Te Sbabial Jwolwanej Soltaro ta spamal slumal Mejiko, Ja’ swentainoj spasel Muk’ul A’tel ta spamal slum sk’inal Mejiko, te ta sk’ak’alel ini jich ya smeltsanbe sjunil te Chajpanbil Mantalile:

VENUSTIANO CARRANZA, Sbabial Jwolwanej Soltaro ta spamal slumal Mejiko, Ja’ Muk’ul J-a’tel Jtunel ta slum sk’inal Mejiko, ya yak’be ya’i te yajnaklejtake:

Te li’ tsobol ay ta Steklumal Mejiko te Jmeltsanej mantaletik ja’ te Congreso Constituyente ta sba ska’k’alel yuil mayo ta ya’wilal 1916, ja’ ta swenta stsakel ta muk’ te ik’el yu’un te chajpanbil mantalil ta balunlajuneb yu’un septiembre jmaj ya’wilal yu’un te1916, ja’ stikonoj talel te Primera Jefatura, te bit’il albil ya’yejal te ta xchanebal mantalil te jelbil ya’yejale, yu’un ta chanlajuneb sk’ak’alel te bit’il albil yuil la yich’ pasel te mantalil ta ya’wilal 1914, te la yich’ ak’el ta H. Veracruz sok la yich’ ts’akel ta muk’ ya’ayejal te Plan de Guadalupe, ta wakeb xcha’winik yu’un marzo ta ya’wilal 1913, jich ya yich’ ak’el ta ch’unel te:

YA STOJOBTES TE MANTALIL CHIKNAJTESBIL TA FERBRERO TA YA’WILAL 1857

Sbajkajal K’op

Sbajkumul a’yej

Yich’el ta muk’ jch’iel jk’opojel sok wentainel ta stojolik

Sbabial mantal. Ta spamal slumal Mejiko spisil krisanoetik ya ya’ybe yutsil yich’elik ta muk’ jich bit’il ts’ibabil li’ ta ini Muk’ul mantal jun sok ta tulan komon chajpil mantalil te nitil tsakal ta yantik namal lumetik te banti yak’oj ye te xch’unoj spasel stuuntesel te J-a’tel jtuneletik yu’un te Mejikoe, ay stulanil yilel te bit’il wentainel lek ta stojolik te krisanuetike ma xju’ ya yich’ makel komel te ich’el ta muk’e , ja’nax ya xju’ teme yu’un jich albil sok teme yu’un ja’ jich pasel ya sk’an te bit’il ya yal te Mantalil june.

Te sk’op ya’yejal te bit’il ay yich’el ta muk’ te krisanuetike ja’me ya yich’ tsakel ta muk’ te bit’il tsakal li’ ta ini muk’ul mantal jun sok te chajpanbil mantaletik yu’un te yantik lumetik ta spamal balumilal te jmaj ay ya’yejal te lekil wentainel ta spil ora ta stojol te jnaklumetike.

Te j-a’tel jtuneletike, te ban k’alal ja’ ay ta yok sk’abik spasele, ayme ta sbaik yak’el ta na’el sk’oplal te yich’el ta muk’e, spojel sok stulantesel sk’oplal te yich’elik ta muk’ te krisanuetike jich bit’il albil te ay yip stulanil ta spamal balumilal skomon pasel te ayuk ma’yuk xajt’el xch’akel sok yak’el bael ta ilel jich yu’un te J-a’tel jtunele yame sk’an ya skom, ya st’un, ya yal te mantalile sok ya yil ya swentain teme ay banti ya yich’ ilbanijel te yich’el ta muk’ te krisanuetike.

Mame stak’ mach’a ya yich’ mosoinel ta a’tel .te li ’ta spamal slum sk’inal mejikoe Teme jyan lum k’alal ya x-och talel ta yutil slum sk’inal te Mejikoe, ya sta skolel sok ay ich’el ta muk’ yu’un te mantalil junetike.

Spisil krisanuetik mame ayuk ta p’ajel yu’un sts’unbal, bayuk slumal talem, me winik mak ants, ta bik’it ta muk’, mach’a ma’yuk yok sk’ab, bin yilel wolol tsobolik, bin yilel slekil skuxlejik, bin sk’op riox xch’unojik, bin yilel snopenal yu’unik, antsil winiketik, macha’tik nujpunemik sok macha’ maba nup’ijemik mak pajal ay ta ich’el ta muk’. Ma’yuk mach’a ya st’upbey sk’oplal te bit’il ay ich’elik ta muk’ sok jamal ay be yu’un spisil krisanuetik.

Xchebal mantal. Te slum sk’inal Mejikoe junax stukel sok majnax yomol tsobol.

Te slum sk’inal Mejikoe, bayel ta jchap talel kuxlejalil jajchem stalel sts’unbal ta stojol naklejetik, ja’ik te macha’tik teynanix nakajtik namey k’inal k’alal julik ta lok’el te kaxlanetike, tey to yich’ojik ta muk’ te snail stsoblejik, smantal skuxlejalik, slekil sk’ulejalik sok sk’op ya’yejik ta sp’ijil sjol yo’tan ta stukelik.

Ja’me ya yich’ ich’el ta muk’ bit’il tsakal ta sjol yo’tanik stalel skuxlejalik te bats’il naklumetik te ja’me jich ya xk’ot ta nopel ta chapel te macha’ ya yak’ ta tuuntesel bin albil sk’oplal ta swenta bats’il naklumetik.

Ja’ slumal bats’il jnaklumetik te mach’atik yomol tsobololik sok stalel skuxlejalik kuxinemik ta slum sk’inalik sok ay a’tel jtuunel yu’unik sok bit’il ya stuuntesik stalelik.

Te yich’el ta muk’ slumal bats’il naklejetike, jich ya xk’ot ta pasel te bit’il ya yich’ albel sk’oplal ta sjunil mantal te yich’el sba ta muk’ stukelik, yomol tsoboluk te slum sk’inal Mejiko. Te stsakel ta muk’ slumal bats’il naklejetik sok te bik’tal lum te banti nakajtike, ya yich’ albel sk’oplal te sjunil muk’ul mantaletik sok mantaletik yu’un te spamal lumetik ta Mejiko, ya sk’an ayuk ya yich’ tsakel ta muk’ jich bit’il ay ta sjachibal mantaletik tsakal sk’oplal ta kaj ya’yejaltak te la yich’tiklayix alel ta yajtalul mantal ini, sk’op ya’yejal skuxlejal jteklumetik sok naklejetike.

A. Ja’ muk’ul mantalilto ya sna’be sba sok ya schapbe sbe te lumetike sok te xch’in lumalik te bats’il ants winiketik kolem ta schajpanel sok, te slok’ibe, ta stukelnax swenta:

I. Ta snopojibal yu’unik ta yolilik bit’il ya sk’an skuxinik sok bit’il ya sk’an stsob sbaik ta spisilik, ta stak’inik, ta tsobwanej sok stalelik.

II. Ya yak’ stukelik te bit’il stojtesibalik ta skomel sok schajpanel te sk’op-ya’yejik ta yolilike, ja’ ya skomon tik’ sbaik ta spisil ta ja’ ini muk’ul mantarilto, ja’ yich’el ta muk’ te binti chajpanbil ta stulutule, ja’ ta sbeik kirisianuetik sok, yu’un jich ya xchikna ta ilel a, te slekilal sok stulanil te antsetike. Te mantaril yame yich’ chiknantesel sk’oplalil sok te bit’il ya xk’ot ta ch’unel yu’un jchapmulil mok ta chajpajibaletik banti wentainbil.

III. Stsael j-a’tel jtunel yu’unik jich bit’il xchajpoj ta stukelik, yilojik talel ta stalel xkuxlejik te stek’anel yaj a’tel jtunelike mak ajwalel yu’unik yu’un ja’ ya yil te bin yilel ya xchajpan baik ta yutil sna slumalik tulanme sk’oplal te ansetike sok te winiketike te ya xju’ ya stsaawan ya stek’anwanik sok pajal ya yich’ik tsael tek’anel ta a’tel; ja’nix jich spasel ya’telul ta swenta te banti la yich’ik komon tsael tek’anele, ja’nax me yu’un tulan sk’opal ya yich’ ich’el ta muk’ te jmaj nitil lumetik sok spamal sk’inal Mejikoe sok bin yilel yiloj swentainoj sba ta jujun tal ta jusejp lumetike, Te bin yilel xchajpoj sba jujun jteklume, mame ya xju’ ya skom ya smak te jamal ay ta tuunesel te sk’op ya’yejal stsael stek’anel j-a’tel jtuneletik ta jujun jteklum jich ts’ibabil ta mantalil jun ta stojol te winik antsetike.

IV. Xk’uxutael sok smuk’ubtesel te sk’op ya’yejike, bitik sna’ojik sok ta spisil te sjo’tak te jich xchapojik te stalelik sok te sna’obil sbaike.

V. Skanantael sok slekubtesel te yawilik sok xk’uxutael te banti stik’oj sba ta slumal sk’inal te ta slajibal chiknantesbil ta ja’ ini muk’ul mantarilto.

VI. Ochel, sok yich’el ta muk’ te staleik sok sk’aemalik te bitik ay yu’unik sok te sk’inalik yu’uninejik te ta slajibal chiknantesbilik ta ja’ muk’ul mantalilto sok te mantariletikxan ta skajalkajbele, jich bit’il te sbeik staojik yu’un ta yoxtulule mok ja’ te yajwaleltak ch’in lume, ta stuntesel sok sjamel k’inal-a te bitik k’uxuntabil u’ninlabil stalel ayik te batik nakajtik sok te banti smakojik te ch’in lumetike, bitik ma xtij mach’atik smakojbe yamak’ul yu’un jtunel leke, ta slajibal te ja’ Muk’ul mantalilto. Ta swenta slok’ib te ch’in lumetik yame stak’ stsob sbaik ta sk’op te mantarile.

VII. Stsael, ta jtejklumetik sok slumal te bats’il ants winike, tejk’anbilik ta stojol j-at’el jtuneletik.

Te muk’ul mantariletik sok mantariletik ta Tsobil Jtsob Jtejklumetik yame sna’tiklabe sba sok yame skombe yip ja’ ini beetik ta jtejklumetik, yu’un jich nopbil stulantesel ta yak’elbail sok stejk’anelbail ta tsobwanejil ta spasemal sok stalelik sok jtojteswanej yu’un stukelik.

VIII. Ochel ta spisil mantartesel yu’un Jtsob Jtejklum. Swenta schajpanel lek te bee, ta spisil slekil nopbenaltak sok te bit’il aybel k’aemaliletik sok swentalainelbel taleliletik ja’ yich’el ta muk’ te mantal ta ja’ muk’ul mantalilto. Te bats’il ants winiketik spisilme k’aal ay sbeik ya stak’ xk’otik ta k’asese k’opetik sok ta koltawane ja’ teme ya sna’be sba te sk’op ya’yeje sok te stalele.

Te muk’ul mantariletike soknix mantaliletik yu’un stsobil jtejklum yame xchiknantesbe yejtal te kolem ta slajinel sk’oplal sok ta stukel te binti lek ya yal xtuun yu’un sok te binti ya sk’an ya sta te slumaltak bats’il ants winiketik jich bit’il ta jujuntik stsobobilbail, jich bit’il te jtojteswanejetik swenta sna’obiltak sbaik te slumalik bats’ilwiniketik jich bit’il stsobobilbail ya xtunik ta komon stuntesel.

B. Ta Stsobil Jtsob Jtejklum, te Jtsob Jtejklumetik sok te Jtejlumetik, ta swenta stijel te junpajalnax ya stak’ bats’il ants winiketik sok ta stup’el te biluk snopel p’ajawil, yame xchiknantesik te yawil ts’ibojibaletik sok slajinel sk’oplaltak ta tsobwanejetik ya xlajtun swenta xchajpanel ta joyob ay sbeik te bats’il winiketike sok sp’olesel yochesel sbaik te slumalik sok ch’in lumetik, bitik yu’un yame sk’an yich’ lajinel sok junaxme ya sk’an a’telinel sok stukelik.

Ta swenta yak’elbaila te me’baliletik sok jilel yu’un te binti ya yuts’in te lumlumtike sok sch’in lumalik te bats’il anst winiketike, lek yutsilal te j-a’tel jtuneletik ja’ ay ta sk’abik te:

I. Stenel ta sp’olesel ta xat’el sjoylejaltak te bats’il winiketik yu’un jich nopbil ta yak’bel yip te stak’inik ta ch’inlumetik sok slekubteselbel te xkuxlejalik ta slumalike, yu’un ya xchap ya’telik ta yoxtululik te jspas mantar ajwaliletike, soknix te yu’un yak’o sbaik a te ch’inlumetike. Te j-a’teljtuneletik ta jteklumetik yame xchapik ta pajalnax banti ya yak’beik stojol te ch’in lumetik ya skanantaik ta stukelik te binti manel ya sk’an ya yaiyike.

II. Schapel sok xch’ijtesel ta skajalkaj te nopjunile, ya xkoltaoto te p’ijtesel ta cha’ten k’op a’yej sok te yalel moel talelil, te snopel ts’ibetik, slajinel te p’ijubtesel ya xtun leke, nojptesel ta yak’el muk’ubuk sok p’ijubtesel ta yoxkajalbel nopjun sok ta olil te toyolix ae. Yame schiknajembeel jun bit’il staik koltael tak’inetik swenta te jnopjun bats’il ants winiketik ta spisil te jaykaje. Yame schajpa sok schiknatesel sk’oplalil p’ijubteseletik yu’un ya’yejul ta jxajt’ ak’a snabe sba te binti ijkitalabil yu’un stalel te slumaltake, ja’nix chikan te mantariletik ta skajalkajbele sok yame yich’ jojk’olaelbel ta sch’in lumalik te bats’il ants winiketike. Yame yich’ sujel te ich’el ta muk’ sok sna’tiklael sba te bitik yalemoel taleliletik ayik ta tsoblume.

III. Xchapel lek te ochel ta smelelil ta abatienel yu’un tulanil swenta smuk’ubtesel bit’il ya xk’ot stabel sba yu’un tsob lume, stuntesel ta smelelil te bats’il poxil wamaletike, jich bit’il ya xkoltaotik yu’un swe’el yuch’balik te bats’il winiketik swenta bitik chajpanlabil yu’un te we’liletike, ja’nix yu’un stukelik te ch’ujch’ul alaletik ta jtejklume.

IV. Slekubteselbel te xkuxlejalik slumalik bats’il ants winiketik sok te yawilik swenta banti ya sjam k’inal ya’yejike sok xcha’meltsanel, swenta ya stij sbaik yu’un ya stak’ x-ochik a te yak’el stojol ta komon stuntesele sok te ma komonuk ya xtun swenta spasel sok slekubtesel te naetike, jich bit’il smuk’ubtesel te bantik ya xk’ot te abatineletik yu’un jtunel ta tsobole.

V. Stsakel ta wenta te bats’il ants winiketik yu’un xch’ijtesel, ta swenta koltael yu’unme a’telil te ya sitin, sok skoltael ta stulanil, stael ta majtantesel swenta ya xkoltaot a te p’ijubtesele sok yu’un ya yak’ sba ta snopel stukel bit’il ay xkuxinel te slumale.

VI. Sjamel te banti stsako sba te sk’asesibal a’yejetik yu’un jich ya stak’ stsob sba a te lumetike, swenta smetsanel sok smuk’ubtesel sbelal te sk’asesibal-a’yejetik sok te muk’ sk’asesibal k’opetik. Ya schiknantesbey sk’oplalil swenta yu’un te lumetik sok sch’in lumalik te bats’i ants winiketik yu’un ya stak’ staik-a, ya stijik sok ya skanantaik te sk’asesibal-a’yej, yu’un te binti la slajinix schajpanel te mantariletik ta skajalkaj schajpile.

VII. Skoltayel te a’teliletik ya sitine sok yesmatesel te skotajibalik slumalik bats’il ants winiketik swenta stijel bail yu’un ya stak tael ta bayel te yochib stak’inik, smuk’ubtesel te majtanteseletik swenta te sk’atp’unel sok te komon stuntesel ya xkoltaotik yu’un ta sp’oleselbel a’telil, ta stsobel te lekil a’tejibal swenta sch’ijteselbel ta stukel stulanil yu’un sit ya’tel, jich bit’il ta swenta schajpanel lek te ochel ta junpajalnax te bit’il ayik bitik we’lil sok spujkelchonel.

VIII. Xchiknatesel tsobwanejil ta tsobol swenta skoltael te jk’axel yan lumetik bats’il ants winiketik, te ta sjoylejal stsobil tsob lum jich bit’il ta yan lum k’inal, yu’un smetsanel ta schajpanel lek sbeik te j-a’teletik te jtojeletik ta a’tel k’inaletik; slekubteslael te xkuxlejalik yu’un stulanilik te antsetike; skoltael ta chajpambil sk’oplalil ta stukel te p’ijubtesel sok ta mak’linel te alaletik sok te jch’ieletik yal xnich’anik te jk’axel yan lumetik; skanantayel yu’un yich’el ta muk’ sbeik ta kirisianoil sok stijel ta pukel sk’oplalil te stalel xkuxlejalike.

IX. Sjojk`obel te slumalik bats’il ants winiketik ta smeltsanel Xchajpib bit’il te Stsobil jtejklum Sp’oleselbel sok te Tsob Jtejklumetik sok te Jtejklumetik sok, jich bit’il, stsobel te tak’ueletik sok te snopojibal yu’unik ya yalike.

Swenta xchapel lek xch’unelbel spasel te sujel ak’bil yejtal ta ja’ ini k’ejel ayto, te Chapojibal yu’un Jchap mantariletik te snail tsobel yu’un Muk’ tsobojibal, te sk’oponibal mantariletik ta stsobil jtejklumetik te j-a’tel jtuneletike, ta yutil te banti k’alal smakobil a’tel, yame schiknatesbeik spukubiltak te ja’ nanix swentail a te xch’unel sujel yu’un te lok’esbil stojo te ya yich’ ch’unele, jich bit’il stalel sok te bit’ilbeel swenta te ch’in lumetik ak’a yak’ sbaik ta snopel sok ta skanantaelbel ta stukelik.

Mame ayuk ta uts’inel naklumetik, jujutsop steklumalik sok slumal yantik naklumetik, pajal me ay ich’el ta muk’, jich bit’il ya’yejal ta muk’ul mantalil.

Yoxebal mantal. Spisil krisanu jamal sbeik ta snopel jun ta spamal slum sk’inal Mejiko, ta spamal lumetik, ta jujsejp lumetik sok ta jujun teklumetik, yame yich’ ak’el ta nopel ta snail nopjunetik. Ta swenta bik’tal alaletik, ta sbajkajal, xcha’kajal nopjun sok yantik xane ayme sujel ta nopel.

Te noptesel ta jun ya yak’ te J-a’tel jtnele ja’me ya sp’ijubtes bael sjol yo’tan te krisanuetike, bit’il ya xju’ ya yich’ ta muk’ slumal ta yich’el ta muk’ krisanuetik, ja’nix jich ak’a tunuk yu’un bit’il ya xjam bael sjol yo’tan ta yich’el ta muk’ stalel yan lumetik yu’un jich pajal ya skoltay sbaik ta slekilal sok ta stojilal.

Te muk’ul J-a’tel jtunele yame stulantesbey sk’oplal te ay sujelal ta snopel jun yame sk’an ayuk lek a’tejibaletik ta jujun snail nopjunetik, spisil te bitik tulan sk’oplal ta nopel ta tuuntesel sok jnopteswanejetik solemuk lek sna’el yu’unik ayuk lek sp’ijilik te noptesel ta stojol te nopjunetike.

I. Chajpanbil lek yu’un chanlajune xcha’winik Jtsob mantaril kolemuk te bitik ch’unlabile, jich ya yal te p’ijubtesele ch’ebnaxme sok, jich yu’un, k’ejelnanix ya yich’ ich’el ta muk’ ta jyalel a te biluk snopel xch’untiklael te yos;

II. Te bit’il ya sk’an yo’tan ya stak’u ja’ ini b’ijtesel ja’me ya xch’unbe slok’ib te bitik t’unbilix ayix slok’ib, spasel tulan yu’un te ch’ayemalil sok te yejtale, te jontol abatinel, te mel o’tantik sbae sok te binti ma smeleluk.

Ja’nix jich:

a) Ja’me sk’op te lume, yame yich’ ich’el ta muk’ beluk ya yal te lume mame ba ja’nax te yipajib chajpanele sok te jun tojtesibaletik ta tsobwanejelil, jich k’oem te bit’il jun kuxinel meltsanbil ta joyob yich’bel lekubtesel te stak’inik, ta tsobol sok stalelik te tejklume;

b) Ta spamal slum sk’inal mejiko, ma’yuk mach’a bik’it muk’ ta ilel sok ma’yuk mach’a muk’ toyol ya yak’sba, pajal ay ta ilel te wokolile, pajal ta a’ybeyel slekil yutsilal ta skoltayel bajtik ta jtukeltik, bin yilel kich’o bajtik ta muk’ sok jkuxlejaltik, slekubtesel sk’oplal yich’el ta muk’ talel jkuxlejaltike;

c) Ya skolta sba ta sleel yutsilal skuxlejal krisanuetik, stsakel ta o’tanil sok yich’el ta muk’ jay chajp talel kuxlejalil jujchajp krisanue ak’a yich’ ilel bit’il ya xlekub bael slumal, yich’el ta muk’ sp’ijil sjol yo’tan, bit’il ya xk’ot ta ch’unel te pajal ich’el ta muk’ jich bit’il bats’il ants winiketik sok kaxlanetik ma’yuk ta uts’inel teme ay ta sk’op riox, teme yan stalel skuxlejal, ma’yuk ta uts’inel teme ants winik, sok

d) Ja’uk lekil noptesel, ta swenta bit’il ya xlekub bael jujun k’ajk’al sok bit’il ya xp’ijub lek sjol yo’tan te jnop junetike,

III. Yu’un ya xk’ot ta ch’uunel te bin albil sk’oplal ta yoxebal párrafo sok ta xchebal fracción. Te muk’ul J-a’tel jtunel ta Mejiko ja’me ya xchajp bitik ya yich’ ak’el ta nopel ta snail nopjunetik, jich bit’il sbajkajal, xcha’kajal, yoxkajal nopjun ta spamal slumal Mejiko. Te muk’ul j-a’tel jtunel ta Mejikoe yame stsak ta muk’ sk’op ya’yejik te muk’ul J-a’tel tuneletik ta jujsejp lumetik sok mach’atik ay ta swentaik te nopjunetike, me’il tatiletik sok yantik krisanuetik swenta snopel te k’alal ya yich’ ak’el sok pukel te nopteswanejetike. Te xcha’kajal sok te yoxkajal nopjun ta jujsejp lume, yame stsal sbaik yu’un jich ya yich’ na’el te ay lek sp’ijil sna’el sok te ya xju’ yu’unik spasel te a’telile, ja’me ya yalbey sk’op ya’yejal sok bitik yilel te ay sujelal ta yak’el te noptesele, ja’ ya snop stukelik te bin yilel ya xp’ijubteswane, yame stsakik ta muk’ te yantik sok yame yich’ tup’el spisil tojolil sok noptesel teme, ma albiluk sk’oplal ta mantal june. Te bit’il ts’ibabil ta párrafo mame ja’uk sk’oplal te snail nopjunetik te bit’il ay ya’yejal ta sjukebal mantal;

IV. Spisil nopjun ya yak’ ajwalil, majtanil me;

V. Ja’nix jich ta ak’el nopjun ta jujsejp lume, ta swenta bik’tal alaletik, ta sbajkajal, cha’kajal bit’il albilix sk’oplal ta sbabial párrafo, te muk’ul j-a’tel jtuneletik ta jusejp lume, yame yilbey bael swentail spisil nopjunetik sok banti ya yich’ nopel te muk’ul p’ijuntesele, tulan sk’oplal ta swenta te bit’il ya xlekub te slum sk’inal Mejiko, yu’un jich ya skolta sbaik ta spasel p’ijil a’teliletik, sok sok ya xtuun ta swenta smuk’ubtesel sk’oplal bin yilel lamal kuxul sok jkuxlejaltik;

VI. Mach’atik k’ejel ayike yame stak’ yak’ik te p’ijubtese spisilik ta skumulkum sok stalelik. Ja’ nixme jich te bit’il schiknatese te mantarile, te Jtsob jtejklum yame yak’ sok. Yame slok’esbe sna’el snojpil yak’’el stulanil ya’telnanix-a te nopjuniletik ya smeltsanbeik sk’oplalil te ma komon stuntesele. Yanuk te p’ijubtesel yu’un sbakaje, te scha’kajale, te yoxkajale sok te xchankajal nopjune, te ma komon stuntesel yame sk’an:

a) Ya yich’ ak’el te p’ijubtesel ja’nanix ya xtun te sch’unjibale sok te binti ya sk’an yo’tan te schebal jtsal a’yej sok te ta xcha’xajt’ale, jich bit’il sts’akel te smetsajibtake sok schajpil ja’ te bit’il ya sk’an le ta scha’xajt’al, jich bit’il sts’akel te smeltsajibtake sok schajpil ja’ te bit’il ya sk’an le ta yoxajt’ale, sok

b) Ya yich’ tael ta alanyale, ta junjuntik sk’oplal, te xch’unel ja’ ya yal te yu’el komon stuntesele, ja’ te bit’il schiknatesbe sk’oplalil te mantarile;

VII. Te muk’tikil nail nopjunetik sok yantik snail nopjun ta swenta p’ijubtesele, yame yich’ sbaj ta muk’ stukel bit’il tsakal ya’yejal ta mantalil jun; yame stak’ ya yak’ik p’ijil noptesel sok ya spukbeyik sk’oplal talel kuxlejalil, ja’nax yame sk’an ya yich’ik ta muk’ bit’il ay sk’oplal ta mantal jun, ja’nix jich ya yich’ik ta muk’ te p’ijil noptesele te bin ya yilbeyik swentaile, mame k’opuk te bin ya x-och ta nopel, ja’me ya snop stukelik te bin yilel ya yak’ik noptesel, ja’me ya yil stukelik te bin yipal stojolik ta u, sok ya yil stukelik te bitik a’tel ya spasik sok yantik a’teletik, pajalme ay yich’elik ta muk’ jich bit’il tsakal ta Apartado A, ta yoxebal sjukwinik mantal yu’un te Muk’ul mantalil june sok bit’il ts’ibabil sk’oplal ta swenta a’telil ta snail nopjunetik, ja’nax teme ya yich’ tsakel ta muk’ ta swenta noptesel ts’ibubil ta mantal june;

VIII. Ta swenta junax ya yich’ k’uxinel ta spasel ya’telul nopjun ta spamal slum sk’inal Méjikoe, te Snail Stsoblej J-a’te jtuneletik ta Mejiko, yame chajpanbey smantalul yu’un te pajaluk ya xpujk bael ya’telul ta yak’el ta nopel te june, ta spamal slum sk’inal Méjiko, ta jujun lumetik sok ta jujun jteklumetik sok yame yich’ ch’akel jayeb tak’in ya xtuun ta swenta ya’telul sok yame yich’ chajpanel ta yak’el ta tojel smul j-a’teletik mach’atik ma xch’uun spasel mak spasbeyel ya’telul bit’il chajpanbil sk’oplal smantalul sok jich me ta spisil te mach’atik ya xk’axumtayik te mantale, sok

IX. Te bit’il ya xk’ot ta pasel yu’un te ayuk lek te noptesel ta june, ya yich’ jachesel te ya’telul yilbel swentail stojil te noptesel ta jun ta spamal slum sk’inal Mejiko. Ja’ ay ta swenta swolel stsobel yilel te Snail ya’telinel ta yilbel swentainel Nopteswanej. Te Snail ya’telinel yilbel swentail stojil te Nopteswaneje ya yil ya’y sba stukel, ay yip stulanil ta stukel sok ay sk’ulejal ta stukel. Ja’ ay ta swenta sbabial yilbel stojil slekil yutsil, slekil ya’tel sok bin yipal ya xju’ yu’un nopteswanej te nopbil chabpil nopteswanej ta spamal slumal te Mejikoe nail ya xjach ta noptesel, sbabial noptesel, xchebal noptesel sok ta muk’tikil snail nopjun. Jich yu’un yame sk’an:

a) Ya spas smeltsan sok ya sp’is te bitik lamal machal jtuneletike, bin ut’il sok bin yipal ya’tel chapbil te nopteswnaneje;

b) Slok’eslbel smantal junil te ja’ ya stsakik ta muk’ te j-a’tel jtuneletik ta swenta te nopteswanej ta spamal slumal Mejiko sok ta jujusejp lumetik yu’un jich ya spasik-ek te ya’telik ta yilel bin ut’il xbat te a’telil ay ta swentaik spasele, sok

c) Smeltsanel sok spukel sk’op ya’yejal, ja’ ya yich’ tsakel ta muk’ ta swenta ya yich’ lok’esbel tulan ya’yejal te bin yilel ya xk’ot ta nopel chabpel swentail te bin ut’il ya xlekub sok te pajal ayuk te noptesele, ta swenta ya yich’ tael ta komon te lekil utsilale.

Te Jwolawal jtsobawale ja’ muk’ul jweteswanej yu’un te Snail a’telile, ay jo’eb ta jtul te jwolawaletike. Te J-a’tel Jtunel ta Mejikoe ya stikon bael oxeb bilil ta snail tsoblej jtek’lejetik, teme la yak’ ye sti’ te oxtul tsabil sbilik te yu’un ya x-och jtuluk ta sjelol jwolawal teme jochol msk ma’yuk yajwale. Te stek’anele ya xk’ot ta pasel teme la yak’ sk’abik ta cha’kaj ta yoxkajal te mach’atik ayik ta snail stsoblej te tek’lejetike, teme ja’ ya xkux yo’tanik-ae, ja’ ya xtek’anwan te jtek’lejtik yu’un jteklumetike, yame sk’an ma xk’ax ta lajuneb xcha’winik k’ak’al. Teme ay jich ma stek’an te Jtek’lejetikm yu’un te J-a’tel Jtunel te jayeb sk’ak’alel albile, ja’me ya o-xch ta Jwolawal Jtsobawal te mach’a ja’ ya yich’ tsael yu’un te J-a’tel Jtunele, ja’ te ya xlok’ te ta oxkaj mach’atik chiknajem sbilike.

Teme ay jich ma xk’ot ta yo’tan te Jtek’lejetik yu’un te J-a’tel Jtunel te oxtul tsabil sbilike, te J-a’tel Jtunele ya xcha’ tikon bael oxeb bilil, ja’ jich bit’il la yich’ix alel ta xajt’ mantale. Teme ja’nanix jich ma xk’ot ta yo’tanike ja’me ya x-och stsak a’telil junuk te macha’ oxtul lok’em sbilike, jich ya yich’ tek’anel yu’un te J-a’tel Jtunel ta Mejikoe.

Te Jwolawaletik Jtsobawaletike yame sk’an ya snaik snopojik lek te a’telil ay ta swentaik spasel ta Snail te a’tel ta swenta yilel nopteswaneje sok yame sk’an te chajpaluk lek sjunik te bit’il albil ta smantal junile, jukeb ja’wil ya x-och ta ya’telik ta skajalkaj ya spasik sok ya stak’ ya xcha’ ich’ik tsael junuk weltaxan. Te mach’atik tenanix ayik ta a’tele mame stak’ ya xk’ax ta chanlajuneb ja’wil ya x-ayin ta ya’telik. Teme ay yu’un jich ya yikitay jilel ya’tel jtuluke, yame yich’ tek’anbel sjelol swenta ya sts’ak te bin sjalalil te a’telile. Ja’naxme ya xju’ ya yich’ik lok’esel ta skaj tulan k’op jich bit’il ya yal ta xchankajal ya’yejal te mantalil june sok mame stak ya x-och ta yan a’tel, ya yich’ tek’anel ta jtek’lej mak biluk yan a’tel, ja’naxme ya xju’ yu’un teme ja’ ay ta swentaik stsael stek’anel baik ta stojol te Snail a’tele sok te banti ma’yuk tojbil nopteswaneje, yilel stusel swentail stojil k’op a’yej, ta swenta p’ijil a’teliletik, talel kuxlejal mak biluk koltayel.

Te Jwolawal Jtsobawale yame skomon nopik macha’ te bankilal ya xjil yu’unike, ja’ ya xjil te mach’a bayel ya yak’ sk’abik ta stojole jun ta yoxtulal ya x-och stsak te a’telil te bit’il albil yu’un te mantalil june.

Te Mantalil june ja’me ya xchajpe smantalil te bit’il ya xchajpan sba sok ya x-a’tej te Snail a’tele, te ya’tele ja’me ya ch’un spasel te bit’il ya yich’ sba ta muk’ stukele, lamal chajaluk ta sitilal te bin ya spas, ta smeleliluk, ta stojiluk, ya stsak ta muk’ yalel moel talelil sok mame x-ilbajinwan.

Te mantalile yame yalbe sk’oplal bitik ya yich’ pasel sok yantik a’teliletik te tulan sk’oplal ta swenta snail nopjunetik sok a’teletik ta jujun snail nopjunetik ta spamal slumal Méjiko sok jujusejp lumetik, yame sk’an skoltasbaik ta xchajpel ta swenta ya xlekub bael te bin ay ta swentaik spasele.

Xchanebal mantal. Te winik sok te ants winik pajalnaxme ta stojol te mantalile. Ja’ inito yame skolta te mach’a stsobo sbaik sok ta sp’oleselbel te alnich’ane.

Ta spisilme ants winik ay sbeik sok ta stukel ya snop kolem, ja’ swentaine sok cholbil yaiy yu’un te ajtaletike sok te banti jojchotesbil yu’un te yal-snich’anike.

Spisil winik ants jamal sbeik ta stuunel lekil we’el uch’balil sok lekuk ya stuun slajesik. Te jujusep lume yame stulantesbey sk’oplal ta pasel.

Spisil winik antsetik ay yich’elik ta muk’ ta swenta poxtayel ta skotol sbak’etalik, Te mantal june ya yal bit’il ta tael sok bin poxtayel ya yich’ ak’el yu’un a’tel Jtuuneletik ta spamal slumal Mejiko, ta jujusep lumetik ayuk lek wentainel ja’ jich bit’il ts’ibabil ta swaklajun kajal ta yoxlajunebal xchanwinik mantal tsakal ta muk’ul mantal jun.

Spisil winik ants ay yich’el ta muk’ ayuk ya ya’ybeyik yutsilal lum k’inal ta swenta xch’iel sok slekilalik. Te a’tel tuunele yame stsak ta wenta te ich’el ta muk’e. Teme ay macha’ ya sokes sok ya yuts’in te lum k’inale yame yich’ ak’beyel stoj smul bit’il ts’ibabil ta mantalil june.

Spisil krisanu ayme yich’elik ta muk’ ta stsakel sok smeltsanbe sbej ya’alik te ya stuuntes ta snaj yawilik sok yilel te ayuk lek te ya’alike, lekuk ilbil te ja’e, poxtabiluk sok ayuk ma xlaj te ya’alike. Te j-a’tel jtunele, yame stulantesbe sk’oplal yich’el ta muk’ sok te mantal june, ja’ ya yalbe ya’yejal te skoltayel sok te bitik ay ta tael slekilal, slekubtesel batik ay te ja’etike, yame sk’an te maj ya xchapik smantalik sok te j-a’teletik ta spamal slumal Mjiko sok te jujun jteklumetik, ja’ jich bit’il ya skoltay sbaik te jnaklejetik ta jujusep lumetik ta yilel te bit’il ay ya’yejale.

Spisil krisanu ayuk yich’elik ta muk’ ta swenta ya’ybeyel yutsil snaj yawilalik. Te mantal june ya xchape bael sk’oplal ta ya’telinel sok ya yich’ ak’el koltayel swenta te bin albil sk’oplale.

Spisil winik ants ay yich’el ta muk’ stsakel ta ora ta jun k’alal ya xp’ekaj ta lum k’inal. Te j-a’tel jtunele ya smuk’ubtesbey sk’oplal te yich’el ta muk’ te krisanuetike. Te j-a’tel jtunel mach’a ay ta swenta ya’telinel ya yak’be sjunil ta matanil.

Yame sk’an schajpanbey lek ya’ayejal a’tel tuunel sok yich’el ta muk’ ta skoltayel te ch’iel alaletike, ayuk lek yich’elik ta muk’ bin ya sk’an xtuun yu’unik, jich’ bit’il swe’el uch’balik, poxtael ta stojolik, snopel jun sok lekuk te banti ya skux yo’tan ta snaj yawilik ta swenta lek ya xch’i xk’opojik bael. Te mantale ja’me ya yak’ ta pasel, ch’uunel bael sok syomel stusel ya’yejal ta spisil lumetik ta swenta skoltayel te bik’tal alaletike.

Te tatil meiletik sok jkananetike ay ta sbaik yich’el ta muk’ sok sujelal ta xch’uunel ta skoltayel sok skanantayel te alaletike, jich bit’il albil ta mantalil jun.

Te a’tel tuunele ay me ta swenta yilel sok smuk’ubtesel sk’oplal ta ch’unel ta pasel te sk’op ya’yejal ich’el ta muk’ skoltayel te alaletike.

Spisil krisanu jamal sbe ta stsakel ta muk’ yantik talel kuxlejalil sok ya’ybeyel yusilal bitik koltayel ta swenta yich’elik ta muk’ sok talel skuxlejalil. Tea’tele tunele yame yak’ ta na’el sk’oplal ta swenta slekubtesel talel kuxlejalil, yame stsak ta muk’ te bayel ta chap kuxlejalile jamal sbeik ta yalel spisil snopen sjol yo’tanik sok sk’op ya’yejal yu’nik. Te mantal june ja’ ya yka’be ya’yejal ta a’telinel ta swenta stsakel ta muk’ sok te bitik ya spas te bayel ta chap talel xkuxlejaliletike.

Spisil krisanu jamal sbeik ta ya’aybeyel yutsilal sbak’etalik sok snopel biluk tajimalil ya smulanik. Ja’ ay ta swenta te a’tel tuunel ta spukel sok smuk’ubtesel sk’oplal te bit’il tsakal ta mantal jun.

Sjo’ebal mantal. Ma’yuk mach’a jtuluk ya stak’ ya smak teme ya ya’teline ta p’ijubteswanejile, spasilbiluketik, p’omaliletik mak a’telil te ya sk’ojane, te snoplael ta ja’ ini koljibalto ja’naxme ya stak’ ya smak te muk’ jchukawale, ja’me teme ay mach’a ya yuts’inbe sbe te ta yoxtulule, mak yu’un ja’ ya schap te ajwalile, albil te ta xchajpajibtak yak’obe yejtal te mantarile, teme ay mach’a ya yuts’inbe sbeik te stsoboltsobe. Ma’yukme mach’a ya stak’ makel yu’un slok’ib te ya’tele, ja’naxme ya stak’ ya xchap te muk’chakawale.

Te mantarile ja’ ya slajinbe sk’oplalil ta jujuntik Jtsob Jtejklum, binti junuk ts’in p’ijubtesil te ya sk’an slok’es sba ae swenta snoptiklaele, te bitik stalel jich ya sk’antikla swenta stael sok te j-a’tel tuneletik ya stikunikbele.

Ma’yukme mach’a ya stak’ sujel ta smajanel a’teliletik ta stulutul mame ayuk k’op ta stojel sok ma’yuk ta spasemal o’tanil, ja’nax teme jich yalobe sk’oplal te muk’ xchukawalej, janix jich ya yich’ ts’akatesel ta sba tsalal xcha’ tsalal yu’un oxeb sjukwinik tsob mantar.

Te bitik komon ay ta tuuntesele, ja’nax me ay sujelal bit’il albil ta mantaliletik, ja’nix bit’il yantik a’tibaletik sok jkanataywanejetik, ja’nix jich mach’a ya spas a’tel tuunelil te maba najkanbil sok a’tel tuunel komon najkanbil. Te jpas a´teletik into ay me sujelal ta stojolik sok majtail me ya x-a’tejik, ja’nax me tojbil te mach’a ya spas píjil a’telil jich bit’il cholbil ta mantalil jun sok yantik mantiletik. Te p’ijil ta stojol krisanuetike ay me sujelal sok ay me stojolik, ja’nax mame jichuk stukel te bit’il la yich’ix alele.

Te a’tel tuunele mame stak’ ya xchajpanbey sjunil a’tel teme jipnax ya xch’apbey sk’oplal ta komon te ya yuts’inbey, tupbey skolel ch’iel k’opojel sok yantik bitik chopol ta pasel.

Ja’nix jich mame stak’ ya xk’ot ta komon chapil k’op ta stojol ya’tel ch’iel k’opojel te ya yich’ jipel, ch’ojel lok’el ta ya’tel, spasel bitik tulan mak ta snail bitik ya spastaj.

Ta xchapel a’telile ja’naxme ay sujel ta pasel te bin k’oem ta nopel sok bit’il ya yal ta mantalil jun sok mame stak’ xk’ax jun ja’wil ya yijkitay sok ya sk’an slok’el ta ya’tel te jle a’tele, xch’ayel mak sokesel yich’el ta muk’ ta swenta slekubtesel a´tel tuunel mak yantik xan.

Te bit’il ma xk’ot ta pasel bin sjalalil chapil sk’oplal a’tele, ja’nax ay me sujelal ta xchajpanel ta slekilal sok stojel te bin yipal ta tojele, mame ayuk ta ust’inel sbak’etal.

Swakebal mantal. Ta yak’el ta na’el te k’op a’yejetike, ma’yuk smulilel ta stojol tuuneletik teme maba chopol k’op ya yich’ alele, sok maba mulil teme ma yuts’in yantik krisanuetike, ya sokesbey skuxlejalik, ya xnitawan ta pas k’op mak ya slijkesbey yo’tan, te koltayel yuún a’tel tuuneletik ja’me te ma sk’axumtay mantal june, yame xkoltaywan bit’il ya xju’ ta pukel te k’op a’yejetike.

Spisil krisanu yame stak’ ya’ay spisil k’op a’ye, ja’ jich bit’il sleel sok scholel ta bayuk ta spukojibal te k’op a’yejetike.

Te a’tel tuunele yame smuk’ubtesbey sk’oplal ta ya’ayel sok stuuntesel bitik atajibaletik ta swenta spukel k’op a’yejetik, ja’nix jich bit’il spukel k’op a’yej ta radio, ta televisión sok ta internet. Te a’tel tuunele ja’me ya xchapbey sk’oplal bit’il lek ya x-a’te sok bitik ya yich’tilay pasel.

Ta swenta ya xk’ot ta ch’unel te bit’il chapil sk’oplal ta mantalil jun to, yame sk’an yich’ ilel yantik to:

A. Ta swenta yich’el ta muk’ stsakel ya’yejal k’op a’yejetike, te a’tel tuunele ta spamal slumal Mejiko sok jujsejp lumetik te ja’me ayta swentaik sch’uunel sok bit’il chajpanbil sk’oplal to;

I. Spisil k’op a’yej ay ta swenta yantik ajwalil, te Mejiko sok yantik jujsejp lumetik, yantik snaul chajpajibaletik, partiro polítikoetik, yantik xan, ja’nix jich bit’il yantik krisanuetik mach’atik ayta swentaik yak’el koltayel mak yantik tuuneletik ta jujsejp lumetik, kawiltoetik, ja’nax ya stak’ ya smak juncheb k’aal teme swenta tuunel yu’un krisanuetike jich bit’il albil sk’oplal ta mantalin jun, yame yich’ pukel k’op a’yejetik ta swenta yu’un lekilal. Te mach’atik ayta swentaike yame snajkanlay ta jun binti ya spukbey sk’oplal yu’un me jich ya yich’ na’el stojol binti swentail, ja’me ya yich’ ch’uunel bit’il albil ta mantalil teme maba la yich’ pasele mame baay chukel ya xk’ot.

II. Te scholil-a’yej jich ya sk’an te ta mukinaxe sok te naojibaletik ta stulutule yame yich’ kanantael sk’oplalil sok k’ejel ya yich’ ak’el a te bit’il ya yal te mantariletike.

III. Spisil kirisiano, mame yejtaluk ya xtun k’asesibal j-oliluk mak yu’un yato yak’ ta ilel te banti ya xtune, yame stak’ jichnax majtanal ochel te ta naojibaletik mak ta slektesel te naojibaletikto, te sbiil ta stukele mak yu’un slekubtesel ja’ inito.

IV. Yame yich’ chapel swentail bit’il ya xju’ ta tunesel banti ya yich’ pukel k’op a’ye sok xchajpanel lek ta pasel bit’il ya yal ta muk’ul mantal jun.

V. Te mach’atik ay ta yok sk’abik te k’op a’yeje yame sk’an ya skanantayik, ya yilik lek te junetike, ya yich’ ilel ta nopajtik sok ya spukik ta a’yel sk’oplal ta spukojibal k’op a’yejetik, spisil ya’yejal yame yich’ ilel ayuk chapal lek sk’oplal sok ya yich’ ilel teme k’oem ta pasel te bin chapil sok bin la yich’ taele.

VI. Te mantariletik ja’ ya slajinbe sk’oplalil te bit’il te mach’atik sujbilik yame sk’an ta baelsitil te scholil-a’yej ja’ tsakal sok te stak’in komon stuntesel ya yich’ ak’el te mach’a tulan mak ya snak’inale.

