U Yáax Jo’Olts’Íibil

U Yáax Péets’el

Ti’ U Páajtalilo’Ob Wíinik Yéetel U Ya’Almajkanáanilo’Ob

U 26 Jatsts’íibil.

A. Le Mola’ay Nojpáajtalilo’ yaan u nu’ukbesik jump’éel u múuch’ pa’atuukulil yéeybaljala’ach ti’ le nojlu’um mu’uk’a’ankuxtalilo’, uti’al ka u jets’ mu’uk’a’antuukulil, péeka’anil, keetlamil, jets’elnakil yéetel keet óolalil ti’ u ya’abkunajil le náajalilo’, uti’al u jáalk’abil yéetel u almejen, kajnáal yéetel meyajtsil yéeybaljala’achil le Nojlu’uma’.

Le ba’axo’ob kun u kaxt le nojlu’um tsoltuukulo’, jets’a’antak te’ Noj A’almajt’aana’, yaan u jets’iko’ob u xuultuukulilo’ob le pa’atuukulilo’. Le pa’atuukulilo’ yéeybaljala’ach yéetel tsikbalt’aan u ka’aj. Yéetel u tsolbeejilo’ob u táakpajal máak ku je’ets’el tumen le a’almajt’aano’, yaan u molik u ts’íibolal yéetel u k’áat óolal le kaajo’ uti’al ka u táakbes te’ pa’atuukul yéetel te’ tu tsolmeyajilo’ob le mu’uk’a’ankuxtalo’. Yaan u yantal jump’éel nojlu’um pa’atuukul mu’uk’a’ankuxtal tu’ux k’a’ana’an u k’áaxal u tsolmeyajilo’ob le Nojlu’um Tsolmeyajil Kaajo’ (Administración Pública Federal).

Le a’almajt’aano’ yaan u ts’áajik u béeytalil ti’ le Noj Jala’acho’ (Ejecutivo) uti’al ka u jets’ u tsolbeelankilo’ob táakpajalil yéetel u k’áatchi’ita’al kaaj te’ nojlu’um múuch’ pa’atuukul yéeybaljala’acho’, yéetel le chuuntuukulo’ob uti’al u pa’ajo’olta’al, u máak’anta’al, u péets’meyajta’al yéetel u p’ismeyajta’al le pa’atuukul yéetel u tsolmeyajilo’ob le mu’uk’a’ankuxtalo’. Bey xane’, yaan u jets’ik le mola’ayo’ob kun k’óoch óoltik u tsolbeelankil le pa’atuukulo’, bey xan le tojbe’ent’aano’ob kun k’uchul tu k’ab U Noj Jala’achil México uti’al ka u k’axmeyajt yéetel k’axt’aano’ob kun u meent yéetel u jala’achilo’ob le péetlu’umo’obo’, yéetel xan ka u páay óolt yéetel ka u mokt’ant yéetel le wíiniknáalo’ob le ba’axo’ob kun meentbil uti’al u máak’anta’al yéetel u jets’meyajta’alo’. Le nojlu’um pa’atuukul mu’uk’a’ankuxtalo’, yaan u ch’a’ óoltik le tsaaynajil yéetel le jelbesajilo’ob k’a’ana’an ti’ le nojlu’um almejenilo’ uti’al le mu’uk’a’an its’atmeyajilo’, yéetel jatsaljaats yéetel péetkaaj kúuchilo’ob.

Te’ múuch’ pa’atuukul, yéeybaljala’ach yéetel tsikbalt’aan u ka’ajo’, U Múuch’ Mola’ayil Méxicoe’ yaan u táakpajal je’el bix kun jets’bil tumen le a’almajt’aano’.

B. Le Mola’ay Nojpáajtalilo’ yaan u yantal ti’ jump’éel U Nojlu’um Múuch’meyajil ti’ u Nu’ukbest’aanil Tsolxokobil yéetel Tsolkúuchilil (Sistema Nacional de Información Estadística y Geográfica), le datos ku taalo’ob ti’ le je’elo’ yaan u yila’al bey jala’achile’. Ti’ le Nojlu’um, Péetlu’umo’ob, Distrito Federal yéetel Méek’tankaajo’obo’, le datos yaan ti’ le Múuch’meyajilo’ (Sistema) yaan u k’a’ana’anchajal je’el bix jets’a’an ti’ le a’almajt’aano’.

U belbest’anta’al yéetel u cordinarta’al le Múuch’meyajilo’ yaan u meenta’al tumen jump’éel mola’ay yaan técnica yéetel gestión jáalk’abil ti’, bey xan personalidad jurídica yéetel u ba’albalilo’ob, ti’ le je’ela’ yaan u yantal le béeytalilo’ob k’a’ana’antak uti’al u ch’a’abal, u meyajta’al yéetel u ts’a’abal ojéeltbil le información ku meenta’alo’ yéetel u yila’al u chíimpolta’al.

Le mola’ayo’ yaan u yantal ti’ jump’éel U Múuch’tambalil Jala’achil tu’ux kun táakpajal jo’otúul máaki’, juntúul ti’ leti’obe’ yaan u meentik U Jo’olpóopil te’ ichil le je’elo’, bey xan te’ ichil le mola’ayo’; yaan u ts’a’abalo’ob tumen U Noj Jala’achil México yéetel u chíimpoolal U Mola’ayil Jets’ A’almajt’aano’ob, wáaj lekéen u je’elsubáaje’, tumen U Masabk’iin Mola’ayil le Múuch’ Mola’ay Méxicoo’ (Comisión Permanente del Congreso de la Unión).

