U ALMEJEN NOJ A’ALMAJT’AANIL U MÚUCH’ PÉETLU’UMILO’OB MÉXICO
Noj a’almajt’aan ts’áaba’an ojéeltbil tu Jala’ach Tsaalajil Nojlu’um tu 5 k’iinil u winalil febreero tu ja’abil 1917
U ts’ook jelbesajil ts’a’aba’an k’ajóoltbil DOF 27-05-2015
Óoxjo’olts’íib
Péets’el II
Tu Yóok’olal U Nojbéeytalil A’almajil
Noj jaats V
Tu yóok’olal u Nojfiskalisasionil Múuch’péetlu’umo’ob
U 79 Jatsts’íibil. U Nojlu’um mola’ay xak’alkaxan, ti’ u Mola’ayil Pat A’almajt’aano’obe’, yaan u yaantal ti’ ka’anal jáalk’abil yéetel belankil juunalil uti’al u meentik u ka’aka’ajil bey xan uti’al u jets’t’aan tu yóok’olal u nu’ukbesajil, u meyaj yéetel u ts’okt’aano’ob, je’ebix jets’a’an ti’ le a’almajt’aano’obo’.
U meyajil xaak’almeyaje’ unaj u beetpajal ichil u chuunt’aanilo’ob a’almajt’aan, ts’ookt’aanil, xma’ yéeyajil yéetel k’ub óolalil.
U Nojlu’um Mola’ayil Xak’alkaxane’ je’el u béeytal u káajsik u xaak’al tu yáax k’iinil meyaj tu láak’ ja’abil meyaj, le tsolts’íibil, kéen u beet tu yóok’olal le xaak’alo’, unaj u t’aan tu yóok’olal le ba’ax ku tsola’al tu Molayil u Biijsaj Xuupil Jala’ach.
Bey xane’, le ba’ax yaan u yil yóok’olal u tsoololil u k’iinil meyaj ti’al xaak’ale’, u Noj molayil Xak’al Meyaj Jala’ach je’el u béeytal u k’áatik u ju’unil wáa ba’ax ti’ le ja’abil je’ela’ yo’olal meyaj ts’o’ok u beeta’al.
U Nojlu’um mola’ay xak’alkaxan yaan u yantal u kuuch:
I. U xak’alta’al u ju’unil meyaj jala’ach ts’ook u yúuchul yo’olal k’amtaak’in, xuptaak’in yéetel páay taak’in; la páajtalilio’ob kéen u ts’áaj Noj Jala’achil yo’olal le páay taak’in kéen u beet le Péetlu’umilo’ob yéetel Méek’tankaajo’ob; u meyajta’al, u kanáanta’al yéetel u k’a’abetkuunsa’al le taak’in t’áalk’u’ta’ano’ yéetel u ba’albailo’ob Nojbéeytalil Nojlu’um yéetel ti’ u mola’ayilo’ob u jala’achil nojlu’um, bey xan u meenta’al le ba’ax tuukulta’an ich u nu’ukbesajilo’ob nojlu’umo’, yéetel le tsolt’aano’ob kun meentbil je’ebix jets’a’an ti’ le a’almajt’aano’obo’.
Ku meyajta’al tumen péetlu’umo’ob, le méek’tankaajo’obo’, u noj kaajil Distrito Federal,’ yéetel le molayo’ob wíiniknáalo’ob yaan ichil u lu’umo’obo’. Je’el bix jets’a’anil ichil a’almajt’aane’ unajmal u xak’alkaxantik, yéetel u molayil xak’alkaxan le kúuchil tu’ux yano’obo’ wáa chéen tu juunalo’ob, le taak’in kéen u ts’áaj noj jala’achilo’. Ti’al le Péetlu’umo’ob yéetel le Méek’tankaajo’ob yaan u páay taak’in tu k’aaba’ Noj Jala’acho’, unaj u xak’alkaxáanta’al tu’ux xu’up le taak’in ts’a’ab ti’ le jejeláas jala’achilo’. Bey xane’, unaj u xak’alkaxáantik le taak’in ku ts’áabil ti’ je’el máakalmáak péetlu’umilo’, wíinik wáa kúuchil meyaj, ku meyaj yo’olal kaaj wáa yo’olal u taak’in, yéetel le ku ts’a’abal ti’ nu’ukbesajil je’el bix líik’saj taak’iinil ti’al wáa ba’ax, taak’in ti’al u xu’upul yo’olal wáa ba’ax, ti’al u meyajta’al ti’ kaaj wáa ti’al u kúuchil meyaj, wáa u láak’ molayil u much’mubáaj je’el bix u ya’alajik le a’almajt’aano’ yéetel ma’ tech u loobiltik u meyaj u láak’ jala’achilo’ob wáa ti’ u páajtalilo’ob wíiniko’ob ku páayiko’ob taak’in.