VII. Teme maba ya yich’ ta muk’ te mantariletik ta skajalkaj yu’un ochel ta scholil-a’yej komon stuntesel yame stosmul ta sk’oplalil ya schap te mantariletike.

VIII. Te J-a’tel Jtunel ta spamal slumal Mejikoe, yame smeltsanbe snail ya’telinel te yich’oj sba ta muk’ stukele, solem lek sna’el ta ya’telinel, ma takal xojol ya x-a’tej, ta komon ya x-a’tej, ay yip yu’el sok ay sk’ulejal ta stukel, ja’ ya yil ya stsajtastukel te bin yilel ya xbat ta pasel te ya’tele, ya sle stukel te bin ya xtun yu’une, ya xchap ya yil bin ya slajes sok te stak’ine sok bin yilel ya xchap sba ta a’tel, ja’ ta swenta yilel te ayuk ya yich’ tunesel te jtunel k’op a’yej ta komone sok ya yil te ya’yejal sk’oplal kuxlejal ta jujun te batik ay ta yok sk’ab te macha’tik swentainojike ja’ jich bi’il te ya yal te mantal jene.

Te snail ya’telinel albil sk’oplal li’ ta ini jxat’ mantal ja’me ya yich’ ta muk’ te bin ya yal te mantal jun ta swenta xcholetuk ta ilel ta tunesel te komon jtunel k’op a’yejetike sok te yilel skanantayel sk’oplal ya’yejal kuxlejalil ta jujun te batik ay ta yok sk’ab te macha’tik swentainojik yilel ya’yele, ja’ te bin ya yal te smantal junul ya yak’tal te Smuk’ul Tsoblejibal te J-a’tel Jtuneletike yu’un ya yich’ wolanel slachibal, sok bit’il ya sk’an tunesel te ini ich’el ta m uk’e.

Ta swenta te ya x-a’teje ja’me tulan sk’oplal ya stsak ta muk’ te stulanil k’op ta smelelil, stojil, yu’un sba ta stukel, ayuk ma’yuk sjelel, ayuk yo’tanil, ich’buluk lek swentail sok skoman pukeluk ta ‘ayel.

Te snail ya’telinele ay ta swenta spasel ayme smuk’ul ta ya’yel sna’el spisil te k’op a’yeje ta swenta ya yich’ a’yel tunesel ta komon jtunel k’op a’yej sok tsakel ta muk’ sk’oplal ya’yejal kuxlejal ta jujun ay ta yok sk’abik jtuneletik a’teleti, snail a’tel, tsobojibal mak tsoblejibaletik te nitil tsakal tas tojo J-a’te Jtunel ta Mejiko, Jmantalteswanej mak teme Jchapanwanej, tsobojibal te swentainoj sba ta stukelelik, tsobojibal ta swenta stek’anel j-a’tel jtunel, komon tsobil tak’in mak stak’in jteklum, ja’nix jich ta stojol te te jochol mak jmaj yomol tsobol winik ants, ja’nix jich ta stojol te stsobojibal ta jkaj a’telil teme ay ya yich’ mak ya slajesbe stakin jteklum mak ya xk’ax ta jtunel ta stojol j-a’tel jtunel; ja’nax kolem te k’op a’yejesmakoj bayel lumetik te ja’ ya ta sk’ab ya’yel sna’el te ay ya ska’n koltayel ta chapanel te jochol jch’iel jk’opajeletik ta stojol te bit’il ya xk’ot ta yu’un te snail a’tel yich’oj sba ta muk’ stukelelik tsabil tek’anbil yu’un jujusep lumetik sok muk’ul lum Mejiko teme yu’un jich k’ot ta ilel te ya sk’an nak’el, ayuk ma’yuk ta a’yel, tupe’sbil mak teme ma xyich’ ak’el ta chiknajtesel te k’op a’yeje, ja’ jich te bit’il ya yal te mantal june.

Te tsoblejibal ya’telinele ay ta swenta te ya xju’ ya yil stukel mak ya yich’ k’anbeyel lek chapil sk’oplal yu’un te banti pajal ya’telik sok ta jujusep lumetik mak ta muk’ul lum Mejiko, yame stak ya ya’i ya sna’ te k’op a’yejetik jja’ chikan te bin stulanil ta a’yele.

Te mantal june yame xchape sk’oplal batik te k’op a’yej ma stak’ ak’el ta a’yel k’ejajtik leke

Te bin ya xk’ot ta chapel yu’un tsoblej ya’telinele, xch’unel ya’telinel ayme sujelal ta spasel ta junax k’op mak ma styak’ ya sokes te macha’tik ya yich’ik sujel ta xch’unel spasele. Te Jp’ijubteswanej ta mantal junetik yu’un te J-a’tel Jtunele, ya xju’ ya yak’be ya’yejal ta stojol Muk’ul jchapanwanej ta spamal slumal Mejiko jich bit’il ya yal te mantal june, ja’nax jich ya stak’ ya xk’ot ta pasel yu’un te bin chapaj sk’oplale teme ayuk ya sta wokoll te lumetike ja’ jich bit’il ya yal te smantal junile.

Te stsobojibal ya’telinele xch’unel spasel ay juktul tek’anbil yajwal. Ta swenta ya yich’ik tek’anele te Stobojibal Jtek’anwanejetik yu’un ta J-a’tel Jtunele,, nailme ya yich’ ta k’op sk’op ya’yej jnaklumetik jich yu’un ya yak’ik bilil ta juju chap jtek’anwanejetike, teme k’axem ta olil la yak’ sk’opik te bin yipal jtek’anwanejetik e, yame yich’ tek’anel te macha’ ya stsak te a’telil ma’yuk yajwale,ja’ jichj bit’il albil k’oplal yu’un ta mantal jun. te stek’nal ta alele yame xju’ ya yich’ makel yu’un te KJ-a´tel Jtunel ta spamal slumal Mejiko, ya xk’ax lajuneb jochol k’ak’al. Teme ma’yuk bin la yal te J-a’tel Jtunel ta spmal slumal Mejikoe te bin k’ak’al albil sk’oplale, yame xnakja ta ya’tel te macha’ la yich’ tek’anel yu’un te Jtek’anwanejetik ta spamal mejikoe.

Teme ay ya smak te Muk’ul J-a’tel Jtunele ta Mejikoe, te stek’anel stsakel a’tele, Te Stsobojibal Jtek’anwanejetik ta spamal slumal Mejiko,yame xcha’tek’an yan, ja’ jich bit’il la yich’ albel sk’oplal ta jxat’ mantal te la yich’ix alele, ja’nax yu’un yame yich’ ak’el ta jo’ekaj te bin yipal te jtek’aneletike ja’ ya xjil te mach’a ya sta oxkaj te ta jo’eb pasbile. Teme la la yich’ cha’makele jich te tek’anbil bilile te stsoblej stek’anwanejetike, ja’ jich te bit’il la yal te jxat’ mantal te la yich’ix alele, teme la yak’ sk’ab oxkaj te ta jo’kaj pasbile, ya yich’ tek’anel ta tsakel te a’telil ma’yuk yajwale.

Te yajwaltak a’telile jukek ja’wil te ya x-ochik ta a’tele sok ya ska’n te ayuk yu’unik te bitik ya yich’ ka’nele, albil sk’oplal ta jun, xchebal, xchanebal, sjo’ebal sok ta wakxat’al a’yej tsakal ta yo’lajuneb sjo’winik mantal yu’un te Muk’ul mantal june, mame stak’ay yan ya’tel stunelik mak steka’nelik, j’anax ya stak’ te banti ma tojbil ta snail te nopjun, stulanil yilel snitel a’telil mak swenta kotajibal, ja’nax ya xju’ ya yich’ik lok’sel ta ya’telik te bit’il ya yal te Xchanebal ya’yejal yu’un te Muk’ul mantal june, sok ya yich’ik muk’ul chapanel

Ta stek’anbeyel yajwal te snail spasel ya’telinele yame sk’an pajaluk ay winik ants ta stsakel te atele.

Te jtsobawal yu’un te yajwaltak a’telile ja’me ya stsa sba stukelik mcha’ junukil, ta muken ya steka’n sbaik, oxeb ja’wil ya swentainik te a’tele, ya stak ya ych’ cha’tek’anel jichnix sjalalil te me ts’akaj yu’unik te spasel a’tele, yame yak’ ta na’el ta stojol Jtek’lejetik te bitik a’telil la spase ja’me tey ska’ka’lel yajtalul te bit’il ya yal te mantal june.

Te stsobojibal ya’telinele, ayme jun yaj Jtojobteswanej, lajuntul te jtojobteswanejetike, ya yich’ik tsael tek’anel yuu’n cha’kaj ta yoxkajal te macha’tik jtek’anteswanejetik te ay ta Snail stsobojibal yu’un Jtek’anteswanejetike. Te mantal june ya xchape ya’yejal bit’il ta ak’beyel sbilik ta stojol tsoblej jtek’anwanejetik temacha’ chapil ya x-ochik ta a’tele. Ta jujun ja’wil ya yich’ik jelel chen jtojobteswanejetik te macha’tik namey yochelik ta a’tele, yanuk teme ya yich’ cha’ak’beyel sbilik yame xju’ ya xch’ajilik ta spasel te a’tel bin sjalalilchpil sk’oplale

Te mantal june ya xchape sk’oplal te bit’il ya yich’ ch’unel yu’un te ya’telinele yilel xchajel te bin k’ot ta chapel yu’unuk te jtojobteswanejetike.

Spisilme j-a’tel jtunel ay sujelal te ayuk ya skolta sbaik sok te stsobojibal ya’telinele sok ta stojol te yaj-ja’teltak te bit’il ayuk ya xk’ot ta pasel lek te ya’telike.

Te snail chajpanele ja’me pajal ya xk’uxin sbajsok te snail stusel a’tel tuunel ta spamal slumal Méjiko sok snail ya’telinel yilel swentainel junetik yu’un k’op a’yejetik, ja’nix sok mach’atik ay ta swentaik stsakel, stusanel sok spukel ta a’yel k’op a’ye yu’un jnaklum, ja’nix jich ya spas-ek te snail ya’telinel ta jujusep lumetik sok ta muk’ul lum Mejiko, te bit’il ya stulanup bael sk’oplal te yak’el ta a’yel ta na’el bitik ya sk’ot ta pasel yu’un te a’tel tuunel ta slum sk’inal Mejiko.

B. Ta swenta ya’telinel spukel k’op a’yej ta radio sok sjipel sbentesel k’op a’yej ta komon:

I. Te J-a’tel Jtunele ya smuk’ubtesbe sk’oplal ta swenta te jaklumetike te yombiluk tsobiluk ta ya’yel spisil k’op a’yejetik sok yilel sna’el, ya yich’ albeyel ya’yejal te ayuk ta komon ya yich’ tuunesel te lekil a’tajibaletik ta swenta spukel k’op a’yej ta spamal balumilal chapil bin yipal ya xk’ot ta pasel ta jujun ja’wil sok ta wakwak ja’wil.

II. Te sjipubil k’op a’yej tan namale jtunel a’tel ta ko’mon, ja’ yu’un te J-a’tel Jtunele ya smuk’ubtesbe sk’oplal te ayuk pajal ya yich’ tael, ayuk lek pasbil, spisil jayeb ta jchap, ta spamlejal balumilal, nitil tsakaluk ta komon, yombil tsobiluk, jmaluk sk’oplal ta tael sok ayuk ma’yuk mach’a ya smak ta stukel o’tan.

III. Te spukojibal k’op ta radioe ja’ a’tel jtunel ta komon, jich yu’un te J-a’tel Jtunele ya smuk’ubtesbe sk’oplal te bit’il ayuk ya yich’ tael ta pajalnax, ayuk lek pasbil sok ayuk la slekubtesbe xkuxlejal spisil jteklum, yame yil te ayuk bayel ta jchap sok ta smelelil ta stojiluk te k’op a’yeje, ja’nix jich yame spukbe sk’oplal te smuk’ul talel te jlumaltike, jich ya xk’o ta pasel te bin tsakal ta yoxebal mantal yu’un te Muk’ul mantal june.

IV. Mame stak’ ya yich’ alel ya’yejal te bin ya yich’ pasel chonel te kuybil ta k’op a’yej te chiknajtesbil ta jun mak kuybil ta pukbil yach’il a’yej, yame yich’ chapel swentail te bitik ja’ te ya yich’ alele sok bin ja’ ay ta jok’oyel te ta yorail te bin ya yich’ pukel ta stojol te janklumetike, ja’nixme jich te bin ja’ ay ta swentaik spasel te yajwaltak te spukojibal k’op a’yeje te k’alal ya xchiknajtesbeik sk’op ya’yej te yantike, mame yu’unuk ya smak skolel ta yalel snopenal jol o’tanil sok te spukel k’op a’yejetike.

V. Te mantal june yame smeltsanbe junuk snail ya’telinel te yich’oj sba ta muk’ stukel ta spasel te a’tele, ja’me ya spuk k’op a’yej ma’yuk stijel, snopel xchapel sok ska’nel te bin ya spase, te bit’il ayuk ya stunes te bin yipal te jnaklumetik ta jujusep lumetik ay ta yutil slum sk’inal te Mejikoe, ayuk ya smakli te k’op a’yeje yame syom stsob ta jujusep lekil lumalil, ya xnopteswan, ya xchiknajtes talel kuxlejal sok ich’bail ta muk’, pajalnax ta stojol te kuxlej ants sok te winiketike, ma’yuk swalk’unel te bin ya yich’ pukel ta a’yele, meleluk ta ska’k’aleluk sok meleluk te ya’yejal te bitik ya xk’ot ta pasel ta jujun lum mak lumalil sok ta spamlejal balumilal, sok ayuk ya sjam yorail ta. spukel ya’tel te mach’a ay ta sjol ya’tan ya spas stukele, sok ayuk ta alel te bayel ta jchap snopenal jol o’tanile, sok te k’op a’yej te bit’il ya smuk’ubtes te komon stsakel ta muk’ sk’op ya’yej te jnaklumetike.

Jich te Snail ya’telinel ta komone ayme Yajtojobteswanej te lok’em ta jteklum yu’un te bit’il ja’uk ya yilik te jich yu’un sba ta stukele sok ta swentailuk te bin ya yale ayuk ma takal xokol te ya stsak sok ayuk ta smelelil te bin ya spase. Baluneb ta jtul te Jtojobteswanejetik te ya yich’ik tek’anel ma tojbilik, ta swenta te ya yich’ tsael yame yich’ ich’el sk’op ya’yej janklumetik, yu’un jich ya yich’ik teka’nel teme staik cha’kaj te ta yoxkajal pasbil te Jtek’aneletike tsobol ayik ta Snail te Jtek’anwanejetike, teme ja’ ya xkux yo’tanik-ae, ja’ ya stek’ansbaik te mach’atik jtek’lejetik te tenanix ayik ta a’tele. Te Jtojobteswanejetike ta skajalkaj ya spas te ya’telike, ja’ yu’un ta jujun ja’wil ya yich’ik jelel te macha’tik nameyix yochelike, ja’nax ya xju’ ya xcha’jilik teme yu’un ya yich’ik cha’teka’nel yu’un te Jtek’anwanejetike ta swenta ya spasikto jkajuk te ya’telike.

Te Jwojwanej yu’un te snail ya’telinele ya yich’ tek’anel ja’me ya sbiltes te J-‘atel Jtunel yu’un te spmal slumal Mejiko, ya xjil teme la sta xcha’kajal te xat’bil ta oxkaj te Jtek’aneletike te ayik ta Snail stsoblej te Jtek’anwanejetike, jich teme ja’ ya xkux yo’tanik-ae ja’ ya stek’ansbaik te Jtek’anwaletik te tenanix ayik ta a’tele, jo’eb ja’wilya xjalaj ta ya’telik, ya xju’ ya yich’ jelel lok’esel teme la yak’ ska’bik jich yipal Jtek’anwanejetik te bit’il sk’alal la yich’ik tek’anele.

Te Jwolwanej yu’un snail ya’telinele yame yak’ ta na’el ta stojol J-a’tel Jtunel ta spamal slumal Mejiko sok ta stojol te Jmaltalteswanejetik ta spamal lumetik te bitik ya xk’ot ta pasel yu’une; jich yu’un yame xba yal ta stojol snail Stsoblej te Jtek’anwanejetike jich bit’il ya yal te mantal june.

VI. Te mantal june, yame schapbey ta na’el sk’oplal bit’il ya yich’ tuuntesel te banti ya xlok’ ta pukel k’op a’yejetik sok mach’atik ya ya’ay stojol a’ye sok bit’il ta ilel k’uxubinel.

Sjukebal mantal. Mame stak’ makel tuch’el te kolel ta swenta spukel snopenal jol o’tanil, k’op a’yejej mak snopenaltak, biluk ya yich’ tunesel ta spukel te a’yejetike. Mame xju’ ya yich’ tup’el mak jelbeyel sk’oplal, jich bit’il te stunesel yuel jun j-a’tel jtunel mak ta stulanil yip yo’tan jun jochol jnaklum, smakel sjunil slok’esejibal a’yej, smakbeyel stulanil spukojibal k’op a’yej mak slekil yutsilal te ya xtun ta swenta spukel te k’op a’yejetike.

Mame junuk mantalil mak a’tel tuunel ya xju’ smak ta a’yel stojol k’op a’yejetik, ma xju’ ya xtuch’bey sk’oplal ta spukel k’op a’yeje, ja’nax wenta teme pajal ay sk’oplal bin albil ta sbaj xajt’al ta swakebal mantal tsakal li’ ta Muk’ul mantalil jun. Ja’nix jich mame stak’ ya yich’ tsakel nak’el bitik mach’a tuneletik ta swenta spukojibal k’op a’yej mak snopiba ya yich’ joyp’inel ta mulil.

Swaxakebal mantal. Te at’eljtuneletik sok te j-abatetik ta komon stuntesel yame sk’an ya sch’unik ta snoplael te be yu’un sk’anel, ja’nax te ta ts’ibubil ya sk’an jojk’oele, ta bats’il stojil sok ich’aw ta muk’, jaxu teme ta skajalkaj tsobwanejile ja’naxme ya stak’ ya stuntesik te be yajwalel te Stsobil jtsob jtejklume.

Ta spisil bitik sk’anil yame sk’an ta junax chajpanbil ja’ sts’ibuyejik te j-a’teljtunel te mach’a la yich’bel tikunele, ja’nax yu’un yananix sk’an ya sna’be sba stebuk sk’oplalil a te mach’a binti ya yich’ jojk’ole.

Sbalunebal mantal. Mame stak’ makel jtebuk te be ta tsobelbail mak syomelbail ta stojil biluk chapal; jaxunte ja’iknaxme te yajwalel te Stsobil Jtejklum ya stak’ ya spasik swenta ya stsakik jtebuk a te binti chapal te tsobwanejiletik yu’un muk’ Jtsob Jtejklum. Mame stak’ biluk tsoblejil ay stujk’ik, ayme sbeik ta koltael.

Ma yu’unuk ma stak’ ch’unel te lek chapale, sok mame stak’ chajpanel ta jun tsoble mak ta stsobelbalil yu’un ay binti ya stak’ ta k’anel mak yak’el ta ilel jun binti ma xtun te ya yich’ spasele, yu’un j-a’tel jtunel, teme ju’uke yalel uts’inelil ta smakelmene, maxan ja’uk stuntesel xk’axuntalael mak xiwtesel ta swenta spek’anel mak ta sujel ta chajpanel yu’un ak’a sch’un a.

Slajunebal mantal. Te yajwalel te Jstsobil Jtejklum Jtsobnax ay ta Mejiko ayme sbe te ya stak’ ayuk stujk’ ta snae, swenta ya skolta sba a sok yu’un ya skolta sba ta stukel a, ja’nax te k’ejel ae makbil sk’oplalil ta mantaril yu’un Stsobil Jtejklum sok kanantabil swetna ja’nax ya stuntesik te Jtujk’awanejetike, ay Stujk’ik, ay Yipxulentak’inik sok Jkananetik ta Stsobil Ttejklum. Te mantarile yu’un stsobil jtejklume ja’ ya slajin xchapel, bit’il stalel, bitik ya sk’an sok te banti jejchuk ya yich’ ak’el te yajwalum yich’el tujk’etike.

Sbuluchebal mantal. Spisil winiketik ay sbeik swenta ya x-ochik ta Stsobil Jtejklume, xlok’ik te a, ya benik ta slum sk’inalik sok ya sjel sba ta slumal, ma yejtaluk ay sjunil, sjunil sk’asesibalik, ja’naxme mak yanxan bitik pajal soke. Te spasel ja’i beini ay ta sk’ab xch’unel te j-a’tel jtunel muk’ jchukawale, ja’ ta swenta te mach’a tulan smul mok joch winik, sok te yu’un j-a’teljtunel yu’un jkanantawaneje, ja’ yu’un te ya xch’inubtesbe sk’oplalil te binti ya yal mantariletik yu’un te k’axel ta yanlumk’inale, ocheltal yan lum winiketike sok yu’un stulanil ta spisil Stsobil jtejklume, mak yu’un ta yanlumetik ak’bil sbe ta yawil ts’ibojibal te nainemik li’ ta stsobil jtejklume.

Teme ay mach’a ya yich’ nutsel tsakel ta skaj stejk’anel jun a’teljtunel, spisil ch’iel k’opojel ya staj skolel ta yantik lum yu’un ya yich’ koltayel te manchuk ya staj ta wokolejel sok sbak’etal. Te mantalil june yame schajpanbey slekila banti jajchemtel sok bit’il ya xkuxin.

Slajchebal mantal. Li’ ta spamal slum sk’inal Mejiko mame stak’ ich’el ta muk’ sjols sbil te mach’a toyem yu’ele, maxan ja’uk te bin smakoje sok te yich’el ta muk’ ijkitabil jilele, ma stak’ xlok’-a j-oliluk a te bitik tabilik ta yantik lumk’inale.

Yoxlajunebal mantal. Ma’yukme mach’a ya stak’ ak’el ta yawil jchapmulil yu’un te mantariletik pojbil maxan ja’uk te skananibal chapel stukelnaxe. Ma’yuk mach’a jtuluk mak jtsojbok toyol ya yak’ sba, maxan stak’ yich’xan smat’an tak’in ja’naxme ya stak’ ya yich’ smajtan te j-abatetik yu’un komon stuntesele sok albil sk’oplalil yu’un mantarile. Joyob toyembel yu’un miltomba ta swenta muliletik sok ayto sk’an tojtesibal yu’un te jtuk’awanejetike; jaxunte skananibalchapel yu’un te jtujk’awanejetik mame stak’ ta jyalel ya smuk’ubtesbel spasel mantar ta stukel teme ma ja’uk smakoj te Jtujk’awaneje. Teme ta jun mulil mak yu’un ayto sk’an te spas mantar yu’un jtujk’awanej teme wokol yu’un jo’tak'batik, yame xk’o sna’ binti te j-a’tel jtunel ta stojol jochwinik.

Xchanlajunebal mantal. Mame junuk mantal ya yich’ yipik ta yuts’inel junuk jnaklum.

Ma’yukme mach’a joilnax ya stak’ makel skolel mak te bitik ay yu’une, bitik yu’unineje mak te bin staoj ta ich’el ta muke, ja’nax ya xju’ teme ta skaj chapanel yu’un te macha’ ay ta swenta spasele, teme lek ya xk’ot ta pasel sok ya yich’ ch’unel te bit’il ay swentail te chapanwaneje, ja’ jich bit’il tsakal ta mantaletik te pasbilikix te k’alal mato k’oem ta pasel te mulile.

Ta telomalil yu’un te mantar ta bankilalmulil makal ya xjil te jsujawale, yu’un xk’axunteel mantaril, sok manchuk bayel jich ya xk’ot ta o’tanil, ay stojelal jtebuk teme ma’yuk chiknatesbil sk’oplalil ta jun mantaril te mulil spasbile.

Ta stojil mantaril yu’un jochkirisiano, te xch’akelya’wilal ta jk’axel yame sk’an ja’ te binti yal te ts’ibe mak ja’ xcholel chajpanibal yu’un mantaril, sok teme ayto sk’an teye yame yich’ chiknatesel ta slijkibal spisil te bee.

Sjo’lajunebal mantal. Ma stak’ mach’a ya yich’ chajpanel sjunil yu’un ya yich’tel ik’el lok’el banti lumil la staj smul, ja’nix jich mach’atik mulawiletik, mach’a la staj smulik li’ ta slum sk’inal Méjiko, ja’nix jich bit’il mach’atik ayta mosoinel, ma’yuk ta chajpanel sjunil yu’un mach’a ya xlaj sk’oplal ta ich’el ta muk’, ja’meto kanantaybil ta muk’ul mantalil sok yantik mantaliletik chajpanbil yantik k’ejel lum te sch’uune ta yich’el ta muk’ te Méjikoe.

Swaklajunebal mantal. Mame stak’ mach’a ya yich’ uts’inel ta skotol bak’etal stukel, ta sna yawil, ta sjuntak mak bitik jtuneletik yu’un, ja’nax ya stak’ teme yu’un jich ya yal te sjunil yu’un te jchapanwanej ay ta yok sk’ab yilele, sok yame yalbe lek swentail te bin yu’un te jich ya xk’ot ta pasele.

Spisil jnaklunetik ay yich’elik ta muk’ ta swenta yilel skanantayel sjunik ta jujutul, ta stunesel, stojobtesel sok stup’el te sjunike, ya stak teme ma xyak’ chiknajuk sk’oplal te sjunil xkuxlejale ja’ jich te bit’il ay ya’yejal yu’un te mantal june ja’ ya yak’ ta na’el sk’oplal te bin ya xju’ ta makel ta nak’el te sjunil kuxlejalile, ta swenta yilel swentainel te slum sk’inal Mejiko, te jich’ ay smantalil, ta yich’el ta k’ux kuxlejalil, swenta yu’un yilel ya’yel kuxlejalil te bit’il ma xyich’ ilbanijel te yantik krisanuetike.

Te j-a’tel jtunel teme ya spas ta mantar te muk’chukawal ta tsakawe, yame sk’an yich’ ak’el ta sk’ab jchapmulilj, mame stak’ ya xjala j-olil sok ja’me bats’il yu’un stukel ta smelelil te binti tulan. Teme ay mach’a ya sp’aj ta sbabiale yame yich’ ak’el stoj smul yu’un smantaril chukel.

Mach’auk ya stak’ stsak te mach’a sle smule mok ta j-a’k’ te k’ala la spas te mulile, ya sk’an ma xjalaj ya yich’ ak’elnax ta sk’ab te j-a’tel jtunel ta tijilnax sok ja’nix jich ta animalnaxme, ya x-och ta sk’ab te jtunel st’unel mulil. Yame stsajk sbiil ta jun ta oranax te mach’a tsajke.

Ja’xanix teme ta animale, teme lom tulan sk’oplalil te mulil ja’ jich ya stsajta stukel te mantarile sok ta stojol te binti xiweltik sba slijkese te mach’a tojlibil ya stak’ ya x-an ta swenta te binti spasbil ta chajpanele, ja'nax teme ma’yuk binti stak’ la yich’ utel ta stojol j-a’tel jtunel muk’ chukawal ta skaj yu’un yorail, banti jejchukile mak ya smajk, te st’unel mulil yame stak’, ya ya’telin ta stukel, ya yak’’ ta tsakel, binti swentail sok ya xcholbe sk’oplalil binti slijkibe.

Ja’naxme teme animalnax, k’alal teme muk’ul mulil ya yich’ alel ja’ jich na’libilix yu’un te mantaril sok ta stojol woklajel lijkebil yu’un te mach’a ya x-ik’ot yu’un te chajpanele, te jchapmulil te och ta sk’ab yame sk’an ya cha’nael stojol ta animalnax te mach’a tsakbile mak xchapel skolel yu’un te binti albil ta mantarile.

Te muk’ jchukawal tunel, bit’il ya sk’an te Jt’un mulil.jtunel Komon stuntesel sok ja’ ya yich’ a’yantael smulik te mach’atik ya stsob sbaik ta sleel smulike, jich bit’il ya yal te banti aty aywil sok sk’alelal te bit’il ya yal te mantarile, mame stak’ ya xk’ax ta cha’winik k’al, ja’naxme ya sk’an te lek ya xlok’ ta st’unel, ta skoltael ta stulutul mak bitik u’ninlabil ta sk’opmantaril, mak teme ja te spasmulil ya xlok’ ta anele. Ja’ ts’inme sk’alelale yame stak’ ya xjalajbel, janaxme teme ja’ te Jt’unmulil Tunel ya sk’ases jalajelbel te slijkib te la yak’’beik sjajchibe. Ta spisil te bitik ya spastaje, binti sjalil ta spisil te mach’a tsakbil ma stak’ ya xk’ax ta chanwinik k’aal.

Ja’ te mach’atik stsobo sbaik ta sleel smulik ya yich’ na’el stojol junax stsobo sbaik ta spasel ta oxeb mak bayelxan ta tul-a, swenta ya sle smulik yu’un ta joyob mak ya xcha’ oxmelinik, te bit’il chapajtik yu’un te mantarile’ taskajalkaje.

Ma’yuk mach’a ya stak’ chukel yu’un Jt’un mulil.tunel k’axem ta waxakeb yoxwinik ora, ja’ te sk’alelal bit’il ya x-alot te skolele mak yak’el ta sk’ab te muk’chukawale; ja’ ini sk’alelalto ya stak’ cha’kajinel binti ya spasta teme mantaril alan la yil ja’ te mach’atik stsobo sbaik ta slel smulike. Spisil te mach’atik ya sk’axuntaik te sbabial yak’o sba yame stoj smul yu’un te mantaril ta chukojibale.

Ta spisil tikunel ta sleela, ja’ naxme te j-a’tel jtunel muk’ chukawal ya stak’ stikun, ja’ ya sk’an te Jt’unmulil. jtunel, yame yich’ cholel te banti ya yich’ t’unel te nae, te mach’a mak mach’atik ya yich’ tsakele sok te binti yu’un sleele, ja’nax me ya yich’ spasel te binti albil sk’oplale, ta slajibal ya yich’ jachel, jlech sjunil sk’oplal, ta sit cheb jkoltawanek’op lebil yu’un te ya’walnae mok ma xyal te yajwalnae mak ya smuk, te j-a’tel jtunel ya spas te a’tel-to.

Te sk’asesibal a’yejetik ta mukinik koltabilikme. Te mantaril yame yak’’be stojsmul ta chukel te mach’a binti ya spas ta xiwteswanej yu’un kolel sok xmakawan yu’une, ja’nax teme yu’un k’ejel ak’bilik ta spasemal o’tanil yu’un ay binti ya schapik ta k’ejel stukelike. Te jchapmulil yame yalbe sk’oplal-to, ja’naxme sok teme ya xk’otik a te xcholil a’yejiletik stsobo ya’telul yu’un jun mulil. Mame jtebuk ya yich’ ak’el a’yejiletik yu’un ma yich’ ch’unel te binti makbil yu’un mukin xchiknatesel mantaril.

Ja’nax yu’un stukel te j-a’tel jtunel muk’ chukawal ta Stsobil Jtsob Jtejluklume, ja’ jich ya sk’an te j-a’tel jtunel ta stsobil jtejklum te ya yak’ ta ich’el ta muk’ te mantaril mak ja’ te Jt’unmulil. Jtunel ta tsob Jtejklum te smakoje, yame stak’ ya yak’’ ta na’liel ta biluk xcholil a’yej ta mukin. Ja’ ta swenta, j-a’tel jtunel te kajalik yame sk’an ya schiknantesik sok yak’belyip slijkibtak te binti stojil ta ak’el sk’anobile, ya me yalxan, te bitik sna’liyele, te jaik-nix sok te sjalalil. Te j-a’tel jtunel muk’chukawal ta stsobil jtejklum ma stak’ ya sta ta jojk’oel ja’ ini teme ja’ sk’oplalil stalel ta skajalkaj te tsaojibale, spatan, p’omalil, jochwinik, yu’un a’telil mak ta kananil, mame ayuk ta makel sbeik ta sk’oponelsbaik te xchukele sok te skoltawanej.

Te mach’atik ay yu’elik te muk’ chukawaletik ja’me tsakalik sok te jchap mulil ja’ yich’ojik ta wenta te ya xchapik, ta animalnax, ta biluk ut’il ya stak’, te sk’anojibal stojel mulil, snail stojel mulil sok sna’el spaselbeel yu’un j-a’tel jtunel, ja’ ya sk’antikla koltael yu’un muk’ul tsakwanej, koltabilme sbeik te mach’atik tsakbilik sok te mach’anix ja’-ae mak te uts’inbile.Yame sk’an ayuk tsakbil sjunil ta spisil te sk’asesibal k’op yu’un jchap muliljetik sok Jt’un mulil. Jtunel sok yantik jtuneletikxan.

Te mach’a yak’oj ya’ye ta xh’unel yame yak’be spisil sjunal sok aynaxme sbisol te sna’o stojol te mantalile. Te slok’ib albil teme mala yich’ ch’unelto, yame sla sk’oplal spisil te binti ch’unbilixe.

Te kanan j-at’el jtunel yame ya stak’ snop te ya xba yil ta k’alal snaj ja’naxme yu’un ya xba yil teme yu’un smelelil xch’uneja te totesibal teme yu’un xch’une ta lek’ sok te tsakawal; sok sujel ta yak’el ilel pak’aljunetik sok sjunil ta yu’un ya yich’ ilel-a teme smelelile yu’un xch’une te mantalil yu’un stojel patan, yame yak’ sba yu’un-a te sk’oplalil, ja’nix smako te mantaliletike sok te binti smelelil te chats’ibubil yu’un te leelnaj.

Ja’ te junetik makalme ya xbeen yu’un sok spotstiklabil koleme ta tsaktikael spisil, sok teme ay mach’a ya sbaje yame yich’ xchukel yu’un sk’oplil te mantalile.

Te k’alal yorail-a te utsilale mame jtuluk tujk’awanej ya stak’ ya snuts mach’auk ta snaj teme ma jichuk yot’an te yawalule, maxan ja’uk ya yich ak’el smajan bitik. A yorail miltomba te tuk’awanejetik yame stak snutsawanik lok’el sok sbilukik, swe’elik sok yantikxan bitik ya sk’anik, ja’ jich te bit’i yak’obe slajibal te mantaliletik yu’un te pas k’opetike.

Te k’alal yorail ay lekilale, mame tuluk soltaro ya xju’ ya x-och xkux yo’tan ta sna junuk jch’iel jk’opjel teme ma jichuk yo’tan te yajwal nae, ja’nix jich mame stak’ ya yuts’in k’alal yorail jachem k’op, te soltaroetike ya xju’ sk’an yochelik ta xkuxel yo’tanik ta snaj ch’iel k’opojel, sk’an bin ya xtun yu’unik, jicn bit’il swe’elil yuch’balik. Te a’tel jtuneletik ja’me ay ta swenta yilel bit’il ya yich’ ch’uunel te sk’op ya’yejal mantalil jun to.

Sjuklajunebal mantal. Ma jtuluk winik ya stak’ xchap sba ta stukel, sok ma stak’ sokes te yich’el ta muk’e.

Spisil ants winik ay yich’elik ta muk’ swenta spojel sbaik ta xchajpanobil sk’opik ayikbel ta yak’’el yipal ta spukel te ba k’ala akbilik sok ba k’alal ya xlaj te mantaril, ta sbenteselbel yu’unik te xcha’chapel ta oranaxbel, ts’akajib te ba k’alal t’ixem. Te ya’telul majtanalme, ya xjil, te ak’bilix, smakobil stojol te jkanan te ma xiwan ya tsakawan ta bayuke.

Te muk’ul yawil ts’oblej yu’un xchapojibal mantalil ya yak’ ta na’el te binti junuk mantaril te ay ta sewenta yilel te bin ya xba spas te yajwal tejklumetike. Te mantariletik into ja’ ya yal te bi xi ta ak’el ta pasel ta xchajpanel te muk’ul mulile sok ta smeltsanel te mulile. Te muk’ul chapanwanejetik ja’ nax ya snaik stukelik te bin ut’il ta ilel xchajpanel te mulile.

Te muk’ul mantaril jun ta spamal sk’inal Mejiko ya yich’ nabel sba te bixi ya yich’ spasel te xchapel ya’yantael. Me ta sjunil snopobil muk’ul mantaril jun ta spamal sk’inal Mejiko ya xcha’spasik lek bit’il ya xju’ ya xjil ta spasel ta batik sokemik sok xchiknatesel ta ilel te batik ya sk’an ilel yu’un jkanan te ma xiwan ya tsakawan ta bayuk

Te slajinel k’op ak’a yak’be slajibal te spasel te sk’op ya sk’an xcholbey lek sk’oplal ta sit yelaw antsetik winiketik te yak’uk snailtes ta spasel te yik’obil ta jujuchajpe.

Te mantaril jun ta spamal sk’inal Mejiko sok nix te ta teklum ya me xchikna bit’il ya xju’ swentain spasel lek te skolemal te jchap muliletik sok nix me te stsobel te mach’ ya jchap lek.

Te spamal sk’inal Mejiko sok lumlumtik sok nixan te yolil slumal Mejiko ya xcha’chap te bit’il ay nanix swentainel te jkoltawanejetik ta sit yelaw te winik antsetik te slekil swentainel te ch’ujch’ul lumetik sok spasel ta lek te bit’il ay bel ya’telul swenta jkoltawanejetik ya chap k’ope. Te yilel jkoltawanejetik ma stak’ stik’ sbaik a ta me ja’ ay ta swenta j-a’tel jtuneletik ta jteklum ta stojole.

Ma junuk macha’ ya xju’ ya yich’ tik’el ta chukel ta skaj betil

Swaxaklajunebal mantal. Stukel me ya swentain te mach’a ya sk’an yil swokol ta stukel ja to teme k’alal ayix snail ta banti ya x-och ta chukel. Te sk’inalele k’eja’tikme ayik te mach’a ya xk’ot ta swenta ya slajin te xchukel sok jakajtik to ayik.

Te jay chajp chukibale, yame xchajpan a’tel tuuneletik te ayuk yich’el ta muk’, snojptesel ta spasel lekil a’tel, nojptesel ta nopjun, stsakel ta muk’ lekil kuxlejalil sok biluk ta jchap tajimalil yu’un me jich ya snop xan lekil kuxlejal. Te mach’a ya stoj smulik ta chukele ya yich’ ilel te ayuk ma sleix smul, yame yich’ ch’unel te bin ya yal te mantal jun ta swenta slekilalik. Te ansetik macha’tik ayik ta chukele yan me chukinajibal yu’unik mame majuk sok te yu’un winiketike.

Te tsobil tsob jtejklum, te tsob jtejklum sok nix yolil slum sk’inal Mejiko, ya tsak’ spasbeik sk’inul swenta slajinel te k’opetik te lajinbilix sk’oplal ta chapel yu’un jich swenta yaxtup’ smul te chukeletik ja chikan te mach’a ya ich’wan ta wenta te ta chukojibale.

Te tsobil Jtsob jtejklum, te tsob jtejklum sok nix te yolil slum sk’inal mejiko ta X-chapalchap tsaltonba, skanantael xchajpanel mulil ta me ya yich’ ilel mach’atik ma’yuk lek stalel te chikan ya yal te mantaril jun te ay smulik sok te mach’atik ma’yuk ts’akajem waxaklajuneb ja’wil, teme ya yich’ muk’etesel sk’oplale’ melel te yich’elik ta muk’ ju me ya xch’ibel sok ya snabeik sba te mantaril june, jame jich bit’il mach’a ya x-ich’iwan ta muk’ yilelbel sk’anel koltael te yajwalul snaobe sbae. Te xch’iel kerem ach’ixetik te mato ayuk staojik lajcheb ja’wil ta me ay spasojik mulil chikanme te smulik, ta stojol te mantaril june, jame ya xk’ax ta sk’ab, sok ya x-och ta sk’ab ta jun snail mantartesel ta stojol a’tel jtunel te ja ay ya’tel ta k’omawal.

Te skanantael xchajpanel biyilel a’tejem jelawel ta juju ten te j-a’tel jtunel te mach’a ya xchap k’op ja me ay ta swenta te snail j-a’tel jchapwanejetik sok a’tel jtunel te toyol ya’telik ja’me ay ta sbaik yilel xchajpanel yich’el ta swenta olil jch’ieletik. Ya me stak’ ak’el ya’yik te ay sk’oplalul sok skoltael ya stak’ ya ilel biyilel ya xbat ta jujun mulil ya yil te biyilel ya skoltabel sok ja ya yibel te olil xch’ieletike.

Te biyilel ya yich’bel ilel swentail te jchapwanejetik ya me sk’an yich’ ilelbel skanantael te bit’il ya x-a’tejbel te xchapele, ja’ to me ta me yak’alix yilel. Ta spisil biyilelbel ya xbenbel swenta yilel olil jchieletik ya me yich’bel ilel lek ja jich bit’il yilel stukelik te j-a’tel jtuneletik sok te mach’atik ya xchap te mulile. Ay me skolel te biyilel chapbil xat’el, jame te ya stabe slajibal yich’el ta muk’ swenta spisil ya’walul sok yuts’yalal te olil xch’iel, ja’ jich bit’il lek x-ch’iel stukel sok bit’il ya sna’ spasel te snojpil yu’une. Te snail jchukele, ja’nax me ya stuntes swenta tulan mulil ma stak’ ja ya jilik, sok ya yich’ ak’el te mach’atik kaxemikix ta chanlajuneb ja’wil, ja te mayuk’ lek ya yak’ ta ilel stalel ta spisil te xch’iel kerem ach’ixetik te nabil sbaik tulan smulik.

Te jchukeletik ta spamal sk’inal Mejiko yak’alik ta stojel te smulik ta muk’ul lumetik k’ubajtik, ya me stak’ k’anel tal chukojibal li ta spamal sk’inal Mejiko swenta ya xtal slajin stojel ta chukel te smule ja’ chikan te bixi yaloj te xchajpane k’op ta swenta spisil ya’walul ilbil ta mantaril jun, ja nix jich te xchukeletik te lijkemik tal ta yantik lumetik k’ubajtik yak’alik stojel te jayten smulik ta spisil sk’inalel Mejiko te ta chukojibal ta Mejiko, ya me stak’ tikunel jelawel ta slumal swenta te ya ts’akates ta chukel te smule, te ta chukojibale, jame ya yich’ ta wenta te bixi xchapo te J-a’tel jtunul ta chukojibal ta Mejiko. Te sjelel k’axel te jchukeletik ja’naxme ya stak’ teme jich ya sk’ane.

Te xchukeletike, te bitik ya xk’ot ta spasel sok te bitik yaloj te mantaril jun, ya stak’ stoj smulik ta chukojibal tijilnax te banti ayike, swenta ya xcha’ sujt ochel ta slumal. Te bit’il lee ma’yuk banti ya yich’ ak’el swenta xchapobil sbaik ta spasel ta mantaril jun sok yantik xchukeletik banti ya sk’anik tup’el te smulike.

Ta swenta chujibal yu’un tut muliletik sok chukibal yu’un muk’ul muliletik, yame yich’ ak’el ta jujchajp yawil. Te a’tel tuuneletik yu’un yame xju’ o smak te ma’yuk mach’a ya xju’ sk’opon te muliwejetike sok muk’ul muliwejetik, ja’nax me ya stak stukel te mach’a xkoltayot yu’une, yame yich’ kanantayel te mach’atik ts’usatik ta chujele. Te binti la yich’ alel sk’oplal into pajalme jich ya yich’ tuuntesel teme jich pasel sk’an ta mantalil june.

Sbalunlajunebal mantal. Ma’yuk mach’a ya stak’ tsakel yu’un j-a’teljtunel muk’chukawal ya xk’a ta lajcheb xcha’winik ora, ja’ a te k’alal mach’a ya x-och ta sk’ab te mantare, ma’yuktome na’bil stojol a te binti spasbil bit’il tsakalbel ta xcholbele; te jmulawil teme la yak’ ta swenta te mach’a lebil smule, ta yawil, yorail sok bitik a chiknaj ta pasele, jich bit’il na’obilbailetik te chikanik yu’un ay biniti pasbil te mantaril ya yak’ ta ilel jichuk muliletike sok te yu’unix smelelil pasbil yu’un a te mach’a albile mak yu’unix la spas a te ya’tele.

Te tus muliletike ja’nax me ya xju’ sk’anbey ta stojol juez yu’un xchajpanel muliletik te mach’atik maba muk’ul muliletik, jich me ya stusan ta lek te mulile, ya yil mach’a stao uts’inel, ya sk’anbey testikoetik yu’un manchuk me ochemix ta chukel a.Te juese ja’me ya yak’ mantal ya xbajt ta tut chukibal, yan stukel te mach’a spaso muk’ul mulile, jich bit’il mach’a ya xchajpan pas mulil, milawal, tsak ants, tujk’anwane, yantik xan mu’k’ul mulil ta stojol mantalil jun sok te smakel lekil kuxinele.

Ja’ te mantaril ya slajinbe sk’oplalil jich yu’un ja’me te jchapmulil ya stak’ stup’inbe skolel te ta stulutul tsakalbel ta chajpanele.

