El zapoteco de la planicie costera, variante del zapoteco y parte de la familia lingüística del Oto-mangue, es hablado por 66,893 personas ubicadas en el estado de Oaxaca, en los municipios ...

GUI’CHI’RO’ BIA’RA RIAPA’ XQUENDA CA BINNI NABEZÁ NDAANI’ GUIDXI RO’ ZAGUITA (MEXICU)

Gui’ chi’ ro’ bia’ ni gucua’ lugui’ chi’ ro’ xti’ Guidxi ro’ lu5 xi beu febrero iza 1917
Ra bidxaa diidxa’ ne gucua’ lu DOF 27-05-2015

Diidxa’ Guionna

Diidxa’ Ni Riree Chu De Xti’ Diidxa’ Ii

Xtipa’ Xti’ Ca Xaique Ni Ruzuhua Lu Xtiidxa’ Binni Guidxi

Lu gayu’ ndaa xtiidxa’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’

Ra rigaaba xpidxichi guidxi ro’ zaguita (mexicu)

Ndaga 79. Yoo ro’ ra runi ca xaique ni ruzuhua lu xtiidxa’ binni guidxi ra guni ca xhiiña’ ca la?, que zaquiiñe di ca xtipa xti’ xtobi ti ganda guni cani, ne laca laaca nga cuaquica’ neza ra gunica’ xhiiña’ca’ ti zaca nabaqui’ diidxa’ gacani.

Ra gaca’ ca dxiiña’ ri la?, napa xi chinadani casi nabaqui ca diidxa’ ri’: jneza, nayaa, ne que chi gacane di cabe tobi ne xtobi co’.

Ra guzulu gaca ca dxiiña’ de guenda rinabadiidxa’ xi guirá’ dxiiña’ ma guca ndaani’ guidxi ro’ la? napa xi guzulu guni cabe ni ni nirudo’ dxi guzulu gaca ca dxiiña’ ri’, necape’ chu’ xiixa diidxa’ ni guini’ de que naquiñe guchaa cabe xiixa diidxa’ ni cadi ca xneza, pa gue gaca nga la? napa cabe xi guini’ cabe de que ca dxiiña’ ri’ guicani ra gaca dxiiña’ lu xpidxichi guidxi.

Laca zaqueca ora gueda gaca ca dxiiña’ de guenda ria ca dxiiña’ ni raca ndaani’ guidxi ro’ la? yoo ro’ ni runi ca dxiiña’ ri la? napa xi guinaba ca ti gui’chi’ ra guini’ xi guirá’ ma guca.

Yoo ni runi dxiiña’ ti guhuini xi dxiiña’ ma guaca ndaani’ guidxi que la? napa xi gapani ca ndi’ lu ná’ ni:

I. Laca laani nga gapani ca bidxichi ni chi iquiiñe guidxi ro’ zaguita (mexicu), ne ni chi iquiiñe ca guidxi ro’ ne ca guidxi huiini ni dagulisaane, ne cani chi iquiiñe ca politicu ca’,huaxa zunini ca dxiiña’ ri’ la? ra ugaandasi ca xtipa ni napani, ni que zanda gapani nga ca ni napa guidxi ro’: laca, zapani ca bidxichi ni napa ca binni guidxi ne ca binni nuu xtuubi o xiixa ru naquiiñe gapani ne guirá’ ru’ ni guini’ diidxa’ ro’ bia’ ti que gunina ca xaique ni runi xhiiña’ binni guidxi ca, cani chi iquiiñe binni guidxi.

Yoo ro’ ni ruya’ gaca ca dxiiña’ xti’ guidxi ro’ que la? zanabani chahuini ca dxiiña’ ni cayaca ca chahuiduga pa caquiñe ca xpidxichi guidxi xneza, ne cani maca guca lux ti izá ni ma gudi’di’, ti zaca ganda gacani casi ná ca diidxa’ bia’ ni rini’ gaca ca dxiiña’ ri’, ne naquiñe’ guihuinini ti zaca ganna binniguidxi xi cayaca, jmá’ pa gueda gaca xiixa dxiiña’ o guica xiixa diidxa’, ne pa gueda guiree xiixa bidxichi ni chi guni xiixa dxiiña’ ni chiguni guidxi ro’. Ca diidxa’ ni guini’ ca xaique runi dxiiña’ ndaani’ yoo ro’ ra rihuini xi gurá’ dxiiña’ cayaca ndaani’ guidxi ro’ que la? de ca bidxichi ni guini’sini nga de ni riquiñe’ luguia’ binni guidxi.

