ne guidubi ndaanini nga gacani.

Laca zaqueca zuya’ cabe gata ti neza ti ganda guilaa guidxi ca pur ndaa, ne guIdxi huiini pabia’ nga xtipa’ napa ca xaique ni runi xhiiña’ guidxi ro’, ne modo guidaagu ca xaique, modo guni cabe xhiiña’ cabe ne modo ganda gutaagunecabe xtipa’ cabe ne ca xaique xti’ guidxi ro’ zaguita (mexicu).

Ca xaique ni xti’ ca ndaa ni gulaa guidxi ro’ que la?, binni guidxi nga cui laacabe ne zacani nagachi’, naguenda ne modo gacaladxi cabe guni cabeni, huaxa naquiiñe chinanda cabe casi ná ca diidxa’ ni ca lu diidxa’ bia’.

GUIDAPA XTIIDXA’ NI.- Ca dxiiña’ ni runi ca xaique diidxa’ bia’ ndaani ca yoo ro’ ra riree xia donda ne diidxa’ bia’ ne ca yoo ro’ ni nuu ndaani ca guidxi huiini ca:

I. Ti ganda gaca tuuxa xaique ro’ diidxa’ bia’ la?, naquiiñe gapabe cani rinaaba’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’ ca binni ni gacaladxi gaca xaiquedo' diidxa’ bia’ xti’ yoo ro’ ra riree xia diidxa’ bia’ ca; laaca naquiiñe guihuini de que binni ni ruzuhua lu xtiidxa’ binni guidxi laabe, ne jma pe pa ndaani guidxi ro’ zaguita (mexicu) bini’beni. Ca xaique ni guiu guni dxiiña’ ndaani ca yoo ro’ ra riree xia donda ne diidxa’ bia’ ca la?, ziu xtale xaique ro’ diidxa’ bia’ guni dxiiña’ ndaani ni huaxa naquiiñe chinandani casi nabaqui’ diidxa’ bia’.

Pa guiaadxa ca xaique ro’ diidxa’ bia’, ni guni dxiiña’ ndaani ca yoo ro’ ra ria’ ne riree xia diidxa’ bia’ ne donda ca la?, ma xaique xti’ guidxi ro’ zaguita (mexicu) ca guya’ xi guni, huaxa nirudo’ naquiiñe guya’be xi ná ca xaique ni runi dxiiña’ ndaani yoo ro’ ra ria’ xtiidxa’ guidxi ro que?. Ca xaique ro’ diidxa’ bia’ ca la?, ziu cabe xhoopa iza lu ca dxiiña’ ca, ne zanda cui ca xaique ni runi dxiiña’ ndaani yoo ro’ ra ria’ xtiidxa’ guidxi ca laacabe xti’ bieque ne pa guibigueta cabe lu ca dxiiña’ ca la?, zanda ca guchaa ca xaque laacabe, huaxa nirudo chinanda cabe ni ná lu Diidxa’ lá guidapa xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’.

II. Ca dxiiña’ ni gueda gaca ndaani’ ca yoo ro’ ra riree xia donda ni nuu ndaani’ ca guidxi ri la? napacani xi guna cani xtiidxa’ yoo ro’ ra runi ca xaique diidxa’ do’ bia’ ni nuu ndaani’ guidxi ro’ zaguita (mexicu). Yoo ro’ ri la? zapani gadxe binni ni gaca xaique diidxa’ do’ bia’ tobi de laacabe nga gaca xaique ro’ xti’ ca xaique diidxa’ do’ bia’ ri’. Xcaadxi ni guiaaná que la? tobi de laacabe nga gaca xaique diidxa’ do’ bia’ ne chupa xaique diidxa’ bia’ tu jmá’ de galaa de ca binni ri’ naga cui laacabe; tobi de laacabe ca la? xaique ro’ xti’ guidxi nga cui laa, xhupa que la? ca binni guidxi ni bidaagu’ gu’ya’ gaca xhiiña’ guidxi ro’ xneza nga cui laaca’. Guirá’ ca binni ni guibi ti ganda gaca tobi cani gu’ya’ ne gusiene guidxiro’ xi dxiiña’ guni que la? napa xi gaca cabe ti binni nuu xpiaani’ lu xhiiña’, ne qué huayete de que huaba’na’be, ne pa ca xaique diidxa’ do’ bia’ cui laacabe la? napa xi guicaacabe xiixa gui’chi’ ni guini’ nabe nanna cabe lu xhiiña’ cabe. Gayu izá nga guindaa cabe lu ca dxiiña’; ra guidxaa cabe la? maca zeda gacani de cani nanda deche cabe que ne ma qué zandadi’ guibi cabe xti bieque ti gaca cabe ni.