Te sk’alelal swenta slok’eslael sjunil te banti tsakal ta xchajpanelbel yame stak’ makel ja’nax teme ya yak sk’op te mach’a tsakale, ja’me jich te bit’il yalojbe sk’oplalil te mantarile. Ta snajtuteselbel te mach’a tsakbil yu’un te yuts’inwanej yame stoj smul yu’un mantaril ta chukel. Te j-a’tel jtunel ja’ ya’telik yu’un xchiknatesel yawilik te mach’atik ayik ta k’ejel te mach’a tsakbile, ta ja’nanix sk’alelal a te sbabial ak’bil ta ilel ma stak’ yich’be slok’om yu’un sjunil te banti tsakal ta chajpanelbel sok te mach’a ya slajin xchapel yu’un te ch’in chukibal, mak te sk’anobil yu’un smakel sk’alelal muk’ul mantaril, yame sk’an yich’ ik’el te jchamulil yu’un te k’ejel albil te binti pambil yu’un stukel ta sts’akatesel te sk’alelal sok, teme mala ych’be sjunil li’ ta oxebel orai ta patil kolme a te mach’a ay ta chukele.

Spisilme chaptiklaelbel ja’nanixme ya sk’anbel t’unel a yu’un te binti pasbile mak paslabil muliletik na’bilix stojol pasbil yu’un stsoko sba sok xchapelbel. Teme yu’un ta st’unelbel ay binti yan ya xchiknabel yu’unix spaso yilel ae. Ya yich’ t’unel, yu’unme yan sk’an k’ejel ya yich’ jojk’oel a, ma’yuk uts’inel yu’un ta patil ya stak’ ya xju’ stsobelbel, teme yu’un ja’ jiche.

Teme yu’un ta patil ya yich’bel chiknatesel yu’un makbil te stsakobel sba ta chajpanel stsobo sbaik ta sleel smulik te mach’a ma’yuk smul ya xi’ yu’un ya’tel ta lekil chapel mak yu’un ya yich’bel ak’el ta stojol yan jchamulil ak’a sk’an ta yanlum k’inal, yame stak’ ya xkejcha, te xchajpanelbel junax sok te sk’alelal swenta xcha’tsakel ta jun ya’telinel mulil yu’un chukel.

Spisil uts’inel ta yutil chukibal mak chukibaletik uts’inel mame ayuk albil ya’yejal ta mantal jun, yak’el tak’in ta yutil chukibal, ja’ me mulil te ya xchajpan mantalil sok ya smakbey sk’oplal ta pasel tuuneletik.

Jtab mantal. Te sbeibal xchajpanel mulil ak’bilme ta ilel sok albilnax ta eil. Yame yich’ p’ajel sk’oplal, tsobil snopel, sts’akelbel mak oranax.

A. Ta spisil sbabial:

I. Te sbeibal xchajpanel mulil ja’me yat`eline slebel sk’oplalil te bitik spastiklabile, yame yich’ kolteyel te mach’a ma’yuk smul, te mulwaneje ya me yich’ ilel te ma jichuknax ya xjile sok te spisil te binti spasbil yame slektes;

II. Te k’opajele yame spasta ta stojol jchapmulil, mame stak’ yak’ ta stojol yan xchapel sok slijk’el te xcholobil mulil, te bit´il ya sk´an xchajpanik ta stukelil sok sp’ijil;

III. Ta swenta slajib k´oplal mulil ja´anxme sjunal yiljibal mulil te la yich’ik ilel ta k´opojel. Te mantalil yame yal te yantikxan sjunil sk´oplal yu´un mulil te ya stak’ yich’ otsesel ta xjachibal, teme jich albil sk’oplale;

IV. Te chajpanel yame yich’ spasel ta stojol te jchap mulil te maba yijok ta xjajchibal te mulile. Te yak’´el sk’oplal sok snopel yame yich’ spasel ta komon, sp’ajel sok abil ta eil;

V. Te mach’a ay ta sba ta yak’el ta ilel te sk´oplal te mulile ja’me ay ta stojol te mach´a sle mulil, jich bit´il ya yalbe sk´oplal te mantal yu´un mulil. Te chapeletik pajal ayik ta a’yel stojol ta swenta leel ta mulil sok ta skoltael, ja’iknix;

VI. Ma jtuluk jchapmulil stak’ yilbe smul te mach’atik ay smulilik teme ayik ta yan jajch´em mulil teme ma leuk-a te yane, yame yich’ik ta muk te sp’ajel , janax te yantik albil yu’un muk’ul mantalil;

VII. K´alal jajch´emix-a te sbeil te mulile, ja´nix sok teme ma’bi yal te ak’mulile, ya stak’ yich’ lajinel ta slajibal te k’op yu´un jchap mulil jich bit´il ya yal te mantalile. Teme te jchajp mulile la sta ta ilel te jmulawile, ta slekil o’tanil sok te snopojibal te bitik maba lek ta spasel, te yak’oj sba ta spasel mulil sok ayme ta cholel bayel sk’oplal ta swenta yak’elbail ta stojol, te xchapmulil ya x-ik’wan ta ya’yel stojol xch’akel ya’wilal mulil. Te mantalil yame yalbe sk’oplal te bin ut’il ya skoltey te mach’a ya sta smul teme la xch’un te binti amen la spas;

VIII. Te jchap mulil ja’nax me ya yotses ta chukel te mach’a ya spas muk’ul mulil;

IX. Chikan biluk tabil ta leel sok yu’un uts’inel ta sbe mame ayuk sk’oplal, sok

X. Te sbabial slik’ibal ilbil yu’un te tsob mantalil, yame snali-uk te sjok’ojibal ta xchajpanel yu’un ta stojil.

B. Te sbeik spisilik te spas muliletik:

I. Ta slijkibal yilel ta ja’ ini mantalilto, yame yich’ ilel teme lek ya yich’ tuntesel te k’alal ya chajpan xjajchib k’op.

II. Ya stak’ xk’opoj jich bit’il nix ma xk’opoj. Ja’tome te k’alal tsakot-e yame yich’ albeyel te sk’oplal yu’un stsakel sok te sk’oplal te ma stak’ ta sujel ta k’op, jich bit’il ma stak’ ta ich’el ta muk’ teme ma k’opoj-e ta slajib xchapel smul. Mame stak’ sok yame stak’ ta chukel, spisil ma ak’el ta k’op ayej, uts’il mok majel jich bit’il ya yal te mantalile. Te sk’op yayej te spasmulil ta stojol chajp’anwane teme mayuk skoltajibal te spas mulile mame ayuk sk’oplal;

III. Yame jich albeyel, ja’to te k’alal la yich’ tsakel ja’nix jich ta stojol slebel sk’oplal mulil mok ta stojol chajp’anwane, Te skóplalul stsakel sok te slekil sk’oplal atélil. Teme te mulil ja swenta mulil ta tsobol, te chajp’anwane yame yalbeys sk’oplal te ya yich’ tsakel spisil te sbiil te mach’a la yalbey smul.

Te mantalil yame yalbeys sk’oplal te slekil k’oplal ta stojol te spas mulile, chukul mok chukbilix te ya xkoltawan ta slebel sk’oplal sok st’unel te mulil-e ta stojol stsobol spas muliletik;

IV. Yame ts’akbot teme ay testikoetik-e sok yantik sk’oplal skoltayel, yak’beyel te sk’ajk’alel jich bit’il ya yal te te mantalile chapale sokme teme ay mach’a ya sk’an koltejot ta k’op yu’une teme jich la sk’ane, jich bit’il ya yal te mantalile;

V. Yame yich’ chajpanel ta stojol ta muk’ul chajpawanejetik mok sok ta stojol chajp’anwane. Te yaljibal k’opetik ja’naxme ya yich’ makel jich bit’il ya yal te mantalile, ta swenta slekil tsobil jtsob jtejklum, jkananlum, skoltayel te uts’inbilike, te mach’a ya yak’ sba sok alaletik, te yak’ ta woklajel te nabilbail te kanantabil yu’un te mantaril, mok jich bitìl ya yal te muk’ chajp’anwanetike.

Te mach’a ya tsob sba ta uts’inwaneje, ta swenta st’unel te mulil yame yich’ tsakel teme smelelile, teme ma stak’ ta jich spasel ta yan mulil mok ay ta uts’inel te mach’a ya yak’ sbae mok uts’inbilik. Te spisil le’ takajale mame yak’ ta uts’inel te utsinwaneje mok slok’esel sok yak’el skoltayel ta stojol te mach’a uts’inbile;

VI. Ya stak’ ta koltayel ta sleel te snaojibal ta swenta skoltayel sba sok teme ay sk’oplal ta sbeibal mulile.

Te jpas mulil sok te skoltawanej yu’un yame stak’ x-och st’un te beluk smuline te mach’a ya skoltey ta k’op teme spas mulil tsakbile sok teme ya x-ich’ot ta k’op mok ya yich’ jojk’oel. Janix jich, ne’el ya yich’ albel te k’alal ya xk’ot ta stojol jchap mulil ya yilbe’el te beluk mulil chiknajem ta swentae, sok sk’alel ta xchapel te skoltaele. Le’me a jajch a into te banti ma stak’ ijk’tayel te st’unel yu’un xchapel te mulile, ja’naxme te bit’il chajpanbil yu’un te mantarile te bit’il ya yich’ k’ejel yu’un te t’unjibale sok ja’nax teme la jich alel ta sk’alel ta swenta ma yich’ makel sbe te koltaele.

VII. Ta chanebme u ya chajba te mulil teme jich sk’oplal albil mame stak’ xkax ta cheb ja’wil ta chukel, sok mato sta jun ja’wil-a teme k’axa te sk’alelal te bit’il albile, jaxanix teme la stoybe sk’alelal ta xchapanel te smule;

VIII. Ayme sbe ta sleel te mach’a ya xkolteyok ta k’op yu’une, koleme sleel stukel te mach’a ya xkolteyot ta k’op yu’un te k’alal yame stak’ sle te mach’a ya xkoltayot ta k’op yu’une. Teme ma’ sk’an sok teme ma’ stak’ sle te j-ilmulil te ya xkolteyok ta k’op yu’une, teme abetix-ae ta stael te j-ilmulil yu’une, te jchapmulil yame snakanbe te mach’a ya ilbet te smul yu’une. Sok ayme sbe te j-ilmulil yu’une te ya xk’ot yil spisil ta xchajpanel te jaych’ojuk te mulile, sok

IX. Mame stak’ ta nat’esel sk’alelal te chukele mak tsakele, ta swenta stojel jkoltawanejetik mak yantikxan stojel, ta swenta yu’un ay ta stojol te joch winik mak yantikxan pajal-a.

Te xchukel mame stak’ xk’axa te bit’il yalo te mantalil te ya’yalbeel sbe te mulil sok mame xk’ax ta che’jawil, ja’nax me teme jich ya sk’an te sbe yu’un te pas mulile. Teme ts’akaj te sk’alel te xch’akel ya’wilal, te jmulawile yame slok’esot ta oranax ja’nax me ya yich’bel pasel te be, mame stak yalbe yan sk’oplal mulil te bit’il albilix ta xjachibal.

Ta spisil stojel mulil te yakbey xch’akjibal mulile, yame yich ajtayel sk’alel ta kalal la yich tsakele.

C. Te sbeik te uts’inbile mok uts’inele:

I. Yich’el mantal ta stojol xchapel mulil; yich’el albeyel te lekil beil jich bit’il albil yu’un muk’ul mantalil sok, k’alal ya sk’an, yich albeyelbeel swenta yu’un sbe mulil k’op;

II. Skoltael ta at’el te st’unel at’el mulil; yame yich’ ich’el ta wenta spisil te yaljibal mulil mok yantik sk’oplal te ay ta swenta, jich bit’il ta st’unel mulil bit’il sbeibal yalbey sk’op, ja’tome te me laj te ch’inch’in k’op ta chapel bel, sok ta och’el ta lekil chapel mok yak’el te sk’oplaliletik jich bit’il yalo te mantalil.

Jich bit’il ya yal te jt’un at’el tunel te ma jichuk sk’oplal ta pasel te ch’ich’in k’ope, yame yalbey sk’oplal sok smakbey sk’oplal;

III. Yich’el, ja’tome te k’alal la yich’ pasel te mulile, yich’el tulanil sok slekilal sjol ta oranax;

IV. Yame yich lektesel te bina boloben yu’une. Ja’naxme te bit’ik ya stak’ ta meltsanele, te Jt’un mulil. Ayme ta swenta sk’anel ta slektesel binti boloben, ja’nix jich yame stak’ sk’an te uts’inbile mok uts’nele’ ta stojol chajpanwanejetik, te chajp mulil mame stak’ yijkita ta jichnax ta slekubtesel te binti boloben teme yak’ojix xch’akjibal mulile.

Teme pek’atikto ya’wilal-ae; te muliletik, nak’wanej mok tsobol jpas mulil; te jich snopil yu’un jchap mulil teme sk’an kananteele, skananteyel ta spisil ora te slekil sbeibal yu’un koltabil.

V. Skanantayel yu’un max yich’ na’el stojol yantik biililetik ta jun, ja’ jich bit’il m ato ayuk ya’wilalik, me yu’un la yich’ uts’inel sbak’etal, satsakel nak’el mak yan muliletik mak me ja’ xaal te tus muliletike teme yu’un ya xji’ xlaj ta uts’inel, me jich ya xju’ skanantay sok skoltay xkuxinel.

Te Jt’un mulil tunel yame yalbey sk’oplal te skananteel te uts’inbilike, uts’inbilik, mach’a yak’o sbaik sok ta spisil te mach’atik ya yak’ sbaik ta sbeil chap mulil. Te Jchap muliletik yame sk’an yil ta lek te biti albil yu’un te mantalile;

VI. Sk’anel spisil te koltaeletik sok spisil te binti xk’anot yu’un kananteel sok sujtesel slekil sbeil, sok

VII. Sjachesbel sk’oplal ta stojol muk’ul Jchapanwanejetik te bitik ma’yuk ya xk’ot pasel yu’un te Ministeio Público te k’alal ya xt’un ya xchaj te mulile, ja’ jich te bit’il te k’alal ya smak chapanel, ma xyak’ soluk, sutesel k’op ta swenta stojel ta chukel te mulile mak spajesel xchapanel te k’alal ma xk’ot ta yo’tan te bin yilel lok’ sk’oplal ta spasel, stojel te bin ilbajimbile.

Jun xcha’winik mantal. Te st’unel muliletike ja’me smako te Jt’unmulil komon stuntesel sok te jtsakawaletike, binti yu’un yame spasik te yat’elik ta yik’elbeel sok yu’un yak’el xch’uun ta spasel.

Ta yak’el stojol mulil sjelele sok sjalalil ja naxme yu’un te muk’ul chajpanwane.

Ayme ta swenta te kanan at’el tunel ta yak’el stojol muliletik te mach’a ma xch’unik te binti albil yu’un tojobtesel ta swenta ajwaliletik sok tsakwane, ja’naxme swenta stojol mulil ayme ta chukel ta waklajuneb xcha’winik yorail, mok ta at’el ta skoltael te ch’in lum; teme muliletike ma la stoj te smule te ak’bile, yame yich ta jelel ta chukel ja’nix-a mame stak’ k’ax ta waklajuneb xcha’winik yorail.

Te mulwane yu’un mantalil ajwaliletik sok yu’un tsakwane jicuk biluk at’eletik pek’el at’el mok at’eletiknax, ma stak ta sk’anbeyel stojol smul, jelawena-a te bit’il stojol yat’el ta jun k’aal.

Te at’eletik te ma ch’abiluk stojol, te stojol mulil albil ja’ into te mach’a ma-xch’uun te tojtesibal yu’un ajwaliletik sok tsakwane, mame sk’ax-a te bit’il stojol jun k’aal yat’el.

Te t’un mulil tunel ya stak’ yalbey sk’oplal ta yalel mulil, jich bit’il sok sk’oplal albil yu’un te mantarile.

Te muk’ul mantalil ajwalil ta tsobil tsob jteklum yame stak’, sok sk’oplalul yu’un kajal chapmantal yich’el ta muk te smakojibal chapmantal ta spamal balumilal.

Te komon tuntesel tunel ja jun at’elil te ay ta swenta te tsobil jtsob jtejk’lum sok yolil slum sk’inal mejiko, te tsobil jtsob jtejklumetik, te ay ta swenta te ma spasta te mulile; te jun mulil sok sleelbeel ta pasel yu’un ta xch’unel ja’nix jich te muliletik yu’un kananetik jich bit’il yalo te muk’ul mantalil.

Te yat’el te tuneletik komon stuntesel yame yak’ sbaik ta swentail xjach’ibal yu’un mantal, sleibal smelelil, toyol bijil, lekil ot’anil sok ich’el ta muk swenta sbeik ats winiketik nabil sba yu’un te muk’ul mantalil.

Te snail te komon stuntesel tunel ja’naxme yu’un jochwinik, lek yat’el sok toyol sbijile. Te t’un at’el tunel sok snail tsakawaletik ta yoxkajal túnel, yame sk’an x-at’ejik junax ta stsakel te lekil kananteel sok yame swentainik te komon stuntesel te ayik ta swenta ta sch’uunel ini k’opetikto:

a) Te sk’oplal yu’un sk’ejel sk’oplal muliletik sok yu’un at’elwiniketik ta snail komon stuntesel. Mame tulukwinik ya stak’ x-och ta snail te komon stuntesel tunel te me ma ak’biluk sjunal sok ichbiluk ta wenta ta chinamtak’in.

b) Ta spasel tsob k’opetik yu’un komon stuntesel sk’oplal ta ma spasel mulil.

c) Ya me yich alel ta stojol ch’in lum ta spasel, sok yantik, ta sbeibal yu’un tsael te k’opetik ta smak’el te muliletike ja’nix jich bit’il snail komon stuntesel tunel.

d) Te koltael akbilñ yu’un tsobil jtsobj teklum yu’un komon stuntesel tunel, ta sjoyobal sk’inal mejiko ya yich akbelbeel ta tsob jtejklumetik sok tejklumetik ta yak’el ta stojol ini at’elilto.

e) Te stak’inal ta swenta skanantayel krisanuetik ta spamal slum sk’inal Mejiko, te ya yich’ ak’el ta jujusep teklumetik sok ta jujsejp tut teklumetik ta swenta ja’nax ya stun te bit’il ay ya’yejale.

Cheb xcha’winik mantal. Mame ayuk ta pasel te ya yakik’ ta stojel mulil ta milel, ta ye’tal, ta majel, ta te’etik, spisil bit’ik xan, toyol stojol mulil, ta spojel biluk te bitik ay yu’un, sok xan yantik bit’ik chojpol ta pasel. Spisil mulil ya me sk’an pajal sok te stojolile sok te stojol te biluk ixlanbile.

Mame skuy ta pojel te bitik ay yu’un te tul winik sok ja me ya pas mantal te chajpanwanejetik te yas stojik te smul mok ta stojel spatan, ja’nix jich te albil yu’un xchapanwene yu’un ta stojel mulil yu’un joch’winik jachemtel ta spasel jun mulil. Ja’nix ma me Skuy ta spojel te bitik ay yu’un te k’alal ya spas mantal te chajapanwaneje yu’un ta k’ulejilil mulil jich bit’il le albil sk’oplal ta mantalil baluneb wak’winik, te le ak’bil ta nael stojol sk’oplal ta banti stsobil jtejklum yu’un biluketikte te k’ebilik ta swenta tojolil bit’il albil yu’un te mantalile, ja’nix jich ta swenta te biluketike te ay ta stojol swenta yu’un slajib mulil. Ta swenta slajib ya me yich’ albeyel jun sbeil jich bit’il ya yalbeele:

I. Jame sjoylejal sok stukelil yu’un sk’oplal mulil k’op;

II. Komon chapbil mulil sbiil te mach’a ya yotsesbey xchamel sbak’etal, stsakel snak’el krisanuetik, yelk’anel karo, xchonel yilbajinel krisanuetik, stael k’ulejalil ta chopol a’tel sok bitik ya x-ayan jich bit’il to:

a) Jaik’ te at’ibaletike, te xtuun yu’un spasel mulil, manchukme ma albiluk sk’oplal te ch’ak mulil te ya yalbey sk’oplal yu’un mulil k’op, ayuk me bayal sk’oplal ta swenta te mulil pasbile.

b) Te me bajba jaik te at’ibaletik, te xtuun yu’un ta spasel mulil, te me tuunot mok ta swenta snak’el mok skapel biluketik swenta yu’un mulil, ja’nax me sok banti ya tsobot sk’oplal yu’un te bit’il albil ta kajale.

c) Spisilme te yakik ta tuunel yu’un spasel muliletik ta swenta yoxebal winik, te me yu’un la ya’ay stojol te yawale sok te me mala yalbey te túnele mok te me aybila spas te bit’il ma pasteje.

d) Te mach’atik ay ta sbiil yoxebal winiketik, te me ay bayal sk’oplalul yu’un slajinel te stojol te muliletik pasebile mok yu’un tsobol pas mulil, sok, te mulawile yu’un muliletik ya skusba bit’il yawal.

III. Spisil ch’iel k’opojel te ay uts’inel ya ya’ay ta stojol yame stak’ yak’ ta ilel sok ta na’el te binti ta lekil a’tel stao sok yantik bin ya x-ayan yu’un te bin spaso ta yutsil yo’tan sok te ma sna’ bi chopol ya yich’ tunesel ta spasel mulil yu’un bin ya x-ayan yu’une.

Oxeb xcha’winik mantal. Mame tuluk spas mulil ya stak’ yich’ spas oxch’o. Mame tuluk ya stak’ yich’ cha’chajpanel ta junax mulil, manchuk me ya skolbel mak tey ta chukel. Makalme ya xjil te mach’atik a’tel tuunel yu’une.

Chaneb xcha’winik mantal. Spisil ch’iel k’opojel, ya stak’ spas binti ya sk’an yo’tan, sjulesel xch’ulel, ya’aybeyel sk’op kajwaltiktik sok ya xju’ xch’un teme jich ya sk’an yo’tane. Te ich’el ta muk’e, ya spas ta stukel mak ta stsobol yomol sok yantik mak ta sna yich’el ta muk’ kajwaltik, ja’nax wenta teme ma lej muliluk bit’il ayta ta mantal june. Mame xju’ mach’a ya stunes ta swenta stsobel ch’iel k’opojel ta stsael stejk’anel a’tel tunel mak spukel sk’op ya’yejal.

Te Snail xchapel a’yejetike (Congreso) ma ya xju’ ya slok’es tulanil mantal te banti ya yal mak ya smak sk’oplal ta xch’unel sk’op kajwaltik.

Te ya’yel sk’op kajwaltik ta spisil slumal jnaklumetik ja’naxme y stak’ alel ta ch’ulnaetik. Te mach’atik jelel ya ya’ybeyik sk’op kajwaltike yame yich’ik chapanel ta tulan mantal.

Jo’eb xcha’winik mantal. Ja’me ay ta swenta jujsep lumetik ta yilel sok skanantayel bit’il ya xlekub bael lekil kuxlejal ta spamal slum sk’inal Mejiko, te bit’il komonuk ayuk lekil kuxlejal bit’il ya yich’ sbaj ta muk’, ak’a yich’ tabel swentail bit’il ya x-ain k’ulejalil, ayuk lek a’tel, bit’il ta komon ya yich’ tael ta pajal te bin ya xlok’ x-ayan ta sba ta yutil te balumilal, te bit’il ayuk kolel, snopenal jol o’tanil bin lek ya jpastik ta stulultul, bit’il ay ich’el ta muk’ ta jujuchap jch’iel jk’opajel, jnaklejetik; te komon ayuk ich’el ta muk’ bit’il ts’ibabil ta muk’ul mantal jun yu’un spamal slum sk’inal Mejiko.

Te a’tel tuunel ta jujsejp lume yame skanantay ayuk ta slekilal ta stunesel te komon tak’ine swentail bit’il ya xp’olaj ta tael te tak’ine sok jich me xwejt chiknajuk a´tel yu’un yu’un te krisanuetike. Te sjunil snopenal xchapbenal smuk’ubtesel skuxlejal ta spamal slum sk’inal Mejiko sok ta jujsejp lumetik ja’ yu’un yame yich’ tsakel ta wenta bit’il ay sk’oplale.

Te smuk’ubtesel kuxlejal tsobil tsob jtejlum ya me skolta sbaik, ay me ta swenta tsolboltsob, ta xchajpalchaj komon stutesel, ta xchajpalchap tsobol sok ta xchapalxchap muken, ma’yuk ta its’inel yantik j-a’teletik te ya xmuk’ubel yitsilal ta sjoylejal tsobil tsob jtejklum.

Ta xchajpalchap tuntesel ja’nax ay ta swenta, ja’nax te bit’il ya yayal ta xwaxakeb xcha’winik ta tsobmantar, ta xchankajal ta muk’ul mantaril, joyobme swetaine te muk’ul j-a’tel jtunel ta tsob jtejklum te u’nintael sok yilel te banti tsakaltal te ay ta swenta.

Te j-a’tel jtuneletike ja’me ayta swenta, bitik tulan k’ulejalil ts’ibuybil sk’oplal ta waxakeb xcha’winik, ta xchanebal párrafo li’ta mantal jun. Te a’tel tuunel ta spamal slumal Mejjikoe ja’me bin yilel ya x-a’tejik te snailtak a’telile. Ta swenta xchapel snopel sok yak’el spukel ta tuuntesel sk’ulejal kas sok stsa’yalajan ya xtil sk’aale ta lum k’inal ja’me ya sta sbaj ya’telinel ja’ jich bit’il albil sk’oplal ta swakebal sok ta sjuk cholal jukeb xcha’winik muk’ul mantal jun ta spamal slumal Mejiko. Jich te bit’il ay ya’yejal te a’telile ta mantal june, ja’me ya yalbe sk’oplal bit’il ta chapel, sleel smanel bitik ya xtuun stak’inajele, ja’nix jich yame yalbe sk’oplal te bit’il sok bin yilel ya yich’ tojel te yaj-a’teltake, ilbiluk swentail sok chiknajuk lek ta ilel te bitik ya spasik sok ja’me chikan bit’ik a’teliletik ya yich’ pasel.

Ja’ nix jich ya me stak’ xk’opoj ta swenta jich mak xchajpalchajp sok mukinetik, ja nix jich bit’il ya yal ta mantaril, yu’un lektesel sok stsobel smuk’ubtesel le ta banti kalal k’axem te smuk’ul.

Ta swentail komon ta tuuntesel te bitik ya yich’ meltsanel yu’un kuxinele, yame skoltay bitik a’tel ya sk’an spas te empresaroetike sok yantik ta swenta te tak’ine, ja’me ya yich’ ch’unel bin ya yal mantalil yu’un tulan sk’oplal sok jtunel ta komon ja’nax wenta ma xyich’ uts’inel te lum k’inale.

Te mantaril ya me yak’ ta k’unutesel te tsoblej sok smuk’ubtesel te a’tel k’ulejibal ta xchajpalchajp tsobol: soknix te ch’in lumetik, sok yantik jtsoblej yu’un j-a’teletik, tsobojibal, ch’in lumetik, smuk’ul snail p’olmalil te ay yatelik mak xchajpnax te j-a’teletik sok, ta spisil, te jay’ten tsobolik yu’un spasel, spukel sok slajinel ta u’nintael sok pasel junax ta spisil.

Te mantal june ja’me ya skolta sok ya skanantay te bit’il ya xju’ x-a’tej ta swenta ya xych’ tak’in ta spamal lumetik, yame yil te ayuk lek skajtsajel sok ya yilbe swentail ta spamal lumetik yu’un jich ya xp’olaj k’ulejal bitik ya sk’an ta jujchajp sok jujsejp lumetik, ja’ jich bit’il ya yal ta Muk’ul mantal jun.

Wakeb xcha’winik mantal.

A. Te a’tel tuunele yame xchapanbey sk’oplal smuk’ubtesel slekil xkuxlejal lumetik yutsilal a’tel sok lamal ta chiknajtesel tak’in yu’un pajal ya yich’ tuuntesel ta stojol te smuk’ubtesel sba ta muk’ stukel ta swenta slekubtese kuxlejalkuxlejal ta komon sok stalel xkuxlejal.

Te bitik a’telil ya yich’ chajpanel li’ta spamal lumetik te tsakal ta Muk’ul mantal june ja’me ya yalbe swentail ta snopel xchapel te a’tele yame yich’bey ya’aye tejklumetik ta swenta tael bitik ya yich’ muk’ubtesel kuxlejalil. Yame yich’ ak’el jun sjunil ta smuk’ubtesel kuxlejalil spamal lumetik, ja’me tulan sk’oplal ya yich’ ta wenta te bitik a’telil ya spasik macha’tik j-a’teletik ta stojol jnaklumetik yu’un te J-a’tel Jtunel ta spamal slum sk’inal Mejiko.

Te mantal june ya yalbe sk’oplal a’tel tuunel ayuk ya xchiknajtesbey sk’oplal bit’il ya xju’ skoltay sbajsok ta sk’op ya’ayej naklumetik, k’alal ya yich’ xchapel a’tel, ja’nix jich ya xchiknajtesbe a’yejal bit’il ta pasel sok skanantayel a’tel sok bitik ya yich’ pasele, ja’nix jich ja’ ta swenta mach’a ya spas te a’tele sok bit’il ja’uk ya xnitawan stsobawan te a’tel tunel ta spamal slumal Mejiko sok te a’tel tunel ta jujusep lumetik ta swenta ya syom tsobel-ek te joch ch’iel k’opojeletik bit’il ya sk’an jajchesel k’alal ya yich’ nopel ta pasel. Te sjunil smuk’ubtesel kuxlejalil ta spamal lumetike yame xchape sk’oplal bit’il ayuk bael sok bit’il ya stsak sba swentail te smuk’ubtesel tulanil te k’atajteswanej a’tele, ya yil jujchajp sok jujsejp lumetik.

Ta xchapenal snopel a’tel ta komon a’tele. Te Smuk’ul Snail Stsobojibal J-a’tel Jtuneletike ya me stak’ yak’ ya’ayejik bit’il ta mantalil jun.

B. Te tsob jteklum ayme sok xcholil a’ye sok sbajk’uyel syolejal k’inal spisilikme kuybilik ta swenta komon stuntesel. Yu’un Tsobil tsob tekjlum, Tsob jteklumetik, yolil tsobil tsob jteklum sok tejklumetik, te na’ojibaletik ayik ta chinamtak’in subil ta tuuntesel jich bit’il ya yal te mantalile.

Te at’elinel yu’un spasel swentainelbeel te chinamtak’ine ay ta swenta jun at’el tunel sok stukelil sok yu’un sk’anel, yajwalil chapmantal sok bitik u’nintabil, bit’il ya xju’ yu’un ta smakelbeel, yotsesel sok chiknantesel te xcholil ayejetik ya s-esmabeel sok stijel ta ilel.

Ta spisilik yame Tsob sbaik te Ajwaliletik ta jo’jo’tul, ta jtul yu’unik ay mach’a ya xjil ta nit’awal sok te ja’iknix ta stukelik; jame nak’anbil yu’un te mantal ajwalil sok k’asesbil yu’un ta muk’ tsobjibal mok xkuot’an jame swentaine joyob at’el muk’ul tsobobail.

Te mantalile yalbe sk’oplal te yipajip yu’un tsobtomba sok yat’elinelbeel te bit’il sk’oplalil te bak’uyel sok sjoylejal sk’inal, jich ya sk’an te bit’il sbabial otsesel, solsitil snutselbeel mok snutselbeel koljibal; te bitik ya xk’anot yu’un ya yich’ xch’unelbeel te yawalul tsoble yu’un ajwaliletik, te sjalalil sok kajalkamoel at’el.

Te yajwalul tsob at’el túnel ja’nax me ya yich tijel ta swenta tulank’op sok mame stak ya xtaix yat’el ta yan-a, yat’el abatinel, ja’naxme te ma tobiluke ta yawil bijubtesel, toyol bijilil talelil mok yu’un koltael; ayikme ta swenta jich bit’il yal xchanebal sjolsbiil yu’un muk’ul mantalil.

C. Te J-a’tel Jtunele yame ayme jun Jtojobteswanej yu’un Ya’telinel yilel Sp’isel Swentainel Smuk’ubtesel kuxlejalil, ya yich’ sba ta muk’ stukel, ay stulanil sok ay sk’ulejal ta stukel ja’me ay ta swenta yilel sp’isel te me’baile sok ya yil ya sp’is te bitik chapil ta pasel, nopil ta tael, bin yipal sok bitik ya yich’ alel ta swentainojibal ta smuk’ubtesel te kuxlejalile, ya yal bitik ya ska’ntikla pasel ja’ jich bit’il ya yal te mantal june, yame yalbe sk’oplal bit’il ya snit ya syom sbaik ta a’tel te snail ya’tejibalinel sok te j-a’tel jtunel, j-a’teletik ta spamal slumal Mejiko, ta jujusep lumetik sok jetklumetik ta swenta te ya xk’ot ta pasel te bin ay ta swenta spasele.

Te Jtojobteswanej Ya’telinel Yilel Sp’isel Swentainel Smuk’untesel Kuxlejalile ayme jun yajtsobawal sok sok swaktul jtojobteswanej jnaklumetik p’ekajemik ayinemik ta Mejiko nabilsbaik lek yu’un jochol jnaklumetik sok nabiluk sba yu’un j-a’teletik sok ya sk’an nabiluk sba ta snopel jun sok spasel ya’telik, sok yauk sna’ bin yilel te smuk’ubtesel kuxlejalile, yame ayuk ma nitil tsakal ta jchapuk snail tsoblej ta swenta stsael stek’anel j-a’tel jtunel sok yame sk’an te ayuk ma’yuk teka’nbil ta swenta ya x-och ta a’tel te banti konom ya yich’ tsael tek’anel yajwale. Ya yich’ik tsael tek’anel te bit’il ya yal te mantal june, ta yak’el ye’ stiik ta xcha’kal te ta yoxkajal te macha’tik stek’anwanejetik te ayik ta Snail Tsoblej yu’un te Jtek’anwanejetike. Te stek’anelike yame xju’ ya yich’ makel yu’un te J-a’tel Jtunel ta Mejiko mame k’ax ta lajuneb k’aka’l, teme ma ya spase, yame x-och ta ya’tel te jtojobteswanej te la yich’ teka’nel yu’un te Stsobojibal Jtek’anwanejetike. Ta chanchaneb ja’wil ya yich’ jelel te jtojobteswanejetik te nameyix yochelik ta a’tele, ja’anax ya xju’ te to ya xjilik teme yu’un la yich’ik cha’teka’nel jk’ajuntoxane.

Te Jyomawal yu’un Jtojobteswaneanejetik, Ya’telinel Yillel sok Sp’isel Swentainel Muk’ubtesele, ja’me ya yich’ tejka’nel bit’il la yich’ix alel ta xajt’ mantale. Jo’eb ja’wil ya xjalaj ta ya’telik, ya xju’ ya yich’ cha’tek’anel sok ya xju’ ya yich’ lok’esel jich bit’il albil ta Xchankajal Ya’yejal te ini Muk’ul mantal jun ta spamal slum sk’inal Mejikoe.

Te Jtojobteswanej Ya’telinel, Yilel Sp’isel Swentainel sok Smuk’ubtesel te Kuxlejalile, ta jujun ja’wil yame yak’ ta na’el ta stojol Smuk’ul Jtek’anwanejetik ta komon te bitik a’telil k’ot ta pasel yu’unike. Ja’ jich bit’il ya yal te mantal june.

Jukeb xcha’winik mantal. Spisil lum sk’inal sok ja’etik te swentainik ta sjoyobal sk’inal stsobil jtejklum, ta sbabial ayme ta swenta stsobil jtejklum, jich bit’il ay ta yu’un sok ay ta sbeil ta yak’el ta stojol. Ta ma komon stuntesel, yak’elil spisil te lum k’inalil ta ma komon stuntesel.

Te slok’esel te binti ayik ta yet’al lum ja’naxme ya stak’ yich’ pasel yu’un komon stuntesel sok ta stojolil.

Te stsobil jtejklum ayme ta spisil k’aal yak’elbeel yu’un sujel ta slum sk’inal mak komon stuntesel jich bit’il ya yal yu’un te komon stuntesel, ja’nix jich bit’il skomel, ta slekilal ta tsobol, te stuuntesel te bitik ay ta lum k’inal te ya stak’ u’unintael, sok ta swenta yak’el ta pajal te k’ulejalil yu’un komon stuntesel, skanantael te yutsilale, stael smuk’ubtesel yu’un stsobil jtejklum sok te slektesel te xkuxinelik te yajwalul ch’in lum sok pam lum. Ja’ jichbeel, yame yich’ albel sk’oplal banti spas snaik ants winiketik sok yak’el lekil nail at’el, stuuntesel, bitik k’uxutabil sok te bit’il ya xtuun lum k’inaletik, ja’etik sok te’etik, ta swenta spasel ts’ajketik yu’un komon stuntesel sok ta spasbeel yat’elul sok skomel te xchinantesel, sk’ejel, slekubtesel sok xch’ijtesel te yolil tsobol ch’in lumetik; ta swenta skanantael sok sjelel te skananteel ja’ te’ak’; ta xat’tiklael te u’ninel muk’ul k’inaletik; ta yak’el, jich bit’il yaloj te mantalil, te bit’il stsobo sbaik sok slok’esel te lumetike sok ch’in lumetik; ta swenta muk’ubtesel te ch’in tutilk’inal; ta swenta spukbeel sk’oplal te awalts’unubil, yu’un chambalametik, yu’un te’ak’etik sok yantikxan te ayik ta ch’in lumetik; sok ta smakel te ame slajinel ja’ te’ak’etik sok te yuts’inel bitik u’nintabil ya xwoklajik ta sbolobtesel ta tsobol.

Ayme ta swenta spisil te banti k’alal smako te tsobil tsob jtejklum sok yamak’ul yutilja’ yu’un sejpelsejp jaetik; spisil te biluk ya xlok’tal ta yutil lum te ma stak’ lok’esel, spamal balumilal, yawil slok’ib, sleel yawil te stalemal sok yantikxan bit’il balumilal, jich bit’il bitik ya xlok’tal ta balumilal jich bit’il stak’inul balumilal sok tak’inetik te ya yich’ tuntesel ta snail bit’ik spasobil; te slok’ib lekil tonetik, yats’amul sok yats’amul ta xchajpalchajp chi’ilja’; te biluk talemik yu’un bolobenik yu’un ch’enetik, te bitik slok’esel yame sk’an a’telinel ta yutil lum; slok’esel slekil balumilal mak xyaxal ta skajalkaj te junax ta tuntesel jich bit’il xyaxubtael awalts’unubil; ya’lel balumilal sok te bitik tulanik ya xloktal ta balumilal; sok sk’alel ya’lel balumilal, stulanil yik’alya’lelbalumilal, sok ya’lel mak ay yik’al; sok jamalul ta banti sjoylejal tsobil tsob jtejklum te binti smuk’ul sok bit’il yaloj te be ta spamal balumilal.

Ja’me yu’un te tsobil tsob jtejklum te niwakja’etik ta sjoylejal sok bit’il yaloj te beil (sic DOF 20-01-1960) ta spamal balumilal; te niwaktik yutil ja’etik; jich bit’il pamaljaetik sok ts’ajeletik ya sk’oponsbaik ta joyob mak ajk’alts’in te niwaktik ja’; jich bit’il spamalpam yutil ja’ ta xchajpalchajp balumilal junax ya k’ax ta spisil ajk’alts’in; te uk’umetik sok bayel mach’a ya sk’ot ta toj mak maba toj, ta slijkibto te k’alal ya xjach (sic DOF 20-01-1960) te ja’etike yu’un ajk’elts’in, tulanja’al mak k’injaal, k’alaltome to me ta muk’ul ja ya xt’ix, pamalja, mak ts’ajtsaja’ yu’un stsobiltsobjtejklum; jich bit’il yip ja ajk’alts’in mak k’inja’al sok, bayel mach’a ya sk’ot ta toj mak maba toj,jich bit’il sjamalul ta spisil sjoylejal mak yu’unik, te ya xtun te ts’akan ta sjoylejal tsobiltsobjtejklum mak cheb yolil sk’inal tsoblum, mak te me k’ax ta yal tsobjteklum sok ta yantikxan te ya xkax ta yan ts’akan yu’un tsobil tsob jtejklum; te pampamja’etik, tsajeletik mak yawil, maksti’il u’k’um, sjelk’axumtae sbaik te ts’akan ta cha’xat’ mak yantikxan tsob jtejklum sok nopol yiloj sbaik, mak te sjoylejal ts’akan yu’un sti’il uk’um te ya xtun yu’un te banti kaxem cha’pam tsob jtejklum mak stsobil tsob jtejklum te nopol yiloj sbaik; te lok’ib ja’etik ya xlok’ ta sti’il muk’uk ja’etik, yawil sk’inalel xchambalamulja’, be’ja’, yawil sti’il pampamja’, ts’ajts’aja’ yu’un spamal tsoblum, sok te bitik ya xlok ta yut lum; soknix te be’ja’,ti’uk’um yu’un pampamja’ sok yipja’ ta yutil sjamalul te albil ta mantaril. Te ja’etik ta yut lum ya stak’ yich’ ak’el xojobil te ya tsak’ pasel sok yu’nintael te ya yu’nin te yajwalk’inal, te k’alal ya xk’anbet te sjol tak’in ta swenta komon tuntesel mak ya xbolob yantikxan yutsilal, te jpasmantaril ta stsobil tsob jtejklum ya stak’ slekubtes ta sk’anel sok stuntesel sok binti ma’yukix ta ak’el, ja’ nixme jich te yantikxan ja’etik yu’un yu’nintael Tsob jtejklum.

Te sbabial mantal sok ta xchanxajt’al te la yich’ix alele, ja’me ay ta swenta yilel skanantayel ma xju’ ya yich’ cha’yel jelbel sk’oplal, ja’ yu’un te macha’tik ya stak’ ya ya’telinik te bin lek ya xlok’ ya x-ayan ta yutil ta sba te balumilale jich bit’il ts’ibabil ta mantal jun, mame stak’ ta jichnax ya stik’ sbaik ta ya’telinel jato teme yu’un la yak’ ye te Muk’ul J-a’te Jtunel ta spamal slumal Mejiko sok yame yich’ ch’unel te bin yilel ts’ibabil sk’oplal ta mantal junetik. Te mantal ta ya’telinel te bitik lek ya xlok’ ya x-ayan ta yutil balumilale te bit’il ya yal ta chanxat’al sk’oplal yu’un te mantale, ja’me ya yil ya ya’i, ja’me ya yil te bit’il te ja’ ya xjach ya’telinel te k’alal ayik lek te sjunile, majauk ja’ ya yich’ix tsakel ta muk’ ka’lal jato ya yich’ meltsanbel te sjuniltake, teme ma xyich’ ch’unele te bin albil yu’un te mantale yame xch’ay sk’oplal te ya’telinele Te J-a’tel Jtunel ta spamal slumal Mejikoe yame yal mantal te ya o-xch ta kanantayel lum k’inaletik sok ya stak’ ya xch’ay ya stup’be sk’oplal teme yu’un ya xtun te balumilale. Ja’ ya yak’ ta a’yel te Muk’ul J-a’tel jtunel te bin yilel swentail ya’telinel te bit’il ay ya’yejal yu’un te mantal june.

Yanuk stukel te kase sok yantik xan bitik mukajtik ta yanil balumilal, ja’me yu’un sk’ulejal te Méjikoe, mame stak’ mach’a ya yu’unin sok ma stak’ mach’a jichnax ya x-och ta swenta. Ta swenta ya yich’ lok’esel te k’ulejalile yu’un me pajal ta xtuun ta slekubtesel beel xkuxlejal ta spamal yajwalel Méjikoe ta slok’esel te kase sok xan yantik bitik ayik ta yanil lum k’inale, te ya stak’ ya slok’es ja’nax yu’un nail me chajpanel sjunil ya sk’an jich bit’il albil ta muk’ul mantalil jun. Ta mach’a ya xk’ot ta swenta spasel ya’telule ya stak’ xan mach’a ya slej a’tejuk yu’un yan. Te sk’ulejal te bitik ay ta yanil lum balumilale yame yich’ alel k’alal ya yich’ chajpanel sjunil te ja’ skulejal slum sk’inal te Méjikoe.

Ja’nixme jich ja’ yu’un spamal slum sk’inal Mejiko ta ya’ybel slekil yutsil te bitik ya xtilanuk te ma ilbaj sba yip stulanil ta swenta ya yich’ meltsanel ta yip xojob sok yilel bael ya’telinel ta bitik yan jtuneletik. Te stuntesel te bitik tulan yip xojobe ja’naxme ya xju’ ta ya yich’ tunesel ta swenta lekilal.

Te stsobil jtejklum yame spas yat’el ta banti ta yan muk’ulnabil sok te banti ya stak’ ta nopel, te sbelal yipalil sok sjoylejal jich bit’il ya yal te mantaliletik yuun yawil pasmantal. Te snail banti ya stak’ ta nopel yawilmiltomba yame yich’ pasel ta lajunwinik miyas snajt’il ta yutilja’, sp’isol te banti jajch’em sjoylejal sk’inalulja’. Ta banti sjoylejal te ya staikbel ta makel slum sk’inal yu’un tsob jtejklumetik, te banti k’alal ya stak’ ya xk’axik yame yich’ pasel banti k’alal ya sk’ane, ta komon snopel sok te tsob jtejklumetikto.