Le molayo’ob ku xak’alkaxáantbilo’ob je’el bix u ya’alik le xóot’ ts’íib táan u xo’okolo’, unaj u biisik u tsoololil u náajalil yéetel u xuupil taak’in, ba’ax yaan ti’ob yéetel le taak’in ku ts’a’abal ti’ob tumeen Noj Jala’acho’, je’el bix u jets’ik le A’almajt’aano’.
U Nojlu’um Mola’ayil Xak’alkaxane’je’el u béeytal u k’áatik yéetel u xak’altik, jujump’éelil yéetel jach tu beel, bix úuchik xuup tu ja’abil meyaj ts’o’ok u máan ti’ le táan u xak’alta’al tu Molayil Biijsaj Xuup Jala’ach, ba’ale’ ma’ unaj uu na’atal yo’olal lela’, ka’a beetpajak tuláakal ba’ax ku jets’ik a’almajt’aan, u ka’a xak’alta’al u tsolts’íibil u Xuupil Jala’ache’ ti’ tu’ux taal le xuup ku xak’alta’alo, lela’ ku yúuchul wáa le nu’ukbesaj, meyaj wáa u xu’upul taak’ino’, ti’ yaan ichil le xuup táan u xak’alta’alo’ ba’ale’ léeyli’ táan u meyajta’al ti’ u láak’ jaatsil xuupe’ bey xan wáa ti’al u xak’alta’al yo’olal u tuukulil yo’olal le jejeláas nu’ukbesajilo’ob noj jala’ach. Le tsolnu’ukil kéen u ya’al u Noj molayil Xak’al Meyaj Jala’ach chéen unaj u t’aan tu yo’olal le u tsolts’íibil u Xuup Jala’ach jala’ach táan u xak’alta’alo’.
Yéetel mix mixjump’éel loobil jets’a’an te’e xóot’ ts’íib táant u tso’olo’olo’, ti’ le ba’ax u jets’maj le A’almajt’aana’, ku yúuchul yóok’olal takpoolal, u Nojlu’um Mola’ayil Xak’alkaxane’, wáa bey u ya’alik u Jo’olpóopile’, ti’al u béeytal u xak’alta’al u ja’abil meyaj le molayo’ob ku xak’alkaxanta’alo’obo’, bey xan le ja’abil meyaj ts’o’ok u máano’obo’. Le molay ku xak’alkaxantbilo’ unajmal u ts’aiko’ob tuláakal le ju’uno’ob ku k’áata’alti’obo’, ichil u k’iinilo’ob yéetel bix unaj u beeta’al jets’a’an ichil a’almajt’aan, tumeen wáa ma’ tu beetajo’obe’, yaan u beeta’al u bo’otik u si’ipil je’el bix xan u ya’ala’al te’e a’almajt’aana’. U Noj molayil Xak’al Meyaj Jala’ach unaj u beetik jump’éel tsolts’íibil ti’al u Molayil Diputado’ob yéetel, wáa k’a’abete’, u péektsiltik le ba’ax unaj u beeta’al tumeen Noj molayil P’ís óolalil Belankil, u Molayil ti’al u Xu’ulsa’al u K’aak’as meyaj Jala’ach wáa u láak’ molayil ku beetik le meyaj jelo’oba’.
II. U k’ubik ti’ u Molayil Diputado’o, tu ts’ook k’iinil meyaj ti’ u winalil junio yéetel octubre, bey xan tu k’iinil 20 ti’ u winalil febrero tu láak’ u ja’abil k’u’ubuk u tsolts’íibil u Xuupil Jala’ach, u jujump’éelalil u tsolts’íibil le xaak’al ichil le ja’abil táan u xak’alta’alo’.Bey xane’, ti’ le u ts’ook k’íin ku ya’ala’al te’ela’ unaj u k’u’ubul u Tsolts’íibil Chúuka’an yo’olal Ba’ax Chíikpaj ichil u Noj Xaak’alil yo’olal u Xuup Jala’achilo’ob, lela’ unaj u xak’alta’al ichil u meyajil u Molayil Diputado’ob. Le Noj Tsolts’íib yéetel le jáajatsal tsolts’íibo’ unaj u béeytal u yila’al tumeen kaaj yéetel unaj u tsollik le ba’ax jets’a’an te’e a’almajt’aano’; ichil lelo’oba’ unaj u ts’a’abal kex le u ju’unil tu’ux xak’alta’abo’, junxóot’ts’íib beeta’an tumeen Nojlu’um Mola’ayil Xak’alkaxane’, unaj u ts’íibta’al xane’ ba’ax o’olal ts’íibchajik le tsolnu’uko’, beetpaja’an tumeen le molayil ku xak’alkaxanta’al tu yo’olalo’obo’.