Guirá’ ca diidxa’ ni ca luguia ca la?, naquiiñe guiasa ti gui’chi’ de guirá’ xigaaba’ o bidxichi ni caaca guidxi ro’ huaxa ra gaca ni la?, zacani casi nabaqui’ diidxa’ ro’ bia’.

Laaca que zinanda di cabe casi ná ca xtiidxa’ ni zeda ga de lu ca dxiiña’ ri’, huaxa xi guini’ diidxa' bia’ gaca’, ne laca zanda guxhuba donda cabe ca binni ri’ ti ganna cabe xiguirá’ cayunineca’ xpidxichi guidxi ne laca ni biquiñe lu izá ni ma’ gudi’di’ que. Pa, ra gaca ca guendarinaba diidxa’ ri’ jneza bia’ dxi nabaqui’ diidxa’ bia la?, zata’ ti donda ique cabe. Yoo ro’ ra rigaaba’ xpidxichi guidxi ro’ ca la?, napani xi gusendani ti gui’chi’ ra nuu ca xaique ni ruzuhua lu xtiidxa’ binni guidxi ni rabi cabe diputadu ca xi guirá’ dxiiña’ nga cayaca, o pa co’ la?, zuyaca cabe xi zanda gunine cabe xpieque ca dxiiña’ ri’;

Ra gaca ca dxiiña’ de xpidxichi guidxi ri la?, que zandadi’ chinandacabe casi ná diidxa’ de ni rini’ de xpidxichi guidxi, ne ra igaaba’ xpidxichi guidxi la?, yoo ro’ ra rigaabani ca la?, zanda guinaaba’ diidxa’ cabe dxi intiisi dxi gacaladxi cabe ganna cabe xi guirá’ bi’ni’ ne cabe xpidxichi guidxi, huaxa ra gaca ca ndi la?, que chi guini ique cabe de que ma bixhale luni , paaxa gui’chi’ ni che ra nuu cabe guinaaba diidxa’ xi cayuni ne cabe xpidxichi guidxi o pa ma bi’ni’ cabe xiixa dxiiña’ xti’ guidxi ro’. Ca diidxa’ si ni naquiiñe ganna ca xaique ri nga de ca diidxa’ ni guini’ xi guirá’ cayunine cabe xpidxichi guidxi ro’.

II. Che’ gui’chi’ ra nuuu ca xaique ni ruzuhuaa lu xtiidxa’ ca binni guidxi, lu ca dxi xi beusantiagu (junio) beu xandu’ ne lu 20 xhi beu febrero de lu xti’ iza ni zeeda que, ti ma ca xaique ri gutagu xtiidxa’ca’ pa zanda ganna binni guidxi xiini. Ne lu gui’chi’ ni icabinecabe ca la?, napa xi che ca guenda rinaaba diidxa’ de xi guirá’ bi’ni’ ne cabe xpidxchi guidxi ro’, ne guirá’ ca gui’chi’ ni guini’ de que dxandi’ guca ca dxiiña’ xti’ guidxi ro’ ne laaca naquiiñe ucacabe lu ca gui’chi’ ca, ca neeza biquiiñe cabe para guca ca dxiiña’ xti’ guidxi ro’ deni cani’ ca diidxa’ ni ca luguia ca.

Ante guidxiiña ca gui’chi’ ni cacabinecabe ca, ra nuu ca xaique ni canaaba diidxa’ de ca dxiiña’ xti’ guidxi ro’ la?, naquiiñe guchiiña cabe caadxi de ca gui’chi’ ca ra nuu xaique ni runi dxiiña’ ndaani’ yoo ra rigaaba ne rigaaba’ xpidxchi guidxi, ni niru do’, ti ma ca xaique ri guini’ ca’ xi ca neeza nga biquiiñe para guca ca dxiiña’ ri’, huaxa ra gaca ca ndi la?, naquiiñe cheni niru do’ ra nuu ca xaique ro’ nipe rapa ne rugaaba’ xpidxichi guidxi ro’ ca ti ma laaca guya’ca’ pa dxandi guca ca dxiiña’ ne pabia’ bidxichi nga biquiiñe cabe.