Te yip ta yich’el te ipalil yu’un lum k’inaletik sok ja’etik yu’un stsobil jtejklum, yame stak’ ta pasel jich bit’il ya x-alotbeel:

I. Janaxme te yajwalil lum mejiko te bejk’ajem le’to mok ay sjunal yu’un sok te yawalel lume ayme sbeik yu’un stael sk’inalik, ya’alik te bitik ya yuninikbeele, mok yu’un stael stojil ta slok’esel te bit’ik k’ulejibal ayik ta yutillum mok ja’etik. Te stsobil jtejklum yame stak’ yakbe sbeik te yanlum k’inaletik, ja’nax yu’un teme xchap sk’opike ta snail ochel sok slok’esel ta yantik stsobil jtejklumetik ta yich’el ta muk’ jich bit’il ta stsobil jtejklum jich’ bitik u’nintabil sok ma stak’ ya sjel ta stukel te skotael te ajwalil yu’unik ta swenta te yantike; ayme ta tojel ta chukel, te ma kot’ ta pasel te xchapil k’ope, ta xch’ayel ta slekilal yu’un stsobil jtejklum, te unintabilix yu’unike ta swentaiknix. Ta sjoylejal yu’un jo’winik snat’il te banti ts’aklae sba te stsobil jtejklumetik, sok lajuneb yoxwinik snat’il muk’ulnabiletik, mame stak’ ta spisil ora te yantik lum winiketike mame stak’ yich’ik ta tolijkel ta swenta lum sk’inal sok ja’etik.

Te Tsob jtejklum, ja’ jich te bit’il ya sk’an yu’un te yawalul lum sok xjachibal pajalnaxe, yame stak’, te ajwalil yu’un slok’ibal sok yotsesel yawalel lum, yakbel yotsesel te yantik lum winiketik ta swenta ya staik, te banti joyob ayik yawilik yu’el stsobil jtejklum, te slum sk’inalik spisil te binti u’nintabil ma stak’ tijele ya me sk’an ta swenta snail ajwalil yu’unike.

II. Te stsobil xch’unel yotsesik te ya sjokin sbaik jich bit’il ya yal ta lajuneb sjukwinik jtsobmantal sok sbeeibal mantal ayme yich’el ta muk’, yich’el sok skanantael, ja’nax yu’un, te u’nintabil te bayal sk’oplal yu’unike, sok sk’oplalul sok skomelil te ya yal te mantalile.

III. Te snail koltajibal, skomon stuntesel sok maba skomon stuntesel, te ayik ta swenta skoltael te mach’a ya sk’anik koltaele, te st’unel toyol bijilil, te spukel yak’el ilel, te junax koltael ta tsobol at’eliletik, mok yantik lekil at’eliletik, ma stak’ staik yantik u’unintael te ja’nax sk’oplal yu’une, oranaxme sok ja’nax yu’un stukel, le’me ya yak’ sba-a te bit’il yaloj te mantalile.

IV. Te tsobol p’olmaletik yu’un at’eliletik yame stak’ yu’unik te ma’yuk yutsilk’inal ja’naxme te jayeb ya xtuun yu’une ta sts’akatesel te binti ya sk’ane.

Mame stak’ te tsob at’eliletikto yame yich’ik ta sk’abik lumk’inaletik ta swenta at’elil ta lumk’inal, ch’iteselwakax mok te’ak’etik ta bayel sk’inalul ta swentanix-a ja’to jo’eb xcha’winik ta ch’oj te bit’il albil yu’un te sjo’lajunebal jtsal yu’uni mantarilto. Te mantarilto yame yalbey sk’oplal te sk’oplalul yu’un tak’in sok te pek’el yajtalul yu’un yawalel tsobol a’tel, ta swenta yu’un a te lumk’inaletik yu’un tsobol at’elil ma xk’ax-a te bit’il juju jtul ta swenta tutk’inal. Jich bit’ilto spisil u’nintael k’inal yu’u xak’labil ta stulutul, swenta maba lekil k’inaletik, yame stsobo sba yu’un bajk’uel. Ja’nix jich te mantalil yame yalbey sk’oplal te yat’elul yu’un yanlumwiniketik swenta tsobol at’elil.

Ja’ mantalilto yame yalbey sk’oplal yu’un tsakel biilil sok spisil smakel te binti albil yu’un ini mantalilto.

V. Te tsobil tak’inetik te jich albilik, jich bit’il albilik te mantaril yu’unike, yame stak’ yak’beik sjol stak’inik, ta swenta u’nintael lumk’inal ta lum sok ma xtun lumk’inal jich bit’il yalojik te mantaliletike, janax yu’un mame stak’ yu’unintaik mok skanantael bitik ayik yu’unik te smelil ya xtuun yu’unike.

VI. Te Jtsob jtejklumetik sok te yolil Stsobil jtejklum, ja’nix jich te bit’il jtejlumetik ta spisil stsobil jtejklum, ayme yipik stael sok yich’el spisil te bitik u’unintaele swenta yu’un komon stuntesel.

Te mantaliletik yu’un stsobil jtejklum sok yu’un tsob jtejklumetik ta sjoylejalik, yame yalbeik sk’oplal te swenta yu’un komon stuntesel ta smakel te ma yu’unuk komon stuntesele, sok ja’ jich te bit’il ya sk’an te mantaliletik te kanan at’eltuunel yame yalbey sk’oplal te binti ya yalike. Te stojol te ya yich’ ak’el ta swenta binti lok’esbil ta lumk’inal, ja’me ya yich’ t’unel te bit’il stojol albil ta snail u’nintabil k’inaletik mok tsob tak’in, ja’nixme jich inte stojolilto teme albil yu’un te yajwale mok xch’unenix te bit’il albil sk’oplal stojel te patane. Te k’axem stojolil mok te xch’ayjibal pasbil yu’un ma komon stuntesel swenta slektesel mok yantikxanbel ya xk’otik ta spasel te bit’il sk’alel albil yu’un stojol patan, ja’naxme stukel te ya xjil ta ilel yu’un lekil chajpanel sok slajibal lekil chajpanel. Ja’nixme jich ya yich’ ilel bitik biluketik te stojolil ma albiluk yu’un snailmaneletik.

Te spasel at’eliletik ta swenta stsobil jtejklume, ta swenta te bit’il albil yu’un te mantalilto, yame xk’ot ta pasel te bit’il albilbeel yu’un te lekil chajpanele; jaxu ta yutil te beelbeele sok smantal te muk’ chajbanwanejetik, yame yich’ albel sk’oplal ta jun u, te kanan a’tel jtuuneletik yame yalbeyik sk’oplal ta at’elinel, kanan, slajinel ta chonel mok chonel yu’un lum k’inaletik mok ja’etik te albilike sok spisil te bitikxan yu’unike, maxanme ya yich’ lok’esel te binti pasbilix yu’un te jtuuneletik k’alal mato xlok’ ta ch’akelya’wilal.

VII. Yame yich’ ilel te sk’oplalul yu’un yajwalil lumetik sok ch’inlumetik sok yame yich’ koltael ta slum sk’inalik, jich bit’il te banti ya xnainik ja’nix jich ta at’el lum k’inal.

Te mantalil yame skoltay te slum sk’inal bats’il winiketik.

Te mantalil, yich’el ta muk’ sok stulantesel te xkuxinel te lumetik sok ch’in lumetik, yame skolta te banti ya xnainik te winiketike, yame skomebey sk’oplal te bit’il ya yich’ tuuntesel ta lum k’inaletike, te’eltik sok skomon stuntesel ja’etik sok ta spasel at’eletik ta swenta slektesel xkuxinelik te yajwalil lume.

Te mantalil, sok yak’el yot’anil yu’un te lumetike sok ch’in lumetik yu’un yik’el te binti altiklabil sk’oplal te ya xtuun yu’unik ta stuuntesel bitik ya sitinbeele, yame smakbe sk’oplal sbeil te ch’in lumetike yu’un lumk’inal sok ta juju jtul yajwal lum. Ja’nix jich yame yalbey sk’oplal te beelbeel banti te yajwalul lum sok ch’in lumetik ya stak’ xjech skoltay sbaik, sok Stsobil jtejklumetike mok ta yoxebal winiketik sok yak’beyel stuntesel te slum sk’inalike; sok, teme yajwalul lume, yame yak’bey jilel sbe ta swenta slum sk’inal te ja’iknaxe; ja’nixme jich yame yalbey sk’oplalul sok sbeeilbeel jich bit’il ya yalbey sk’oplal tsoble yu’un lum yame yak’bey yip yu’un sk’inal. Teme ay la yak’ ta majanel sk’inal yame yich’ ich’el ta muk’ sbe bit’il albil yu’un te mantalile.

Ta yutil yolil sjoylejal lum, ma’yukme mach’a yajwalul lum ya stak’ ya yich’ikxan jo’eb yu’un jo’winik ta spisil te sk’inal te lume. Ta spisil ora, te mach’a yajwalul lum k’inal ayme ta sk’ab ta jun yajwal lum jich bit’il ya yal ta jo’lajuneb jtsal a’yej.

Te muk’ul tsoble ja’me muk’ul jtuunel ta yolil lum mak ta ch’in lum, ta stsobil sok at’eliletik te bit’il albil yu’un te mantalile. Te jchap lum k’inal ta lum mok jchap lum k’inal ta tejklum, tsabilme ta lek jich bit’il ya yal te mantalile, ja’me j-at’el tuunel ta stojol te lume sok yat’elinel ta spasel te binti ya xchap te muk’ul tsobleje.

Te sujtesel lum k’inal, te’eltik sok ja’etik ta swenta yajwalul yame yich’ pasel jich bit’il ya yal te mantalile;

VIII. Mame ayuk sk’oplalil:

a) Spisil yak’el ta majanel te lum k’inal, ja’etik sok te’eltik te swentainejik te tejklumetike, pijtilnaetik tsobolnaetik mok ch’in lumetik pasbilik yu’un jnitwanej ta tsobwanejil, ajwaliletik yu’un tsob jtejklum, mok yantik ch’in jtuneletik ta sp’ajel jich bit’il ya yal te mantalil yu’un jo’eb xcha’winik yajt’alul junio ta chanbajk’ slajunwinik waklajuneb yoxwinik ja’wilal sok yantikxan mantaliletik sok yantik xch’unelk’op;

b) Spisil te binti ta stojil: spasel mok xchonel k’inal, ja’etik sok te’etikal, pasbil yu’un jts’ibuwanej yalbel sk’oplal snail stojel patan mok yantik jtuuneletik ta tsobol stsobil jtejklum, ja’to ta sbabial sk’alelal diciembre ta chanbajk’ slajunwinik waklajuneb schanwinik, ja’to te k’aal yotike, jich te bit’il pojbile sok te makbil ma stojiluk mantalil yu’un lum k’inal, k’inaletik ta komon pukel mak yantikxan, ja’ smakojik te lumetike, pijtilnaetik, tsobolnaetik mok ch’in lumetik, sok yolil lumetik;

c) Spisil xchajpanel ta animal tojotesel mak xat’el k’inal, sk’asesel ta yan k’abil, yak’el k’abal ajk’uk mak slajinel ta chonel pastiklanbil ta yajt’alul sk’aalel te binti la yal te sbabial jtsal-a’yeje, ta juntiklael, jchap muliletik mok yantikxan jtuuneletik yu’un tsob jtejklumetik mok yu’un stsobil jtejklumetik, teme yu’un ay makbil mok maba stojil makbil te k’inaletike, ja’etik sok te’eltik yu’un lum, k’inaletik yu’un komon pukel, mok yantikxan, ta swentail yolil yajwalul lum k’inal.

Ya xjil ta k’ejel te binti albil ta sbabial, ja’naxme te lum k’inaletik te pukbilik jich bit’il ya yal mantalil ta jo’eb xcha’winik yu’un jukwinkil chanbajk’ slajunwinik waklajuneb yoxwinik ja’wil sok makbil ta sbiil sk’oplal k’axen ta lajuneb ja’wil teme ta sjoylejal ma k’axemuk lajuneb xcha’winik ektareaetik.

IX. Te xat’ tiklael mok spukel te ayuk pasbil ya skuy sba ta yawalul yolil ch’in lum sok teme binti ay ch’ayem mok nitel ot’anil, yame stak’ ya yich’ lok’esel teme jich ya sk’anik te yoxebal xchan xajt’al te yajwalel lum te mach’a ayik ta jun xchan xajt’al ta lum k’inale, xat’obil ta skajalkaj, mok jun xchanxajt’al te yawalul lume teme ayik ta nainel ta yoxchanxajt’al te k’inaletike.

X. (Ya smak’).

XI. (Ya smak’).

XII. (Ya smak’).

XIII. (Ya smak’).

XIV. (Ya smak’).

XV. Ta Stsobil tsob jtejklum makal ya xjil te smakel muk’ulk’inal.

Yame yich’ sbiil ch’in lumk’inal teme ma k’axemuk jo’winik ektareaetik ta juju jtul mok ts’ajel k’inal mok yantikxan lumk’inal te pajaliknaxe.

Ta swenta te pajalil yame yich’ ajtael ta jun ektaria yu’un ajts’abilum sok cheb ta swenta jch’ojnax, sok chaneb teme lom leke sok waxakeb te te’tikile, tojolk’inal mok takink’enaletik.

Yame yich’ k’uxutael, ja’nix jich, bit’il ch’in lum k’inal, te sjoylejal mame ya xjelawa ta lajuneb xwaxakwinik ektareaetik ta stulutul teme te lum k’inaletik ya xtuun ta sts’unel tunim, teme ya yich’ ajts’esele; ta jo’lajunwinik, teme ya xtuun ta sts’unel lobal, wale’, kajpe,eneken, ule, ch’in, bid, xepute’, kina, baniya, kakaw, chij, pejt’uka, mok sit’eak’etik.

Yame yich’ sbiil ch’in lumk’inal yu’un wajkax teme ma xkax ta jujutul janax me te bit’il ya x-tuun yu’une jo’winik xchajbak’al wakax mok pajaluk ta yan tut’il wajkaxetik, jich bitil ya yal te mantalile, jichukme te bit’il jayeb ya x-och ta sk’inalule.

Teme ta swenta at’eletik yu’un tsajel ta ja’, sbej ik’al mok yantik spasbilik yu’un te yajwalil mok yawalul yu’un ch’in lum k’inal te lek’ubenuk te slum k’inalike, janix jich beel bit’il ch’in lum k’inal, ja’nix jich, ta slek’ilal te bit’il tabilixe, te ya xk’axa-a te bit’il albil sk’oplal yu’uni mantalilto.

Ja’nanix jich ta jun ch’in lum k’inal yu’un wajkax ya spasik slekilal ta slum sk’inalik sok jaiknixto ya xtuun awaltsunubil, te sjoylojal tunel ta swenta to mame stak’ ya kax, ja chikanix, te bit’il makbil yu’un te xcha’tsalal sok yox tsalal yu’uni mantalilto ta swenta slektesel bit’il yichujik te sk’inalike;

XVI. (Ya smak’).

XVII. Te muk’ul yawil pas mantal sok te yawil pas mantal ta tsob jtejklumetik, ta sjoylejalil, yak’el mantaliletik ta ya yalbeyik sbeel yu’un xat’iklael sok smajanel te sk’inalik kaxemika-a te bit’il albil yu’un ta xchan xat’al sok sjo’lajunel xat’al yu’un te mantalilto.

Te kaxem k’inal yame stak’ yich xat’el sok yak’el ta k’abal yu’un te yajwale’ tayajtalul jun ja’wil albile. Teme kaxixa-a te yat’alule te me ak’biluk ta k’abale, te xchonele yame yich pasel ta tojol komon. Ta pajalil, yame ichot’a muk te beil yu’une te bit’il albil yu’un te mantalile.

Te mantalil yu’um lume yame tsob te unintabil yu’un meil-tatile altilabil te unintabile te ya yich ak’ele’ ta swenta yipajip te ma stak’ tijel sok ma stak’ ta pojel ma stak’ ta tojel spatanul;

XVIII. Ya yalbe sk’oplal spisil te xchampil k’opetik sok akbil at’el yu’un ajwaliletik ta ya’wilul yu’un 1876, te yich’ojiktel ta spojel balinta k’inal, jaetik sok k’ulejalil yu’un tsobill tsob jtejklum, ta junax winik mok tsobol winik, sok yat’eline te mantalil ajwalil yu’un ta yiktayel te me ya xtulan uts’iwan ta stojol komon stuntesel.

XIX. Ta yipijip yu’un muk’ul mantalilto, te stsobil jtejklum yame yak’bey sk’oplal ta mak’el sok sk’oplal lekil xchapanel yu’un lum k’inal, ta swenta ta skoltayel te bit’il yalo te mantalile’ ta swenta yuninteel lumk’inal, ch’in lum sok ch’in lum k’inal, sok yame skoltay te lek’il (sic DOF 03-02-1983) koltael yu’un bats’il ants winiketik.

Jaik’ yu’un stsobil jtejklumetik spisil te bitik xat’iklabil k’inal ta jun lum sok ch’in lumetik, chikan biluka-a te xjachibalito te me kechatikto mok ya xkot’ik ta xchpel ta cheb mok ta bayal jawilil lum; janix jich bit’il ta yunintael lumk’inal yu’un lum sok ch’in lumetik. Ta swenta into sok, ta spisil, ta lekil xchapanel yu’un lum k’inal, te mantalil yame yalbey sk’oplal ta muk’ul chajpanel sok sjoyobil yat’el, tsobo sbaik muk’ul at’el chajpanwane te albil sk’oplal yu’un te mantal tunele sok sk’asesbil yu’un te muk’ul pas mantal mok, ta xkuxel yot’anto ta sjoyobil at’elil.

Te mantalil yame yalbey sk’oplal ta stojol ta spaselbeel lek’il chajpanel yu’un lum k’inal sok,

XX. Te stsobil jtejklum yame yalbe sk’olplal yu’un slekilal bats’il wineketik, ta swenta yu’un smeentesel at’el sok skoltael bats’il ants winiketik ta slekilal sok yichbel sk’op mok ik’elil yu’un smuk’tesel tsobil tsob jtejklum, sok spukbey sk’oplal te at’eletik yu’un chambalametik sok te’etik ta swenta slekil stuntesel lum k’inal, sok spasel naetik, slajinel biluketik, smajanel tak’inetik, yak’el ilel yu’un snopjibal sok koltaelil bitik nail. Ja’nix jich yame yakbe smantalul yu’un spasel sok xchajpel te smeentesel chambalametik, te smuk’ul snail apasel biluketik sok slokesel, swenta komon tuntesel.

Te slekubtesel xkuxinelik mach’atik lapan ch’ikan kuxinemik ta lum k’inal jich bit’il la yich’tel alel ta yantel párrafo, ja’nix ja’me ya’telinel ajwalil ta estadoetik te ayuk lek swe’el yuch’balik ta oratiknax jich bit’il cholbil li’ta mantalil.

Waxakeb xcha’winik mantal. Ta Stsobil Tsob Jtejklum ta mejiko ma stak’ ta chajpnax yajwal swentain te biluk ay (sic DOF 03-02-1983), sok ma stak’ ta pasel biluka ta chajpnax yajwal, te komel sok te yiktael stojel patan te bit’il albil sok te albil yu’un te mantalil. Ja’ nix ya yich’ swentainel sk’oplal te bitik ma stak’ (sic DOF 03-02-1983) pasel ta sbiil skanantayel te snail te ach’ bijil a’tejibaletik.

Te mantal june yame yak’ ta tojel tulan mulil, ja’ yu’un te j-a’tel jtuneletike, ja’ ay ta yok skabik yilel ta lek spisil teme ay mach’a tul cheb mach’a ya stsob sok ya sk’an smak ta stukel yu’un ya sk’ulejtes sbaj ta p’olmalil te patil ya stoybey stojol; spisil bit’il chaptilaybil mak yantik xan bitik ya spastilay te jk’ule chonbajeltike o yantik jk’ulejetike, te ayxanix ma junuk binti ut’il ya sloloy manbajetik yu’un ya stoybey stojol, te tsaltomabail yame yich’ ich’el swentail te manchuk ja’uk ya xlajik ta uts’inel te manbajetike. Ja’ukmeto mulil me ya xk’ot ta swenta te mach’a ya spas jiche.

Te mantaliletik yame yalbe sk’oplalil te bit’il ya sbisbe stojol te biluketik, te bintik ya stak’ ta chonel swenta yu’un ya xtu’un ta sleel sk’ulejalil o bintik ay yu’unik ta tsobil tsob jteklum mok ta stojol slajinik bintik ay yu’unik, ja’nix jich ta sujel ta spukel te biluketike, biluketik mok sit’ yat’elik ta swenta smakbeyel sbe mok ya yich beentesel te bit’il mayuke, ja’nix jich ta stoyel stojol te biluketike. Te mantalil yame skanantay te mambajeletik sok yame yakbey skoltael ta tsobjibal yu’un ta slekilal snopjibal yu’unik.

Te bin ya ya’telin stukel te a’tel tuunel ta Mejikoe, mame smakeluk a’telil ta alel jich biti’il: sbeibal k’op a’yejetik ta jun, radioetik ta ik’, ja’nix jich bit’il yantik k’ulejaletik, bitik ya xtil, kuchibal ta trenetik sok bin yan a’telil ya stak’ ya spas te j-a’tel jtuneletik te bit’il ts’ibabil ta swakebal sok ta sjukebal ta jukeb xcha’winik yu’un Muk’ul mantal jun ta spamal Mejiko, ja’ yu’un te a’teliletike ja’me ya yich’ ta muk binti ya xlok’ ta nopel yu’unik ta Smuk’ul nail Stsobojibal A’tel tuuneletik ta Mejiko. Ja’nix jich binti tsakal k’op ja’ te vía satélite sok te renetik ja’me tulan sk’oplal ta swenta slekubtesel kuxinel jujusep lumetik bit’il ya yal ta jo’eb xcha’winik ta Muk’ul mantal jun; te A’tel Tuunel k’alal ya x-och ya’telin ta spasele yu’un me ya slekubtesbe xkuxlejal sok te slekil utsubtesel o’tanil ta spamal lumetik sok yame yak’ ta na’el te ya xju’ ya yich’ tuuntesel bitik ta chajp spukojibal ya’yojibal banti nitil tsakal ya xlok’ ta a’yel jich bit’il ay yal mantal jun.

Te stsobil jtejklum yame sk’an yich’ ta muk’ te tsobojibalil lekubtesel sok te snail tsobojibalil bijil a’telil te ya xtu’un swenta yu’un ya yich’ beentesel sk’oplali te chajp ta kaj a’tel ta stojol sok tsabil a’telil te bantí, ja jich te bit’il ya yal te mantaliletik, ta stukel jich ya yal, mok sok xat’tsobol winik sok ma komon stuntesel.

Te ajwalile, ayme smuk’ul nail banti ya yak’ ta ich’el ta wenta tak’in te ja’me ya yil bit’il ya spas ya’tel. Ja’me tulan sk’oplal ya ya’telin te joyobok wala sutul ta tuuntesel te tak’ine sok yilel skanantayel ta slekubtesel xkuxinel ta spamal Mejikoe. Mame ayuk yan tuunel mach’a ya spasot ta mantal yu’un ya yak’ ta betanel tak’ine. Te ajwalil yu’une ja’me ayta swenta skanantayel sok ya xtuun ta Smuk’ubtesel kuxlejalil sok ja’me ya spas bit’il chapil sk’oplal ta mantal jun, stsobel skanantayel sok spukel ta lek, jich bit’il ya yal ta sjukcholal jukeb xcha’winik mantal yu’un te Muk’ul mantal jun, mame ayuk tey tsakal stukel te stak’inal stojel jpatane.

Mame stak’ ta ak’el beil ta tukelil yu’un muk’ul at’el jich bit’il te yat’el ya spas te stsobil jtejklume, ta swenta yolil snail tak’in te banti ya stak’ jamtiklael te snail tak’in sok slok’esel sjunal tak’inetik. Te yolil snailtak’in, jich bit’il ya yal te mantaliletike sok bit’il ya stak’ ya x-och te j-a’tel tuuneletike te yich’oj yu’une, yame smakbeey sk’oplal te jolonel, jich bit’il ya x-och ta olil sok yantikxan at’elitik, yak’el ta ot’anil te yame xkoltawan te at’el tuunel ta stojteselbeel sok yak’elbeel ta ilel. Te spaselbeel yat’elil yu’un yawiltak’in ayme ta swenta winiketik ya yich’ik ak’el yu’un te mantal ajwalil ta stsobil jtejklum sok k’asesbil yu’un snail pas mantal mok joyob at’el, ja’nanix jich; yame spas yat’el ay sk’alelal sjalalil sok kajalka te ya yalbe sk’oplal te spasel at’el; ja’nax me ya stak’ ta tijel te me ay beluk bayal spasoje sok ma me stak’ sta yan at’elil mok tikunel, ja’naxme te ya spasik ta yilel yu’un te yawil tak’in sok te ma tojtiklabiluk yu’un at’el nopteswane, Toyol bijil taliletik mok yu’un koltael (sic DOF 20-08-1993). Te antsetik winik te yat’elik yu’un spaselbeel yolil snail stak’in, yame stak’ yich ilel ta lekil chapanel yu’un tsowanejil jich bit’il ya yal tsob matal lajuneb swakwinik ja’ ini muk’ul mantalilto.

Te muk’ul ajwalil ta Mejikoe, ayme yok sk’ab te ja’ ya swentain ta yilel bit’il ya xbeen sok ta xchajpanel ya’telul ja’ sbiil, Yaj-a’telinel ta spamal slumal Mejiko ta swenta bitik ya sk’an sok Yaj-a’elinel yilel swentainel Yipal stulanil xojob, jich bit’il ya yal mantalil jun.

Mame yu’unuk chapnax yajwal te bit’il ya stsob sbaik te a’teletik te ya xchap sbaik swenta skanantaik te bitik snopojik spasel ta stukelik sok te tsobol ts’unbalil junax yatelik ta swenta, yu’un skolta sbaik ta biluk snopik spasik ta stukelik sok ta yu’un spisil pam lum, sok te tojik ta xchonel te ch’iwich ta yantik lum te biluk te ya staik te ta slum sk’inalik ta spamal mejiko sok te biluk ya stak’ tael te ta snail bijil atajibaletike te ja’ ya yak’ik te k’ulejal ta cha ox pam lum te banti ya yich tael sok te manchuk ja’ te bitik tulan sk’oplal swenta lajinel, ya me sk’an te joyob te mach’atik ya stsob sbaik ya yak’ sbaik ta kanantayel sok wentainel ta stojol te muk’ul ta spamal slum sk’inal mejiko sok te muk’ul a’tel tunel yu’un estadoetik, sok sk’anel yayejik te chap k’op ayejetik ta skajal kaj te a’tel tuneletik ta mejiko. Te chap k’op ayejetik ja’ iknixan stukelik sok ya sk’an sjok’obeik te muk’ul a’tel tunesel ta spamal slum sk’inal mejiko yu’un stup’el te mantalil chapal k’alal jich ya sujawan te biluk ya xtun yu’un ta spisil lum, te bitik ak’bil spasik ta swenta xchapel sbaik ta stsobel sbaik ta a’tel mach’auka.

Sok mame xkuyot jchapnax yajwal ta swenta xcha’pasel sts’ibuel sok sk’ajintael yu’un slok’esel te ya’tele sok ta yaybelbel yutsil te ya’tejibike, te ya yich’ik ak’el te mach’a ya snopik sok te mach’atik ya slekubtesik te a’telile.

Te tsobjtejklum, ya me stsakbe sk’oplal te bit’il albil yu’un mantaril, ya me tsak’ ta pasel ta swenta stojol komonil, yak’bel sk’asesibal yu’un komon tuntesel mak ta slok’esel bitik, stuntesel sok ya’ybel yutsilal te bitik u’ninbil yu’un tsobiltsobjtejklum, ja’naxme te yantik te bit’il albil yu’un te mantarile. Te mantariletike yame yalbe sk’oplal sok sk’oplalil ta swenta xch’unel ta spasel te a’teliletik sok stuntesel te bitik u’nintalabile, sok yame smakbe sk’oplal te mach’atik te maba te ay yo’tan-ae ta komon stuntesel.

Te sujel ta swenta abatinel yame yak’ sba-a te bit’il albil yu’un te muk’ul mantalil sok janaxme ya stak’ yich’bel ta pasel ta stojol mantalil.

Ya stak’ ak’el ta koltael ta xjachibal a’teliletik, teme spisilik, yu’un yu’un junche’oxenax k’aal sok te ma xyuts’in te stak’in te tsobil tsob jtejklum. Te tsob jtejklum te binti ya spasta sok yame stsaj te ya’telulto.

Te muk’ul ajwalile ay me yok sk’ab ta a’tel te ja’ sbiil Comisión Federal de Competencial Económica, te ja’me swentaine sbaj ta stukel bit’il ya xchajp ta pasel ya’tel sok binti a’tijibaletik ya stuuntes, te ya’tele ja’me ya yil bit’il lek ya yich’ pasel te tsaltomba ta leel te tak’ine, ja’nix bit’il yilel, sojk’oyel y smakbeyel sbej te ay mach’a stukel ya sk’an swentain yu’un ya sk’uletes sbaj , ja’nix jich bitik yantik chopol ta pasel sok ya yil bit’il ya’teul te swenta p’olmajele, ja’ jich bit’il albil ta yantik mantalil jun sok yantik mantaliletik. Te Comisione, ja’me ak’bil yip yu’el yu’un me lek ya spas ya’tel te ja’me ta skananteyel sok yilel, sjintilayel spisil bitik binti ma lek ta pasel sok yilel te pajaluk me ya’aybeyik sok spukbeyel te yip yok sk’abik ta kanar te ja’teletike yu’un me ma’yuk tsaltomba tulchebnax mach’a ya ya’aybey yutsil.

Te Instituto Federal de Telecomunicaciones sbiile, ja’ jun snail a’telil swentaine sbaj ta stukel bit’il ya xchajp ta pasel ya’tel sok binti a’tijibaletik ya stuuntes, yu’un me lek ya spas ya’tel ta swenta yilel sok skanantayel te lekuk ya spas ya’tel banti ya yich’ pukel k’op a’yejetik ta rarioe sok ta sjipubil k’op a’yeje, jich bit’il albil sk’oplal li’ ta Muk’ul mantal jun sok yantik mantalil, ja’me ay ta swenta xchajpanel, spukel, yilel, spikel sok stuutesel bitik tsakal yip ta spukojibal k’op a’yej ta toyole ja’ sbil (espacio radioeléctrico), ja’nix jich yak’el ta tuuntesel te spukel k’op a’yejetik ta rarioe sok te sjipel k’op a’yej ta namal, ja’ jich ya xk’ot ta pasel bitik pasbil sok bitik chajpanbil yu’un tuuneletik. Ja’me ya sk’an ya yich’ pasel ya’telul bin albil ta swakebal sok ta sjukebal ta Muk’ul mantal jun.

Te Instituto Federal de Telecomunicaciones, ja’me muk’ul a’tel tuunel yu’un yilel te tsaltomba tak’in te ya x-ochtel te banti ya yich’ pukel k’op a’yejetik ta rario sok ta sjipubil k’op a’yej ja’me ay ta swenta spasel bit’il albil sk’oplal ta mantal jun sok ta yantik mantaletik, te Comisión Federal de Competencia Economica, yame yil ta pajal te mach’atik ay ta swentaik a’tel sok yame stup’bey ya’telul teme ay mach’a ya stsalawan ta sk’ulejal ta stukel yu’un me jich pajaluk ay te tsaltomabile, ja’me ya yal banti k’alal ay xtixib ta pasel ta pasel te ay mach’a cha’ox chajp smaktilayeik ta tuuntesel te a’tibaletik te banti ya xlok’ ta pukel te k’op a’yejetike, ja’nix jich bit’il ay ya’yejal ta mantal ta swenta ya yich’ chonel te bit’il ya xk’ot ta makel lek te bin sjamalil te k’inale, yame sk’an ja’ ya yich’ tulantesel sk’oplal bin albil ta swakebal sok ta sjukebal ta Muk’ul mantal june.

Ja’ ay ta yok sk’ab Instituto ta yak’el sok smakel, ja’ jich bit’il yak’el ta k’abal mak sjelel te bit’il chapil ya’telinel ta tak’in, mach’a ja’ yu’un mak swentainoj sok te spikel stijel te jmal yomol tsobolik ta ya’telinel te spukel k’op a’yej ta rarioe sok sjipel k’op a’yej ta namale. Te Institutoe yame yalbe ya’i te Secretario te yich’oj ta wenta te k’alal mato slok’esbeyoj te sk’oplal ya’yejale, ta swenta bit’il ya xju’ ya yal ya’yej te bin stulanil spasel. Te yak’el ta k’abal ya’telinele, yame xju’ ya yich’ chonel, te komon yu’nintayele, ta stukel yajwal mak swoloj stsoboj sbaik ja’nix jich tey tsakalik-ek te mach’atik yomol tsobol nakajtik sok slumal bats’il winik antsetike, jich te stukelike yame xch’uunik bt’il ay sk’op ya’yejal ya’telik te ya xlaj tunuke, ja’ jich’ te bit’il chiknajtesbil sk’oplal ta xchebal, yoxebal, swakebal sok ta sjukebal ta muk’ul mantal jun. Te Institutoe ja’me ya xchapbey sk’oplal bin yipal ya xlok’ stojol bitik ya yich’ ak’el ta a’telinel, ja’nix te stojol bitik nitil tsakaltik ta ya’telinele, ja’nax yu’un nailme ya sk’an ya yal sk’op teme ya xk’ot ta yo’tan te yajtuunel jtsob patan tak’in. Jich bit’il ya sk’an yich’ ak’bel ya’yejale mame yu’unuk ya xmakwan sok yame sk’an te ma xk’ax ta lajuneb xcha’winik k’ajk’al ya yich’ alel, teme k’ax bit’il albil sk’ak’alel teme ma’yuk ya xchiknaj ya’yejale, te Instituto yame sjok’ob bael ya’yejal ta spasel bael.

Te yak’el ta k’abal ya’telinel te sjipujibal k’op a’yej ta toyol, te tsaltombae yame yich’ chiknajtesel ta komon sok te bayeluk yajwal ya xk’ote, ayuk ya yich’ ilel te ma tuluk nax mach’a ya x-och ta sk’ab, melel yu’un me slok’es komon tuunel, ja’ yu’un pek’el me ya stojbey spatanil te mach’a ya yich’e; mame ja’uknax tak’in ya schiknajtes yu’un ya stuuntes te mach’a ya yich’ ak’bel ta sk’ab ya’telinele. Te yak’el ta k’abale yu’un me ya xtuun ta komon sok ta jujchap jnaklejetik, pajaluk me ya yich’ tael te tak’ine, jich bit’il ay ya’yejal ta mantalil jun sok ilbiluk lek ya xk’ot ta pasel. Te Instituto Federal yu’un te Telecomunicaciones, yame stsak ta jun jayeb ak’bil ta k’abal ya’telinel. Te mantalil june yame xchapbey sk’oplal ta yak’el ta tojel smulilal teme ay ya yich’ alel te ya xju’ ya yich’ k’anel sujtel k’alal ak’bilix ta k’abal ya’telinele sok yantikxan, ja’me tulan sk’oplal te ya yich’ na’el stojol bit’il u’uninbile. Te sk’anel sujtel k’alal ak’bilix ta k’abal ta ya’telinele, te Institutoe yame yak’bey sna’ sotojol te J-a’tel Jtuunel ta spamal slumal Mejiko yu’un pajaluk ya yich’ stuuntesel teme ay jich ya xk’ota ta pasele, ja’me yip yu’el te ayuk jich beel ta pasele.

Te Instituto Federal de Telecomunicaciones, yame stulantesbey sk’oplal bit’il te J-a’tel Jtunel ta spamal slumal Mejikoe ayuk ta yok sk’ab bin yipal ya’telinel te spukojibal k’op a’yejetik te ya xtuun ta swenta spasel ya’tele.

Te Comisión Federal de Competencial Economica sok te Instituto yu’un te Telecomunicaciones, ta jujun ya snop ya xchap stukelik te bin ya spasike sok bit’il ya x-a’tejike, ich’bil lek swentail stojil ya x-a’tejik jich ta stukelme ya spas te ya’telike, sok ja’me ya yich’ik bael ta muk’ te bit’il ya’yejal ini:

I. Yich’oj sba ta muk’ stukelik ta yak’el sk’op ya’yejal te bin ya chapanike;

II. Yich’oj sba ta muk’ stukelik ta slajesel stak’inik. Te stsoblej Jtek’alejtik ta j-a’tele yame stulantesbe sk’oplal te ayuk lek stak’inik yu’un bit’il ya spas lek yu’unik te bin ja’ ay ta swentaik spasele;

III. Ya yak’beik sjunil xchapenal ya’tel stukelik, ya xchiknaj teme la yich’ik ilel te bayel macch’a ya xk’ot ta yo’tane;

IV. Ya xju’ ya slok’esbeik xchapenal yilel ya’yel te bin ay yu’unike ja’ ta swenta te bit’il ya xk’ot ta pasel te ya’telik ta yilel swentainel te bin ja’ ay ta yok sk’abike

V. Te mantal junetuike ya stulantesbeik sk’oplal, ta stojol jujun snail ya’telinel, te ch’akaluk ya x-a’tejik te J-a’teleltik macha’tik ya sna’ik bit’il ta st’enel leel a’yej sok te macha’tik ya slok’esbeik sk’oplal te k’alal ya yaich’ix cholbel lek ya’yejal te k’alal ya yich’ chapanele;

VI. Te snail ya’telinel yu’un J-a‘tel Jtunele yame sk’an ya k’ot ta pasel yu’un te tulan sk’oplal chajal machaluk ta ilel sok na’biluk aybiluk te k’op a’yeje. Ya xchap sk’opik ta komon sok ta xchapenal te k’ope ja’ jich ta komon te bin ya yalik ta spisilike; te k’alal ya stsobs baik, ya xchapik sok ya slok’esbeik te xchapenela ta komon sitilal ya spasik ja’nax ya xju’ ta muken pasel te banti yalojbe sk’oplal te mantal june;

VII. Te bitik ta komon ay smantalil, bin ya xk’ot ma xk’ot ta pasel yu’un te Comisión Federal de Competencia Ecónomica sok te snail Instituto Federal yu’un te Telecomunicaciones ya stak’ sutesbel ya’yejal te bin xchapojike k’alal ya yich’ k’anel kikanel ta xch’ameltsanel ja’nx yu’un ma’yukme te komele. Ja’nax ya xju’ te batik te Comisión Federal de Competencia Ecónomica ya yak’ ta tojel multa mak xchonel slok’esel ta k’abal te bitik aye, bitik ja’ komon u’nintabil mak ja’ te binax yipale, ja’ jich yu’un ja’ to jich ya xk’ot ta pasel teme chapaj te bin la yich’ ka’nel kikanele, jich yu’un teme ay jich ya xk’ota pasele K’alal ja’ ta swentail te bin xchapanbeyojix sk’oplal te snail ya’telinele teme ja’ tey lok’emtal te bit’il ay te xchapanele ja’nax ya xju’ ya yich’ k’anel te batik ya slajes mak te bitik ya uts’inwan k’alal teme chapaje mak ja’a te ka’lal jachtal ya’yejale; te smantaliltake ta komon tuntesbil ta yorail te k’alal xk’ot te chapanele ja’naxme ya xju’ ya yich’ jachesbel sk’oplal te ta ska’nel kikanel ta chapanel ja’ stsakojik ta muk’ te bin lok’emix sk’oplale. Te sk’anel kikanel ta chapanele ja’me ay ta swentaik te ya stsobeyik lek ya’yejal te jwesetike sok te snail chapanojibale macha’tik snopojbeik lek sk’oplale ja’ jich te bit’il ya yal te ta swaklajunebal yo’winik mantale yu’un te Muk’ul mantal june. Mame ba ya yich’ tsakel te bitik a’yej mak smantal junil te bit’il ta yitilnax ya xchapan sbae;

VIII. Te jyomawaletik ta snail a’tele ta jujun ja’wil ya yak’ik ta a’yel bin yilel xchapoj ya’telik sok ta ox-oxeb u ya yalik te bin ya spaseik ta stojol te J-a’tel jtunel Jmantalteswanej Jtek’lejetik, ya yal ya’yejik ta Stsoblej Jtek’lejetik ta j-a’tel yu’un j-a’tel jtunel sok Stsoblej Jtek’lejetik ja’ jich bit’il ya yal ta yoxlajunebal yo’winik mantal yu’un te Muk’ul mantal june. Te J-a’tel Jtunel ta spamal slumal mejikoe yame xju’ ya ska’n ta snail Stsobojibal Jtek’lejetik yu’un bit’il ya yak’ik ta na’el te bitik la spas ta ya’telik te Jyomawaleyik ta snail te ya’telinele;

IX. Te mantal junetike yame sjachesbeik sk’oplal swenta snail ya’telinel te ayuk jamal chajaluk ta sitilal te bin ya spas te jtuneletike ja’ tulan sk’oplal te j-a’tel jtunel iblil jambil chajambil te bitik sjuniltake;

X. Te bin yipal ya yich’ik tojel te tek’anbil j-a’teletike ja’me ya stsak ta swenta te bin albil sk’oplal ta sjukebal sjukwinik mantal yu’un te ini Muk’ul mantal jun;

XI. Te tek’anbil J-a’teletike yame xju’ ya yich’ik lok’esel ta ya’telik yu’un ta xcha’kajal te ta yoxkajal Jtek’lejetik ayik ta spamal slumal Mejiko, ta skaj yu’un te ma jichuk bat ta pasel te ya’telike, ja’ te bin ya yal te mantal june, sok

XII. Te jujchajp snail a’tel yu’unike, ay me wolwanej te ja’me najkanbil k’axem ta olil te jay tulik te a’teletik banti Smuk’ul Tsobajibal A’tel Jtuuneletike (Cámara de Diputados) jich bit’il ya yal te mantal june.

Te jujchajp wolwanej yu’un ajwalile, ja’nix jich bit’il Comisión Federal de Competencia Económica sok te Instituto Federal de Telecomunicaciones, ayme juktulik tejk’anbil a’teletik, ayme jolol yu’unik te stsajbil yu’un muk’ul ajwalil te ja’me ya yak’beyik ya’tel te tuunel ta smuk’ul nail tsobojibale.

Te muk’ul wolwanej ta jujchajp nail a’telile, najkanbilme ta Smuk’ul Nail Stsobojibal yu’un A’tel Tuuneletik, ja’me ya yak’ sk’opik k’axem ta olil te jay tulike, cha’kaj ta yoxkajal ya a’tejik ta chaneb ja’wil, ya xju’ ya yich’ik cha’tejk’anel teme jich ak’ot ta nopel yu’unike. K’alal ya yich’ik tsael me winik ants, ja’me ya xk’ot ta smuk’ul wolmawaj ja’xanix te bin sjalalil ya sk’an ya xlaj te tek’anbil ya’tele.

Te tek’anbil j-a’teletike yame ska’n te ja’ik te macha’tik te bit’il albil sk’oplal ini:

I. Jnaklumetik te p’ekajemik ta slum sk’inal Mejiko sok te ya xju’ yu’un ta stunesel spisil te yich’el ta muk’ xch’iel sk’opojel sok stek’anel J-a’tel jtunel;

II. K’axem ta jo’lajuneb xcha’winik ya’wilal;

III. Ilbil n’abil te yich’ojbe lek stojil swentail kuxlejale sok ma’yuk banti yalel moel ta sleel smul sok ak’bil stoj ta chukel k’axem ta jun ja’wil;

IV. Ay lek sjunil sp’ijubtesubil bin junil snopoj xchanoj;

V. Ayuk a’tejem, teme jtebnax a’tejeme ja’ oxeb ja’wil, banti tulan la yak’ ta ilel te bin ya sna’ spasel te bin snopojbe sjunile, teme ta ya’tel j-a’tel jtunel mak ta nopteswanej tulan nitil tsakal sk’oplal sok te ya’telinel tak’in k’ulejalil, spukel k’op a’yej ta radio mak sjipel k’op a’yej ta namal, ja’ te bin junukil ya stsak sbael;

VI. Yak’el ta ilel, jich’ te bit’il te la yich’ix alel sk’oplale, te ya sna’ bin yilel stulanil ya’telinel te bin ja’ a’tel ya ych’ teka’nel ta spasele.

VII. Ja’me teme ma’yuk bay k’axem ta Secretario yu’un Estado, Fiscal General sok muk’ul ajwalil mak ajwalil slumal Mejiko, Jtek’lej ta spamal slumal Mejiko mak ta jsep lume mak Ja-‘tel J-a’tunel ta Muk’ul lum Mejiko, k’alal bit’il ya yich’ najkanel yu’un ya’tele.

VIII. Te Comisión Federal de Competencia Económica yame sk’an ma’yuk yoxebal ja’wil a’tejem a sok ma’yuk sbako chajpuk a’tel ta snail a’teletik, ja’me wokol teme ay banti kechel stojol smule sok ma’yuk bay a’tejem ta Instituto Federal de Telecomunicaciones, yoxebaltel ja’wil, yame sk’an ma’yuk bay a’tejem sok ma’yuk ta muk’uljyomawane ta snail a’teletik mak ta yantik, ja’ into ja’me jich ya xchajp te Institutoe.