Ca binni guidxi ni gusiene guidxi ro’ xi dxiiña’ guni que la? laacabe nga cui cabe tulaa zanda gaca xaique xaique diidxa’ bia’ huaxa nirudo’ guihuini pa xi ná ca diidxa’ bia’ ni rini’ de ca dxiiña’ ni riquiñe’ ra guiree xiaa xiixa donda. Laca napacabe xi guindaa cabe ca dxiiña’ ri’ neza lu dxiiña’ ni runi ca binni ri’ ti zaca ganda che cabe ra rireexia donda ra naquiñe’ chu’ cabe ti zaca ná ca diidxa’ bia’ xti’ ca dxiiña’ ri gacani ne zaca ná ca xaique diidxa’ do’ bia’ ni nuu ndaani’ guidxi ro’ zaguita (mexicu) gacani.

III. Naquiiñe gata ca neza chinanda ca xaique ni runi dxiiña’ ndaani yoo ro’ ra riapa’ xpidxichi guidxi ro’ ne ruuya’ guni ca xaique diidxa’ bia’ xhiiña’ jneeza, huaxa naquiiñe chinandani casi ná ca diidxa’ ni ca lu ndaga 100 xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’;

IV. Diidxa’ ro’ bia’ la?, zabaqui’ ca neeza ne ca dxiiña’ ra gacaladxi cabe guchaa cabe ca xaique ni runi dxiiña’ ndaani ca yoo ro’ ca, ne laaca naquiiñe chinanandani pa nana cabe xtale lu ca dxiiña’ de ra ruzuhua cabe lu xtiidxa’ binni guidxi;

V. Ca diidxa’ bia’ ni guiree o ni gaca ca la?, zusabanani ca xaique ni runi dxiiña’ ndaaniyoo ro’ ra riapa ‘xpidxichi guidxi ro’ ne ruuya’ guni ca xaique diidxa’ bia’ xhiiña’ jneeza, ne laaca ca xaique ro’ diidxa’ bia’, ne ca xaique diidxa’ ro’ bia’ ni que guni ni ná ni, ne laaca naquiiñe chinandaca’ casi ná ca diidxa’ ni ca lu ndaga 101 xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’;

VI. Ca xaique ni runi dxiiña’ ndaani yoo ro’ ra riapa’ xpidxichi guidxi ro’ ne ruuya’ guni ca xaique diidxa’ bia’ xhiiña’ jneeza la?, laaca nga gunica’ ti gui’chi’ ra guinica’ pabia’ guiaxa ca ca xaique ni runi dxiiña’ ndaani yoo ro’ ra riree xia diidxa’ bia’ ne donda ni nuu ndaani guidxi ro’ ri’ ne guseenda cani ra nuu xaique xti’ guidxi ro’ zaguita (mexicu), ti xaique ri’ cu’ ni lade ca gui’chi’ ra guinaaba’ cabe pabia’ xpidxichi guidxi guiree ti ganda guiaxa cabe, ne ti ma ca xaique ni runi dxiiña’ ndaani yoo ro’ ra ria’ xtiidxa’ guidxi ro’ guini’ pa zareeni o pa co’.

LU GAYU’ NDAGA.- Ziuu ti yoo ro’ guiree xia donda xti’ ca xaique runi xhiiña’ guidxi ro’ ne laca ca bini guni dxiiña’ ndaani’ yoo ro’ ri’ cuaqui’ xi modo guni xhiiña’ ne qué zaquiñe’di’ xpidxichi xtobi ti ganda gunini ne laca zanda cuee xti diidxa’ ni guxha ca diidxa’ ni gueeda ndee ndu. Yoo ro’ ri’ la? zanda cuee xiaani xiixa guenda nagana ni gueda gacane guidxi ro’ zaguita (mexicu) tuuxa binni guidxi; zabaqui’ cabe donda ique ca xaique ni runi xhiiña’ guidxi ro’ ni gueda guni xiixa ne ca binni guidxi ni gueda gucheene ca diidxa’ bia’ xtini; ne laca guihuini xi quixe cabe pa gueda gucheene cabe yoo ro’ ra riapa’ xpidxichi guidxi ro’.

Ra guidxela xiixa duba donda, gueda guilaa xiixa dxiiña’ ne ra gueda gusaba cabe donda ique ca xaique ni runi dxiiña’ ndaani’ ca yoo ro’ ra riree xia donda ique binni guidxi, ti zaca ganda gaca ni ná lu ndaa II xti’ GUIDAPA DIIDXA xti’ diidxa’ lá ri’, sin cu’ ruaa ca diidxa’ ni rapa xpidxichi guidxi ro’ zaguita (mexicu), ne jmá’ pa gueda guini’ni de xpidxichi guidxi.