Xaique ni runi dxiiña’ ti guibieená’ ca xqui’chi’ guidxi xi guirá’ dxiiña’ ma guca la? ziananebe ca diidxa’ ni ma bireexia lu ca dxiiña’ de xti cada tobi ca yoo ni runi xhiiña’ guidxi ro’ ne gapadi xi guindaani jmá’ de 10 guibidxa ti guni cabe ni ne ra nuu ca xaique rusuhuaa lu xtiidxa’ binni guidxi nga gusenda cabenine ra gudxiguetacabe ca gui’chi’ ri la?, napa cabe 30 dxi, raca dxiiña’, ne huaxa naquiiñe’ gucaacabe xi guirá’ ni zanda guni xaique ri’ ne ni co’, ne pa laacabe que guni cabe ni la?, diidxa’ ro’ bia’ zusabana’ laacabe. Ca diidxa’ ni biete ri la?, que zaca di’ cani casi ra cayuuya’ cabe pa guca cani jneza, ne ra ra gaca cani ca la?, napa cani xi chinadacani casi nabaqui’ diidxa’ ro’ bia’. ca diidxa’ ni biete luguia´’ ca la? qué zazacadini para ca binni ni runi dxiiña’ ra riree xia donda ique binni guidxi, ca ndi’ la? napaca’ xi chinandaca’ casi ná diidxa’ bia’.

Yoo ro’ ra rigaaba xpidxchi guidxi ro’ ca la?, napa cabe xi guzeete cabe xtiidxa’ cabe lu 120 dxi, dxi racasi dxiiña’, ne pa que guni cabe ni la?, lu bia’ dxi ma bete ca la?, ca xaique ri’ ma zani’ ique ca’ de que ma zaca ná cabe guiaanani.

Ne pa ná cabe de que ma zaca guiaana cani ne ma qué zani’ di cabe xi zanda gaca ne ni co’ huaxa napa xi guini’ cabe xiñee co’.

Ca xaique ni runi dxiiña’ ndaani’ yoo ro’ ra rigaaba’ xpidxichi guidxi ro’ ca la?, napa cabe xi guseenda cabe ti gui’chi’ ra nuu ca xaique ni ruzuhua lu xtiidxa’ binni guidxi ni rabicabe diputadu ca, gui’chi’ ri la?, napani xi cheni cada niru do’ dxi xti’ beu saa guidxi (mayo) ne noviembre lu gui’chi’ ni guseenda cabe ca la?, napa xi uca cabe xi ma bi’ni’ cabe, ni ma biyacabe, ne ni ma guni’ cabe xi zanda gaca ne ni co’.Gui’chi’ ni gusenda cabe que la?napa xi guya binni guidxi xi cani, ra gaca dxiiña’ ri la? napa xi guiete pa laca bidxigueta cabe xiixa bidxichi ni biniti cabe lu ca dxiiña’ xiixa dxiiña’ lu na’ ca xaique ni runi dxiiña’ ndaani’ yoo ro’ ra riapa’ xpidxichi guidxi, ne pa co’ la? chindaqui cabe ca donda que ra nuu binni ni ruyubi guiree xia donda.

Ca xaique ro’ ni runi dxiiña’ ndaani’ ca yoo ro’ ra rigaaba’ xpidxichi guidxi ro’ ca la?, napa cabe xi cueza cabe xtiidxa’ ca xaique ro’ ni ruzuhua lu xtiidxa’ binni guidxi ni rabi cabe diputadu ca, ti gaca ca diidxa’ ni ca lu ndaaga ri’; ne diidxa’ ro’ bia’ nga gudxiiba’ donda ique ca ni guchene ca diidxa’ ni ma gulaqui’ ri’;

III. Guyuubi ne guya’ cabe xi guirá’ gaca lu ca dxiiña’ ra riuu xpidxichi guidxi ro’ zaguita (mexicu), o xi cayunine cabe cani, ne chi guya’ cabe ra nuu ca binni ni caquiiñe xpidxichi guidxi ca, ne pa che cabe la?, ti guya’ cabe xi cayaca ne guinaaba’ cabe ca gui’chi ni rucaa ca binni ca xi guirá’ cayuni ne xpidxchi guidxi huaxa ra gaca ca dxiiña’ ri la? napa cabe xi chinda cabe casi ná diidxa’ ro’ bia’, ti laa ma gulaqui’ gacani zaca, ne.