Te tejk’anbil a’teletike mame stak’ smakik yan a’tel mak yantik biluk ta pasel, ja’naxme ya stak’ teme ta skaj tuunel yu’un nopteswaneje, mame xju’ xchajpanik yan a’yejetik teme snopjibal yu’un stukelik mak ay yan binti ya sk’an spasik, ja’me ya xch’uun bin albil sk’oplal ta mantalil jun sok yame yich’ ilbel smulik jich bit’il albil sk’oplal ta Xchanebal Ya’yejal ta Muk’ul mantal jun sok ya yich’ tulan chajpanel ta yantik muk’ul chajpawanejetik te la xk’axumtay ya’tel jich bit’il ya yal ta muk’ul mantalil. Te mantalil june ja’me ya yilik bit’il ya x-a’tejik sok yantik a’teletik ta swenta te sleel tak’ine.

Te tejk’anbil tuunele, yame xjalaj baluneb ja’wil ta ya’tel, teme ts’akaj yu’une mame stak’ xcha’ och ta yan belta. Yan teme jochol jilel te ya’tele, yame xcha’ yich’ leel yan sjelol jich bit’il chapel sk’oplal ta artikulo, yu’un me jich ja’ ya slajin lok’el te kejchel a’telilel.

Te macha’tik ya sk’an x-och a’tele yame yak’ik ta ilel sok ayukme yu’unik te bin ya yich’ k’anel ta swenta sp’ijilik ta stojol Jchap Jtsawanejetik ilwanejetik, ja’ jich bit’il mach’a ayik ta muk’ul a’teletik yu’un Banco de México, Instituto Nacional para la Evaluación de la Educación sok te Instituto Nacional de Estadística y Geografia. Ja’ yu’un ts’into te mach’a ya yich’ ya’tel yu’un ta stsael te a’teletike, yame stsobawan ta sleel yan yajwal te banti jochol jilem te a’tele, ja’me ya xjil te macha’ bayel ya sta stejk’anel te ja’ wolwanej ya xjil ja’yeb ja’wil ch’akbil sk’oplale.

Te muk’ul wolwaneje yame spukbey sk’oplal ta sleel banti jochol ya xjil te a’tele. Yame sk’an te ts’akaluk ay yu’un bin ya yich’ k’anbey jich bit’il albil sk’oplal ta artikulo, teme k’ot ta ch’uunel yu’une yame yich’ ilel sp’ijil yo’tan yu’un ta spasel te a’tele, ya yich’ ak’el ta a’yel sok komon ilbil ya xjil ta spasel te a’tele.

Ta spasel yak’el ta ilel te sp’ijil yo’tane, te mach’a yich’o ya’tel yu’une yame stsakbey sk’op ya’yejul te niwaktik smuk’ul snail p’ijililetik sok yame spas ta lek te ya’tele.

Te muk’ul wolwaneje, te jujchajp jochol a’tele, yame stikon bael ta stojol muk’ul ajwalil oxtul sbiilik te maba k’axemuk ta jo’tul, te mach’a toyol la yak’ik ta ilel te sp’ijil sjol yo’tanike, teme maba ts’akaj te jaytul albile yananix xlok’ yan sjunil ta ik’el mach’a ya sk’an. Te muk’ul ajwalile ja’me ya stsaj mach’a ya yikitay sok yame xbajt yak’ sbaj ta smuk’ul nail tsoblej yu’un muk’ul tuuneletik.

Te mach’a ya yich’ ak’beyel ya’tele, teme bayel mach’a jich yo’tanik te m’uk’ul tuuneletike, ja’naxme lajuneb xcha’winik k’ajk’al ya yich’ ak’el ta na’el mach’a k’an jiluke. Teme ay jich ma xk’ot ta yo’tanik te Jtek’lejetik te macha’ tikonbil bael sbile yu’un te Jtunel j-a’tele, te muk’ul J-a’tel Jtunel ta spamal slumal Mejikoe yame cha’tikon bael yan bilil ja’ jich bit’il albil sk’oplal ta sbajkajal ta jxat’ mantalil jich te bin yilel ya yich’ pasele, teme mananix ya yich’ tsakele teme yu’un yan te banti albil sk’oplal yu’un te Jchap Jtsawanejetike, ja’me ya yich’ix tejk’anel yu’un a’tel tunel.

Spisil binti ya yich’ pasel ta swenta stsael sok snajkanel mach’a wolwanejetik mame stak’ ta tenel.

Baluneb xcha’winik mantal. Teme ay ochtel tenel ta lum k’inal, jinel lekil utsilal, yantik muk’ul uts’inel ta stojol krisanuetike, te Muk’ul Ajwalil ta Mejikoe sok teme ay maba stsoboj sbaik te Muk’ul Jtuuneletik ta Snail Muk’ul Tsobleje, te Muk’ul Ajwalile, yame slok’esbey sk’oplal te ay muk’ul uts’inel ta spamal slum sk’inal Mejiko sok yato me smakbey skoplal te ich’el ta muk’e, yu’un me ya jkoltay bajtik; jich te muk’ul ajwalile ja’me yal jayeb k’aal ya xjalaj uts’inel sok ma’yuk me mach’a ya smakbey sk’oplal koltayel. Jich te Muk’ul jtuuneletik ta banti Snail Tsobleje, ja’me ya ya’bey ya sotojol muk’ul ajwalil te ja’me ya yak’ sbaj koltaywane ta uts’inel sok yame stak’ spas mantal yu’un ak’a stsob ta oranax yantik jtuuneletik.

Teme k’ot ta chajpanel smantalule, mame stak’ ta makel sk’oplal ta ich’el ta muk’ te krisanuetike, yame yich’ ich’el ta wenta te lekil utsilale, manchuk ayuk labanel sok p’ajel, jich bit’il albil ta mantalil jun, yame yich’ ta wenta skuxlejal kotol bak’etalil, ya yil, ya ya’ay, ta sna’el lum k’inal banti p’ekajelil lumalil; yich’el ta muk’ alaletik, yich’el ta muk’ stsael stek’anel j-a’tel jtunel, kolel xchapbenal jol o’tanil, ta sjulesel ch’ulelal sna’el k’inal sok ya yich’ ta muk’ ch’unel stoyel jchapuk sk’op kajwaltik; stulan k’oplal ta smelelil sok xtal xbajt spasel; smakel skomel te muk’ul tsakel ch’ayel sok yilbanijel kotol bak’etalil, ja’nix jich mame stak’ makel te ich’el ta muk’ ta swenta smeltsajnel, xchapanel te yuk skanantayel bit’il ay te yich’el ta muk’e.

Jich te bit’il ay sbik’tajesel mak smakel ich’el ta muk’e sok kanantayel wentainel ta jujutule yame sk’an lek chapil sok ayuk lek wentainel stojil te ya’yejal ja’ jich bit’il albil sk’oplal li’ yu’un ta Muk’ul mantal jun sok ja’nixme jich stulanil bit’il stulan te k’op jajchem te ya yich’ chajpanel, yame sk’an ich’el ta wenta spisil yo’otik ayuk ta smelelil, lekuknax sbaj, a’aybiluk, chiknajtesbilik, tujkibiluk ta alel sk’oplal sok manchuk ayuk ilbanijel.

K’alal teme laj yorail sbik’tajesel smakel te stuuntesel ich’el ta muk’e sok ilel a’yel wentainel ta jujutule, lek teme ju’ ta pasel te bin sjallil chapil sk’opalel mak yu’un ja’ la yak’ mantal, ya slok’es mantal te Stsobojibal Jtek’lejetike; spisilme jaychap mantal sok sk’oplal ta xch’uunel spasel k’ot ta pasele mame ayukix stunanil yip ya xlaj jiluk. Te J-a’tel Jtunele, ma stak’ ya yalbe sk’oplal mantal ya slok’es ta stsobojibal te Jtek’lejetik te banti ya yal te laj sk’oplale yu’un te bit’il ay sbik’tajtesel smakel te ich’el ta muk’e.

Te mantaletik te la slok’eslan te a’tel tuunele k’alal la yich’ bik’tajtesel makel stuunesel, yame yich’ ilel ta oranax yu’un te Snail Muk’ul Jchapanwanej Jtojobteswanej yu’un te lumetike, ayuk ya yal ya’ayej tsakoj sbaj sok mantal june.

Xcha’kumul a’yej

Ja’ ta swenta te macha’tik nakajtik ta slum sk’inal te Mejikoe

Lajuneb xcha’winik mantal. Te nainel ta stsobil jtejklum yame staik ta bejk’ajel mok ta yich’el sjunil.

A) Swinklel tsobiltsobteklum te mach’aik bejk’ajemik lea:

I. Te mach’atik ya xbejk’ajik ta sjoylejal sk’inal Stsobil jtejklum, ja’ chikan te banti talem slumal sme’stat.

II. Te mach’atik xbejk’a ta yan lum k’inal, alnich’anetik yu’un meiltatiletik te ay sjunalik yu’un nainel ta sjoyobal sk’inal tsobil tsob jteklum, yu’un tatil bejk’ajem ta sjoylejal ta stsobil jtejklum, mok yu’un me’il bejk’ajem ta sk’inal stsobil jtejklum;

III. Te mach’atik xbejk’ajik ta yan lum k’inal, alnich’aniletik ta yu’un me’il tatiletik stsobil jtejklum te ay sjunalik, yu’un tatil ta stsobil jtejklum te ay sjunil, mok yu’un me’il stsobil jtejklum te ay sjunil, sok

IV. Te mach’tik ya sbejk’ajik ta nux kuchjibal tak’in mok xulem tak’in, me’ta yu’un miltomba mok sk’asesel bolmalil.

B) Yu’un stsobil jtejklum yu’un ay sjunalik:

I. Te swinklel yan lum k’inal ya staik sjunik ta snail yak’jibal sjunil.

II. Te antsetik mok winiketik yan lum k’inal te ya xnubinik sok winik mok sok ants swinklel stsobil jtejklum, lea yuk yu’un mok xchiknantesik snaik ta yot’il sjoylejal stsobil jtejklum sok ya xchunik te bit’ik ya xk’anot yu’un te mantalil.

Bulucheb xcha’winik mantal. Ja’me ay sujelal ta xch’uunel yajwalel slum sk’inal Méjikoe:

I. Yak’bel snopel jun yal xnich’anik ta snail nopjunetik te swentaine ajwalil mak yantik snail te ma ja’uk sweintaineje, ta sjajchibal, sbajkajal, xcha’kajal mak ta yantik niwaktik nopjunetik sok p’ijilil ta soltaroil, jich bit’il albil ta mantalil jun.

II. Koelal ta sk’alelal sok yorail te bit’il albil yu’un te at’el túnel ta tejklum, ta yich’el ya’yejul sok tujk’awane swenta yu’un jich wik’em sitik ta snopel sbeik yu’un joch’winik snopel stijel tujk’etik sok snael te sbijil tujk’awane.

III. Xchajpanel sba sok yak’el sba ta Skananteel ta Stsobil jtejklum, ja’jich te bit’il ya yal te mantalil yu’une, swenta lek chajpal sok skoltael te koljibal, te sjoylejal, te st’ubilal, te sbeibaletik, mok túnel yu’un koljibal, jich bit’il uts’ilal sok te skojanel ta yot’il; sok.

IV. Yak’el tak’in komon stuntesel, ja’nix te bit’il ta stsobil jtejklum, jich bit’il ta yolil Stsobil jtejklum sok Tsob jtejklum te banti ayik ta nainel, ta pajalmnax ya yich tael sok komonax jich bit’il ya yal te mantalile.

Lajcheb xcha’winik mantal. Te mantal yame stojtes te nopesel yu’un beibal te ak’bil yu’un te swinklel stsobil jtejklum ta yan lum k’inaletik sok xchiknantesel tojtesibal swenta smakobil k’opetik yu’un chab stsobil jtejklum.

Te snopel te yat’el sok bit’ik swenta spaselbeel, jich bit’il yu’un te Muk’ul mantalile, yame sk’anot te swinkleluk stsobil jtejklum te bejk’ajem lea, ya yich’ k’uxubtael te mach’a jich sk’oplal yich’oje sok te mema sk’anbey sjunal ta yan stsobil jtejklum. Ja’i kuxubtaelto yame yich’ ta ak’el ta stojol te bit’il albil yu’un yantik mantaliletik yu’un yawil pas mantal.

Ta sk’alel yu’un utsilal, ma tuluk yan lum ants winik ya stak’ ya xtuun ta Tujk’awane, mauknix ta yip te tsajkawetik mok kanan komon stuntesel. Ta wentainel ta stojol tujk’awane ta sk’alel yu’un utsilal sok ta tujk’awanejetik ta Yip Xulem tak’in ta spisil ora, mok yat’elinel yantik at’elil mok yabatinel ta swentanix, yame sk’an swinkleluk yu’un stsobil jtejklum te bajk’ajemik lea.

Ja’l at’elilto janax me ya stak smak te jnitawal yu’un tujk’awane te mach’a ya jti xulemtak’inetik, jti at’ibal tak’inetik meltsane at’ibaltak’inetik sok, yu’un ta spisilnix, ta spisil te at’el winik te ya xbeenik ta nuxkuchjibaltak’in mok xulemtak’in ya yak’ sba ta ilel sok te spak’al stsobil jtejklum mok spak’alxan sbomalil stsobil jtejklum. Yame xtunuk swenta yat’elinel te jnitawal yu’un nuxkuchjibaltak’in sok spisil te bit’ik ya stak tuun lea sok jnitawal yu’un tultux tak’inulja’.

Te swinklel stsobil jtejklum ja’me k’anbil ta lek te bit’il yantik swinklelum ta jun pajalnax ta spisil yakjibal sok spisil at’eletik smak’el mok abatinel yu’un ajwalil te banti ma yet’aluk tsak’ajem ya’wilal.

Yoxkumul a’yej

Ta swenta jyan lumetik

Oxlajuneb xcha’winik mantal. Ja’ik me yantik naklumetik te mach’a maba sch’uunejeik bit’il albil sk’oplal ta lajuneb xcha’winik artikulo, ja’nax yame yich’ ich’el ta muk’ sok ich’bil me ta muk’ ta stojol muk’ul mantalil.

Te muk’ul a’tel tuunel ta snail m’uk’ul tsoblej sok nail me nopbil ya sk’an teme ya yich’ lok’el ta tenel ta slum sk’inal Méjiko jich bit’il albil ta muk’el mantalil, yame yich’ schajpanel banti ya x-ain sok jayeb k’aal ya yich’ kanantayel.

Te jyan lumetike mame stak’ ya stik’ sbaik ta sjachesel k’op ta stsael stek’anel J-a’tel Jtunel.ta spamal slumal Mejiko.

Xchankumul a’yel

Ta swenta jnaklumetik ta Mejiko

Chanlajuneb xcha’winik mantal. Ja’me yawalul stsobil jtejklum te winiketik sok te antsetik binti, te le’bek’ajemik ta stsobil jtejklum, tsobo, ja’nix jich, yantikxan bitik k’anbil:

I. Teme ts’akajem waxaklajuneb ya’wilal, sok

II. Ya sk’an ay slekil yot’an ta kuxinel.

Jo’lajuneb xcha’winik mantal. Ja’me yich’elik ta muk’ jnaklumetik:

I. Snakanel ta komon tsael j-at’el jtunel;

II. Ya xju’ yich’ tejk’anel biluk a’tel tuunelil komon lejbil yu’un krisanuetik, ja’me jich slekilal bit’il albil ta mantal jun. Yame yich’ ich’el ta muk’ teme ya sk’anyak sbaj ta tsaltombail ta a’tel jtuuneleil ta partido politikoetik sok teme ay stukel ya yak’ sbiil ja’nax wenta teme ya xch’uun te binti ya xk’anot ta chajpanbil mantalil;

III. Te stsobelbail ta tukelil sok te kolemalil ta swenta yu’un ayuk te slamalil k’inal sok te xchajpel k’op yu’un jtsobwanejetik ta tsobil tsob jtejklum.

IV. Stsakel stujk’ bit’il Soltaroetik ta skoltayel yuts’inel Slumal Mejiko sok snail chajpajibaletik yu’un jich bit’il nakal sk’oplal ta mantal jun;

V. Spasel spisil ta biluknax a’tel te yich’el ta muk’ te bin ya yich’ ka’nel jok’oyele

VI. Yame xju’ yich’ najkanel ta a’tel tuunelil mak yantik ch’uunel k’op, teme ay slekil bit’il albil ta mantal jun;

VII. Lijkesel sk’op ya’ayejal mantaliletik jich bit’il xchajpanbil sok binti ya xk’anot ta Muk’ul mantalil sok Mantalil ta Snail stsobojibal muk’ul a’tel jtuuneletik. Te Instituto Nacional Electoral ayme ta swenta spasel bit’il ya x-abot ta mantalilel, sok

VIII. Ta k’ak’alel jok’oyel ta swenta y’ayejal te stsael snakanal j-a’tel jtunel ta spamal Mejiko ja’me ya xch’unik bael te bit’il ini:

1o. Ja’ ya xtijawan ta ik’el te Stsobojibal Jtek’lejetike, teme yu’un ay la ska’n te:

a) Muk’ul J-a’tel Jtunel ta spamal slumal Mejiko;

b) Jkaj ta yoxkajal jtek’lejetik ta banti junukil te Stsoblej jtek’lejetik yu’un te jteklume mak;

c) Ja’’ik te jnaklumetike, teme yu’un jich ya sk’anik cheb ta jujun sjo’winikal te mach’atik tsakal sbilik ta sjunil stek’anel stsael J-a’tel jtuneletike, ja’ ya yich’ tsakel ta muk’ te bin ya yal te mantalil june.

Te bin albil sk’oplal yu’un te makbil jchol c) mame ayuk ta tijel, te bin ya yich’ ka’nele yame yich’ pasel jok’oyel yame ska’n ya yak’ ye te jujun Stsoblej Jtek’lejetike,

2o. K’alal teme la yak’ yeik cha’winik ta sjo’winikal te jayeb tsakal sbilik ta sjunil stek’anel te J-a’tel jtuneletike, te bin ya xk’ot ta chapel te ya x-och ta ch’unel yu’un te Jtunel j-a’tele sok jmantalteswanejetik ta spamal slum sk’i nal Mejiko sok te yantik j-a’teletik te ay ta swentaik yilele;

3o. Mame stak’ ya x-och ta jok’oyel teme ya stak’ ya yich’ bik’tajtesel makel te yich’el ta muk’ jch’iel jk’opojeletike te albil sk’oplal te muk’ul mantalil june; ja’nix jich te tulan a’yej tsakal te ta xcha’wik mantalile; swenta stsael stek’anel j-a’tel jtunel; te tak’in ay yu’un sok ya slajes te J-a’tel Jtunele; te yilel skanantayel lumetike sok te bin yilel chapal, ya x-a’tej sok yilel sba te ya’tel soltaroetike. Te Smuk’ul nail Chapanwanej ta spamal slumal Mejikoeya yal, k’alal sk’anto ya xlok’ te sk’oplal tijel ik’el yu’un te Stsoblej Jtek’lejetike, teme ay yip stulanil ta mantal jun te bin ya yich’ jok’oyel sk’oplale.

4o. Te Instituto Nacional Electoral ay ta stojol xcholel bitik ya xk’anot jich bit’il ay sk’oplal ta inciso c) ta sbabial apartado li’ta fracción, ja’ jich bit’il schajpanel, spasel, yotsesel ta chinam tak’in;

5o. Te sjok’yel ta jteklume jmaj sk’ak’alel ya yich’ pasel sok k’alal ya stsaot j-a’tel jtunel ta spamal Mejiko;

6º. Te bitik ya xk’ot ta pasel yu’un te Instituto Nacional Electoral ya xju’ ma sch’uun jich bit’il ay sk’oplal li’ ta swakebal fracción ta jun yoxwinik artículo, ja’nix jich bit’il ta yoxebal fracción ta sbalunlajunebal yo’winik mantal li’ta Muk’ul mantalil jun; sok

7º. Te mantaliletike yame schajpanbey sk’oplal sok yame spas binti lek ta pasel, ja’ jich bit’il ay sk’oplal li’ta fracción.

Waklajuneb xcha’winik mantal. Ja sujelil yu’un te yajwalel te stsobil tsob jtejklum:

I. Tsakel ta bajk’uel ta jtejklumetik, ya yak’ ta ilel te bak’alal ja yu’un stukel te yajawalume, snail spasobil bitik, sbijubteselbail mak a’tel bitik tael; jich bit’ilxan tsakal ta jun sok j-ich’awal ta swenta yu’un swinklel lum, ja’nax te bit’il slajinbe sk’oplalil te mantalile.

Te stsobelbail sok te mach’a joyob ay ya’telik te ya X-ich’wan ta wenta ta stsobil tsob jtejklum yu’un yajwalel lum sok sk’anel sjunil te ak’bil yu’un yajwalul tsobil tsob jtejlum jaik tuntesel te ya xtun ta komon stuntesel, sok ja’nix jich ya’telik smakojik te Tsob jtejklume soknix te swinkilel lum te bit’il chiknatesbil skoplalil yu’un te mantaril;

II. Xchapanelbail ta Kanan Stsobil tsob jtejklum;

III. Stsael a’tel tuunel sok sjok’obeyel ya’ayejal, jich bit’il schajpanbil ta mantalil jun;

IV. Te a’telil makbil ta tsa’awil ta komon yu’un ta Stsobil tsob jtejklum mak ta Jtsob jtejklum, mame stak’ jtebuk te me maba ya yich’ tojele; sok

V. Te at’elil smakojik te jtak’uwanejetik yu’un tejklum te banti nainemik, bitil ya x-a’tejik te tsaojibale sok te sk’aseswanejetike.

Juklajuneb xcha’winik mantal.

A) Ma jtuluk winik ma stak’ ya yich’ makel ta Stsobil tsob jtejklum yu’un.

B) Te slumal batsil ya’walul mejiko ta swenta stalemal ya xch’ay yu’un te bitik yantikbele:

I. Ta sk’anel spasemal o’tanil ta Stsobil tsob jtejklum ta yan lum k’inal, mak yu’un ch’unel mak stuntesel sjol ixtabililetik jich bit’il ya sta-a te bitik ya sk’an ta Tsob jtejklun yanlumk’inal, sok

II. Swenta sjalajel yu’un ta joeb ja’wil ta joyob ta yanlumk’inal.

C) Te yajwalum ta mejiko ya xch’ay:

I. Swenta xch’unel mak stuntesel sjol ixtabililetik yu’un ajwaliletik ta yanlumk’inaletik;

II. Ya yich’ sch’uunel ta spasel mak ya’telal ta stojol yan lum a’tel tuunel teme ma’yuk yak’oj ya’aye te ya xju’ x-a´tej ta a’tel tuunelil ta Mejiko.

III. Stsakel stuuntesel matanil ya yak’ yan lum a’tel tuunel te banti ma’yuk yak’o ya’ayej te a’tel tuunel ta slum sk’inal Mejikoe;

Te muk’ul a’tel tuunel ta Mejiko sok jtek’lejetik yu’un jnaklumetik ta smuk’ul nail Stsobojibal muk’ul chajpanwanejetik, tojobteswanejetik ta Snail Muk’ul Chajpanwanej ta spamal slum sk’inal Mejiko yame xju’ stsakik sok stuuntesik mantalil ta yich’el ta muk’ yu’un yan lumetik;

IV. Xch’uunel ta stojol yan lum a’tel tuunel, yich’el ta muk’ a’telil te ma’yuk jojk’oybil ta stojol muk’ul tuunel ta spamal Mejiko, ja’nax ya xju’ stsael yich’el ta muk’ swenta ts’ibajel sok p’ijil tulan a’tel ta stojol ch’iel k’opojel, ayuk makel stukel;

V. Yu’un skoltael, ta sp’ajel te Tsobil tsob jtejklum, ta jun yan lum k’inal, mak jtul Ajwalil ta yan lum k’inal, chikan biluk ya yalik te snail ts’ibojibal mak ta jun muk jchajpanwanej ta sp’ejel balumilal, sok

VI. Te yantikxan bitik te yal te mantaliletik.

Waxaklajuneb xcha’winik mantal. Te beetik mak slekilaltak’ te swinklel lum ya yich mak’el:

I. Yu’un ma yich’ojok pasel, te ma’yuk slikib ta ch’unel, te ma bilukuk nax sujelil ya tsak’ otsesel ta waklajuneb xcha’winik mantaril. Ja’ ini makelil yame xjala jun ja’wil sok yame yakxan ta ch’unel yantik muliletik ja’nanix jich te biti pasbil te binti yak’o ta na’elstojol te mantarile;

II. Teme yu’un subil ta spasel muk’ul mulil yu’un mulil teme ya sk’an ya yich’ tojel ta wolajelil, ya xlik ta ajtael skalal smelelil jun yu’un chukel;

III. Te sjalalil slajinel stojel te mulil yu’un wolajelil;

IV. Ta swenta paxetel mak yakubel te jich chajpalix sk’oplal jich bit’il smako te mantaliletike;

V. Te mach’a lok’em ta anel ta swenta lekil chajpanel, ja’to te k’alal ya slok sk’opalil ta tsakel yame xjajch’ sjunal te binti mulil spabil; sok

VI. Ta swenta xch’ak’el ya’wilal ya yich pasel ya smak ta tojel mulil yu’un xkejch’anel.

Te mantarile jame ya yal te mach’a ya xk’ot xch’ayuke, sok soknix te yantik smakelil ich’bil ta muk’ yu’un ya’walum, sok te yantik x-mak’ te beetike yu’un swinklel lum, sok bit’il yilel ta pasel ta chajtojtesel.

Xchibal a’yej

Sba ch’akalil

Ti yich’el sba ta muk’ stuk yosilal Mejiko xchiuk k’u x-elan yajvu’el tunel

Balunlajuneb xcha’winik mantal. Te muk’ul stsobil jtejklum túnel lek sok ja yawalul te tejklume. Spisil ba talem yip túnel talem yu’un tejklum, sok chajchiknantesel swenta yu’un ya xtuun yu’uniki into. Te tejklum ay yu’un spisil k’aal ya stak yunin ta sbe yu’un stijel mok sjinel stalel yu’un te ajwalil yu’une.

Cha’winik mantal. Ta spaselmal me yot’an tejklumetik ta spamal Méjiko ya yak’ sbaik ta wentainel ta snopjibal yu’un te pajal ay ich’el muk’ ta tejk’lumetik bit’il schajpane sbaik; te pajal nitil stsako sbajsok ta spamal slum sk’inal jich bit’il ay ta tulan mantalil.

Jun yoxwinik mantal. Te tejklum ya spas toyol a’tel swenta yolil ay Yuel snail muk tsoble, jich nix bit’il bak’entik tsaltomba jaini, ja’nix jich sok te Stsob tejklumetik, te k’ala ya tsaik ta sjoylejal yutil, te slajibal bit’il chiknantesbil ta ini Muk’ul mantalil stsobil jtejklum sok yantixan Tsob jtejklumetik, ma’yuk mach’a ya stak’ te’buk xk’axumta k’op ta sk’anel bitik yu’un xchapel ta stsobil jtejklum.

Te yach’utesel yuelil ta Pasmantalil sok Mantalteswane ta tsoblum kolem ta spasel te tsawanejetik, ta smelelil sok che’oxeb k’aal, ja’ jich te bit’il yantik xan jtunel:

I. Te partido politico, ja’me na’bil ta komon ta mantalil ja’ yu’un yame xchajpan bit’il ya x-a’tej sok schajpan bitik ya yich’ k’anbeyel yu’un ya yak’ sbaj ta na’el stojol, yu’un me jich ya spas ta lek ya’tel k’alal ya yich’ tsael bik’tal ajwalliletik sok a’tel tuuneletik sok ay me yich’elik ta muk’, ay me sujelalik ta spasel lek ya’tel sok binti yantik ya spas.

Te partido politico, ja’me ya’tel swol tsobel yajwalel lumetik ta schajpanel bit’il ya sk’ojan sbaj a’tel tuuneletik ta swenta política, ja’me ya xchap sbaik te krisanuetike, yame swol tsob ta spasel ta lek yu’un bit’il yich’ leel a’tel tuunelil te komon ya yich’ tuuntesele, jich bit’il chajpanbil k’alal ya yich’ tsael ta stojilal ta stsael sok sleel a’tel tuunelil, pajalme ya yich’ ta muk’ ta winik mak ta ants te mach’a ya sk’an ya x-och ta ajwalinel sok a’tel tuunelil. Te krisanuetik yame stak’ xchiknajtesik spartidoik mak ya yak’ sbaj ta biluk partidoil. Ja’nax mame stak’ teme yan sk’oplal binti ya stsob sbaik yu’un mak yantik binti maba jich sk’oplal ta pasel.

Te at’el túnel tsawanejetik ja’nax me ya stak’ yak’ sbaika-a te beluk ya xchajpa ta yut’il yu’un ta xajt’al xajt’ tsobwanejetik ja’jich te bit’il yalo slajinel te Muk’ul mantalil sok te mantalil.

Te partido politico li’e, yame stak’ stsal sbaik yu’un ya x-ochik ta ajwalinel sok a’tel tuunelil ta tejklumetik. Te partido politikoe, ja’nax wenta teme ma k’axemuk ta olil ya slok’es te najkanwanejetike te k’alal ya yich’ ch’uunele sok te k’alal ya yich’ jelel muk’ul ajwalilel sok yantik muk’ul a’tel tuunelil ta banti muk’ul stsobobail, ja’ into mame xyich’ ch’uunel.

II. Te mantarile yame skolta ta xajt’al xajt’ jtsobwanejil ta tsob jtejklum ya yich’ ich’el ta wenta ta jun pajalnax sok sjo’tak swenta ya spaselbel a te ya’telike yame yak’ ta ilel te tojobtesel te yakuk x-och ta tojel ta stukel ta x-xat’al xat’ sok spukel te tsaojibale, yame sk’an koltael te bitik ya xtun yu’un lum ta yu’ninel te banti ayik ta stukelik.

Te yak’el tak’in yu’un komon stuntesel ta swenta xajt’al xajt’ tsobwanej yakuk skananta te tsak’el ta jun ta patil ta ju’ju ch’oj stsael, yame yich’ naj’kanel jkananetik yu’un yipajib ta a’tel te bit’il joyob chapbil sk’alelal, te binti ya yich’ tael yu’un jtsa’awal k’alal yakal ta tsael a’tel túnel sok nixte stalel xchapelek. Ya yich’ ak’elbel te bit’il ya sk’anbele sok ja’ te bit’il ya sk’an te mantarile:

a) Te stojol komon stuntesel ta swenta yipajib yu’un a’teliletik nojpen yayai te joyob ay yayeyil ju’jun ja’wil, te bayel ya’talul ta spisil te yajwal lum ochem ta sjunil smuk’ul junil tsael a’tel túnel ta swenta jo’eb xchanwinik yu’un jo’winik te bit’il tsajtabil tojolil ta ju’jun k’al ta Yolil Stsobil tsob jtejklum. Te lajune xcha’winik yu’un jo’winik te biyipal chajpal albil ta slikibal, pajalme ya spukbe sbaik te xat’awal ta tsobwanej sok nixte Lajuneb xchanwinik yu’un jo’winik sjilomal chapal sok te bayel ta jo’winik stsael ja’nix jich’ bit’il tsabil te xchapmantariletik te ta sbabial k’axemik.

b) Te yak’el tak’in yu’un komon stuntesel ta swenta slok’esel stsael xchunel a’teliletik ta jun ja’wil te k’alal ya tsaike te muk’ul tsob j-a’tel jtunel ta stobil-jtsob jtejklum, muk xchajpanelmantariletik sok xchajpmantariletik ta Stsobil jtsob jteklum, pajalme ya xjil sok ta lajuneb yoxwinik swenta bayel jo’winik te stojol komon stuntesel te ya staik ta ju’jun xajt’ tsobwanej yu’un ya’telik nojpen ya’ye te ju’jun ja’wile; k’ala ya yich’ tsael te chajpanemantaliletik ta Stsobil tsob jtejklum, jteb ma pajaluk ta lajuneb xcha’winik yu’un jo’winik te albil stojol yu’un a’teliletik te chajpanbile.

c) Te stojol komon stuntesel yu’un a’teliletik altiklabile, ja tsako sba sok te p’ijutesele, nojptesel, sjok’oel k’ulejibal sok nix te tsobwanej, jich bit’il sts’ibuel a’telil, jteb ma pajaluk oxeb yu’un jo’winik te yaj’talul ta spisil yu’un stojol komon stuntesel te ya sta ta juj’un ja’wil yu’un a’teliletik chajpanbile. Te lajuneb xcha’winik yu’un jo’winik te yipalul te bit’il albil ta sbabiale, ya me spukbe sbaik jaiknax te xajt’al xajt’ ta tsobwanej ta pajalnax sok te Lajuneb xchawinik yu’un jo’winik te jilem ta chapel te biyipalul la yich’ tsael te jpasmantariletik.

Te mantalile ja’me ya yil k’alal ya x-och ta tsael mach’a ya slej swinik yu’un ya sk’an ya x-och ta a’tel tuunelil. Ja’nix me ta mantalil ya xchajpan jayeb yajtalul swinik sok mach’atik yantik ya xk’anot yu’un ya x-och ta swenta; yame yich’ chajpanel binti kati lek pasel ya sk’an ta yilel k’alal ya slej swinikike, yilel, skanantayel sok stusel jayeb tak’in ya slajinik yu’un stajimalik ta sleel swinikik; ja’nix jich xaal te mach’a ya xk’axumtay mantale ay me stojel smulilel ta swenta stoybail.

Ja’ nix jich, te mantariletik ya xchiknatesbel bit’il swenta slajinel stojel sujeletik yu’un xajt’al xajt’ te mach’a maba ya stabe yajtalul swinik sok sk’oplalilnax te binti skuyo ta yu’une sok chikan kechel ya xjil ta Stsobil tsob jtejklum.

III. Te partido político, ay me ta swenta ta stuuntesel bajtik ya xlok’ ta a’yel stojol k’op a’yejetik. Ja’nix me jich te mach’a stukel ya slej swinike yame yich’ ich’el ta muk’ yu’un ya stak’ ya slej swinik, jich bit’il albil ta mantalil.

Li’ta apartado A. Te Instituto Nacional Electoral, ja’me muk’ul a’tel tuunel yu’un ya yil jayeb k’aal ya yabey ta swenta Estado yu’un ya stuuntes bajtik ya xlok’ ta a’yel stojol k’op a’yejetik te bitik ya spas te partido politikoetik, ja’ jich bit’il albil sok najkanbil li’ta mantalil;

a) Te k’alal ya xkaj slej swinik ja’to bit’il ya staj sk’aalel ta komon sleel, te Instituo Nacional Electoral yame yabey waxakeb yoxwinik minutos jujun k’aal, te xajtilaybil ta cheb mak ta oxeb minuto ta jujun belta ya yich’ lok’esel ta a’yel stojol ta baytik ya xlok´ta a’yel stojol k’op a’yejetike, jich bit’il chapan ta banti inciso d) li’ into. Ja’me tey tsakbil te k’alal nail ya xkaj slej swinike, ja’ yu’un te bajtik ya xlok’ ta a’yel stojol te k’ope, jamal me ya yak’bey sbej te a’tel tuuneletik yu’un sleel stsael te a’tel ajwaliletik sok a’tel tuuneletike. Jich bit’il albil ta muk’ul mantalil ta swenta spukel k’op a’yejetik;

b) Te binti sjalalil sjapelbailetik, te xajt’al xajt’ tsobwanejil yame yak’ ta junax ta jun k’op yajtal ich’om ta ju’juntik ora yu’un sk’asel ta jujuntik sk’asesibal a’yej ta ik’ sok sbelal k’asesibal lok’ombail ta ik’; te ajyeb ora ya xjile yame yich’ te bit’il la slajinbe sk’oplal te mantalile;

c) K’alal yakal ta wol tsobel te krisanuetike, yame yak’ ta na’el stojol te partidoetik mach’atik ya sk’an ya x-ochik ta tuuneleil te yame yich’ ak’bel k’axem ta olil jich sjalil ta stuuntesel jich bit’il albil ta inciso a) li’ ta ya’ayejal to;

d) Te slok’esibal k’op a’yejetik ta ju’jun k’opojibal ta ik’ soknix te sbelal sk’asesojibal lok’ombail ta ik’ yame spukbey sbaik ta yorail te binti chajpanbil nabilstojol ta swakebalik sok chanlajuneb xcha’winik yorail;

e) Te jich sjalalil bit’il ya yich’ ak’beyel ta stojol partidos políticos sok te mach’a stukel ya slej swinik ta tuunelile, pajalme ya yich’ik pukbeyel k’axem ta olil te jay chajp te partidos políticos k’alal ya xlaj ta tusel te botasione, ta swenta diputado federal sok mame staj olil jayeb swinikul te pajalme ya spukbey sbaik sok te mach’a stukel ya slej swinik ta tuunelile.

f) Ta xajt’al xajt’ tsobwane ta stsobil jtejklum ma stak’ ya xk’otik ta Yawil Muk’ul tsoble junax ya yich’ ak’bel k’opojibal ta ik’ sok sk’asesojibal lok’ombail ta ik’ janax te banti k’alal smako ta yayejul ta jowinik ta sbabial jchotj, sok

g) Jich’ bit’il albil sk’oplal ta apartados A y B li’ ta ya’ayejal into, k’alal xjajchibal sok k’alal yak ta wol tsobel a te krisanuetik ta swenta mach’atik muk’ul a’tel tuunelil, te Instituto Nacional Electoral yame yich’ ak’beyel lajche por siento ta stojol Estado te yu’un ya stak’ slok’es k’opetik ta radio sok ta televisión, jich bit’il albil sk’oplal ta mantaliletik, ja’ jich meto, te institutoe pajalme ya spukbey ta olil te jaychajp partidoetike; ja’nix jich olil jich sjalalil ya stak’ stuuntes te ajwaliletik ta sjelel ajwalile, jich bit’il muk’ul tuunelil mach’atik ya xbajtik ta Méjiko sok mach’atik tuunelil ta estado. Jujchajp partidoetik ja’me jich ya stuuntesik jich sjalalil ak’bilik ta swentaik bit’il chajpanbil ta mantalil. Ja’uk meto ja’me jich ya yich’ pukel ta ik’ a’yejetik te jayeb ora xchajpanbil yu’un te institutoe, jich bit’il albil ta banti inciso d) li’ ta apartado into. Bitik tulanik sk’oplale ta stojol te partidoetike, te institutoe yame stak’ yak’bey yorail yantik k’op a’yejetik teme yu’un jich ya sk’an pasele.

Te partidoetike sok te mach’a ya sk’an ajwalinele mame stak’ xch’ak sok ya sk’anbey yan krisanu te ay ma junuk binti ya sk’an slok’es ta a’yel ta radio sok ta televisión.

Mayuk jtuluk mach’a ay slek’ilal mok snak’inal, manchukme stukelnax sjol biilil mok ta yat’iklael yoxebal, ya stak’ sk’uban sjapel sk’oplil ta sk’asesibal k’op ta ik’ sok ta k’asesojibal lok’ombail ta ik’ ja ya stotesbebel sk’oplil te tsaojibal yu’un te yawalul lumetike, mayuk ta koltael mok ta bajel te xajt’al xajt’ tsobwanejil mok te mach’atik sjapsbaik ta tsael ta komon; Makal me ya xjil te sk’asesibal k’op te bak’alal smako te tsobil tsob lum jainito tikulbil ts’ib k’ubanbil ta yan lum k’inal.

Te binti ya yal te mantaltesel leta xcha tsalal jilemix ta sbabial yame sk’an yich’ ch’unel ta sjoylejal te tsobtejklumetik sok te Yolil Stsobil jtejklumetik ja’nix jich te bit’il albil yu’un mantalil.

Li’ ta apartado B. Te stsael a’tel tuuneletik ta jujsejp estadoe, te Instituto Nacional Electoral, ja’me ya yil sok ya yich’ ta wenta bit’il ya stuuentes sok bitik ya slok’esbey ya’ayejal ta radio sok ta televisión ta jujchaj bantik ay sok banti k’alal ya xk’op yip ta a’yel stojol ta lum k’inal, ja’ jich bit’il albil sk’oplal into sok bit’il chapal ta mantalil:

a) Ta swenta sk’oplalil spaselbeel tsaojibaletik ta jch’in lum sok ta st’unelbeel tsaojibal te ya tsaksba sok te tsobil tsob jtejklum, te sk’alelil ak’bil ta jujuntik tsob jtejklum yak’osba-a ta yot’il yu’un spisil ak’bil ja jich’ te bit’il ya yal jchot’ a), b) sok c) yu’un xajt’ bil A ja túnel into;

b) Ta yantixan sk’oplil tsaojibal, te slajinel te bit’il yal te mantalile, ja jich’ bit’il ya sk’an yot’an ja ini yipajip yu’un te mu’kul mantalile, sok

c) Te spuktilayel jich sjalalil ya xk’ot ta swentaik jujchajp te partidos político, sok te yantik mach’a yak’o sbaj ta na’el, ja’nix te mach’a stukel yak’o sbaj ta sleel swinike, ja’me jich ya yich’ pasel binti ut’il chapal ta pasel ta banti apartado A sok yich’el ta muk’ bit’il chajpanbil ta mantalil.

Teme ja’ ta snopjibal yu’un Instituto Nacional Electoral te jayeb spisil yorail ta spukel ta radio sok ta televisión bit’il albil sk’oplal li’ta apartado, sok yantiktel teme ja’chuk ay maba tik’ ya ya’ay te bitik ya spuk a’yel te yantik a’tel tuuneletike ta swenta stsael a’tel tuunelelil, mak ja’ te mach’a stukel yak ta sleel swinik, ja’me ya snop stukel binti lek maba stao ta pukel ta a’yel stojol, ja’me ya xch’uun bit’il ya x-abot spas ta mantalil.

Li’ ta apartado C. Te bitik k’op a’yejil ya yak’tilay ta ts’ibuyel ta ilel te partidoetike sok sit yelaw te winik ants mach’a ya sk’an x-och ta tuunelelil, mame stak’ yak’ ta ilel chopol k’opetik mak leel ta mulil.

Te binti sjalil smako te sjapelbail tsaojibal stsobil jtejklum sok jch’in lumetik sok ja’to te ba k’alal ya’xla te smako st’unelbeel te tsaojibale, ya me sk’an yich’ kech’anel ta pukbel sk’oplal le’ ta sk’asesibal k’op yu’un tsobol ta spsisil spukbel sk’oplal te ajwalile, jich bit’il yuelik te stsobil jtejklum sok ta tsob jtejklum, jich bit’il tejklumetik, sjotak’ te ajwaliletik Yu’un yolil Stsobil jtejklum te tsobobilsbaik sok yantikxan bitik komon stuntesel. Jipnax k’ejela te sbabial ja’anx te spukel sk’oplal yu’un xcholel te at’el túneletik yu’un tsaojibaletik, ta skajalka at’elil bijupteswane yu’un stulanil, mok yu’un jich ya sk’antikla swenta skoltael joch’ winik teme ay binti alimanax ya sk’ane.

Li’ ta apartado D. Te Instituto Nacional Electoral, jich bit’il choltilaybil ta lek sk’oplal ta mantalil, yame yich’ beintesel ta t’unel te bitik ya yich’ k’axemtayel ta pasel, jich bit’il ay sk’oplal, ya me x-och ta chajpanel lek sjunil yu’un me ya yich’ ak’beyel sna’ stojol sok ya schajpan Tribunal Electoral del Poder Judicial de la Federación. Te Institutoe yame yalbey sk’oplal yu’un ya yich’beyik swentail ta pasel me mauke yame smakbey sbej mak ya stup’in ta oranax te bitik chapal ya spukbey sk’oplal ta radio sok ta televisón, jich bit’il albil ta mantalil.

IV. Te mantalile ja’me ya xchajpan bitik junetik ya yich’ k’anbeyel k’alal ya yich’ik tsael te mach’a tsajbil ya xjil ta tsalaw ta tuunelile te komon lejbil yu’un krisanuetike sok binti ut’il ya x-och swol tsob swinikik.

Te bi sjalalil yu’un te sjapelbail le’ taju’jun ja’wil yu’un tsaojibal swenta yu’un Muk’ul ajwalil ta Stsobil jtejklum, muk’chapanemantaliletik sok chajpmantaliletik ta stsobil jtejklum ja’naxme ta lajuneb yo’winik k’aal; ta jawil ja’naxme ya yich’ tsael chajpamantaliletik ta tsobil tsob jtejklum, te japelbail ya xjala oxwinik k’aal. Mame tebuk ya stak’ ya xkax te japelbail ta chaoxajt’ k’aal te ak’bilix yu’un te sjapelbail te tsaojibal.

Te mach’a ya xk’axumtay ja’ mantalilto yu’un te xajt’al xajt’ mok yantik xan slekilal snak’inal yame stoj smul te bit’il ya yal te mantalile.

V. Te bit’il xchaposbaik te tsaojibal ta stsobil jtejklum ja’ yat’el te tsob jtejklum yu’un spasel ta swenta smeltsanel te bit’il xchapo sba te komon tuntesel te stukelnax te sanil ts’ibojibal Stsobil jtejklum Tsaojibal, ak’bilme at’eletik yu’un chajpanel sok sbiluk stukelik, janix jich yak’osbaik’ ta Yuel Pasmantaliletik yu’un Muk tsobojibal, te xajt’al xajt’ tsobwanejil ta stsobil jtejklum sok te swinklel lum, jich’ bit’il ya sujawan te mantalile. Le’ ta snoptiklael ja’ ini yat’el tsob jtejklum, te smelelil ta stojil kolejibal tenel ten sok smelelil sbabial muk’ nitawal.