D. Ni gaca xaique rugaani donda ni nuu ndaani guidxi zaguita (mexicu) ca la?, ti xaique xti’ yoo ro’ ra riree xia donda ca nga gacani; huaxa naquiiñe chinandani casi ná lugui’chi’ bia’ xti’ xaique ro’ xti’ guidxi ro’ zaguita (mexicu); ca diidxa’ ri’ ne ca diidxa’ bia’ xti’ ca binni ca la?, zutaagu cani xtipa’ xti’ cani guini’ modo gaca ca dxiiña’ ca.

E. Ndaani guidxi ro’ zaguita (mexicu) la?, xaique ro’ xti’ guidxi ro’ zaguita (mexicu) nga gunini, huaxa niru do’ naquiiñe chinandacabe casi ná lu ndaa VII xti’ ndaga 115 xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’.Ra guidxaa ca xaique ne ca binni ni runi xhiiña’ guidxi ro’ la?, zacani casi ca lu gui’chi’ bia’ xti’ xaique ro’ xti’ guidxi ro’ zaguita (mexicu).

F. Pa gueda gaca xiixa guenda naxoo la?, ca xaique ni runi dxiiña’ ndaani yoo ro’ ra ria’ diidxa’ bia’ xti guidxi ca o pa que guini cabe la?, ca xaique ni riaana guni dxiiña’ que zanda guchaa xaique guidxi ro’ zaguita (mexicu), pa cayuninabe guidxi ro’. Gui’chi’ ra ica o ra canaaba cabe guiree xaique xti’ guidxi ro’ zaguita (mexicu) ca la?, napa xide gudii xtiidxa’ galaa de ca xaique ni runi dxiiña’ ndaani yoo ro’ ra ria’ diidxa’ bia’ cani ne pa guini’ cabe la?, ca xaique ni riaana que gunini.

G. Ti ganda guidaagulisaa ca xaique ro’ xti’ ca guidxi ro’ zaguita (mexicu) ne ca xaique xti’ ca guidxi huiini ca la?, naquiiñe gutaagu xtiidxa’ ne cabe ca xaique ri’ ti ganda gaca ni ná lu ndaa VI xti’ ndaga 115 xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’ ra rini’ gapa ca guidxi huiini ca nisa, paraa zanda ucui ca’ liidxi ca’; guiapa’ guidxi layu; guiapa’ ne guzuhua jma yaga huiini ndaani ca guixhi’ xti’ cani, drenaje, chu’ carru saa ndaani xquidxi ca’; ne chu’ dxu’ gapa xquidxi ca’, ti zaca cani’ lu ca diidxa’ bia’ ca gacani.

Ra gaca ca dxiiña’ ni biete ri la?, zacani juntu zuninecabeni ca xaique ni guinaaba’ ni ca. Ra guidopa pabia’ guidxi guinaaba’ gutaagu ne cabe laaca xtipa’ ti ganda gaca xhiiña’ ca la?, ma zahuini modo guidaagu lisaa cabe, ne modo gaca dxiiña’ ca.

Ne ra guidaagu cabe gaca dxiiña’ ca la?, naquiiñe chinanda cabe ni lu ca diidxa’ ni chi guiete ri’:

a) Naquiiñe gata’ ti neza ni gusiene ca xaique ri’ modo gutaagu xtiidxa’ ca, ndaani ca dxiiña’ ni chi gunica’, ti raca nga guihuini pabia’ nga xlayu cada tobi cabe ne zaca ganda guni cabe ca dxiiña’ ni gacaladxi cabe ndaani xquidxi cabe o ca dxiiña’ ni maca biete lu niru do’ ndaga diidxa’ ra ruzulu riete ca dxiiña’ ri’;

b) Ca xaique ni guidagulisaa ca la? zabaqui’ cabe ti neza, ni iquiiñe cabe, lu ca dxiiña’ ni chi guni cabe que, zaqueca zata’ xti’ neza ni gului laacabe modo guni cabe ca dxiiña’ ca,casi xi iquiiñe cabe ne banda binni guiu guni cani, ne pabia’ bidxichi chi iquiiñe cabe guni cabe ca dxiiña’ ri’; ne.

c) Guirá’ ca neza ni iquiiñe ndaani ca guidxi dagu’ lisaaca’ ndaani xti’ guidxi ro’, ca xaique xti’ cabe nga gunini.

H. Guirá’ ni rucaaná ne ni que racaladxi gui’chi’ ro’ bia’ ri guni ca xaique ro’ xti’ ca guidxi ni nuu lu xlayu zaguita (mexicu) ca la?, laaca zunidi’ ca xaique ni nuu ndaanipe guidxi ro’ zaguita (mexicu) ca cani.