IV. Ra gaca ca dxiiña’ de guenda rinabadiidxa’ xti’ ca xaique ni runi dxiiña’ ndaani’ yoo ro’ ra riree xia xiixa donda ne ra ridxela tu caba’na’ o cutoo xti’ guidxi ro’; ti zaca ganda guihuini xi donda quiba ique ca xaique ni runi dxiiña’ ndaani’ ca yoo ro’ ra raca dxiiña’ xti’ gidxi ro’ gueda guni ca guenda ri’ba’na’ ri’ ne pagueda guizaca cani ca lu ndaga diidxa’ guiropa xti’ ndaa I ni cuzete’ ndaaga ri’, zazacani luguiá’ ca xaique ni runi dxiiña’ ndaani’ ca guidxi ne guidxi ro’ ni dxaaga zaguita (mexicu).

Ca xaique ni ruzuhuaa lu xtiidxa’ binni guidxi nga guini’ tulaa zanda gaca xaique ni guni dxiiña’ ndaani’ yoo ro’ ra rihuini xi dxiiña’ cayaca ne ni maguca ndaani’ guidxi ro’ huxa ra guibi miati’ ri la? Galaa de cabinni r inga cui laacabe. Diidxa’ ro’bia’ nga guini’ xi modo guibi tulaa gacani. Xhoono si izá nga guindaa binni ri’ lu ca dxiiña’ ri’ ne pa gacala’dxi’ cabe cui cabe laabe ti gacabe xaique ri’ xti bieque la? Zanda huaxa maca raca birucube me qué zacadini xti bique. Pa gueda gacahuarabe nga zandaca guireebe ne pa xiru’ guini’ diidxa’ bia’ gueda gaca, ne biaca’ binni guini’ laabe gacabe xaique que nga guini’guireebe, o pa xiixa ru’ guini’ lu Diidxa’ lá Guidapa xti’ Gui’chi’ ro’ bia’ ri’.

Ti ganda gaca tuuxa xaique xti’ yoo ro’ ra rigaaba’ xpidxchi guidxi ro’ la?, napabe xi gusaabe ca ni canaaba, ca ndaa I,II,IV,V ne VI xti’ ndaaga 95 xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’ laabe la?, ne xcaadxi ru ni guinaaba’ diidxa’ ro’ bia’ laabe. Ne bia’ dxi guni ca xaique ri’ dxiiña’ ndaani’ yoo ri la?, que zanda di chu’ be lade xiixa partidu o gunibe xiixa dxiiña’ ra guiiaxabe, huaxa ni zanda si guni be nga gusiidibe binni gun’da ne uca o gusiidibe laaca gunica xiixa.

Guirá’ ca xaique ni runi xhiiña’ ca guidxi huiini ne xhiiña’ guidxi ro’, ne ca binni guidxi, ca binni nuu xtubi o guirá’ ru’ binni guidxi ni riquiiñe xpidxichi guidxi ro’ la?, napa cabe xi guchiiña cabe ca gui’chi’ ni guinaaba’ yoo ro’ ra rihuini xi dxiiña’cayaca ne xi ma guca ndaani’ guidxi ro’ ca laacabe, huaxa naquiiñe chinanda cabe casi nabaqui’ diidxa’ ro’ bia’ ne si naa xcaadxi xaique ca de que cacanaca’. Ne pa que guchiiña cabe ca gui’chi’ ni canaaba’ ca xaique ri laacabe la?, ca xaique ni naquiiñe guseenda cani ca la?, diidxa’ ro’ bia’ napa xi gusaaba ti donda ique cabe.

Xtipa ro’ xti’ guidxi ro’ ni ruca diidxa’ bia’ lu gui’chi’ que la?, laa nga cuaqui ca neeza ra gutopa’ guidxi ro’ xpidxichi ca binni guidxi ni gucheene diidxa’ bia’ casi nabqui’ ndaa IV xti’ ndaga ri’.