El zapoteco de la planicie costera, variante del zapoteco y parte de la familia lingüística del Oto-mangue, es hablado por 66,893 personas ubicadas en el estado de Oaxaca, en los municipios ...

GUI’CHI’RO’ BIA’RA RIAPA’ XQUENDA CA BINNI NABEZÁ NDAANI’ GUIDXI RO’ ZAGUITA (MEXICU)

Gui’ chi’ ro’ bia’ ni gucua’ lugui’ chi’ ro’ xti’ Guidxi ro’ lu5 xi beu febrero iza 1917
Ra bidxaa diidxa’ ne gucua’ lu DOF 27-05-2015

Diidxa’ lá Nirudo’

Diidxa’ lá’ I

Ca guenda ni napa binni guidxi ne ni Rapa laa

Ndaga 26.

A. Guidxi ro’ zuni ti dxiiña’ nadipa’ ti gaca binni biaca biaca, ne gacaca’ nadipa’, gunica’ dxiiña’ jneza ti guidale xpidxichi guirá’ guidxi ro’ dagu lisaa ne gapa xtale binni ni chu’ xpiaani’ ti zaca maque zacalu guiruti’ gaca ne laa, ra guirooba’ ca guenda ne xpia’ xti’ xquidxi.

Ca dxiiña’ ni racaladxi guidxi gaca la?, zeeda guirá’ ni lu gui’chi’ ro’ bia’ ri’, ne la nga cuaqui’ modo gaca cani. Ca dxiiña’ ni biete niru do’ ca la?, zacani tobisi para guirá’ xixé, ne zabee nduni dxiiña’ xtini. Lu ca dxiiña’ ni runi binni guidxi la?, zutopaca’ ne zuyaca’ xi guirá’ caquiiñe’ binni ndaani’ guidxi, ne gucani tobisi ne zugu cani lu ca dxiiña’ ni raca ne xaique guidxi ro’ zaguita (mexicu), ti guidale jma dxiiña’. Lu ca dxiiña’ ni chi gaca ne binni guidale xiiña’ la?, napa xi gaca ni casi ná, ca binni ni chi gudii bidxichi gacani que.

Diidxa’ ro’ bia’ nga gudii ti guenda ca xaique ruzuhua lu xtiidxa’ binni, ti gu’ya’ ca’ xi zanda guni binni ra cadi cayene de lu ca dxiiña’ ni cayuni guidxi ti chu’ binni tobi si, ne xi guirá’ nga chi iquiiñe’ lu ca dxiiña’ ni chi gacane binni, ti guirooba’ xiiña’ ca’. Zaqueca zuya cabe gaca chahui ca gui’chi’ ni guini’ modo gaca ca dxiiña’ ni chigacane ca binni ca’ jneza, ti ca xaique ni ruzuhua lu xtiidxa’ binni ca, gusiene ca xaique xti’ guirá’ guidxi modo gaca guirá’ dxiiña’ ri’. Ca dxiiña’ ro’ ni guni guidxiro’ la? ne que zusanana cabe de guni cabe ca dxiiña’ ri’ ti zaca ganda guirooba’ bidxichi xti’ guidxi ne zaca ganda chu’ ni ndaani’ ca guidxi ro’ ne ca guidxi huiini xti guidxiro’ ri’.

Lu ca dxiiña’ ni chicane binni chu’ tobi si la?, diidxa’ ro’ bia’ nga guini’ para nga zanda cu’ rua’ ca binni ni runi dxiiña’ ndaani’ yoo ra runi ca xaique ni ruzuhua lu xtiidxa’ binni ca dxiiña’.

B. Zapaguidxi ro’ ti yoo ra gaca dxiiña’ de guenda rugaaba’ binni ndaani’ guirá guidxi, ne ca guenda rugaaba’ binni ca la?, naquiiñe gaca ni jneza ti que quite ni binni. Guirá’ ca guenda rigaaba’ binni ndaani’ ca guidxi ro’ ne guidxi huiini ca la?, napa xi gaca cani ti zaca nabaquí diidxa’ ro’ bia’ gacani.

Ca binni ni runi dxiiña’ ndaani’ ca yoo ra raca dxiiña’ de guenda rigaaba’ binni ca la?, laa si ca nga nanna ca, ximodo guni cani sin chu’ tu cu’ rua’ lu xiiña’ ca’, ne xpidxichi pe ca nga iquiiñe ca’ ra guni ca’ xiiña’ ca’, ne zuni ca dxiiña’ ca ne xtale guenda biaani’ ti ganda guseegu ca’ o quixhe chahui ca’ ne ucaaca’ ca dxiiña’ ra guya’ binni ti ganna xi guirá’ ma bi’ni’ ca.

Lu ca dxiiña’ ni runi xaique guidxi la?, ziu gaayu’ binni gutaagú diidxa’ ne tobi de lacabe la?, zaca xaique xti’ ni; xaique guidxi ro’ nga cui lacabe ne xtiidxa’ ca xaique ruzuhua lu xtiidxa’ binni, ne pa cadi cayuni ca binni di dxiiña’ la?, ma gadxe xaique ruzuhua lu xtiidxa’ binni nga gudii xtiidxa’ gacani.