Tu yo’olal u béeykunsa’ale’, ka’alikil ma’ ts’a’abak u Noj Tsolnu’ukil u Meyaj jala’ache’ yéetel le Jaajatsil xaaak’alil, yaan u ts’a’abal k’ajóoltbil ti’ le molayil xak’alkaxanta’ab u meyajo’obo’ le ba’ax yaan u yill tu yo’olalo’obo’, tu yo’olal u tsolnu’uktiko’ob ba’ax o’olal xuupnajo’ob beyo’, ba’ale’ tuláakal le ba’alo’oba’ unaj u chíimpolta’al táanil tumeen u Nojlu’um Mola’ayil Xak’alkaxane’ ti’al u béeytal u beeta’al u jujump’éelil xaak’alil meyaj.
U jo’olpóopil u Nojlu’um Mola’ayil Xak’alkaxane’ yaan u túuxtik ti’ le molayo’ob ku xak’alkaxanta’alo’ob jujump’éelil yo’olal u meyaj, ma’ unaj u máan lajump’éelil k’iinil meyaj k’u’ubuk le tsolnu’ukil meyaj jujump’éelil ti’al u Molayil Diputado’ob, te’e ju’una’ unaj u ts’íibta’al tuláakal le tsolnu’ukil yéetel meyaj ku beetbil, tak ichil 30 k’iinil meyaj, ti’al ka’a k’ajóolta’ak ba’ax unaj u beeta’al yéetel ti’al u beetiko’ob le ba’ax ku ya’ala’al ti’ob ichil le xaak’alo’; wáa ma’ u beetiko’ob ba’ax ku jets’a’an te’e ju’uno’ yaan u beeta’al u bo’otik le si’ipil jets’a’an ichil le A’almajt’aano’. Le ba’ax táant u tsola’ala’, ma’ tu beetbil ichil le ba’ax jets’a’anil ichil u meyaj Noj Molayil P’is óolalil Belankil, unaj u beetpajal je’el bix u jets’ik u tsoololil le meyaj tu a’almajt’aanilo’.
U Nojlu’um Mola’ayil Xak’alkaxane’ unaj u k’áatik ichil 120 k’iinilo’ob meyaj yo’olal u núukil tuláakal le tsolnu’ukil tu k’áatchi’itajo’ob ti’ le molayil xak’alkaxanta’alo’ob, wáa ma’ a’ala’ab mixba’al ichil le k’iino’oba’ yaan u jets’a’al bey ts’o’ok u beetpajal tuláakal le tsolnu’ukilo’ob a’alabo’obe’.
Ichil le tsolnu’ukilo’obo’, le molayo’ob xak’alkaxanta’abo’obo’ unaj u tsoliko’ob tu beel tu táan Nojlu’um Mola’ayil Xak’alkaxane’, tuláakal le meyaj beeta’abo’ wáa bey xane’, le ma’ beetchajo’ u ya’alik ba’axten.
U Nojlu’um Mola’ayil Xak’alkaxane’ unaj u k’ubik ti’ u Molayil Diputado’ob, tu k’iinilo’ob 1 ti’ u winalil mayo yéetel noviembre ja’abmanja’abil, jump’éel tsolnu’ukil tu’ux ku ya’alik ba’ax úuch yéetel le k’áatchi’ob beetpaj ichil tu jujump’éelil tsolnu’ukil tu beetaj je’el bix u k’áatik le xóot’ts’íiba’. Te’e tsolts’íibo’, je’el u béeytal u yila’al tumeen kaaje’, u Nojlu’um Mola’ayil Xak’alkaxane’ unaj u ya’alil tak bajux béeychaj u bo’otik u Nojmolayil u Meyajta’al Taak’in wáa ti’ le ba’ax yaan ti’ le molayilo’ob jala’acho’, lela’ yo’olal ba’ax tu ya’alajiko’ob ichil u tsolts’íibil meyaj, le takpool beeta’ab tio’ tu táan Noj Molayil Belankil P’is óolalil.
U nojlu’um mola’ayil xak’alkaxane’ k’a’ana’an u ta’akik le ba’ax ku meentik yéetel u yilajilo’obo’ tak lekéen u ts’áaj k’aj óoltbil le tsolts’aano’ob beeta’an jujump’éelil yéetel le Noj Tsolts’íib Meyaj ti’ u Molayil Diputado’ob jets’a’an ti’ le jatsts’íiba’; ti’ le a’almajt’aano’obo’ yaan u je’ets’el le bo’olkuuchil kun ts’áabil ti’ máaxo’ob ma’ táan u chíimpoltiko’ob le jets’t’aana’.