Le a’almajt’aano’ yaan u jets’ik u tojbe’ent’aanilo’ob uti’al u nu’ukbesaj yéetel bix kun meyaj U Nojlu’um Múuch’meyajil ti’ u Nu’ukbest’aanil Tsolxokobil yéetel Tsolkúuchilil, ka’alikil u táan óolta’al u chuunt’aanilo’ob ti’ u k’aj óolalil nu’ukbest’aan, sáasmeyajil, tojtuukulil yéetel jáalk’abil; le ba’axo’ob k’a’ana’an u chíimpolta’al tumen le máaxo’ob kun táakpajal te’ Múuch’tambal Jala’achilo’, buka’aj k’iin kun xáantal yéetel bix kun tsaaylampachtbil u kuucho’ob.

Le máaxo’ob kun táakpajal te’ Múuch’tambal Jala’achilo’ chéen ku béeytal u k’e’exelo’ob tu yóok’olal yaayaj kux óolal yéetel ma’ u béeytal u yantal ti’ob uláak’ meyaj, kuuch wáaj túuxtmeyajil, le je’elo’ ma’ jets’elnak ti’ le mina’an u bo’olilo’ob te’ ka’ansajxook, te’ ka’analna’at, te’ meyajtsil wáaj te’ áantaj mola’ayo’obo’; yéetel yaan u chíimpoltiko’ob le ba’ax jets’a’antak te’ tu Kamp’éel Jo’olts’íibil le Noj A’almajt’aana’.

C. Le Mola’ay Nojpáajtalilo’ yaan u yantal ti’ jump’éel Nojlu'um Múuch'tambal ti' u P'ismeyajil u Mu'uk'a'ankuxtalil Táankaaj (Consejo Nacional de Evaluación de la Política de Desarrollo Social), le je’elo’ jump’éel jáalk’ab mola’ay, yaan u muuk’ u ya’almajt’aanil yéetel u ba’albalilo’ob, leti’ kun p’isik le óotsililo’ yéetel u p’ismeyajtik le tsolmeyajo’obo’, u xuultuukulilo’ob, ba’axo’ob kun chukpachtbil yéetel u meyajilo’ob le almejen táankaaj mu’uk’a’ankuxtalilo’, bey xan u ts’áajik ojéeltbil tsolxikino’ob je’el bix kun jets’bil tumen le a’almajt’aano’, le je’elo’ yaan u jets’ik le jejeláas k’axmeyajil kun u meent le mola’ay yéetel le nojlu’um, péetlu’um yéetel méek’tankaaj jala’acho’obo’, uti’al ka u jets’meyaj ba’ax u biilal.

Te’ Nojlu’um Múuch’tambal ti’ u P’ismeyajil u Mu’uk’a’ankuxtalil Táankaajo’ ti’ kun táakpajal juntúul Jo’olpóop yéetel waktúul Múuch’tambalnáali’ (Consejero), leti’obe’ k’a’ana’an México lu’unkabilo’ob jach k’aj óola’an u ka’anal kux óolalo’ob te’ jatsaljaats kaaj yéetel ma’ uti’al kaajo’, bey xan tu kúuchilil ts’áajxook yéetel ka’analmeyaj; u yantal ti’ob kex lajump’éel ja’ab meyaj tu yóok’olal u mu’uk’a’ankuxtalil táankaaj, yéetel wa ma’ táakpaja’an ti’ mixjump’éel almejen mola’ayi’, wáaj xan ma’ almejen báaxalnak uti’al ka u k’am jump’éel yéeybil kuuch tu táankaaji’. Yaan u ts’a’abalo’ob, ka’alikil u ch’a’ óolta’al le tsolbeelankil kun jets’bil tumen le a’almajt’aano’, yéetel u yéeybal u ka’ajaats ti’ u yóoxjaats le máax táakpaja’ano’ob te’ Mola’ay Pat A’almajt’aano’obo’ (Cámara de Diputados). Le je’elo’ ku béeytal u k’áasta’al tumen U Noj Jala’achil México ichil 10 u p’éelel k’iinmeyaj, ba’ale’ wa ma’ u meentike’, le máax kun a’albil u k’aaba’ tumen le Mola’ay Pat A’almajt’aano’obo’, leti’ kun máan u k’am u kuuch múuch’tambalnáal.

Kankanja’ab kun k’exbil tu kuuch le ka’atúul múuch’tambalnáal jach ch’ija’ano’obo’, ba’ale’ ku béeytal u túuxt’anta’al u k’aaba’ob yéetel ka je’ets’eko’ob uti’al uláak’ jatsk’iinmeyaj.

U Jo’olpóopil le Nojlu’um Múuch’tambal ti’ u P’ismeyajil u Mu’uk’a’ankuxtalil Táankaajo’, yéeybil kun meentbil láayli’ je’el bix tso’olik te’ táanxel xóot’ts’íibo’. Jo’op’éel ja’ab kun xáantal tu kuuch, ku béeytal u ka’ yéeya’al chéen uláak’ juntéen yéetel chéen ku béeytal u k’e’exel tu kuuch je’el bix u je’ets’el te’ tu Kamp’éel Jo’olts’íibil le Noj A’almajt’aana’.

U Jo’olpóopil le Nojlu’um Múuch’tambal ti’ u P’ismeyajil u Mu’uk’a’ankuxtalil Táankaajo’, ja’abmanja’ab kun u ts’áaj k’aj óoltbil ti’ U Nojpáajtalilo’ob México (Poderes de la Unión) jump’éel u tsolts’íibil meyajo’ob. Yaan u táakpajal tu táan U Múuch’ Mola’ayil México je’el bix kun jets’bil tumen le a’almajt’aano’.