Ra guni ca binni ni runi dxiiña’ ndaani’ yoo ra raca dxiiña’ de guenda rigaaba’ binni ca la?, diidxa’ ro’ bia’ nga cuaqui xi guni cabe, ne naquiiñe guni cabe ca dxiiña’ ca naya, ne ganna binni xi cayuni cabe ne xtubi cabe nga guni cabe ni sin iquiiñe’ cabe xiiña’ xtobi ti guni cabe ni; diidxa’ ro’ bia’ nga quiixhe’ pabia’ dxi guni ca binni ni rutaagú xtiidxa’ que dxiiña’, ne xiguirá’ nga naquiiñe guni cabe, ne xi zanda guni cabe ti quiiba’ lu xhiiña’ cabe jma.

Ca binni ni rutagu diidxa’ ne runi xiiña’ xaique guidxi la?, zanda guireeca de lu ca dxiiña’ ca pa laaca gucheeca’ o pa huara ca ne que zanda di icaaca xti’ dxiiña’; ne cani que zanda di uchugú cabe lá de lu xiiña’ nga, ca binni rusiidi’ ndani ca yoo ra riziidi binni gun’da, ne ca binni ni rusiidi xquenda ne xpia’ binni huala’dxi’, ne ca binni ni runi dxiiña’ ndaani’ ca yoo ra raca ne cabe tutiisi binni ne laaca la?, zunaca’ ni ná diidxa’ lá guidapa’ xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’.

C. Guidxi ro’ zapati yoo ra gaca dxiiña’ de ra cu’ bia’ cabe guirá ca dxiiña’ ni gaca ndaani guidxi ro’, yoo ro’ ri la? que zaquiñedini xpidixichi xtobi ti ganda gunini xhiña’ni, ti zaca ganda gu’ya’ni paraape’ nga caquiñe binni guidxi bidxichio ne ganda gacanecabe laa, yoo ro’ ri’ laca zanda gabini ca xaique huiini ne ca xa ique ro’ ni ribee diidxa’ bia’ca’ xi zanda gunica o xi cayaadxa ndaani’ gudxi, huaxa zanda gunicabeni ra rugaansi xtipa xhiiña’ cabe.

Yoo ro’ ni cayate lu ndaga ri la? zapani ti xaique ne xhoopa binni zaguita ni nabe nuu xpiaani’ ne huayuudxi gucheene guidxi ne nabe nanna xtale de ca dxiiña’ ni cayate lu ca diidxa’ ri’; huaxa naquiñe gapabe neca chií iza de lu ca dxiiña’ ni raca ti ganda guibani binni guidxi xneza, xtobi ne laca cadi sá’ nandadibe tuuxa xaique xti’ tuuxa partidu o pa laca huaguite ti gucala’dxi’be ñacabe xaique guidxi. Ra cuicabe xhoopa de ca xaique ni chi chuu guni dxiiña’ ndaani’ yoo ro’ ri la? napa xi cui chupa chonna de ca xaique ni ruzuhuaa lu xtiidxa’ binni guidxica ti ganda gacani. Lu chií gubidxa de bibi ca xaique ni biete que la? pa xaique ro’ xti’ guidxi ro’ zaguita (mexicu) guini’ cadi laacabe gaca cabeni la? zanda guxha ni ma guca que, ne pa xaique ro’ xti’ guidxi zaguita(mexicu) que guxha diidxa’ ni bidii cabe que la? binni ni bibi que nga gaca xaique xti’ yoo ro’ ri’. Lu tapa iza nga ridxaa ca binni ri’, huaxa chupa ni jmá iza ca nga guidxa nirudo’, huaxa pa chu’ tulaa guini’ zá’ nacarubeni zandaca huaxa nirudo’ gucaa cabeni lu ti gui’chi’, ti ganda gacani zaque.

Binni ni gacape’ xa ique xti’ yoo ro’ ri la? laca casi bibbi ca binni ni biete luguiaca guibibe. Zandaabe gayu’ iza lu dxiiña’ ri’, ti bieque si zanda guidxigueta cabe laabe lu ca dxiiña’ ri’ ne pa guchaacabe o cueeca cabe laabe de lu ca dxiiña’ ri la? napa cabe xi chinanda cabe casi ná lu diidxa’ lá guidapa xti’ gui’chi’ ro’ bia’ ri’.

Binni ni guiaana de xaique xti’ yoo’ ro’ ri la? lu ti iza laabe napabe xi guchiñabe ra nuu ca xaique ruzuhuaa lu xtiidxa’ binni guidxi ca xi guirá’ dxiiña’ runi cabe ne ni chiguni cabe. Diidxa’ bia’ laca zabi laabe guidxiñabe ra nuu ca xaue ni ruza’ diidxa’ bia’ ca.