Li’ ta Apartado A. Te Instituto Nacional Electoral ja’ jun snail a’telil ta komon yich’oj sba ta muk’ stukel, ay mantalil jun ta sjachibal sok ay sk’ulejal ta stukel, te ta xchapanel sjachesele ay lek yip stulanil ta yalel mantal ta spamal lumetik. Xchapalchajp xajt’benal te jtek’anwanej ta spamal slum sk’inal Mejikoe sok jnaklumetik, ja’ jich te bit’il albil sk’opal yu’un te mantalil june. Te yu’un ya spas te a’telil ay ta swenta j-a’tel jtunele, ta smelelil, stojil ma takal xojol bin ya spas spukel ta a’yel spisil sok ich’bil swentail skuxinel ja’me te tulan sk’oplal yu’un te ya’tele. s.

Te Instituto Nacional Electoral, ja’me j-a’tel tunel te ja’me ya xju’ snop ta pasel binti ut’il ya sk’an sok bit’il ya spas ta sp’ijil te ya’tele; ayme mach’a jwolawal yu’un, ay me swinikil mach’a ya spas te a’tele, mach’a ya xchajpan sok ay me mach’a ya yil bit’il ya xbeen ta pasel ta lek. Te Consejo General ja’me muk’ul wolawal sok chapanbilskonsejero Presidente yu’un, lajun tul konsejeroetik te ja’me ya swol tsob sbaik ta yak’el sk’opik, ja’nax mame xtuch sk’abik, te kosejeroetike chajpanbil sk’op ya’ayejal mantalil. Mach’a stejk’ane sbaik ta swenta partidoetik sok Secretario Ejecutivo; ja’me ya xch’uun bit’il ay ta mantalil ta swenta xchajpanel sbaik sok bit’il ya x-a’tejik te okil k’abaletike, yame spas sbaik mantal sok bit’il ya xk’uxin sbajsok a’teletik ta yantik nail chajpajibaletik. Te wolawale sok chajpane a’teletike, ja’me ya swinikin te mach’a p’ijike yu’un me jich ya spas ta lek te ya’telike sok te binti ay ta stojolik. Ay me tul mach’a ya yil bit’il sok ya skanantay bit’il ya spasik jujchajp ya’telik sok bit’il ya xchajpan sbaik sok binti ya sk’anik, ja’nix jich yich’el lek ta wenta bit’il ya yich’ik tak’in sok bit’il ya slajinik, jich bit’il albil ta mantalil yu’un stsael a’tel tuunel sok Estatuto te chajpabin yu’un Consejero General, pajalme ya stsakbey sbay ya’tel sok a’teletik ta yantik snail chajpajibaletik. Te mach’atik ay ta swentaik yilel xcholel sjunil biililetike ja’me tey tik’il te mach’a stejka’ne sbaj ta swenta partidoetik. Jich te mach’a ya x-och ya’telik ta kanan mexa ta swenta botasione ja’ik me te joch jenteetik.

Te jujun stsobajelik ta jujukaj komon chapil ya’telinel te banti ya syomawam stsobawanike ta sitilalme ya yich’ pasel jich bit’il albil sk’oplal yu’un te mantalil june.

Te snail ya’telinele ayme yu’un te banti ya yich’ tik’el tsobel te junetik ta swenta stsael stek’anel te bin ja’ a’telil ya swentaine ja’ te bin jmaj sk’oplal sok te tsael tek’anele, te bitik ja’ ta swenta spasel sok bin yilel ya x-a’teje ja’ jich bit’il ya yalbe sk’oplal te mantalil june.

Te Jtunel j-a’tel Jwolawale sok Jwolwanejetik ta yilel te stsael j-a’tel jtuneletike yame xjalajik baluneb ja’wil ta ya’telik sok mame xju’ ya xcha’ ich’ik tsael. Yame yich’ik tek’anel teme la yak’ ye te ta xcha’kajal ta yoxkajal te Stsoblej Jtek’lejetike, ja’ jich bit’il ay sk’oplal ta pasel:

a) Te Stsoblej Jtek’lejetike yame yak’be sjunil te chajpanbil k’op ta stsael stek’anel jtunel ta jwolwaneje sok te jwolwanejetik ta yilel te stasel j-a’tel jtuneletike, te jich tsakal ta sjunil te ya yich’ ak’el ta a’yel ta komone, te skajalkaj ya yich’ pasel ta swenta stek’anel junuk te macha’ ya yil baele, nakajbil ta juktul kirsanuetk te macha’tik ay yip stulanilik, te oxtule tsabilik yu’un te jwolwanej yu’un te jchajp k’op a’yejetik te ta Stsoblej Tek’lejetike, cheb ya stsaotik yu’un te Jtunel ta spamal slumal Mejiko te Yich’el ta Muk’ Jch’iel Jk’opojele sok cheb ya stsaot yu’un te snail ya’telinele jich te bit’il albil ta swakebal mantal yu’un te Muk’ul mantali june.

b) Te mach’a yich’oj ya’tel ta yilele yame yich’ ta sk’ab te sjunil te mach’atik ya sk’an swentainik te a’tele yame yil teme chajpal lek sjunik te bit’il albil sk’oplale ta mantaletik sok smelelile, ja’ jich bit’il te bayel sp’ijil ta swenta stsakel spasel te a’tele; yame stsa te mach’atik lek chajpalike jo’tul ya yich’ik tsael ta jujun a’tel te ma’yuk yajwale, sok yame stikon bael te sjunil sbilik ta stojol te jwolwanej yu’un snail jchajpk’op a’yejetik ta Stsoblej Jtek’lejetike;

c) Te jwolwanej yu’un snail jchajp k’op a’yejetike yame meltsanbe sjunil te spasel te chajpanbil k’op ta swenta te stsael stek’anel te Jtunel Jwolwaneje sok jwolwanej ta yilel stasel te j-a’tel jtuneletike, teme la yich’ pasel te stsaelik yu’un te ini jwolwaneje te bit’il ya yal te mantalil june, yame yich’ tikonel bael ta stojol te Snail Tsoblej ta Yak’el sk’opik ta stojol te macha’ tek’anbilik ta stsakel te a’telile;

d) Ts’akaj ska’k’alel te bit’il yich’oj najkanel ta chajpanbil k’ope te albil ya’yejal tey ta inciso a), teme ma spasoj te stsael stek’anel te jwolwanej ta snail te jchajp k’op a’yejetik tey ta Stsoblej Jtek’lejetike sok teme ma stikonoj bael te bit’il albil sk’oplal tey ta inciso te la yich’ix alele, mak teme spasojix, teme yu’un ma yak’ yeik bayel te bit’il yich’oj alele, yame yich’ chajpel ta tsoblej te ya yich’ teka’nel ta sjunil te banti tsabil sbilik yu’un te macha’ ay ta swemta yilel stujsele.

e) Teme k’ax sk’aka’lel te bit’il najkanbil ta chajpanbil k’op te bit’il ya yal tey ta inciso a), teme ma lajem te stsael stek’anel te mach’a ya x-och swentainik te a’tele te bit’il albil sk’oplal tey ta incisos c) sok d), te Stsoblej yu’un te Suprema Corte de Justicia de la Nación yame spas, ta skajalkaj ta komon sitil, stek’anel te bit’il tsakal sbil yu’un te mach’a swenationoj yilel stujsele.

Te nit’awal yu’un tak’uwanej ya xjalaj wakeb ja’wil ta spasel sok x-ch’ojnaxme ya yich’ tsael. Te Jtak’uwanejetik yu’un tsaojibal ya me x-jalaj baluneb ja’wil ta ya’telinel, kechet me yich’ikbeel cha’nk’anel sok ma me stak’ yich’ cha’nak’anel. Ja chikan te bixi sk’oplale, jun te yantike joyobme ya yich’beel tsael yu’un tsael ta xche’yoxebal xajt’ te yawalul le ayik-a ta Muk’tsobojibal yu’un Chapmantaliletik, yak’ sk’opik ta tsoboltsob ta tsobojibal, yame yich’ jok’uel bayal ta stojol yawalul lum. Teme ay mach’a ma xk’ot yu’un te Muk’ul tak’uwaneje mok yantixan tak’uwanejetik y’un tsaojibal, te sjalole yame yich’ tsael yu’un slajinel te at’elil ik’tabil. Te mantalil yame chiknantes ta tojobtesel sok yu’un smak’el yilelbeel.

Te muk’ul nit’awanej sok te tak’uwanejetik yu’un tsaojibaletik ma me stak’ smak ya at’elil, mok abatinel, ja’iknaxme te mach’a ay yat’elik te Tak’uwane ta Spisil mach’a yat’elinejik tsobtiklael pijukteswanejetik, toyol pijilil, taliletik, yu’un jok’oel mok yu’un túnel, ma stak’ tojel. Te stojolik ya yilikbeel pajalnax yak’ojik yu’un te Muk’ tsojbwanej ta tsoblum Toyol Lekil Chajpanel le’ ta Stsobil jtejklum.

Te muk’ul wolawal ta yolil Institutoe najkanbil me yu’un ta banti Smuk’ul Nail Stsobobail yu’un ajwaliletik, ja’tome ch’uunbil teme k’axem ta olil ya yak’ sk’opik te jaytulike, tsajbil me ya xlok’tel ta yantik nail chajpajibaletik ta Smuk’ul Nail Yich’obil ta wenta snopel jun, ja’me ch’uunbil ya’ayejal ta mantalil june. Yame xjalaj wakeb ja’wil ta ya’telik sok yame xju’ xan yich’ik najkanel ta yan belta. Ich’bil me ta wenta yu’un Consejo General sok ya’me xk’uxin sbajsok te nail chajpajibal te ja’ sbiil Auditoria Superior de la Federación.

Te Ts’ibowanej yu’un Mantalteswanej ya yich’ biiltesel ta tsael ta cheb ta ox’ xajt’ yu’un Tak’uwanej Spisil te bit’il ya xk’an yu’un te muk’ul nitawal.

Ja’me ya yich’ ch’uunel bit’il ay ta mantalil bitik junetik te yich’ik k’anbeyel te mach’atik najkanbil ya xjil ta Presidente del Consejo General, Konsejero elektoraletik, jolol mach’a ya x-ilawan ta yolilik sok Secretario Ejecutivo ta Instituto Nacional Electoral. Te mach’atik yich’o yatelik ta consejero presidente, consejeros electorales sok Secretario Ejecutivo mame stak’ spasik yan a’telil sok ay bay bitik najkanbilik ta spasel yan a’tel, wolawal yu’un partidoetik sok xaal teme najkanbil ta komon ta yan a’tel stsakotel sbaj ta xchebaltel ja’wil k’alal ya x-och ta ya’tele.

Te tak’uwanejetik yu’un yuel muk jchapmantalil ya yak’ sk’opik ta tsoboltsob ta tsobobilsbaik te banti yich’ ich’el ta wenta ta oliluk yu’un muk tsobojibal. Ja’nax me tul Tak’uwanej ta jujun tsob te banti tsobosbaik mabe ya staik snaojibalik lea ta bayuknax muk’ tsobojibal yu’un Snail Muk’ Tsoblej.

Li’ ta apartado B. Ja’me ay ta swenta spasel te Instituto Nacional Electoral te bit’il albil sk’oplal yu’un te ini Muk’ul mantalil june sok te smantal juniltake;

a) Ta swenta stsael te j-a’tel jtuneletik ta Mejiko sok ta jujun lumetik;

1. Nojptesel te bin ya sk’an pasel ta stsael te j-a’tel jtunele;

2. Te sjunil batik lum ya yich’ tsael te j-a’tel jtuneletike, ja’ jich bit’il smeltsanel sok yilel te batik lumetik sok xch’akel te lumetik ta skajalkaj stsael te j-a’tel jtuneletike

3. Te Sjunil snakanel sok te sjunil jtsaawaletike;

4. Te batik ya xjil te casillaetike sok stek’anel te j-a’teletik ta yilel stujsel te a’tele;

5. Te ya’yejal, smantalil, sk’oplal sok junetik ta yilel te bit’il yakal ta Abel te stsael j-a’tel jtuneletike, sjok’oyel, mak stujsel k’op a’yejetik xchajel , yajtayel ta ora; slok’esel junetik sok spasel bitik jtuneletik;

6. Te stujsel te jayeb stojol ya yich’ik sok te jayeb ya slajesik te jchajp k’op a’yejetik sok te mch’atik tek’anbilik te ya x-ochik ta j-a’tel jtunele, sok

7. Te yantikxan sk’oplal albil ta mantalile.

b) Ta swenta stsael te j-a’tel jtuneletik ta Mejiko;

1. Ich’el ta muk’ sok ya’yel snojpenal yu’un te mach’atik ya sk’an ya x-ochik ta j-a’tel jtunele sok te jchajp k’op a’yejetike;

2. Xchajpanel te bitik ya yich’ pasel ta sk’ak’alel stsael te j-a’tel jtuneletike;

3. Slok’eslanel junetik sok spasel te bitik jtunel ta swenta stsael j-a’tel jtuneletike;

4. Yilel skanantayel sok ayuk lek chinam tak’inetik te bit’il albil yu’un te mantalile;

5. Yak’el ta na’el sjunil sok yak’el sjunil sna’ojibal te ta sk’ak’alel stsael jtek’lejtik sok te jtek’lejetik yu’un te muk’ul j-a’tel jtunel ta Mejikoe

6. Te yilel ta chinam tak’in te stsael J-a’tel jtunel ta spamal slumal Mejikoe ta jujun te batik lumetik ya yich’ tsael tek’anel yu’une, sok

7. Sok te yantikxan sk’oplal albil ta mantalile ly.

Te Snail Ts’ibojibal ta Stsobil jtejklum Tsaojibal ja’me yat’eline ta tsob ts’akal sok tojlikel, janix jich te mach’atik ya slajinik xchapanel te mantalile, te at’eliletike ja’me swentail ja’me sk’oplil te jnopteseletike sokbijtesel yawalel lum, ta sjoylejal tsaojibal, te beetik sok lekil ta jun pajalnax yak’el ta tsoboltsob sok ta xajt’al xajt’ te tsobwanejile, te bak’uel sok tsak’el bililetik yu’un tsaojibaletik, ts’iboel lok’el at’ejibaletik yu’un tsaojibal, xchajpanel spuk’el sk’oplal tsaojibal, slajibal yatiklael te bit’il yak’o ta ilel te mantarile, yajtalel ta ja’mal yu’un ta ch’untiklael sok stael te sjunil ta tsael te jpas mantaril sok muk’ jpas mantariletik, yajtalael tas tsael muk’ul ajwalil yu’un ta Tsob jtejklum Tsobnax ay ta Mexico ta jujun xajt’ te tsaojibaletik tsobnax ayik’, ja’nix jich ta stojtesel ta snaliel te tsaojibale sok nix te bajk’ujibale mok sjok’uel te biti ya snop swenta te yu’un te tsaojibaletike. Xajt’iklael ta tsoboltsob ta spisil sjotak’ junax tsobojibal yame xchiknantesbeik’ sk’oplalil te bit’il yak’o ta nael stojol te mantarile.

Te stusel yatael stojol yu’un te xajt’alxajt’ tsobwanejil ta stsobil jtejklum ja’me ay ta stojol ta junax tul sna spasel yu’un Tak’uwanej ta Spisil Snail ts’ibojibal Stsobil jtejklum Tsaojiba, ak’bil stuk’el ta xchajpanel, te mach’a muk’ nabilsba ta tsael ta chejyoxebal xajt’al yu’un te tak’uwane te yajye yak’o yu’un te Muk’ul ajwalil. Te mantalil yame smuk’ubtesbe sk’oplalil ta yak’elbail te bit’il ya x-at’ebeel te albil sk’oplal sjutake janix jich te bit’il meltsanelbeel stojel mulil yu’un Tak’uwane Spisil. Te xch’untiklael yu’unik te mantaliletik ta sjotak’ snael spasel ma stak’ ak’el spisol yu’un ta mukin ta sk’ejuwil tak’in, yuninel sok yatael.

Te sjotak’ sna’elpasel ja’me sbelal swenta yu’un te at’el tuneletik tsaltombaetik ta sk’ajalka ta yajlael ta xajt’alxajta’ ta sjoylejal ta tsobtejklumetik yame xjuyunik ta yak’beyel sbisol te binti ya sk’an te sbabial tsal-a’ye.

Li’ ta apartado C. Te Snail ts’obojibal ta Stsobil jtejklum Tsaojibal yame yak’ sba ta xch’unelsbaik’ yu’un te at’el tuneletik ta tsalel sbaik’ ta jujuntik tsob jtejklum te yu’un ja jich ya sk’anike, te tsobelbail yu’un sbeentaelbeel te tsaojibal ta ch’in lum, ta slajibal te pas mantar yak’oje.

1. Ich’el ta muk’ sok ya’yel snojpenal yu’un te mach’atik ya sk’an ya x-ochik ta j-a’tel jtunele sok te jchajp k’op a’yejetike.

2. Banti ya yich’ pasel;

3. Xchajpanel te bitik ya yich’ pasel ta sk’ak’alel stsael te j-a’tel jtuneletike;

4. Slok’eslanel junetik sok spasel te bitik jtunel ta swenta stsael j-a’tel jtuneletike;

5. Yilel skanantayel sok ayuk lek chinam tak’inetik te bit’il albil yu’un te mantalile;

6. Yak’el ta na’el sjunil sok yak’el sjunil sna’ojibal te ta stsael j-a’tel jtunel ta jujun lumetike;

7. Yilel ta chinam tak’in te stsael Muk’ul j-a’tel jtunel ta Mejikoe;

8. Sjunil yilel; sjok’oyel mak stujsel k’op a’yej; yilel xchajel bit’il yakal ta bael te stsael ja-‘tel jtuneletike, sok yajtayel ta ora, te bit’il albil ta smantalil tey ta apartado te la yich’ix alele;

9. Tsoblej, xchajpel, yilel ta chinam tak’in sok yalel te sjunil yilel yu’un te mach’atik ayik ta tujsel te k’op a’yej yu’un te jnaklumetike;

10. Spisil te batik ma k’ejbil kanantabil yu’un te Instituto Nacional Electoral, sok;

11. Te albil sk’oplal ta mantalil june.

Te sk’oplal bit’il albil yu’un te mantalil june sok teme la yak’ waxakeb voto te Muk’ul Jwolwaneje, te Instituto Nacional Electoral yame stak’;

a) Swentain spasel te a’teliletik ya yich’ pasel ta swentastsael j-a’tel jtuneletik te ja’ ay ta yok sk’ab te j-a’teletik ta yilel stsael te j-a’tel jtunel ta jujun lume;

b) Yak’el ta yok sk’ab te j-a’teletik ta yilel te stsael j-a’tel jtuneletik ta spasel a’telil te bit’il albil ta ya’yejal a) tey ta Apartado B) yu’un te yawil sk’oplaule, te bit’il mayuk k’op teme la xch’a tsakl te ya’tel te bin ora ya skane, mak

c) Ya yich’ ak’beyel sna’ biluk k’op a’yej te ja’ ay ta swenta spasel te j-a’teletik ta yilel stsael j-a’tel jtuneletike, teme ya xchajpanbe sjunil te banti jich ya yich’ pasele mak ta swenta snakanbel ya’yejal ta yilel snojpel.

Ja’me ay ta swenta te Instituto Nacional Electoral stek’anel sok slok’esel te j-a’teletik yu’un te jwolawal ta snail spasel a’telil yu’un jnaklumetik ta jujun lumetik te bit’il albil yu’un te Muk’ul mantalil june. n.

Li’ ta apartado D. Te p’ijil a’tel yu’un stsael a’tel tuunelil ta slum sk’inal Méjikoe, nitil tsakal me ta pasel ya’telul, jich bit’il: p’ijubtesel, spasel ta lek sok sp’ijil o’tanil, sbeintayel, stsajtayel, yilel lekuk ya xlok’ ta pasel sok ak’a me yich’beyik swentail te j-a’teletike, jwolawaletike sok yantik joch a’teletik ta Instituto Nacional Electoral sok yantik snail chajpajibaletik ta jujuntik estaroetik ta swenta stsael sok snajkanel ajwalile. Te Instituto Nacional Electoral ya me xchajpanbey lek ta spasel te ya’telule.

VI. Ta swenta skoltael tesbabialtak yu’un te muk’ul mantarile sok stojil yu’un te bit’ik pastik’labil sok xchajpanlael te tsaojibaletike, yame yich’ chiknantesbel sk’oplal bit’il ma stak’ ch’unel sk’oplal ta slajibaltak’ te yak’o ta ilel te Muk’ul mantalil sok te mantalile. Te bit’il albil yame yak’be slajibal te yantik ta sk’ajalka yu’un te smetsanelbeel te tsaojibale sok yame xchajpan ta skoltael yu’un te sbeik’ tsobelbael yu’un yawalelul ta tsawnej, yu’un tsabilik sok ta tsoboltsob, ta slajibal baluneb yo’winik tsobmantal ta ja’ Muk’ul mantalilto.

Ta xajt’al xajt’ tsaojibal yak’elsba ta ch’unel swenta yu’un maba xch’unel te muk’ul mantaliletik mok stojil, ma stak’ tesmantesbey slok’ib smak’eltak yu’un xchajpojibal mok spasel sbajel.

Te mantarile ya yal te bi xi ta tup’el te tsael a’tel jtuneletik ta spisil Slum k’inal Mejiko sok ta ch’in lumetik teme ay binti mulil k’ot ta pasel ta yorail tsael a’tel jtuneletik, sok teme jich muk’ sk’oplal te jich a k’ot ta pasel.

a) Ya xk’ax te bin yipal te tak’in ak’bil ta swenta stsael j-a’tel jtunele ja’ jo’eb por cirnto ta spisil te tak’in ak’bile.

b) Bayuk tome k’alal ya yich’ pukbeyel jayeb k’aal ak’bil ta radio sok televisión, teme ay jichuk albil ta mantalil;

c) Teme ya yich’ik sok ya slajinik tajbil ta mulil tak’in mak slajinel stak’inal ta nail chajpabijiletik ta stsael te a’tel tuuneletike.

Te xk’axumtayel mantale yame yich’ ch’uunel sok yantik bitik ma jichk ta pasel. Ja’me k’axumtayel mantal sbiil teme ay jich ma jichuk lok’ ta pasel te votasione sok ta sbabial, xche’bal te ay ma staj jo’eb por siento ya spasik votación te krisanuetike.

Teme ay ma k’ot ta pasel stsael te ajwaliletik sok tuuneletike, yame xcha’ yich’ pasel ta yan belta te banti mame stak’ix o-och ta tsalbail te mach’a stojojix smule.

Xcha’tenel

Te ba K’alal Smakoj te Stsobil tsob jtejklum sok Sk’inalel Tsoblum

Cheb yoxwinik mantal. Te sjoylejal sk’inalel stsoblum swentaine spisil:

I. Te juju xaj’tal sjotak’ ta stsobil jtejklum;

II. Te jsepel jsep ja’etik, otsesbil-ek-a te steak’ulja’ sok sji’ul muk’ul nabil le’ ta muk’ul ja’ nopol ay;

III. Te jsepel jsep ja’etik ta Guadalupe sok nix te ta yawil k’ajk’altan te aybel ta stojol mamal muk’ul spamal ja’;

IV. Te ye’talmuk’ulja’ ta tsoblum sok nixte yamak’ul-yutilja’ ta sej’pelsejp ja’etik, sji’ul muk’ulnabil sok steak’ulja’etik;

V. Te smuk’ul sjoylejal ya’lel muk’ul ja’etik sok bit’il yak’oj te ich’elil ta muk’ ta spamal balumilal. Sok te jbeeletik ta yutil mu’knabil;

VI. Te bi sjamalil sjoylejal sk’inalel tsobil tsob jtejklum, te bi smuk’ul sok chajpalchap xchiknantesbil yu’un stuk’el te be ta spamal balumilal.

Oxeb yoxwinik mantal. Te baytik ochem ta makel ta slum sk’inal Mejikoe jaikme te estadoetik: Aguascalientes, Baja California, Baja California Sur, Campeche, Coahuila de Zaragoza, Colima, Chiapas, Chihuahua, Durango, Guanajuato, Guerrero, Hidalgo, Jalisco, México, Michoacán, Morelos, Nayarit, Nuevo León, Oaxaca, Puebla, Querétaro, Quitana Roo, San Luís Potosí, Sinaloa, Sonora, Tabasco, Tamaulipas, Tlaxcala, Veracruz, Yucatán, Zacatecas, sok slumal Méjiko.

Chaneb yoxwinik mantal. Te muk’ lum ta mejiko ja yolil sk’inal stsobil jtejklum, yawil Muk’ul at’eletik ta Junax sok Yolil te Stsobil jtejklumetik te junax yu’un wentainbil. Yame xcha’ ach’uptes ta spasel te Sjoylejal te ay yu’un sok te swentaine te Muk’ul at’el ta stsobil jtejklum te ya xk’ax ta yan lum, ya yich leel ta Stsob jtejkulm yu’un Yolilal ta Mejiko janix jich te sti’ilej sok smuk’ul te bit’il ak’bil yu’un te Muk’ Snail tsoble spisil.

Jo’eb yoxwinik mantal. Te tsoblumetik le’ ta stsobil jtejklumetik ya sk’anante te ba k’alal smak’o sok te ts’akanetik te yonine yotik, ja’nax wenta te me mayuk binti ya xmakot yu’un ja’into.

Wakeb yoxwinik mantal. Te stsobil jtejklumetik yame stak’ chajpanik jaiknax, jaiknaxme ya xchajpan stukelik, te ba k’alal ts’akan; mame stak yich chajpel teme ma la yak’ k’axel le’ ta yawil yu’un pasmantaliletik.

Te me ay maba xchapal jich bit’il albil skoplal li’ta ajk’ole, teme ay k’opetik k’ot ta pasele te Suprema Corte de Justicia de la Nación ya me sk’an sna’ stojol, yame xchol ta lek sok yame xchajpan, teme ay sti’ sk’opilel ta sti’ti’ sts’ak slum sk’inal jijsejp estadoetik, jich bit’il albil ta sbabial fracción li ta banti joeb yo’winik artikulo li’ta muk’ul mantalil.

Jukeb yoxwinik mantal. Te tsob jtejklum ta (sic DOF 05-02-1917) Nayarit te sjoylejal sk’inalel ayme sok ts’ak’anul te banti ay swentaine yotik te sk’inalel ta Tepic.

Waxakeb yoxwinik mantal. Te jsepel jsep ja’etik, te ji’jija’ sok steak’ul ja’ le’ tamuk’ul ja’ nopol ay ta sjoylejal sk’inal tsobil tsob jtejkulm, yet’al muk’ul ja’ ta tsoblum, te yamak’ul yot’il jsepel jsep muk’ul ja’, te ji’jija’e sok steak’ul ja’, te yot’il sjoylejal muk’ul ja’ sok nix te sjamalul chijknajem ta stsobil jtejklum, janaxme ay ta swenta te at’el túnel ta stsobil jtejklum, ja’nax k’ejel ay te jsepel jsep ja’e janixme te ba k’alal makbil ta pasel ta yat’alul ta mantaltesel yu’un Tsob jtejklumetik.

Yoxebal sjol sbiil

Sbajtenel

Te Xajt’alxajt’ te Mach’atik ay Yu’elik

Baluneb yoxwinik mantal. Te Toyol muk’ul at’eletik ta Jstsobil jtejklum ya xat’besbaik yu’un ta spasel ta Jpasmantal, mantalteswane sok Muk’jchuk’awal.

Ma’ stak tsoksbaik che’b mok yantikxan jai into te muk’ul at’eletik te sok tulnax mok yoch’eselsba, ma stak’ ak’el ta Jpasmantal ta tul winik, te stulanil lek’il koltawanej ta pasmantal, ja jich te bit’il xcholo ta alel ta balune’b xcha’winik Jtsobmantal. Mame ayuk banti ay yan, te Jkolem te bit’il ay ta xch’a tsalal ta buluche’b sjukwinik ta tsob mantal, yame yichik ak’el slek’il skoltael ta swenta xchajpanel.

Xcha’tenel

Stulanil Stsobil jtsob jteklum sok stalel te awalil

Lajuneb yoxwinik mantal. Te tulan Jpasmantal yu’un jtsob jtejklumetik te junax ay ta mejiko ya x-akòt ta banti Muk’ Yawil tsoble’ ta spisil, yame yich xat’el ta cheb muk’snail, jun me ta chajbane mantaliletik sok yanuk-a te muk’ chajpmantaliletike.

Sba xajt’al

Yu’un Stsael sok Spasel sanil Muk’ tsobojibal

Bulucheb yoxwinik mantal. Te Yawil Chajpanemantaliletik xchajpalikme yu’un nitawanejetik le’ ta stsobil jtejklum, te spisil tsaojibal ta ox’oxeb jawil. Ta jujun chajpanemantaliletik yu’un stukelik, yame yich’ tsael tul nitawal.

Lajcheb yoxwinik mantal. Te Snail xchajapne mantaliletik tsobosbaik ta jo’lajunwinik ta tul chajpanemantaliletik ja’ chikan te bit’il ay tsaojibal te bayel pajal sok, ja’nix jich komon chajpanbil ta yolil sleel tuneletik xajt’ tsaojibal, sok lajunwinik ta tul chajpanemantaliletik te ya yichik tsael ta sbabial te ya yich’ ak’el ta ilel te bit’il k’anbilnax, te bit’il chajpanbil ta tsak’el ta jun ta tsoblum, te tsabilk (sic DOF 15-12-1986) ta sjoylejal ta chaox xajt’ tsaojibal.

Oxlajuneb yoxwinik mantal. Te bato k’alal sjoylejal ta jo’lajunwinik yolil sleel tunel Xajt’ stsaobil jame ya xajt’e swinklel lum te stsobil jtejklum sok nix te yolil ak’bilik ta ilel, te yolil spukel tsael tuneletik ta xajt’al xajt’ yajwalel Stsobil tsob jtejkulm yame yich’ ta wenta te slajibal bak’uel ta spisil swinklel lum, mame jauk ya yak’ ta ilel te jun tsob jtejklum teme ch’in tsail ta cheb chajpmuliletik ta me ay baya.

Te yu’un tsaojibal lajunwinik chajpmantaliletik te bixi ya yal ta slikibal Jte ya x-ak’wan ta ilel te bit’il k’anbi sok nix te stulanil tsak’el ta jun ta xajt’alxajt’, yame xk’ot’ jo’eb ta sjoylejal sleel tuneletik ta xajt’alxajt’ stsobil jtejklum. Te mantalil jame slajin te bak’alal k’axemtel ta sjoylejal ja’ ini sti’il.

Chanlajuneb yoxwinik mantalil. Te tsaojibal lajunwinik ta tul chajpmantaliletik ja chikan te bit’il ya yak’ ta ilel ta slik’ibal te bit’il k’anbil sok nix bit’il chajpbil ta ak’el ta jun ta xajt’alxjat’ yame yich’ ots’esel ta yantik yawil te bit’il ya yal ta mantalil:

I. Chajp pas k’op a’yej, ta swenta tael tsak’el ta jun ta jujun xajt’, yame sk’an xk’opo sok sjapebail sok chajpmantaliletik yu’un bayal pajalik te ayik ta lajunwinik xajt’ yolil;

II. Spisil partido político teme ay ch’uunbil lok’ oxeb porsiento swinik te jaytul nakal ta jun sbiilik te krisanuetike, te jujsejp slum sk’inalel baytik ya xlok’tel te votasione yame stak’ x-och tul diputado yu’un te pajalme ya smak te a’tele;

III. Te pas k’op a’yejetik te yak’uk xch’uunik sok xchebal slikibal yawil, stukelnax sok ts’akajib te sjunil ak’el ta ilel ta spisil te junax ay te ayuk staojik’ sajpebailil, yame yich’k ak’el ta ilel ta slikibal te jich’ yijpalik, janix chikan sok stuk’el te tsaojibal lok’esbil ta sstsobil jtejklum, te yat’alul ta chajpmantaliletik te tsaokbilik ta xajt’alxajt’ te swenta jujun sjoylejal xajt’ tsaojibal. Ta snak’anel yame yich’beel ch’uunel ta mantal te ayuk te japelbailetik te tsakbilik ta wentainel.

IV. Ma chajpuk pas k’op a’ye ya stak’ yajta bayal ta jo’lajunwinik’ japelbailetik te ayiknanix ta slik’ibal.

V. Mame ayuk tebuk’, chajspas k’op a’ye ya stak ya’ta sok bayal ta tul japelbailetik te ayik’ ta slibal te ya x-ak’wanik ta ilel yu’un jo’winik ta spisil yawil te ma ya xk’ax ta waxak xajt’ yu’un jo’winik tsaojibal slok’esbil ta Stsobil Jtsob Jtejkulm. Ja’ ini yawil mame ba yich’ ak’el ta swenta te pas k’op a’ye te, yu’un tas tael te yolil xajt’ tsaojibal, teme la sta’ yu’un jo’winik yawil chajpmantal ta spisil snail, ta yut’il at’abil yu’un jo’winik te tsaojibal te slok’esbil ta stsobil jtejklum te k’axeb ta waxakeb yu’un jo’winik; sok

VI. Te slajibal ak’bil te bayal ta xajt’ oxeb, chaneb sok jo’eb sok ta sjo’ebal slikibal, te sjotak’ chajpmantaliletik te ya yak’sbaik ta ilel skajab ta ilel te ya spek’antesot ta pat’il te banti swentaine te jpas k’op a’ye te me la sta te banti smako te bayal ta xajt’ chaneb mok jo’ob, teme chiknantesot sok te yantik jpas k’op a’yejetik sok sbeik ta jujun chajp ta sjoylejal yu’un chaoxajt’, teme ak’ot ta stojil sok pajal tsaojibaletik ta stsobil jtejklum slajibal smelelil. Te mantalil yame smuk’ubeel ta tojomtesel te bit’il yu’un ya xlekub.

Jo’lajuneb yoxwinik mantal. Te mach’a yaksba ta Jpasmantalil ay bitik ya xk’anot yu’un:

I. Teme lik’em le’ ta slum k’inal mejiko, le’ bejk’ajemto, ta snoptiklael te sbetake.

II. Yame sk’an ay jun xcha’winik ya’wilal tsakajem sk’alel yu’un-a te stsaele;

III. Yame sk’an le’ jajch’em ta Jtsob jtejklum te mach’a ya yich’ tsaele mok lek’yilsbaik sok teme ya yich kuxinel wake’b u’ lea mok k’axenix sk’alel lea.

Ya stak yich pasel te snak’ibal bi’ililetik le’ ta sjoylejal tsaojibaletik cha’oxat’-tsaobil jich bit’il japelbail yu’un chajp mantaliletik, yame sk’an jajch’em ta junuk ta banti stsobol stsobnax stsob lumetik yame sk’an ya-aystojol te sjoylejal te banti yich pasel te tsaojibal, mok lek yilsbaik te banti kuxinemik swenta yu’un teme k’axemix wake’b u’ yu’un-a te k’alal smeltsaje.

Teme k’ax sk’alel ma’ xch’ay teme lajnax sk’ejsba j-ak’uk yu’un te ya’telil komon tuntesel ta komon tsaojibal.

VI. Ma’me stak spas yan a’tel jich bit’il jkanan Stsobil tsob jtejklum ma stak spas mantar yu’un jtsakawal mak muk’ul j-a’teletik ta ch’in lum yu’un le’ ta yolilal te banti ya spasot te tsaojibal, janaxme teme pek’el ta lajune’b yo’winik k’aka’l teme ma’to stae.

V. Teme ma’ nabilsba sok yu’un ta snail at’el te banti ma’ yich’ojok ta wentainel stojol te muk’ul mantalil ya’k’oj stukel, manchuk pasjunetik mok jyaj at’el ta stsob jtejlum, teme nabilsba junuk ta snail at’elilel teme ma’ lek mok ch’ayem tsae yu’un skanantael spisil stsobil tsobj tejlum, teme la sk’ej sba lok’el ta ya’tel lajune’b yo’winik k’aal sk’an xanme che’oxexan k’aal skan yich tsael j-at’el jtunel.

Mame stak’ teme ay ya’tel ta muk’ul wolwanej ta banti Suprema Corte de Justicia de la Nación, mak ta magistrado mak sekretaryo ta banti Tribunal Electoral del Poder Judicial de la Federación, sok teme ay ta Consejero Presidente o consejero electoral ta banti consejo General ta jujchajp lumetik, te Instituo Nacional Electoral, sok ja’uk Secretario Ejecutivo, Director Ejecutivo, sok yantik a’teletik ta Instituto, ja’tome teme ayix yoxebal ja’wil slok’el ta ya’tel k’alal ya staj yorail stsael ajwalile.

Te muk’ j-a’tel jtunel ta jtsob jteklumetik soknix te sjol muk’ul j-a’tel jtunel ta Yolil Stsobil tsob Jtejklum ma stak yich tsael ta jtsob jtejlumetik te banti wentain bilik yu’un ta spasel te ya’tele, manchuk tame ya xlok’ ta jmel ya’tel.

Te jpas jun yu’un j-at’eltunel ta jtsob jtejlumetik sok yu’un yolil Stsobil tsob Jtejklum, te yawil muk’ul xchajpawanejetik sok xchajpawanej ta Stsobil tsob jtejklumetik mak tsob jtejklum mak yolil Stsobil tsob jtejklum, janixme jich j-at’el jtunel ta jteklum sok at’eletik ta tsakal Tsobwanej j-Kanan janix jich ta yu’un yolil stsobil tsob jtejklum, ma stak yich tsael ta stsob jtejklumetik te banti ayik ta wentainel, jame teme yu’u ma’ lok ta yat’el ta buluche’b yo’winik k’aal te ya sleot’ te tsael j-a’tel jtunel.

VI. Ma stak’ tame ay ya’tel yu’un sk’op Yos, sok

VII. Janaxme teme ma xch’unejuk yot’an tema’ xjukta pasel te binti yal te Jtsob-mantal ta balukne’b yoxwinik.

Waklajuneb yoxwinik mantal. Te muk’chajpojibalmantalil ya me ak’ot ochel yu’un waxake’b sjukwinik pasmantaliletik, janixme jich, ta jujun tsoblum sok ta yolil slum, cheb ya yich tsael ta xjachibal yu’un tsaojibal swenta yu’un bayalik sok tul ya xnakanot yu’un te mach’atik mayuk bayal sjente. Janix jich chajpatik, te xajt’al xajt’ tsowanejil ya sk’an yak’ sbi’ilil ta jun yu’un che’bal ta japelbailil. Te yawil chajpmantalil ta sne’elal te mach’atik mayuk bayal yame x-ak’bot yu’un tul japelbailil ja me ya xwolwan yu’un tsak’el bi’ilil ta xajt’ tsobwane, janix jich, te ja’ la smak’ ta xchajkajal te yat’alul yu’un tsael ta tsob jtejklum te banti aye.

Te lajche’b xcha’winik sok che’b chajpamantaril te lebix jilel jame ya xwolwan ta ch’unel, ta swenta te Chapjibal jun tsaojibal yu’un junax sjoylejal cha’oxat’ sjoylejal ta tsobil jtsob jtejklum. Te mantaril yame stojobtes ta xchiknantesel sok spamal yu’un ja’ inito.

Te Snail muk’ tsobojibal yu’un pasmantaril ya yich’ yachtesel ta spisil yu’un jujun ta wakwak’eb jawil.

Juklajuneb yoxwinik mantal. Ta chajpalchajp pasmantal yu’unik yame sleik tul nitawal.

Waxaklajuneb yoxwinik mantal. Te machà yak’ sba ta pasmantal janix sk’anbot te bit’il ya yak’ik te chajpanmantaliletik, ma’ ich’bil ta wenta te awilal, janax teme tsakajemix jo’ek xchawinik ya’wilala-a te k’alal ya yich tsael at’el tunel.

Balunlajuneb yoxwinik mantalil. Te senadoretike yame stak’ xcha’ yich’ najkanel ta ya’tel cheb belta, ja’nix jich te diputadoetik ta banti smuk’ul nail tsoblej yu’unike ya me stak’ xcha’ tsak ya’tel chaneb belta. Teme ja’nanix spartido mak yantik yan partido te baytik smakoje teme ja’chuk ya x-ak’bote, teme ja’chuk maba slok’eso sbae mak slok’esojix sbaj ta a’tel sok.

Oxwinik mantal. Te tsobobael Komon stuntesel te bit’il ta jun yoxwinik jtsob mantal, le’ ta muk’ul mantalil, ja’ chikan te bit’il yajlo ta mantalil, yame xcholbey lok’el sk’oplal te tsaojibaletik yu’un Pasmantaliletik sok Mku’ pasmantaliletik ta juju tul yu’un yolil tsaojibaletik ta xajt’ tsaojibaletik sok ta jujun tsobiltsobetjklumetik; yame x-akbot sjunal te banti ay yawilik te japelbail te bejuk tabil bayal tsaojibal sok yame snak’anik muk’ pasmantalil ta sbabial jich ot’anil meltsambil ta waklajunb yoxwinik jtsob mantal le’ ta Muk’ul mantal sok le’ ta mantalil. Ja’nix jich yame slok’esbe sk’oplalil ta ch’unel sok snak’anel te pasmantaliletik ja’ chikan bit’il jach’em ta sneelal te nit’awal che’oxe k’aal te jich’ yak’o te chanlajuneb yoxwinik tsobmantal le’ ta Muk’ul mantalil sok te mantalil.

Te slajinbel sk’oplal te beluk la yich alel ta lek, yame x-akbot yu’un yat’jibal sok x-akbot te chajpanmantaliletik mok muk’ pasmantaliletik yame stak yich makel ta banti stojol yawil sjoylejal ta yu’un Muk’ Yawil Tsaojibal ta yip lek’il Tsobil Jtsob Tejklum, ja’ jich slajine yalel te mantalil.

Te xcha’ xchapel le ta ya’wilal te binti ya yal ta sbabial tsal jilemix, yame stak yich ilel janax ta toyol yawil yu’un stuk’el ta Yawil Muk’ Pasmantal, ya stak yich sujtesel ta xajt’al xajt’ jtsob wanejetik yame stak smakik’ janaxme te yu’un uts’inele stuntesel yame stak ta tijel tsael at’el tunel. Te beluk bolobenik ta yawil tsoble jich’ ya melnax ya xjil sok ma’ xyich jinel. Te mantalil chiknatesok tojoliletike, te sjunal banti jajch’em sok xchajpanel yu’un te yich’o makel.

Jun xchanwinik mantal. Te pasmantaliletik sok Muk’ Pasmantaliletik ma stak’ k’axuntayel te binti snopjibal yu’un yat’elike, sok ma xan ja’uk ya stak’ik’ ta ut’el.

Te nit’awal ta jujun Muk’ Jtsobojibal yame ska’nantay ta swenta yich’el ta muk’ mantalteswene ta muk’ul mantalil yu’un jaik’ stukeliknax sok yu’un mayuk’ ta kaxuntael te yajwil te banti ya stsobsbaik ta chajpanel.

Cheb xchanwinik mantal. Te pasmantaliletik sok muk’ pasmantaliletik ja yu’unik te bitnti sjalalil te smajkojik ta yat’elike, ma’ stak’ yan smak’ik yan abatinel mok yan at’el yu’un Stsobil tsob jtejklum mok yu’un Jtsob lum ja yu’un yame yanbeyik yutsilal te stojolik, ma’ yetaluk ay tebuk’ sk’asesibal te banti ay Yawil Muk’ jtsoble, ja’ yu’un ya slajinel yat’el te smakojike, ja’ te bi sjalalil ya xjala te yach’il yat’elike. Ja’naix ya yilbeel te totesibal yu’un chajp mantaliletik sok muk’ pasmantaliletik koltawanejetik, te k’alal ayik ta xk’axinteyik mantal yame stoj smul yu’un xchayel te stalel te apsmantalil mok muk’ pas mantal.

Oxeb xchanwinik mantal. Te chajpanemantaliletik ma’ stak sjamik ya tsob sbaik yu’unik janix jich ma tsak x-atejik teme ma’to xk’otikae, jich spsisil ta chajpalchajpa, teme k’axel ta olil spisil te xk’otik te tsobtombaetik; te mach’a leikaa sok yame tsob sbaik te bi k’aalil chajpal jilel ta swenta yu’un te mantalil sok ya sujik te mach’atik ma xk’ot ta tsoble’ ta lajune’b xcha’winik k’aal te chajpal sk’oplal ta yan xan buelta, yame x-albot teme ma’ k’otike nabil mejix stojol yu’unikabi, te ma’ ch’unik te at’el, jame ya x-ik’ot ta ora te at’elwolwane, janixme jich ya xk’otaa te binti k’alil albile, sok teme ma’ la ch’unik, ya yich leel yan at’eltunel. yame yich leel chajpamantaliletik sok muk’chajpanmantaliletik ta snail yawil tsoble yame xk’otik ta sbabial pasmantaliletik, chikan beluk ya xchajpanik te jayek k’aal ya x-at’ejik, yame skanantesbaik: te at’elil jochol ta chajpanmantaliletik sok muk’ chajpanmantaliletik ta banti yawiltsoble’ tajunax ya sjuinsbaik spisilik, te chajpanmantalil yame yak ta tsael at’el tunel lekilkoltawane te jich yot’an te yu’un te bit’il ay chanxat’al yu’un juklajune’b xchanwinik tsob a’yej la te chajpanmantalil; te at’el mayuk’ yawal ta chajpanmantalil ta chajpanemantaliletik ta tsoblum lebil ta xjachibal yu’un wolwane pajalnax, jame ya smak jilel at’elil te mach’a sjuinsba sok ta chajpanek’op jame te mach’a tik’ilnax ay sbi’il sok sjoylejal te banti ayik, ta patil te la yaksba ta chajpanmantaliletik ta tsoblum ak’bok te yat’ele; te at’el mayuk yawal ta chajpanmantalil yu’un muk’ chajpanmantaliletik ta tsoblum lebil ta xjach’ibal wolwane pajal, janix jich ja ya smakjilel at’elil te mach’a tijilnax ay sbi’il sok te pas k’op a’yejetik ta spamal slum sk’inal mejiko, teme ochbeel ta yat’el te muk’ chajpanmantaliletik te banti staik; sok te at’elil mayuk yawal le’ ta chajpanmantalil yu’un swenta muk’ chajpanmantaliletik lebil ta xjachibal yu’un te tsoblejetik, jame ya smak’jilel te bit’il chajpal yu’un te pas k’opetik te jaiknax sjoysbaik ta tsobtejklum janaxme teme ti’jil ay sbi’ilik ta jun yu’unike spasojik.