III. U xak’almeyajta’al le ba’axo’ob wáaj le táats’máansajilo’obo’ ku taasiko’ob jela’anil wáaj ma’ a’almajt’aan ba’al ti’ u k’amtaak’in, u xuuptaak’in, u meyajta’al, u kanáanta’al yéetel u k’a’abetkuunsa’al u taak’inil yéetel u ba’albailo’ob nojlu’um, beyxan u bin ti’ le xak’albil kúuchilo’obo’, chéen uti’al ka u k’áat ka e’esa’ak le áanalte’ob, ju’uno’ob wáaj ta’akbilju0uno’ob k’a’ana’antako’ob uti’al u meentik u xak’almeyajo’ob, je’ebix jets’a’an ti’ le a’almajt’aano’obo’ yéetel bix k’a’ana’an u meenta’al le xak’alkaxanil naajo’ob, yéetel
IV. U jets’ik le k’aaskuunajilo’ob yéetel le ba’ax ku taasiko’ob k’aas ti’ u Múuch’kaaj Xokbáalbalil Nojlu’um wáaj u ba’albalil le u mola’ayilo’ob u jala’achil nojlu’um beyxan u táats’ ts’áaik le ba’ax k’a’abet u bo’otal bey xan bo’olkuucho’ob yéetel taak’in k’a’ana’antako’obo’ ti’ le máaxo’ob ka’aka’ajtiko’ob, bey xan u meentik u ts’a’abal yaanal ka’aka’ajilo’ob tumen le jala’achilo’ob k’a’ana’antako’obo’; u chúunsik u meyajilo’ob le ka’aka’ajilo’ob jets’a’an ti’ Jo’olts’íib IV ti’ le Noj a’almajt’aana’, bey xan u meentik le takjo’olilo’ob wáaj le bo’olsi’ipil, yaan u táakpajal je’el bix jets’a’an ti’ le a’almajt’aano’.
U Mola’ayil Pat A’almajt’aano’obe’ yaan u ts’áaik u jo’olil u mola’ayil xak’alkaxanil yéetel u yéeybalil ka’ajaats ti’ óoxjaats u máakilo’ob yano’obo’. Ti’ le a’almajt’aano’obo’ yaan u je’ets’el bix kun meentbil le ts’a’abalilo’. Le jo’olilo’ waxak’p’éel ja’ab kun xáantal ti’ u kuuch yéetel je’el u béeytal u ka’ats’a’abal chéen uláak’ juntéene’. Je’el u béeytal u tse’elel, chéen, tu yóok’olal le yayaj ba’alo’ob jets’a’an ti’ le a’almajt’aano’obo’, yéetel le láayli’ yéeybal k’a’ana’an uti’al u ts’a’abal u kuucho’, wáaj tu yóok’olal le ba’alo’ob yéetel bix jets’a’an ti’ Jo’olts’íib IV ti’ le Noj a’almajt’aana’.
Uti’al u meyajta’al jo’olil ti’ u Nojlu’um mola’ayil xak’alkaxane’ k’a’ana’an u chíimpolta’al, tu yóok’ol le ba’alo’ob jets’a’ano’ob ti’ jaatsilo’ob I, II, IV, V yéetel VI ti’ jatsts’íib 95 ti’ le Noj a’almajt’aana’, beyxan le jets’a’ano’ob ti’ le a’almajt’aano’obo’. Ka’alikil u meyajta’al le kuucho’ ma’ táan u béeytal u táakpajal ti’ mix jump’éel almejen mola’ay, mix u meenta’al u jeel meyaj, kuuch wáaj k’amk’ubenkuuch, chéen wáaj ma’atech u bo’ota’al u meyajil ti mola’ayo’ob ka’anal na’ato’ob, ka’ansajilo’ob, íits’atilo’ob wáaj ti ts’áaj áantajil. U Nojbéeytalilo’ob Nojlu’um yéetel le máaxo’ob ku xak’alkaxanta’alo’obo’ yaan u ts’áajiko’ob le ba’axo’ob k’a’ana’antako’obo’ ti’ u Nojlu’um mola’ayil xak’alkaxanil uti’al u meentik u meyajo’ob.
U Nojbéeytalil u Noj jala’achil Nojlu’ume’ yaan u meyajtik le belankil meyajil uti’al u meenta’al u k’a’amal u bo’olil taak’inilo’ bey xan le bo’olkuucho’ob jets’a’an ti’ jaatsil IV ti’ le jatsts’íiba’.