Ya stak’ ta ayelstojol te chajpanmantaliletik mok muk’ chajpanmantaliletik yu’un me ayto sk’an lajune’b xan k’aal sk’anabi, ma’me stak slebey yan yat’elul mok xcholojibal chajapal sjunil ta yawil at’eltunel le’ tabanti chajpanmantalil, janixme jich ya x-ak’ot naelstojol, tema la yiktey ta oranax te banti ya xk’ot, yame yich ik’el ta oranax te wolwanejetik.

Teme mayuk yibalik ya tsoksbaik le’ tachajpanmantalil mok ya spasik te beluk chajpanbilix, yame spasik ta oranax tsoble te wolwanejetik jichme yu’un ya xk’otika bayalabi yu’un ya stak spasik te beluk yat’el yich’ojik, manchuk xkaxbeel te lajune’b xcha’winik matomebi yalikabi.

Te mulwanejetik yame ch’unik, yeme Jelawtesok K’asesel te smuliletik te bit’il yal te mantalil chiknajem, te mach’a la yich leel yu’un chajpanemantaliletik ta tsoblum mok muk’ chajpanmantaliletik ta tsoblum, ma’ stak xk’otik, ma’ stak xk’otik teme ma’pas k’opetikuk ta banti yawil chajpanemantalil yu’unik, yame spasik jich at’elil ta yolil te bit’il yalo le’ tasba’xa-t’al lenix ta tsob-a’yej jai into. ja swentaik te mulwileletik, ja’me yak tonel mulilla te mantalil, te pas k’op a’ye ta maklumetik, ayme selojik tulnaxme te pas k’opetik ta banti tsael at’el tunel yu’un xbak ta chajpanemantaliletik ta tsoblum mok muk’ chajpanemantaliletik ta tsoblum, ja’nax meik te mach’a xlok ta tsael ma’me jauk yu’un te xbat’a spasel at’eliletik.

Chaneb xchanwinik mantal. Te pasmantaliletik sok muk’ pasmantaliletik te me ma xk’otik ta tsobleje, teme ma la yak’ ta na’el stojol mok te me maba sk’ano k’aal te banti ay Muk’ Yawil tsoble, ma me ayuk sbeeik te me ma’yuk yich’obey sk’alelal teme ma k’otike.

Jo’eb xchanwinik mantalil. Te banti snail muk’ul tsobleje, yame stsob sbaik ta sbabial yu’un septiembre ta jujun ja’wil, mauk teme ja’ ya xach ya’tel te muk’ul ajwalil ta Méjikoe, jich bit’il albil sk’oplal ta oxeb yo’winik artikulo li’ ta mantalil jun, me mauk xale ya stsob sbaik ta sbail yu’un agosto sok sbabial febrero ta spasel xche’bal muk’ul tsobleje te chapbil yu’unike.

Ta jun pajalnax sk’alelal tsobel sbaik ta Muk’ Yawil tsoble ja’ me ya smak’ik’ ta bijubtesel sbaik, ta tsaltomba k’op sok tsael xjach’ibal yu’un te mantalil ta xjach’ibal yu’un te mantalil te bit’ik sk’ota ta pasel sok ta cha’chajpanel yantik k’op a’ye te smak’oj ja’ jich bit’il yal ta Muk’ul mantalilto.

Te jujun sk’alel tsoble te chajpanbil yu’unik ta Muk’ul tsojble ja’ me ya smak’ik’ ta xchajpajnel beel te yak’oj ta na’el stojol te yutsilal mantalil.

Wakeb xchanwinik mantal. Te jujuntik sk’alelal tsoble chajpanbil yame xjala yorail te bit’il ya sk’an swenta spisil chajpanel k’op a’ye te altiklabil ta sbabial tsob mantal.Te sbabial sk’alelal mame stak’ xnat’ubeel ja’naxme ta jolajune’b diciembre ja’nanix ta jawilal-a, ja’naxme yu’un te Muk’ul ajwalil ta spamal sk’inal mejiko ya xjach’ te yat’el te bit’il albil yu’un oxeb yo’winik tsobmantal, jich’ bit’il te banti ya tsob sbaik yame stak’ snatesikbeel ja’to ta bulucheb xcha’winik yu’un diciembre ja’nanix ta ya’wilal-a. Ta xchach’ojol sk’alelal mame stak’ xnat’ubeel letobeel ta lajuneb xchawinik yu’un abril ja’nanix ta ya’wilal-a.

Teme ta xchebal Snail Muk’ tsoble ma spaj sba sk’opik yu’un xchajpanel te bit’il tsobo sbaik teme alanto sk’alel yu’un-a te bit’il xchabanbile, jame ya xchajpan te Muk’ul ajwalil ta Spamal slum sk’inal mejiko.

Jukeb xchanwinik mantal. Te Snail tsoble mok junax ta chajp mantalil, teme yu’un tulan sk’oplal te beluk ya xchajpaje, yame tsob sbaik te tsoblejetik lekilkoltawanej ta jujun buelta tsoksbaik yu’un chajpel abatinel junchebuk buelta; xchajpal beluk chajpal janaxme ya smak’it te beluk yich cjakpele mok aytoxan chajp k’op yu’un te abatinel yak’ ta nael stojol, yeme slebeyik yan sk’alel bin ora ya chajpik.

Waxakeb xchanwinik mantal. Ta xchebal Muk’ snail tsoble junax me yawil ya xjilik’ yame stak’ xk’ax beel ta yan teme mato snapojik’a-a te sk’alelal xk’axikbeel sok bit’il ya yil beel, te akbilik ta junax swenta tsobojibal ta pajalnax. Ja’ nax yu’un teme jich k’ot ta nojpel yu’unik ta xchajchajbalbeel xk’axikbeel, yame sk’anbeyik sk’alelal, stalel sok yawil, te Mantalteswane yame slajibey sk’oplal te bitik yantik tsael ta junuk ta xchebal slajinel te bitik tsabil. Ma junuk Muk’ Yawil tsobojibal ya stak’ xkechan te bit’ik pasta te yu’un k’axeb ta oxeb k’aal, mayuk te me ma jich’uk yot’an te yane.

Baluneb xchanwinik mantalil. Te sjamalul tsoble’ te bit’ik yak’oj sbabial sk’alelal ta jujun jawil yu’un snojpel ta snail Muk’ul tsoble, te Muk’ul ajwalil ta spamal slum sk’inal mejiko ts’ibubilme ya yak’ta na’el stojol te bit’ik spaso, ja ya yalbe sk’oplalil ta spisil tsobil tsob jtejkloum te ya skej ta kanantayel te komon tuntesel yu’un spamal sk’inal mejiko. Te sjamalul te tsobel sbaik te maba nabil sk’alal yu’un yu’un Muk’ul tsobojibal ta Junax, mok junax ta muk’ yawil tsobojibal, te nit’awal ta Abatinel yu’un joyob ta xchol binti swentail mok bi swentail te la yalbey sk’oplal te ik’ele.

Jujchajp smuk’ul nail tsobleje yame sk’oponik bint a’telil la xcholbey sk’oplal pastay yu’un mu’k’ul ajwalil sok ya me xcha’ k’anbeyik yu’un ya xmuk’ubtesbey ya’ayejal teme ay binti la yich’tilay jojk’obey sok yame yich’ tilay ik’el secretarioetik ta estadoetik sok wolawaletik ayik ta jujusep estadoetik, yu’un me ya yak’ik ta nael stojol bitik a’telil las pastilayik. Jich bit’il chajpanbil mantalil yu’unik ta congresoe sok yantik mantalil chajpanbil, ja’me ya yich’ ch’unel te binti ay ta swentaike.

Te sbabial ja’wil ya’tele, yame xcha’ yich’ jamel xche’bal belta muk’ul tsoblej ta banti snail muk’ul tsobobail, te muk’ul ajwalile, yame xbaj yak’ ta nael ta banti Cámara de Senadores yu’un ya yak’ ta ch’uunel bit’il chapal ya’telul yu’un ta swenta skanantayel slum sk’inal Mejiko sok yame yak’ ta a’yel stojol ta jujun ja’wil bit’il yakal ta bael ya’telul yu’un.

Lajuneb xchanwinik mantal. Spisil ta xcha’chapel ta Snail muk’ tsoble ayme stalel yu’un te mantalil mok xcha’chajpel yame yalbey sbaik’ te mantalteswanej spasojik ta firmar yu’un te nit’awaletik’ ta xcha’chajpal ta Muk’ Snail tsoble sok yu’un tul ts’ibuwane yu’un juju jtulik, sok yame xchiknantesik te bi yilel stalelto: “te Snail Muk’ul tsoble ta tsobil tsob tejklum tsob junax ay ta mejiko chajbil: (sjunil mantalil mok cha’chajpel)”.

Te Muk’ snail tsoble yame sk’an te mantalil yame smakbe te yijpajib sok te bit’il ya spas beel ta yut’il.

Te mantalil ya me slajinbe sk’oplal te bitik stalel sok ta smakelbel yu’un stsobel te jpas mantariletik, te slok’ib skolem ta yalel sk’oplal te bitik xi ya xlok’ ta nopel sk’oplal te yak’o sba le ta Muk’ul yawil Tsoblej yu’un jchapmantaril.

Ja’ te matarili ma stak’ makel sok ma xtun yu’un ta chiknatesel te jmantarteswanej ta Stsobil tsob jtejklum yu’un joyob stuntesel.

Xcha’xajt’al

Te Slik’ibal sok Xcholel te Mantaliletik

Bulucheb xchanwinik mantal. Te jachibal be yu’un te mantariletik mak xcha’chapel ta tsaltomba:

I. Te Muk’ul ajwalil ta spamal slumk’inal Mejiko;

II. Te Diputadoetik sok Senadoretik ta smuk’ul nail tsoble;

III. Te chajpane mantaliletik ta jujun estadoetik; sok

IV. Te krisanuetik teme ay ta cero punto trece por siento ta banti nakal komon biilil jich bit’il albil ta mantaliletik.

Teme e mantalil yu’un snail muk’ul tsoblej ja’ya xchajpan te bin pasel yya sk’an ta swenta xchajpel te mantaliletike

Te sk´aalel jujun belta chajbanbil muk’ul tsobleje, te muk´ul ajwalil ta Mejikoe ya me stak’ yak’ cheb belta sk’op ya’ayel te ya xk’atp’oj ta muk’ul mantalile mak cheb belta teme ay nail k’an yak’ix ta na’el teme ay kechel jilem ta nopele. Te jujchajp k’op a’yejetike, yame yich’ lek a’yantayel, yame xch’uunik ta komon teme jich k’ot ta banti snail muk’ul tsobleje, yame stak’ xjalaj ta lajuneb xcha’winik joch k’aaletik. Teme ay maba jich ak’ote, te k’op ya x-och ta mantalile jich bit’il chajpanbil ta pasel, ja’me sbabial ya x-och ta a’ayantayel sok ta ch’uunel ta komon. Teme la yich’ ch’uunele mak la yich’ cha’ jelel sk’oplal yu’unike yame yich’ cha’ ilel sok yananix me xcha’ x-och ta komon a’ayantayel sok ch’uunel jich bit’il albil sk’oplale.

Mame ja’uk toj k’axel ta ilel stukel te jelbil mantalil li’ta muk’ul mantalile.

Lajcheb xchanwinik mantal. Spisil sme’ a’telil yu’un mantaril mok xcha’chapel, jich bit’il maba ja’ yu’un stukel ta xcha’chapel ta snail muk’ tsobojibal pajalme ya yayalbe sbaik ja’ ya yilik te tojotesel yu’un bitik yilel stalel ta chajpanel, ta yorail sok te bit’il ya spasikbel te ch’inch’in k’op sok stsael:

A. Te sk’asesel sme’ a’tel yu’un snail muk’ul tsobojibal te batik talemik, ya me xk’ax ta a’yantael ta yan. Te me la skases jaini, ya slok’es te jmantarteswanej, mach’a, ta me ma sk’an sk’abuix te binti ya spas, yame xchiknatesik ta animalnax.

B. Ch’uunbil me ya xk’ot yu’un muk’ul ajwalil teme ja’chuk ay maba la sutistel te binti la xcha’ jelbeyik sk’oplal te ajwaliletik ta banti Camarae, te ja’nax ya xjalaj lajuneb xcha’winik k’aal k’alal la yich’ ak’ele; teme k’ax te jayeb k’aale, te muk’ul ajwalile yame yabey lajuneb joch k’aal yu’un ya spukbey ya’yejal te ach’ mantalil la yich’ chajpanele. Teme k’ax ta pasel into, te mantalil kuybil meix ta mantalil, jichek te muk’ul wolawal ta banti camarae yame xchajpanbey sk’oplal yu’un ya yak’ ta a’yel stojol ta spukobil k’op a’yejetik. Jich bit’il albil li’ta banti fracción mame yu’unuk ya smakbey mak ya sts’ubey sk’oplal te muk’ul tsobleje te ya yich’ pasel yu’un te mach’a yich’o ya’tele.

C. Te sme’at’elil yu’un mantalil mak xcha’pasel spsil te bitik lok’emix mak ja ta swenta te jmantarteswanej ya me yich’ sujtesel jich bit’il sk’abuel,, (sic DOF 05-02-1917) ta yawil banti lijkem. Y a me sk’an yich’ ach’utesel ta chapel jaini, sok te me sok te me yak’o sba sk’abik ta xcha’oxajt’al yu’un yajtalul spisil ta tsaelil ya me xcha’kax ta ilel snaik muk’ul tsobojibal. Ta me ja ya x-abet stoj smul spisil stukel, te sme’ a’telil ja me mantaril te sme’a’telil mak xcha’chapel sok ya xcha’ sutbel ta mantarteswanej yu’un xchiknatesel.

Te stsaojibalil yu’un mantaril mok xcha’chapel, ya yich’ik biltesel.

D. Teme ay smantaril sme at’elil mak xcha’pasel tame la yich lok’esel spisil ta ilel ta snail muk’ul tsobojibal, yame xcha’ sutbel te banti talem ta ilel te bitik ayuk la spasbe.Te me la yich’ cha’ túnel k’axel spisil ta lek te yajwalul te ayik-a, ya xcha’sujtik ta snail muk’ul tsobojibal te jilemix yu’unik, ya me xcha’tuntes ta snojpil yu’un stukel, sok te me spisil-a k’axik te jay tulike, ya me sk’ax ta mantarteswanej yu’un chapaj ta xajt’al xat’ A: te me ay maba-a k’axe mame stak’ sujt yak’ ta ilel ta sk’alelal tsoblej.

E. Te mantataril yu’un sme’ at’elil ta mantal mok xcha’chapel ta lok’esel, mak jelbil mak tsakajib ta ilel yu’un snail muk’ul tsobojibal, te ach’ tsaktomba k’op ta snail muk’ul tsobojibal te batik lijkem ta a’yantael ja’nax bit’ik lok’esbilix mak ta swenta mak xcha’lekubtesel mak stsakajib, ma stak’ jeltael te mantaril chajpajem. Te tsakajib mak xcha’lekubtesel te bit’il spaso ta ilel te snail muk’ul tsoblej. Te tsakajib sok nix te xcha’lekubtesel te bit’il spaso ta ilel ta Snail Muk’ul tsoblej teme bayel mach’a la stoy sk’ab yu’un te tsaojibal te ay ta snail tsobojibal te batik talem, ya xk’axbel spisil te sme’ a’tel ta mantarteswanej, swenta bit’il ya sk’an yal ya ta xajt’ A. Tame ja te tsakajib mak xcha’lekubtesel te bitik spaso ta ilel ta snail muk’ul tsobojibal teme maba ya xk’ax spisil te mach’atik tsabilik yu’un snail muk’ul tsobojibal te batik talem, yame xcha’ sujtik ta stuntesel ta snopel ta lek jain to ta me ay bayel te tsabilk te-ayik-a ta slok’esel ta xcha’ch’ojol yilel te stakajib albil mak xcha’lekubtesel te sme’ a’tel teme pajal la sk’asesik te Snail muk’ul tsoblej, yame sk’ax ta swenta jmantarteswanej yu’un te bitik ay ta xajt’ A. te me sla k’an yil ta yajlel te snail muk’ul tsobojibal te bayel mach’a la stoy sk’ab te mach’atik teayik-a yu’un tsaojibal, te stsakajib albil mak xcha’lekubtesel, spisil te sme’ a’tel mame stak’ xcha’ak’ sba ta ilel ja’tome ya smalibe yorail te tsobleje, teme la spajik sk’opik xcha’chajpal te Snail muk’ul tsobojibal teme bayel la stoy sk’abik te yalwalul leayik-a,teme ya sk’an yak te mantaril mak xcha’chapel ja’naxme sok te chajpanbil tsob mantaril yame yich’ kejel te tsakajib mak xcha’lekutesel yu’un swenta tsajel sok ta yan tsaojibalbel.

F. Ta xcha’ alel, xcha’lekubtesel mak smakel te mantariletik mak xcha’chapel, yame sk’an yilik te bitik chiknatesbil ta chajpanel ta swenta slekubtesel sba.

G. Spisil sme’ at’elil ta mantal mok xcha’chapel te biluk lok’esbilix yu’un Snail muk’ul tsobojibal te batik talemik ma stak’ xkotix ta tsobblej ta yan ja’wil.

H. Te cholbilmantaliletik mak xcha’chapel ya stak slikesik ta bayuk ta xchebal ta Snail muk’ul tsoblej ja’nax yu’un te sme’ a’tel ja’nix jich yu’un ya ya’yantabik te betil yu’un sme’ atelil yakbel sbaik mak stojel, stobel ya’tejib jtuk’awanej, spisilme ya ska’n ya’yantaik ta sbabial Snail muk’ul tsobojibal.

I. Te xjach’ibal mantaliletik mok yak’el ta xcha’chapelbel ta Snail muk’ul tsoblej te binti ya sk’ot te-a, ja’nax teme jalaj jun u’ te k’alal ya k’ax yal sok J-abatinel ja’nix jich yu’un ma tsak’ yal, te bit’il ayik stukelik yu’un sme’ a’tel yu’un mantal mak ya stak’ yak sba ta xcha’chapel sok ya’yantael yantik ta snail muk’ul tsoblej.

I (sic DOF 24-11-1923). Te jmantarteswanej ya me stak’ yilbel ta xcha’chapel yu’un snail muk’ tsoblej mok ta yantik xan ta Snail muk tsoblej, te k’alal ya jach ta pasel te a’tel yu’un tsaojibal mak jchajpanwanej, ja’nix jich bit’il te Snail muk’ul tsoblej yu’un j-alchap mantariletik ya me sk’an yalbe smul te muk’ul j-a’tel jtuneletik yu’un nabilix te mulil.

Janix jich ma’ stak’ spas ta cha’pasel yu’un ike’l ta tsoblej ta ajk’nax te bit’il ya sk’an ta joyob te abatinel.

Yox xajt’al

Te swentail snail yu’un muk’ul tsoblej

Oxlajuneb xchanwinik mantal. Te snail muk’ul tsoble ay me stulanil:

I. Swenta xch’unel ach’ jtejklumetik ta junax yu’un Stsobil tsob jtejklumetik;

II. (Makbil).

III. Swenta xchiknatesel ach’ jtejklumetik te ta yutil sjoylejal te banti ayikixe, ja’nax tame ya xtun:

1o. Ta xajt’ mok’ xat’al xat’ ya sk’an yich leel le’ ta stsob jtejklum, ja nax teme ay ta wakwinik ta mil te yajwal lum, te yakuknix sta.

2o. Yakuk yich’ pajel te Snail muk’ tsoblej te ayuk bayel swinik te jtsowanek yu’un jich ya xchikna ta ilel-a.

3o. Te yakuk yich’ a’yel stojol te Jpas mantariletik ta tsob jtejklum yu’un jich bit’il ya yal ta sjoylejal, teme ya sk’ot ta yo’tan mak ayma xk’ot ta yo’tan te ach’ tsob jtejklum, yame yich’ sujel ta yakel sk’opik ta swakebal ‘u’, ajtabilme sk’alelal te k’alal ya xjach ta alel jainto.

4o. Ja’nix jich ya sk’an yich’ a’yel stojol-ek te Jmantarteswanje, ja’nixme jich ya ts’ibubel te bitik spaso juke nax k’aal ajtabil ja chokan te te bit’il sk’alelil ak’bil.

5o. Ya kuk yich tsael ta stojil te ach’ tsob jtejklum yu’un ta xcha’oxtulul te jpas mantaril sok muk’ul jpas mantaril te ayik ta snail muk’ul tsobojibaletik.

6o. Ta xchachajpanel snail muk’ul tsoblej ya me skan bayalik te jpas mantalil ta tsob jtejklum, ya me yich pasbel tebuk tsajel teme ya sna’e kej sok ya sk’asesbe junuk sjunil, janax te me ay yak’oj yutsil yot’an te tulan Jpas mantariletik ta tsob jtejklum yu’un sjoyob te bit’il ya yale.

7o. Te Jpas mantaril ta Tsob jtejklumetik ja’ jich ta sjoyobal ja’in to, te ayuk manchuk yak’ sok yutsil yo’tan, ta xcha’alel te xajt’ jilem, ya me sk’an yich’ pasel ta xcha’yox xajt’al spisil te jpas mantar sok nix te yantik tsob jtejlumetik.

IV. (Makbil).

V. Ta sjeltael te snail te mukul at’el le’ ta Stsobil tsob jtejklum.

VI. (Makbil).

VII. Swenta yu’un yak’o sba ta smakel slok’esbel stojol.

VIII. Sk’oplal swenta sk’ael ta bejt tak’in:

1o. Xchapanbel sk’oplal te ta swenta te J-a’tel Jtunele ya xju’ ya sk’an ta bejt tak’in sok ya xju’uk ya yak’ ta majanel te bitik ay ya x-ayan ta Lumetike, yu’un jich ya stoj te bejtile sok ta swenta tema xmuk’ub, stak’uk ta tojel te sbejt ta spamal lumetike. Te sbejtanel tak’ine ja’nax ya stak’ k’anel ta swenta ya yich’ pasel bitik a’telil ya ska’n pasel te bit’il ya x-ayan te tak’ine ya yich’ tunesel ta komone, yan teme ma’uke ja’ te bit’il ya yal stukel te smantal junile, te ya yich’ bejtanel ta swenta bit’il ayuk ma xch’ay te jtak’intike, te ka’lal ya yich’ cha’chapanbel sk’oplal swenta ya yich’ tojel te bejtile ja’me ya yich’ ilel te bit’il ma k’ax toyoluk ya xbat ta tojele, ja’nix jich te k’alal ay ya yich’ bejtanel ta oranax tak’in ta swenta te ay bin ya ska’n pasel ta oranaxe teme yu’un jich la yal te Muk’ul J-a’te Jtunele, te bit’il xchapojbe sk’oplal te Baluneb xcha’winik mantalil june.

2o. Yak’el mantal bin yipal ya xju’ ya yich’ bejtanel tak’in ta jujun ja’wil yame yich’ tsakel jilel ta smantal junil ban ya yich’ tael te tak’ine, teme yu’un jich la sk’an te J-a’tel Jtunel yu’un te Muk’ul lum Mejiko sok te Snail jtak’inajel a’tele, ja’ te bit’il ya yal stukel te smantal junil ta jujuchajpe. Te J-a’tel Jtunel ta spamal slumal Mejikoe, yame yalbe ya’yejal ta jujun ja’wil te Stsoblej Jtek’lejtike te bit’il tunesbil lajesbil te bejtanbil tak’ine yu’un jich ya xk’ot ta pasele te Muk’ul J-a’tel jtunele yame stikon bael sjunil te batik ya xchol ta alel te banti tun yu’un te tak’ine. Ja’nix jich te Muk’ul J-a’tel Jtunele yame yalbe ya’i te Stsobojibal Jtek’lejetik yu’un te Muk’ul lum Mejiko, ja’ te ka’lal ya xchajp te bin yilel ta komon pikel te tak’ine.

3o. Snakanel ta mantal junetik smuk’ul k’oplal ta swenta yu’un te jujusejp lumetik, te Muk’ul lum Mejiko sok te jujusejp jteklumetik te ya xju’ ya sk’anik ta bejt tak’in, te bin yipal sok bin yilel te jujukaj j-a-‘tel jtunele ya xju’ ya yak’ik jilel biluk yipal te tak’in ya yich’ik ak’bel yu’un te Muk’ul J-a’tel Jtunele ta swenta ya xbik’taj bael te sbetike sok te stojol sjole, tulanme sk’oplal te ay ta swentaik te jujukaj j-a’tel jtunele te ak’a snakanik ta jun sok ya xchiknajtesik bin yipal ta spisil te tak’in sk’anojik ta bejte sok bit’il xchapojbeik sk’oplal stojel ayme jlech junil ta komon; aynaxme sk’aka’lel sok lekuk ya xchiknaj ta ilel ta a’yel. Ayme xchiknajtesubil yu’un p’ijubel bit’il ta tunesel te bejtabil tak’ine, ja’nix ayme smulilal sok stojel teme yu’un ay j-a’tel junel ma xch’unik te ini mantale. Jich te mantal junetik ya sk’an ya yich’ chapel nail ta Stsobojibal jtek’lejetik ja’ jich’ bit’il albil sk’oplal ta xajt’al H ta lajcheb xchanwinik mantal yu’un te Muk’ul mantalil june.

4o. Te Stsobojibal jtek’lejetike, ja’ ay ta swentaik spasel te tek’anbil jtek’lejetik ta xchebal stsobojibalike, yame yilbe ya xchajpe ya’yejal ya stojobtesbe te bit’il auk lek stulanil yip te komon tak’in ya xtun yu’un te J-a’tel Jtunele; albil sk’oplal te ka’lal la smeltsan xchajpan sk’opik sok te J-a’tel jtunel ta spamal slumal Mejikoe, yu’un te ayuk ma jichuknax ya xjil sk’oplal, yu’un teme jiche, yame yak’ ta a’yel te ya yich’ pasel manchuk teme ja’ yorail ya xkux yo’tanik te Snail Stsoblej Jtek’lejetike. Yu’un te jichuk ya xk’ot ta pasel ta jujusejp lemetik te banti bayel sbetanojik tak’ine te bit’il albil sk’oplal yu’un te mantalil june. Ja’nix jich, te k’alal ja’ ya yich’ix chajpel ts’ibayel te chajpil k’ope, yame yich’ ak’bel sna’ik-ek te jujun jteklumetik te jich bayel sbetike ja’ jich ay sk’opal te batik chajpal k’op teme jich k’ot ta pasel yu’unik te jujusejp lumetik te ma’yuk banti bayel yak’oj sbetike.

IX. Ta swenta smakel te p’olmalil ta tsojb Jtejlum sok ta yan tsojb Jtejklum te chiknatesbil ta tsajtael.

X. Swenta spisil spasel ta spamal slum sk’inal Mejiko ta swenta te bitik yich’oj kaptiklael, slekil balumilal, bayel skap, bitik ya xtom, xibak, snail spasobil sk’asesobil lok’ombail, p’olmalil, tsaltomba tajimal sok slok’esel tajimal, bitik ay ta yolil sok stuntesel stojel patanil, yipja’ sok yolil yip sok sk’anel smantaril yu’un stojtesel a’tel 123 tsobmantar;

XI. Swenta xchiknatesel sok slok’esel j-a’tel ta komontuntesel ta Stsobil tsob jtejklum sok yak’el ta ilel ta smuk’ubtesel sok xch’inutesel te mach’atik ak’bil ya’telik.

XII. Ta chiknatesel miltomba, yame yich’ ak’el yil ta sit te Jmantarteswanej.

XIII. Swenta yalel mantaril ja’ chikan bit’il ya sk’an yalik ta lek mak maba lek te sme’ lus, ta muk’ul nabil sok balumilal, sok ta swenta sk’anel pajal mantaril yu’un slekil sbeik nuxkuchibalja’ sok miltomba.

XIV. Swenta xjachel sok yip ta snail ts’ib te ay stujk’ik’ ta Junax, ta snael stojol: jtuk’awanejetik, tujk’awanej ta ja’ sok stulanil te jwileletik ta ik’ ta Stobil tsob Jtejklum sok yu’un stojobtesel tsobobilbail ya’telul.

XV. Ta swenta yak’el ta tojobtesel sok biluk stsobelbail, yakbel stujk’ sok stojobtesel te Jkanan ta Spamal Sk’inal Mejiko, ta skanantael te Yajwalu lum te ba-ayik, ta sbiltesel te Sjol Muk’ul J-a’tel Jtunel sok nabilme sbaik, sok tsob jtejklumetik te ay stulanil ta sp’ijutesel te bit’il ay ta tojoteselbel ta ts’ibubilbel ta mantaril yu’un albil ta tojotesel.

XVI. Ta swenta yalel mantaril yu’un Stobil tsob jtejklum, ya’yojibal slekil xchajpanel ta yanlum, yajwalum, stalemalil, spasel ta jpamlum, bael ta yanlum k’nal sok yocheltal yan yajwalum sok j-a’tel yu’un lekil kuxinel ta spisil li ta spamal sk’inal Mejiko:

1a. Te at’el yu’un te lek’il kuxlejal ta spisil ja me chikan stukel te ajwalil le’ taspamal slum sk’inal mejiko, ma me stak’ yak’sba te pas jun ta tsobteklum, ta yak’el mantal ta spisil ay me sujelal le’ tamuk’ul lum.

2a. Teme ay stalel tulan jbenel chajmel sok te me yu’un batsejemix-a mak kejel talem ta yanlum te chajmel te li ta Spamal slum sk’inal mejiko, te pas junetik yu’un te lek’il kuxlejal ayme ta sujel yak’el koltael yu’un jich ma tsakotik ta chajmel, ta skanantael ja’me ya stoj te ajwalil ta spamal slum sk’inal mejiko.

3a. Te at’el túnel yu’un te lek’il kuxlejal jame jmantalteswane sok yu’un xch’unel mantaliletik yame sk’an ya xch’unik yu’un te at’el jtunelitik kanantawanejetik yu’un jtsobil tsob jteklum.

4a. Sp’isol te tak’uwanej yak’oj be yip te Sjapelbail tas bajel yu’un te yakubel sok bit’ik xchontiklael ya yuts’ibeyik kuxlejal ta stulutul mok ya yak’ ta xchayel xkuxlejal ants winik, ja’ nix te mach’atik ik’labilik swenta xk’uxubtael sok tsalel te sbolilal te lum k’inal, ta patil ya yich’tikla ilel yu’un Muk’ul Snail tsoble ta Junax ja’me swentaine te jich’uke.

XVII. Ta xchajpanel mantaliletik yu’un bajtik ya yich’tilay tikonel k’op a’yejetik, yach’ikil makinaetik, larioetik, telebisionetik, ja’nix jich bit’il internet, yantik xan baytik ya yich’tilay tikonel junetik, sok stuuntesel ja’etik yu’unine te Méjikoe.

XVIII. Swenta smeltsane naetik yu’un yesmantesel tak’in, yiltiklael te sk’oplalil ya sk’an ayuk yu’un inito, yak’el stotesibal swenta yak’el slajinel yip yesmantesel tak’in yu’un yantik lum k’inal sok yame yotsesik bit’il ta spisil yu’un jun pajalnax sp’isol;

XIX. Swenta sna’el stojol te stojtesibal te yame sk’an komel ta smakel xchonel te k’inaletik te ma’yuk yutsile sok stojol ts’in me’to.

XX. Swenta stikunel mantaliletik yu’un stsobo sbaik ta Junax Snopel sok yu’un Junax Snopojobil ta mejiko.

XXI. Swenta yak’bel sjunil ir:

a) Te mantaliletik ta swenta nak’el chukel, mach’a winikiluk sok muliletik yu’un stsael a’tel tuunelil, jich smiil stulanil, binti muliletikuk sok stojelal.

Te muk’ul mantariletik ja’ay ta swenta spukel te jay chajp te a’telile sok jay chjp te bi xi ta pasel sok te spisil Slum k’inal Mejiko, ta lumlumtik, ta yolil Slumal Mejiko sok ta spisil tejklumetik.

b) Te ta skajalka jk’oeletik chikan ta ja’ ini Muk’ul mantarili, te mantaliletik yu’un stsobil jtsob jtejklum yame xchiknatesbeik sk’oplalil te binti ma smeleliluk ja’me te j-a’tel jtuneletik yu’un mantar ta joyob yame xk’o sna’be sba sok ta xchajpanel yu’un te muliletik ta stsobil jtsob jtejklum;

c) Yak’bel mantal junil stukel bit’il ta chapel sok ta tojel mulil, ja’nix jich teme ay bin yan ya stak’ meltsanel sok ak’el ta tojel te mulile swenta jun ya yich’ tunesel bael ta spamal slumal Mejiko ta swenta te tulan mulil ta spamal slumal Mejiko sok bitik yantik muliletik

Te j-a’tel jtuneletik ta spamal slumal Mejikoe, yame xju’ ya ya’yik xchapanik bitik yantik mulil, teme yu’un nitil tsakal sok tulan mulil chiknajtesbil ta spamal slumale sok teme ja’ mulil pasbil ta stojol jpuk k’op a’yejetik, ta yajwal mak snail ya’telinel teme yu’un ya yilbajin, ya smak mak ya k’unubtes sk’oplal te ich’el ta muk’ ta swenta ya yich’ tunesel a’yel k’op a’yej mak ta yalel snoapenal sjol yo’tanik mak ts’ibayel k’op a’yej. ia.

Yantik sk’op ya’ayejal cholbil li’ ta sjunil muk’ul mantalil, yantik mantaliletik wentainbil ta Méjiko, ja’me ya xju’ xchajpan a’tel tuuneletik te niwaktik muliletik te bitik yich’o ta wentainbil k’alal ta Mejikoe.

XXII. Ya xch’ay ot’al te beluk pasbil yu’un muliletik ja’nix bit’il nabilstojol ta mu’kul chajpmantalil le’ ta tsobiltsobtejklum.

XXIII. Te yak’el te mantaliletik yame xchajpanbe sk’oplal sok J-a’tel jtuneletik ta yolil slumal Mejiko ta jujusep lumetik sok ta ju7jun jtejlumetik j’anix jich yame xchajpanbey sk’oplal bit’il ya x-a’tej snail chapajibal yu’un jkanantaywanej, jich bit’il sk’oplal ta jun xch’awinik artículo yu’un te muk’ulil jun

XXIV. Yame xchajpanot ta mantalil binti ya’tel ya spas de Auditoría Superior te wentainbil ta Mejikoe sok yantik bitik ya stak’ yich’ k’antilayel koltayel, ja’nix jich bit’il ya yich’ sbaik ta wenta yilel bitik lek ya xlok’ ta pasel ya’telik ajwaliletik mach’atik ayik ta snail muk’ul snail chajpapajibal wentainbil ta Méjiko, ja’nix jich xchajpalanyel mantalil ta swenta Sistema Nacional de Anticurrupción jich bit’il albil li’ ta oxlajuneb swakwinik artikulo li’ta sjunil mantalil.

XXV. Ta swenta yak’tilayel ta nopel p’ijil a’telil, jich bit’il cholbil smantalil ta banti yoxebal artikulo li’ta sjunil mantalil to; yak’el, xchajpanel sok joyobok ay snail nopjunetik ta banti tut parajetik ta spisil slum sk’inal Méjiko, jich bit’il yak’el ta nopel bitik tulanik sk’oplal, niwaktik nopjunetik, yoxkajal nopjunil sok yantik; ja’nix jich yak’el ta nopel yantik p’ijil nopjunil, bitik alak’ sbaj ta ilel sok yak’el ta nopel p’ijil a’telil, snojptesel awal ts’unbajel ta lum k’inal sok xan slok’esel sk’ulejal lum ay ta yutil lum, stsobel sok yak’el ta ilel bit’il ay talel kuxlejalil, xchiknajtesel snail libroetik, yilel snopel bitik ay ta balumilal sok yantik xan snail yilel snopel talel kuxlejalil ta spisil yajwalel Méjiko, yame sk’an yich’ chajpanel ta lek smantalil te nail chajpajibaletike; jich bit’il xchajpanel smantalil bit’il ta yich’el ta muk’ bitik jilem ta pasel yu’un nail me’el mamaletik, sbakel namey chanbalemetik, niwaktik naetik namey naetik, bitik xan t’ujbil pastilaybil jilel, ja’uk snopjibal te pajaluk ya yich’ kanantayel; ja’nix jich bit’il xchajpanel smantalil te pajaluk ya xtuun ta spamal slum sk’inal Méjiko, ta estadoetik, ta munisipioetik te ja’uk me ya spasbey ya’telul ta nopel ta snail nopjunil sok ja’nix jich skoltayel ta tak’in ta spasel lek ya’telul, te joyob pajaluk ya yich’ pasel ya’telul ta yak’el ta nopel ta spamal slum sk’inal Méjiko sok pajaluk ya yich’ ch’uunel ta yak’el ta nopel te jaychajp talel kuxlejalil. Te sjunil ya yich’ ak’el te mach’a ya xp’ijub ta june ch’uunbil me ta spamal Mejiko. Ja’nix jich yame sk’an yich’ chajpanel smantalil bit’il ya yich’ ich’el ta muk’ mach’atik ya xchiknajtesik p’ijil a’telil sok yantik p’ijililetik ya xchiknaj ta pasel.

XXVI. Ta yak’el lok’el te ay baay banti ya xbajt te muk’ul ajwalil sok xchiknajtesel Colegio Electoral sok yak’bey jilel ta stojol teme ja’chuk ay mach’a sjelolin te Muk’ul ajwalile, manchuk me ay mach’a ya xmakbot jilel mak ya sjeltay jilel sbaj jich bit’il ay sk’oplal ta chaneb yo’winik sok jo’eb yo’winik ta artikuloetik li’ta sjunil muk’ul mantalil jun.

XXVII. Ta swenta yu’un ya yikitay jilel ya’tel te Muk’ul j-a’tel jtunel ta Mejikoe pajalme ya yich’ chjpanel te mach’a ya xjil sjelolin te muk’ul ja-‘tel jtunele te jayeb k’aka’la mach’a ya smak jilel jich’bit’il ay sk’oplal ta xchanebal sok yo’ebal yo’winik artículos ta ini mantalil jun.

XXVIII. Swenta sk’anel snojpil mantalil yu’un yat’alul biluketik ta kojmontuntesel sok yakel ta ilel stael ta pajal sk’oplal ta stojel patan, ta yotsesel sok slok’esel, ja nix jich ta yunintael, swenta yu’un te Stsobil tsob jtejklum, tsob jteklumtik, jtejklumetik, ta Yolil stsobil tsob jtejklum sok sts’akab tsojbwanej _ jkanan yu’un te batik k’alal k’axem sjoylejal sk’inalel, ta slajibal yak’el sutjibal ta Spamal stsobil tsob jtejklum;

XXIX. Ta swenta xchiknantesel ta smuk’utesel:

1o. Ta swenta p’olmalil k’ejatik ay;

2o. Ta yu’ninel sok yutsinel te yots’ilal balumilal snajibal le’ ta xajt’al xajt’ xchankajal sok sjo’kajal le’ ta sjukebal xcha’winik ta tsob mantar;

3o. Ta swenta snail smajanelil sok smelelil yawal lum te banti wentainbilik;

4o. Te a’telil ta komon stuntesel yame slekubtes mak yuts’inel Stsobil tsob jtejklum; sok

5o. Yu’uninel Slekilal:

a) Sk’ajk’ jtejklum;

b) Slok’esel sok tuuntesel spasel may;

c) Kas sok te yantik slokesel ta yut lum k’inal ya’lelul sk’aal balumilal;

d) Te stilesibal k’ak’ sok te bitik jilemik sk’a’al;

e) Yalelil chab sok slok’esel te xchabul; sok

f) Yutsinel teetik.

g) Slok’esel sok slajinel uchbalil.

Te tsobil tsob tejklun yesmantesel sk’op yu’un yak’belsba ta slek’ubtesel, sok slajinel yak’el te mantal ta yox kajal tsobil tsob jtejkulm. Te pasmantal ta Ch’in lumetik ja me ya yak’ te yat’alul ta swenta sjoyobal teklumetik, ta Yots’esbel sk’oplal yu’un stojel spatanul te sk’akik.

XXIX-B. Swenta ta spasel bitik stalel sok stuuntesel naobil bail, te spak’ mejiko, slokombail ja te k’ayojil yu’un ta spamal sk’inal mejiko.

XXIX-C. Te bit’il kalal ya yak’ik te mantal ya me sk’an ya yak’ik junax sK’oelil ta stsobel sbaik le’ ta Muk’ul j-a’tel jtunel ta tsobil tsob jtejklum, te tejklumetik, ja nix jich ta snail ta spasel tsaltomba, ta sk’ajalka snopil te ak’bil te ants Winik, sok biluk xch’uunel ta pasel slajinel snaobil ta yox xajt’al sjukebal xchawinik tsob mantal le’ ta Muk’ul mantalil.

XXIX-D. Ta yak’el te mantalil ta xchajpanel le’ ta spamal slum sk’inal mejiko yu’un smuk’umtesel te slek’il xkuxlejal sok tsobol, ja jich bit’il skajalka snojpil te xcholil sbak’ulael sok sjoylejal sk’inalel yu’un stukel ta jtsobil tsob tejklum.

XXIX-E. Ta yak’el tamantalil ta swenta te chajpanbil, pejk’el stojol, xchapel sok yots’esel ta spasel ta spek’anel stojol, ja’nax me stukel te maba pajal p’olomalil sok nix te yantik ay yu’unik ta slokesel slajinel bayal sok nix bak’entik yuninel sok yat’elik tsobol sok jtsobil tsob jtejklum te jich ya sk’an.

XXIX-F. Ta yak’el mantalil te ya xtuun le’ ta pek’el stojol ta yots’esel tak’in ta mejiko, ta chaj tojomtesel te tak’in ta yan lum, sok ta sk’asesel te p’ijil a’tejibaletik sok te yach’il xloktel, spukjibal kop sok yak’el ilel te muk’ul spijilil toyol a’tejibaletik skan smuk’ubeel ta jtsobil tsob jtejklum.

XXIX-G. Ta yak’el te mantalil k’oemik ta nopel chiknantesel yu’un te mukul at’el tujnel ta jtsobil tsob jtejklum, te mukul at’el jtunel ta tsob jtejklumetik sok ta tejklumetik, ta yawil te pajal sok te tsaltombaetik, te skajalka ta kanantayel te skinalul teaquetik sok ta skanantael sok ta xcha’ kusesel yu’un pajal sok sk’inalel teak’etik.

XXIX-H. Ta spasel mantalil te ya xch’uun te Tribunal Federal de Justicia Administrativa, ak’bil ta swenta ta stukel bitik ya xlok’ ta nopel yu’un sok ya me xchajpan sbaj bit’il yax x-a’te sok bitik ma jichuk ta pasel ya xlok’ ta chapanel yu’un.

Te tribunale ay me ta swenta chajpanel bitik ya jichuk ta pasik te administración pública federal sok yantik chajpajibaletik.

Ja’nix, ja’me chajpajibal te ay swenta yak’el ta tojel smul a’teletik te ay maba lek ya spas ya’telik te banti tulan sk’oplal albil ta mantalil sok yantik bitik ma xch’uunik spasel, ja’nix jich stsajtayel jayeb stojol ya ya’bey mach’a ya xlok’ ta ya’tel sok stojel smulilel te ay bitik ixtalaybil sok bitik komon u’unil yich’o ta wenta te Hacienda Pública Federal.

Te tribunale yame x-a’te ta jujtsal.

Te Sala Superior del Tribunal, ay me waklajuntul magistradoetik yu’un sok junax me ya stsob sbaik ta xchajpanel sok jtsob mach’a ya xchajpan te binti ya yich’ix alel ta banti yoxebal párrafo li’ta banti fracción to.

Te Magistrados ta Sala Superior ak’bil me ya’tel yu’un muk’ul ajwalil ta Méjiko, te ja’me ch’uunbil teme k’axem ta olil jaytulik ya yak’ sbotasionik te mach’atik ayik ta ajwalinel ta banti senado sbiile. Yame xjalaj jo’lajuneb ja’wil ta ya’tel.

Te Magistradoetik ta Sala Regional sbiile, najkanbil me yu’un muk’ul ajwalil ta Méjiko, te ja’me ch’uunbil teme k’axem ta olil jaytulik ya yak’ sbotasionik te mach’atik ayik ta ajwalinel ta banti Senado de la República sbiile. Ja’to me ya x-och yach’il teme ts’akaj lajuneb ja’wil ya’telike.

Te magistradoetike ja’nax me ya stak’ yich’ik jelontesel ta ya’telik teme yu’un k’ax muk’ smul ya staik jich bit’il albil ta sjunil mantalil.

XXIX-I. Yame yich’ chajpanel smantalil te banti ya x-alot sk’oplal jich bit’il ta muk’ul lum Méjiko, estadoetik, Distrito Federal sok munisipioetik, yame xk’uxin sbaik ta spasel ta skanantayel yajwalel lum teme binti wokol ya staike, sok

XXIX-J. Xchajpanel smantalul ta swenta spasel ya’telul bitik tajimalil te ja’me ya yich’ ch’uunel bit’il nakal sk’oplal ta banti xchanel artikulo li’ta sjunil muk’ul mantalil jun, te jich me pajal ya xbajt sk’oplal ta yantik lum jich bit’il la slumal spamal Méjiko, ta estodoetik sok munisipioetik sok yantik xan mach’atik ya yak’ sbaik ta spasel.

XXIX-K. Ta yakel te mantalil yu’un snojpil te jpaxialetik, ya xchiknates spisil te jnitawal te bit’il ya xk’ot ta stulantesel ta Stsobil tsob jtejklum, tsob jtejklumetik, tejklumetik soknix te yolil spamal slum sk’inal mejiko, ja nix jich ta skopojel te jaik ta xchajpalchajp tsobol sok k’ejatik ay.

XXIX-L. Ta yak’el te mantalil ta xchiknantesel ta skoelil ta muk’ul j-at’el jtunel ta jtsobil tsob jtejklumetik, te Muk’ul j-atel jtunel le’ Stsobil tsob jtejklumetik sok ta tejklumetik, te banti ay snail tsaltomba, sok snopel sjunil xchanul ja’ sok ts’unubil ta ja’, ja nix jich ta skopojel le’ ta xajt’al xajt’ tsobol sok k’ejatik ay, sok

XXIX-M. Ta yak’el mantaliletik ta snojpil yu’un jkanan ta spamal slum sk’inal mejiko, xchiknantesel te bitik ya xk’anot sok ta sjojk’oel sts’akanul te bak’al smako.

XXIX- N. Ta yak’el mantaliletik ta snojpil yu’un muk’ul mantalil, tsobelbail, ta spasel a’telil sok tsojbnax smuk’ubtesel te yajwal lumetik. Jai mantaliletikto ya me xchiknantes stulanil ta swenta ya xk’ot ta snopel yu’un spukel sok smuk’umtesel yutsilal swenta at’elil tsojbnax le’ ta Stsobil tsob jtejklum, tsob jtejklumetik sok jtejklumetik, ja jich bit’il le’ tayolil spamal slum sk’inal mejiko, ta banti yawil smakoj tsaltombaelil.

XXIX-Ñ. Ta swenta yak’bel smantal junil banti ya yich’ albel swentail bit’il ya xchap sbaik te J-a’tel Jtunel ta spamal slumal Mejiko, ta jujusejp lumetik, ta jujun jteklum sok ta Muk’ul lum Mejiko ta komon a’tel ta swenta te lekil kuxlejalile, ja’me ma’ ya ya’telinik te bin albil sk’oplal ta jo’eb xcha’winik ta xajt’ mantal te tsakal ta ini mantal. Ja’nix jich, yame yalbeik swentail bit’il ya skolta sbaik te macha’tik jmaj tsobolik sok te jnaklumetik, ayuk ya xk’ot ta pasel te bin albil sk’oplal ta sbalunxat’al te xchanebal mantal yu’un te Muk’ul mantalil june.

XXIX-O. Ta yak’el spisil te mantaliletik te ya xk’anot, te bitik ay ta pasel ta smelelil stulanil ta slijkibal, sok spisil yantik ak’bil le’ ta Muk’ul mantalil yu’un junax stulanil.

XXIX-P. Xchajpanel smantalul te banti ya yich’ albel sk’oplal ta spamal slumal Méjiko, ta estadoetik sok ta munisipioetik, te ja’ik me ayta swentaik spasel ya’telul ta xchajpanel yich’el ta muk’ tut ach’ixetik, keremetik sok tojkel alaletik, joyob me ya yich’ik koltayel sok ilel ich’bilukik ta muk’ ya xch’iik sok ak’a yich’ ch’uunel chajpanbil muk’ul mantalil chajpanbil ta yantik balumilal te yak’o me sbaj te Mejikoe.

XXIX-Q. Ta xchajpanel smantalil ta yich’elik ta wenta yajwalel lum y sok bitik ya yich’ik jojk’obeyel ta stojolik.

XXIX-R. Ta xchajpanel smantalul ta slekubtesbey sok pajaluk ya spasbey ya’telul bit’il ya x-a’te ta yich’el ta wenta bitik ay ta tuuntesel sok bitik ay yu’unik krisanuetik ta jujchajp estadoetik sok stojel slumil naetik ta munisipioetik.

XXIX-S. Ta xchajpanel mantaliletik yu’un te banti ya yich’ pasel ya’telul sok yame yich’ ich’el ta muk’ te jamal chololuk bitik ya spastilay ajwaliletik, pajaluk ya stak’ ya kaaybeytik sotojol sk’oplal sok kanantaybilukik te sbiililetik te ayta swenta te muk’ul tuuneletik ta estadoetik sok yantik nail chajpajibal ay ta swenta ajwalil sok spisil yantik a’teletik ta stojol ajwalil.

XXIX-T. Ta xchajpanel smantalul te banti ya yich’ chajpanel te pajaluk ya yich’ pasel ya’telul ta spamal lum, estadoetik sok munisipioetik te banti ya yich’ chajpanel ya’telul te ja’ sbiil Sistema Nacional de Archivos.

XXIX-U. Ta xchajpanel smantalul te banti ya yich’ puktilayel ya’telul ta spamal slumal Méjiko, ta estadoetik ta swenta bitik ya yich’ pasel yu’un partidoetik politikoetik, snail chajpajibal yu’un stsael ajwaliletik sok tuuneletik, ja’ jich bit’il albil li’ta muk’ul mantalil jun.

XXIX-V. Ta xchajpanel smantalul te banti ya spukbey sk’oplal ta jujchaj ajwaliletik ta swenta smulilel mach’atik maba lek ya spas ya’telik te a’teletik ta snail chajpajibaletik, ja’ yu’un yame ch’uunik binti ay ta swentaik spasel, sok stojel smulilel teme ay binti chopol ya spasik mak ay binti ma xch’uunik spasel ta swenta ya’telike, ja’ yu’un ay me stojel smulilel te binti tulan ya xk’ot ta pasel bit’il ja’ jich bit’il albil sk’oplal sok xan yantik binti maba lek pastilayel ya sk’an.

XXIX-W. Ta xchajpanel smantalul ta swenta bit’il ya yich’ kanantayel, ilel tsobel komon tak’in ya x-och ta slumal Méjiko, ta estadoetik sok munisipioetik jich bit’il albil sk’oplal ta xchebal párrafo ta banti yo’ebal xcha’winik artikulo.

XXX. Ta yak’el spisil te mantaliletik te ya xk’anot, te bitik ay ta pasel ta smelelil stulanil ta slijkibal, sok spisil yantik ak’bil le’ ta Muk’ul mantalil yu’un junax stulanil.

Chanlajuneb xchanwinik mantal. Jaikme stulantes yu’un yawil jchajpmantariletik:

I. Ya ak’ot ta nael stojol te tulan j-elek ta spisil Tsobil-tsobjtejklum ya yal te lebil ajwalil ja me jich ta pasel ta yawil tsaojibal yu’un yip muk’jchukawal ta Stsobil-stobjtejklum;

II. Xk’uxinel sok stsajtayel bit’il ak’bil ta swenta slejkubtesel spasel ta lek ya’tel ta swenta Auditoria Superior de la Federación jich bit’il albil sk’oplal ta mantalil jun;

III. Yame xcha’ tsak ya’tel yu’un muk’ul ajwalil ta Méjiko te mach’a ya xjil ta Secretario yu’un Hacienda, yan me sk’oplal teme ay komon lejbil ya xtal jich bit’il ay sk’op ya’ayejul xchebal fracción ta banti swaklajuneb xchanwinik artikulo li’ta banti mu’k’ul mantalil sok ja’ jich bit’il yantik ya’ayejal ta swenta Hacienda.

IV. Xchajpanel jujun ja’wil te tak’in ya yich’ lajinel ta spamal sk’inal Mejiko, yame yich’ nopel ayantayel, teme ma’uke yame yich’ ch’a chapasel bit’il chajpanbil ya’yejal te ya yak’ te muk’ul j-a’tel jtunele k’alal teme la yich’ ch’unele yame yich’ cha’chajpanel te smantalile bit’il ya yich’ lajinel te tak’ine ja’ yu’un yame stak ya yich’ ch’unel ta swenta yak’el koltayel ta swenta bitik ya yich’ pasel jich bit’il chajpanbil sk’oplal ta mantalil june; te slajinel te tak’ine yame yich’ ilel bit’il ya yich’lajinel ta juju kaj te tak’ine, ja’me ya yich’ ch’unel te bit’il komon chajpanbile.

Te spamantalil ta Stsobil-tsobjtejklum yame yak’ k’axel ta yawil tsobojibal te jachemix yu’un yotesel soknix te stojol slok’esel sme’ a’telil ta Stobil-tsobjtejklum janax me xjala waxakeb k’al ta yu’il oxwinkil, yame sk’an yak’ sba ta ilel te ts’ibijom ta yawil chajpmulil te ay ta sbaik yilel stukelik. Te yawil stsobojibal chajpmantariletik yame sk’an sk’ases te tojolil ta slok’esel te ta stsobil tsobjtejklum ja naxme ya xjalaj jolajuneb yu’un yuilal mux.

Te k’alal ya xjach ya’tel bit’il ak’bil sk’aal albil ta oxeb yo´winik artikulo, te mu’k’ul ajwalile ya me yak’ k’axel ta muk’ul nail tsobobail sjunil smantalul te baytik ya x-ochtel tak’inetik sok xchajpanel jayeb tak’in ya yich’ lajinel ta spamal slum sk’inal Mejiko te mame stak’ xk’ax jo’lajuneb yu’un noviembre.

Ma me stak te ay yan ch’aktoba ta muken, k’ejel a te maba ich’bilik ta muk’e, jich bit’il stalel, ja’nix jich bit’il ta stojol; te mach’atik ya yak’be ya’tel te jts’ibojometik yu’un jich chapal yu’un muk’ul ajwalil ta Stobil-tsobjtejklum.

Ja’nax me ya staak’ najtutesel sk’alelal te jachbil mantaril yu’un yotsesel sok stojol sok te sme’ at’elil, te k’alal ya x-och ta sk’anel yu’un Jpasmantar tik’nax pajbil ta spasel lek ta yawil tsobojibal mak joyob abatinel, ya sk’an yak’ sba ta nael stojol ta spisil k’al te jts’ibuwanej yu’un yawil-jchapmulil ya me yak’ ta nael stojol te binti swentail te ya stsakbet yo’tan yu’un;

V. Xcholel mak ma’yuk yawil ta ilelbel ta joyob sok j-abatineletik ta komon tuntesel ta me ay tabil smul te bit’il yaloj bulucheb swakwinik ta tsojbmantar ja’i li ta Muk’ul mantaril.

Snael stojol te ya’tel te bit’ik ya spas te abatinel yu’un komon tuntesel te bit’il yaloj lajuneb swakwinik ta tsobmantar jai li ta muk’ulmantaril sok xchiknatesel jich bit’il tsobol leel ta mulil ta spasel k’op a’ye’ te ja’ ay ta swenta xchiknatesel.

VI. Yilel te yajtalul te komon tuntesel yu’un ya’wilal k’axemix sok nix te binti ya sk’an yak’ ta ilel sk’anel tak’in, ya xchapik ta me lek ay te bit’il albil yu’un stojol sok yilel ta me ya xch’unik ta snopel te bit’ik chajpanlabil.

Ta yilel bit’il ya yich’ lajinel komon tak’inetik, ja’me ay ta swenta spasel te Cámara de Diputados te ay ta swenta te Auditoría Superior de la Federación. Teme ja’chuk ay maba wajal yajtalil jich bit’il ya x-ochtel mak ya yich’ lajinel te tak’ine, mak ay maba chapal jujchajp yatelul mak ay maba ts’akal mak ay maba chikan jamal sk’oplal baytik ya xk’ot lajuke, ja’me ya xchapanbey ta tojel smulilel bit’il ay sk’oplal ta smantalil jun. Teme ja’chuk la yich’ ilel te chapbil ta lek sk’oplal ya’telul te tak’ine, te a’tel tuunele ya me yalbey sk’oplal te pastajuk ta lek ya’tel jich bit’il ay sk’oplal ta mantalil.

Te komon tak’in chapal ya yich’ lajinele ya me sk’an xk’ot ta stojol te Cámara de Diputados, ta lajuneb xcha’winik yu’un abril ta yantel slikijb ja’wil. Ja’nax me ya stak’ xmuk’ej sk’aalel ta ak’el jich bit’il albil sk’oplal ta xchanebal fracción li’ ta slajibal párrafo ta banti artikulo to; te snajtil sk’aalele mame stak’ xjelaw lajuneb xcha’winik joch k’aal, ja’me jich ya yich’bey sk’aalel te Auditoría Superior de la Federación yu’un me ya xcholbey sk’oplalul ta komon te muk’ul ajwalile te bit’il la yich’ lajinel te komon tak’ine.

Te Cámara ya me slajin ta xcholel te komon tak’in la yich’ lajinel ta bulucheb xcha’winik yu’un octubre ta slijkibaltel yan ja’wil. Ja’ chikan binti ya xlok’ ta nopel sk’oplalul sok bit’il la xchol ta a’ayel ta komon te mu’k’ul ajwalile bit’il la yich’ ich’el ta wenta yu’un te Fiscalización Superior, jich bit’il aybil sk’oplal ta balun lajuneb xchanwinik artikulo li’ta muk’ul mantalil jun, yame yich’ tsakel ta wenta bitik tajbil ta ilel, tsajtaybil sok yantik bitik yakobey sk’oplal te Auditoria Superior de la Federación, te yame xcha’ yich’ beintesel jich bit’il aybil sk’oplal li’ta banti articulo.

Te Cámara de Diputados ya me tsajtabey bit’il lok’ ta pasel ya’tel te Auditoria Superior de la Federación sok teme ay ma jichuke ya me xju’ yich’ k’anbeyel ta xcha’ cholel sk’oplalul bit’il lok’ ta pasel ya’telul ta slajinel tak’ine.

VII. Ya me yich’ ch’uunel sjunil bitik ya yich’tilay pasel te jayeb k’aal aybil ta mantalil. Yan teme ja’ maba la yal jayeb k’aal te Camara de Diputadoe, te sjunil bitik ya yich’ pasele jich me k’oem te ch’uunbil ak’ote.

VIII. Chikan teme k’axem ta olil la yak’ sbotasionik te jaytulik mach’atik ayik ta snail muk’ul tsobleje, yame snajkanik a’teletik te mach’a ya yich’ ta wenta snail chajpajibaletik te ja’me ya xjil te mach’a ya sna’ ilbil ta mantalil ta yich’el ta wenta te tak’in ya xlaj ta tuuntesele, sok

IX. Yantik bitik albil sk’oplal li’ ta mantalil jun.

Jo’lajuneb xchanwinik mantal. Ta Snail muk’ul tsoblej yu’un Jchap mantariletik, te k’alal ya sk’ases te stojol ta lok’esel, ma stak’ yiktay ta ilel ta xcha’ajtael te chiknajem at’elil yu’un te mantalil; sok teme ay jich biluk nax yu’un yantik sjoylejal ta ijkitael te bitil albil ta xcholel ta ajtael, ya sna stojol te ak’bil ta ilel te ayuk albil yu’un jilem stsajtael stojol mak ta mantalil chiknajem yu’un a’tel.

Jich te bit’il ay ya’yejale, te yalel sk’oplale yame sk’an ya yich ta muk’ te bin albil ta jukeb sjukwinik mantal yu’un te Muk’ul mantalil june sok te bitik yantik smantalil ya smeltsan te Stsoblej Jtek’lejetike.

Te Muk’ul Jtuneletik ta spamal slum sk’inal Mejiko, Jmantalteswanejetik, Jtunel j-a’tel, sok Jchapanwanej, ja’nix jich te Snail a’telil te yich’oj sba ta muk’ stukelik te bit’il albil sk’oplal yu’un te Muk’ul mantalil june te ya slajesik te Tak’in Chajpbil sk’oplal ya yich’ pikel tunesele yu’un te J-a’tel jtunel ta spamal slum sk’inal Mejikoe, yame stsakik te bin yipal ya xtun yu’unike, ta jujchajpme ya yich’ cholel lek sk’oplal bin yipal stojol ya yich’ik te j-a’tel jtuneletike. Jich te bin yipal tsakal ta sjunile yame sk’an ya yich’ pasel te bin chajpbil sk’oplal ya yich’ ak’el te tak’in chajpbil sk’oplal ta túnesele, jich bit’il ya yal ta chanlajuneb xcha’winik mantal ta xcha’xajt’al yu’un te Muk’ul mantal june sok smantal meltsanlabil ta swenta te sk’op ya’yejale.

Waklajuneb xchanwinik mantal. Ja stulanil yu’un stukelik te Muk’ul jpas mantar:

I. Te yilel slok’el te stsobel sbail bayelikme yu’un jpas mantaril yu’un te Stsobil tsob jtejklum jich bit’il ta xcholel ta ju’jun ja’wil te Muk’ul ajwalil ta Spamal sk’inal Mejiko sok te Snail jts’ibuel jun te yakuk xba yalik ta Snail Muk’ul tsoblej.

Ja nix jich, sk’asesel te sk’oplal te sk’oplal te a’telil ta spamal lum sok ta stael yantik j-a’teletik ta Mantarteswanej ta Stsobil tsob jtejklum te bit’il ya yalik, jich bit’il ya slajinik snopel, ta yalel k’op, kejchanel, sjelel, xchapel, slok’esel ta kanantael sok xcholel te bixi ta alel te ja’nix pajal sok;

II. Ta xcha’ najkanel te mach’a yananix xcha’ jil ta xcha’ a’tel te ja’ najkanbil yu’un te Secretario de Estado, yame stukel teme ja’ la yich’ ch’uunel te komon lejbil ya xtale, ja’nax mame jichuk stukel te a’teletik ja’ sbiil te Secretaría de la Defensa Nacional sok Marina, te secretaryoe ja’me ay ta swenta yilel sok skanantayel ta banti yolil ya’tel te muk’ul ajwalile, te Secretario de Relaciones; embadoretik sok yantik wolawal, yantik mach’atik stsoboj sbaik, mach’a yich’o ya’tel ta banti bitik ya xlok’ ta ilel sok sbeintesel, swenta k’ajk’, tsaltomba yu’un tak’in sok yantik niwaktik kananetik, soltaroetik, jich bit’il albil ta mantalil.

III. Sk’asesel ja yu’un stak’ yak’ lok’el te ya’tejib jtujk’awanej ta tsobil tsob jtejklum ta spat sts’akanul yu’un tsobil tsob jtejklum, te sk’asesel yak’el ya’tejib jtujk’awanej ta yan lumetik swenta sjoylejal sk’inal sk’inal stsobil tsob jtejklum sok xchojtajib kuchojibaletik ta ja’ ta yan sok nix te yan stulanil yip, kaxem ta jun ‘u’, ta ya’al yajwalul Mejiko.

IV. Yak’el te xkuxul yot’an yu’un swenta Muk’ul ajwalil ta spamal slum sk’inal mejiko ya stak yak’ ta Kanantael ta Spamal slum sk’inal Mejiko ta tsakal slok’esel ta stsob jtejklumetik, yilel ta stulanil ta lek’.

V. Yalel, te kalal ma chikanuk spisil te muk’ul at’elil ta muk’ul mantalil ta jun Tsob jtejklum, ta me ay ya xk’ot ta najkanel jtul muk’ul j-a’tel jtunel ta juncheb k’al, te mach’a yalbe lok’el sk’oplal te tsaojibal jich bit’il ya yal te mantar ta muk’ul mantaril yu’un ja’iknax ta Tsob jtejklum.Ta sbi’iltesel te muk’ul at’el tujnel yame yich’ pasel ta ta Smuk’ul snail tsoblej yu’un spas mantaril ta yach’il snojpil yu’un te Muk’ul ajwalil ta spamal slum sk’inal Mejiko sok nix te sk’asesel xcha’oxajt’ yajwalul te-ayik-a, sok nix ta yich’el lewaj, yu’un Joyob abatinel, ja’nix jich te bit’il ya yal ta tojotesibal. Ja yat’el och’ ta najk’anel, ma stak ta tsael muk’ul at’el tunel yu’un muk’ul mantalil ta stsael yip yuel ta swenta yu’un yak’el sk’asesel.

VI. Xchajpanel te yayejul stsobwanej te ya yich tael ta swenta yu’un yuel ta jun stsobjtejklum teme ay mach’a ya slajin ta spasel ta Snail muk’ul mantaril, mak ja chik’an bi k’alil albil te sk’oplalil te ya yich’ t’ixesel te bixi pasbil ta muk’ul mantalil, ya yut sbaik yu’un stujk’ik. Ja’ yu’un ts’ibi te Snail tsoblej yame xcha’al alot, yame xtulanub Spisil ta swenta Muk’ul mantaril yu’un Spamal slum sk’inal Mejiko sok nix yu’un Tsob jtejklum.

Te mantar yame yakbe stojobtesibal te bit’il ya xju’ ta chajpanel sok ta slikibal.

VII. Ta sleel chajpanwanejetik ta xch’akel ya’wilal jich ya sna stojol ta stelomal te ay ya xch’ay sba mak yijkitael te bitik spasik te a’teletik yu’un komon tuntesel sok spajel lok’el te bitik ya xtun yu’un komon stuntesel ta spisil sok te slekil Snail chap mulil, ja te bit’il yal ta tsojbmantalil lajuneb swakwinik li ta Muk’ul mantar.

VIII. Snak’anel te muk’ tsojbwane le’ ta toyol muk’tsobojibal ta lekil chajpanel le’ tamuklum, junax ya stsael-oxtul ta yotsesel ja chikan te bit’il sk’an te ajwalil le’ taspamal slum sk’inal mejiko, ja Inc. Bit’il ta stael ak’el mok ma yak’ k’axel ja te sk’ajibal sjunil yu’un mok’ ta yiktael ja nix stukelik, te me la sk’an yaksba ta yan at’elil;

IX. Xch’uunel xchajpanel ya’tel kanan lumetik spamal slum sk’inal Méjiko, ja’ jich bit’il albil sk’aalel ta mantalil jun. Yan teme maba la yal smantal ta xch’uunel Senadoetik jayeb k’aal albile, ch’uunbil me ix ak’ot abi.

X. Ja chik’an bit’il ya sk’an chajban jilel ta lek te tsaktomba le’ tatsak’ul sjoylejalil le yantik stsoblumil stsobnax te ja jich ya sk’anik, lek’ay yalel sk’asesel yu’un ta stsael le’ taxchejbal yoxebal chajpalchajp te banti ayik te cristianoetik leik’aa;

XI. Te yantik te le nix ay ta muk’ul mantalil te mulanbil.

XII. Yak’beyel mach’a ya yich’ ya’tel binti albil sk’oplal ta swakebal artikulo li’ta muk’ul mantalil jun, jich bit’il bantik aytilaybil sk’oplal ta yantik mantalil, sok;

XIII. Yak’el ta jun sbiil mach’a ya yich’bey ya’telul ta swenta Fiscal General de la República mak snajkanel yantik tuuneletik sok slejbeyel sk’oplal ta tijtilayel lok’el te ja’nix ay ta swenta te muk’ul ajwalil jich bit’il albil sk’oplal ta banti xchebal swakwinik ta banti chajp ya’yejul ta A ta mantali to.

XIV. Te yantik binti ay ta muk’ul mantalil jun.

Juklajuneb xchanwinik mantal. Tulutul le’ tasnail ya me stak’, mayuk mach’a yak’sba ta xchapel yantik:

I. Yalel chajchajpanel sk’ulejalil sjuinsbaike la yu’un stoteslael yutil.

II. Yalbelsbaik le’ tasnail komo tuntesel at’el sok nix te pas mantal tunel le’ taju-nax, ja chik’an te abatetik te yu’un yot’esel.

III. Yak’el ilel te at’eletik yu’un ta koltawanej sok spasel te xch’unjibal yutil le nanix x’aa.

IV. Yak’el yalel, lea te bit’il albil te lajuneb xchawinik k’aal te k’alal ya xchikna te at’elil, te ja yu’un ta tsael at’el tunel lekilkoltawanej ya me sk’an pasbej sk’inul yu’un ta lajuneb yo’winik le’ tayan k’aal, ta slajinex ta smak’el te at’elil ta stojol te swinik te jich ya sk’an le’ tatsojbmantal 63 te ja te muk’ul mantalil, te m aja yu’un te at’elil te chap mantaliletik sok muk’ chap mantaliletik le’ tasnail spasojibal mantaril jun ja nax me yu’un te bayalik sjuinsbaike, Jkoltawanej ak’el at’el te chikna le’ taslajibal jawil ta spasel te pas mantal tunel pajal.

Xchan xajt’al

Ta swenta Joyob Abatinel

Waxaklajuneb xchanwinik mantal. Te binti sjalalil ya xkuxel yot’anik yu’un Snail muk’ tsoble ta Junax yame sk’an ayuk jtuluk joyob J-abatinel te chajpo sbaik ta juklajuneb xchawinik ta jtul yan te balun lajun tule jaikme te Jchapmantaliltike sok waxuklajun jtul Muk’ chajpmantalietik, te ay ta swenta snak’anel le ta Snail Muk’ul chajpmantaliletik nojpolme slajinel spasel te sk’alal ya xkot’ ta chajpachap. Yu’un nabil sba’ ta tulutul le ta snail chajpmantaliletik swenta yak’el ta ilel, ja’ik nix sjotak’ ta spasel, yu’un tul smak’el jun cheb k’aal.

Te Joyob Abatinel, ayme ta swenta stael yalbel sk’oplal te Muk’ul mantalil, ay yu’un te yantikxan:

I. Ya yak’ ta majanel xk’uxul yot’an swenta stuuntesel yu’un Kanan yu’un stsobil tsob jtejklum ja yayantabe te waklajuneb xchan winik tsob mantal ta xchan tsalal,

II. Yich’el, jich bit’il, stsak’el ta stoyel sk’ab yu’un te Muk’ul ajwalil Spamal slum sk’inal mejiko;

III. Xchajpanel k’op a’yejetik ay ta swenta stsakel k’alal kechel muk’ul tsoblej yu’un diputadoetik, te ach’ k’op a’yejetik ya x-och ta mantalil, te ya stikon ochel muk’ul ajwalil ta stojol cámara te patil ya xbajt stojolik mach’a yich’o ya’tel ta yilel te tsajbil te ja’nix ay ta swentaik yu’un me jich ya xchajpa ta oratiknax te k’alal jujun belta tsobleje.

IV. Sna’el te me jich mak ja’ sk’op muk’ul awalil, te snail muk’ul tsobleje yame spukbey sk’oplal mak ja’ te k’alal stsobo sbaik te ajwaliletike, ja’ yu’un ya me sk’an k’axem ta olil ya xch’uunik te mach’atik ayik ta tsobleje. Te spukel june teyme ya yak’ ta na’el sk’oplal binti swentailuk te muk’ul tsoblej te maba ak’ bil sk’aale. Te spukbeyel sk’oplal june ya xlok’tel ta banti Congreso General ta swenta xchiknajtesel mach’a ya yich’ ya’tel ta tsael ajwaliletik sok tuuneletik sok ya me snajkanik mach’a ya xjil ta jolol yu’un me jich’ ya yich’ ch’uunel te bayel ya xk’otik ta tsobleje.

V. Ya xtup’.

VI. Yak’beyel oxwinik joch k’aal yu’un ya stak’ xch’ay sbaj te muk’ul ajwalil ta Méjiko;

VII. Te muk’ul ajwalile yame stak’ xcha’ yak’bey ya’tel mach’atik ya xk’uxin k’ejel yantik lumetik sok a’teletik ta Hacienda, a’teletik ta snail chajpajibaletik te mach’a ya xchajpanbey sk'oplal ta swenta k’ajk’, niwaktik kananetik sok yantik mu’k’ul a’teletik, soltaroetik, jich bit’il albil sk’oplal ta sjunil mantaliletik, sok

VIII. Xchajpanel te sk’anobil stojil te yuunuk ya yakbey yil te stojol pasmantaliletik.

Sjo’xajt’al

Yu’un yilel Stojel patanil Toyeb ta Jtsobil tsob Jtejklum

Balunlajuneb xchanwinik mantal. Te Auditoria Superior de la Federación ta banti ta Cámara de Diputados, ayme ta swentaik binti ya spasik sok binti ya sk’anik ta swenta spasel lek ya’telik sok snopel ta xchajpanel ya’telik, ja’nix jich bit’il ya xchajpanik bit’il aybil sk’oplal ta mantalil jun.

Te yat’el mach’a ya yil stus ta lajinel tak’inetik, ja’me ya xch’uun ta spasel te lek te ya’tele, olil me yak’ sbaj, sok yame ch’uunbil te binti ya spase.

Ja’nix jich te Auditoría Superior de la Federación yame stak’ xjach ya’tel k’alal sbabial joch k’aal teme la staj sk’aalel ta ilel te tak’ine, te yame yich’ ich’el ta wenta bitik ya yich’ ilel sok binti tsajtaybil binti ya xk’ot ta pasel yu’unik, yame yich’ tsakel ta wenta bit’il ay sk’oplal ta swenta komon lajinel te tak’ine.

Ja’nix jich sk’op ya’ayejul ta swenta ya’telul ta xchajpanel ta swenta auditoriaetike, te Auditoria Superior de la Federación, yame sk’anbey ya’yejul te binti pasel ya sk’ane.

Te Auditoría Superior de la Federación ayme ta swenta ya’tel into:

I. Yame yich’ ich’el ta wenta te baytik ya x-ochtel tak’in, baytik ya xlaj, sok bantik ay betiletik; te ja’me ay ta swenta muk’ul ajwalil sok yilel betiletik ay ta swentaik jujsejp estadoetik sok munisipioetik; ta slajinel, skanantayel te tak’ine sok stak’inal ta banti muk’ul snail tsoblejetik, komon tak’in, ja’nix yilel, stusel sok xch’uunel bit’il chajpanbil sk’oplal ya yich’ pasel ta spamal slumal Mejiko, te ya yich’ ak’el ta na’el stojol bit’il albil ta muk’ul mantalil jun.

Ja’nix jich yame yich’ ich’el ta wenta te komon tak’in ya xtal ta Méjikoe, te ya swentain mak ya slajinik te estadoetik sok munisipioetik sok ta slumal yolil Méjiko sok yantik snail chajpajibal ay ta slum sk’inal Méjiko. Jich bit’il cholbil sk’oplal ta mantalil, yame xk’uxin sbaik ta yich’el ta wenta sok ajwaliletik ta jujsejp estadoetik, te yich’el ta wentae tojlibil me binti swentail sok ja’ chikan bit’il ak’tilaybil ta lajinel te tak’ine. Yan stukel te estadoetik sok munisipioetik te ay bay binti yak’ojik ta parentalil te bit’il la staik sok bit’il ya slajinik tak’in te jujchajp ajwaliletike. Ja’nix jich yame yich’ ich’el ta wenta te tak’in ya xk’ot ta swentaik jujchajp estadoetik mak ta krisanuetik mak ay yantik xan ta snail chajpajibaletik teme lek chapbil sk’oplal bit’il ya stak’ ta pasel ta mantaliletik mak ja’ te mach’atik yich’o yatel ta yilel mak swentainel te tak’in ich’bil ta muk’ ta lajinele.

Jich’ bit’il ta spasel stsobojibal yu’un yat’elinel ta xch’unel spasel yu’un te binti nojbil ta apsel te binti xchajpanbil yu’un tsobil tsob jtejklum, ja chikan te binti yalo le ta xchojibal ta saljibal te binti ya yal te mantalile.

Te Auditoría Superior de la Federación yame stak’ sk’an sok ya xchol yil ta lek, te bit’il lajem te komon tak’ine, te mame yu’unuk ay binti chujkul mak yu’un ya xcha’ yich’ jamel sk’oplal te la yich’ k’anel ta swenta spasele mak ay yantik a’tel banti la yich’ pasel te k’alal la yich’ ilel, ja’me ta swenta te banti lajemik tak’in yu’un ta spasel jujchajp a’telil te tsakbil ta wenta yu’un bitik a’telil ch’uunbil pasel. Te bitik lok’ ta ilel sok ya’yejul stsajtayel spasel te lok’ yu’un te Auditoria Superior de la Federación te ja’nax ay sk’oplal te komon tak’in yich’ojix ilele.

Ja’ chikan binti albil sk’o’plal ta yantel párrafo, te me ay ma junuk binti k’oem ta pasel jich bit’il albil sk’oplal ta mantalil jun, te ay bitik chopatik k’oem ta pasel, te Auditoría Superior de la Federación, te me ja’ yak’o smantal te wolwane yu’une te ya yil k’alal yorail ay ta ich’el ta wenta ta lajinel tak’in ta jujsejp estadoetik sok bit’il lajem tak’in k’axtel yan ja’wil. Te jujsejp estadoetike, ya me yich’ tusbeyel sok ya me xcholbeyik sk’oplal te la yich’ k’anbeyel ta swenta xcha’ cholel, ja’ chikan jayeb k’aal albil ta mantalile, teme ja’chuk maba la yich’ ch’uunele ya me yich’ ak’ beyel stoj smul bit’il ay sk’oplal. Te Auditoria Superior de la Federación ya me yak’ ta a’ayel ta stojol diputadoetik me mauke biluk me ya xk’ot ta pasel yu’un Tribunal Federal de Justicia Administrativa mak ja’ te Fiscalia Especilizada en Combate a la Corrupción mak ja’ te a’tel tuuneletik ay ta swentae.

II. Yame yich’ ak’el ta banti smuk’ul tsoble yu’un Diputadoetik ta slajibal joch k’aal yuilel yu’un junio mak ja’ ta yuilel octubre, ja’ jich bit’il tab yu’un febrero ta yan ja’wil. Ta xch’uunel te binti ya yich’ k’anel yu’un te komon ta’k’ine, ya me xcholbel sk’oplal te Auditoria te ya’tel las pas k’alal yoraile. Ja’nix jich ta xlajibal uj ya yak’bey sk’oplal ta stojol ma’ch’a ay ta swenta te binti k’ot ta pasele, ja’ nix jich te Fiscalizacion Superior de la Cuenta Pública, ya me yak’bey ta stojol tsoblejetik ta banti Cámara. Te xcholbil ya’ayejale ya me stak’ komon ya yich’ a’ayel stojol sok te sk’op ya’ayejale ja’me chikan bit’il ay ta mantalil; ja’ into ya me sjokin beel ya’ayejal bit’il lok’em ta ilel banti tulan sk’oplal, ja’me te binti stao ta ilel te Auditoria Superior de la Federación, ja’ jich bit’il binti swentail mak ay patil la yalbel ya’ayejal me mauk xale ja’ me chikan bit’il lok’emik ta tusel ta jujusejp estadoetik.

Ja’nix jich, te k’alal mato x-och ta ak’el te sk’op ya’yejal ta stojol mach’a yich’o ya’tel yu’un te Auditoría, yame yich’ ak’el ta na’el stojol ta jujsejp estadoetik, te bit’il k’alal ya xlok’ ta ilel, yu’un me jich yas stak’ xcha’ chapan lek sok xcha’ xcholbey lek swentail, te ja’me ya stsajtay ta ilel te Auditoria Superior de la Federación ta swenta spasel sjunil yu’un ya xcholbey sk’oplal.

Te jolol yu’un te Auditoria Superior de la Federacion yame stikon beel ta jujsejp estadoetik te sk’op ya’ayejul bit’il la yich’ ich’el ta wenta te komon tak’in te k’ax ta swentae, ja’ into mame k’axemuk lajuneb joch k’aal ta ak’el teme ja’chuk ilbilix yu’un te auditoría ta banti Cámara de Diputados, teyme tsakal ya xtal te binti stao ta ilel sok binti xan ya stak’ ta pasel te ak’bil lajuneb xcha’winik joch k’aal ya yich’ ak’el sok bitik tajbil ta ilel teme yu’un jich pasel ya sk’ane. Teme ja’chuke yame yich’ ak’beyel stoj smul jich bit’il albil ta mantalil jun. Te binti la yich’ alel sk’oplale mame binti ya xk’ot ta lok’el ta pasel ta stojol Tribunal Federal de Justicia Adminsitrativa, te banti ya yich’ ch’uunel bitik pasel ya sk’an albil ta mantalil jun.

Te Auditoría Superior de la Federación, yame yich’ maliyel wakwinik joch k’aal te yu’un ya stak’ slok’es ta alel te binti sujtemtel ta ilel ta jujsejp estadoetike te bantik la yich’tilay ich’el ta wenta te tak’in la slajinike, yan teme maba la yich’ pasele jich me k’oem te ch’uunbilix ak’ot ta pasel abi.

Yan stukel te sujteslaybil k’opetik te la yich’ tusel ta jujsep estadoetike, yame yich’ chajpajnel lek sk’oplal ta banti Auditoría Superior de la Federación, te bti’il lok’em ta pasel, jich bit’il ya’telul sok ya’yejal jujchajp bit’il chapatik.

Te Auditoría Superior de la Federación yame yotses ta banti snail muk’ul tsobojibal yu’un diputadoetik ta sbabial k’aal yu’un mayo sok noviembre ta jujun ja’wil, te bit’il ay ya’ayejal lok’em ta ilel sok a’telil la yich’tilay pasel bit’il k’alal la yich’ ilel tusel te tak’in jich bit’il albil sk’oplal ta párrafo. Te ya’ayejale, yame stak’ komon ya yich’ a’yel stojol te banti la yalbey sk’oplal auditoría jich smiil tak’in lok’entelta ta stojol te Hacienda Pública Federal mak ja’ ta swenta bantik ich’tilaybil ta wenta te bitik ay ta komon u’uninel. Ja’ into, ja’me sujtib bit’il k’alal la yich’ tusel te tak’ine, mak ay sjunilel smulilel sok bitik yantik k’anbil ta pasel ta banti Tribunal Federal de Justicia Administrativa.

Te Auditoria Superior de la Federación, yame skanantabey ya’yejal pastilaybil sok bitik tajtilaybil ta ilel, ja’to teme la yich’ cholel ya’yejul te la spas te auditoriae, te cholbil a’yeje yame yich’ tikonel ta banti snail muk’ul tsoblej yu’un diputadoetik jich bit’il albil li’ta fracción, te manatlile ja’me ya stsajtaybey smulilel ya yich’ ak’el ta stojol mach’a la xk’axumtay k’op into.

III. Yan teme tajbil sk’op ya’ayejal mulil lok’em ta cholel ta stojol Tribunal Federal de Justicia Administrativa sok Fiscalía en Combate a la Corrupción, ta swenta stojel smulik mach’atik yich’obeyik ya’telul jich bit’il ay sk’oplal ta xche’bal párrafo ta sbabial fracción, li’ta banti artikulo to, te ateletik te mach’a ay ta swentaik ta jujsejp estadoetik, municipioetik sok ta banti slumal Méjiko sok banti yantik lum ay ta spamal sk’inal Méjiko.

IV. Te Cámara de diputados, ja’ me ya snajkan mu’k’ul jolol yu’un te Auditoria Superior de la Federación, te ja’me chikan k’axem ta olil ya sch’uunik te jay tulike. Te mantalile, ja’me ya xchajpan bit’il ta pasel ta snajkanel.te jolole ya me xjala ta ya’tel waxakeb ja’wil sok yame stak’ xcha’ yich’ najkanel junuk xan belta. Ja’nix jich yame stak’ xlok’ ta ya’tel te me ay muk’ smul la yich’ tajbeyel, yame yich’ lejbel sjelol bit’il la yich’ix alel mak bit’il cholbil sk’oplal ta xchanebal título li’ta banti muk’ul mantalil jun.

Te mach’a ya xjil ta jolol yu’un te Auditoria Superior de la Federación, ya me xk’anot sok ya me yich’ k’anbeyel junetik jich bit’il ay sk’oplal ta fracción I, ll, lV, V sok VI, banti jo’lajuneb yo’winik artikulo li’ta banti muk’ul mantalil sok yantik mantaliletik. Te k’alal yak ta spasel ya’tele ma me stak’ yak’o sbaj ta partido político, ma stak’ ay yan ya’tel, ay binti yantik ya spas, ja’nax me ya stak’ teme ya pasbey ya’telul p’ijilil, yak’el snopel jun mak yantik p’ijilil te komon ya xtuune, ja’nax wenta teme ma’yuk stojol yu’une.

Te mach’atik ya x-atejik ta smuk’ul nail tsoble, te jujsejp estadoetik sok yantik banti ya yich’ ilel, wentainel sok stusel te tak’ine, yame skoltay te Auditoria Superior de la Federación, yu’un ta spasel lek ya’tel, yan teme maba la xch’uunik skoltayele yame yich’ ak’beyel stoj smulik jich bit’il ay ta mantalil jun. Ja’ nix jich te mach’atik ay swenta ya’telul ta banti estadoetik, krisanuetik sok yantik nail chajpajibaletik, yantik mach’a stsoboj sbaik ta tsobel tak’in mak ay xan yantik mach’atik ya yich’ik mak ya slajinik komon tak’in, yame sk’an yak’beyik ya’ayejul sok sjunilel te ya xk’anbot yu’un te Auditoría Superior de la Federación, jich bit’il bitik pastilayel ya sk’an ta mantaliletik te mach’atik yich’obeyik yatelul sok bit’il chapal ta slajinel tak’in. Yan teme maba la xch’uun yak’beyel ya’ayejule ya me stoj smul te mch’a ay ta swentae jich bit’il ay sk’oplal li’ta ta mantalil.

Te muk’ul ajwalil ta Méjikoe ya me yak’ ta xcholel smul ta swenta stojel te ay bitik la yich’ ixtayel sok stojel smulilel Spas mantal tsojblum yak’el te sbeibal yawilkanan ta spasel ta swenta tojelil te yich’ pejtsantesel sok stojel smul ta swenta stuuntesel ta’k’in jich bit’il ay sk’oplal xchanebal facción li’ta articulo in toj.

Spas mantal tsojblum yak’el te sbeibal yawilkanan ta spasel ta swenta tojelil te yich’ pejtsantesel sok stojel smul pecuniarias te jich le yal ta xajt’al xajt’ IV te le ay ta tsojbmantalil.

Yoxtenel

Yu’un yu’el Jmantaltesewanej

Chanwinik mantal. Ay me ta yak’el ta pasel yu’un Yu’el Jmantalteswanej te ja’nax jun kristianoetik, te ya sbiltesel “Muk’ul Ajwalil yu’un Stsob jtejklum Jtsobnax ay ta Mejiko”.

Jun yo’winik mantal. Te tsael yu’un te Muk’ul ajwalil tolik’el sok ta slajib te biti yal te mantalil yu’un tsaojibal.

Cheb yo’winik mantal. Swenta te mach’a ya x-ochta Muk’ul ajwalile:

I. Yame sk’an yawalel mejiko yu’un le bejkaja, nojjel yaybe yutsilal yu’un sbeeik, xnich’an te tatil mok smej mejikanos sok yu’un banti ainemaa le’ talum k’inal te ayix ta tab jawil.

II. Ya me sk’an stak’al jolajuneb xchawinik jawil ta yoraile yu’un te tasele;

III. Te le ayej le’ talum k’inal sjalalil spisil jun jawil neelalato ta sk’alelil yu’un ta tsael. Ta ch’ayel te lum k’inal jato ta slajunebal xcha’winik k’aal, ma stak’ stij te bay ainem.

IV. Ma stak’ yuninel te lumk’inal chulnaj ma jauk stak muk’ tsojbwanej tsojblum te bit’il slajinsbaik.

V. Mayuk te binti at’elil smako, yame sk’an ma smakojok Jtujk’awanej, ta swak’ebal “U” sneelalto te bij sk’alel ya yich’ tsael.

VI. Mame stak’ ochem ta sekretaryoil mak subsekretaryoil yu’un estado mak ja’ te mach’a yich’o ya’tel ta stsobel muk’ul mulil, ajwalil ta estado sok mach’a ajwalinbil ta yolil Méjiko, ja’nax me ya stak’ teme ayix swakebal uj yijkitaybel ya’tel k’alal ya yich’ najkanele; sok

VII. Ma’yuk lea te snojpil yu’un tebuk’ te mayuk snojpjibal yu’un ta chiknantesel le’ ta oxeb yo’ winik tsob mantal. ts’ibuwanej mok xchebal ts’ibuwanej yu’un Stsob jteklum, Muk’ul at’el ta Spamal Sk’inal Mejiko, tsojblum ta bay lum k’inal majauk jolol yu’un tsojblum le’ tayolil slum sk’inal.

Oxeb yo’winik mantal. Te Muk’ul ajwalil ta Méjikoe yame xkaj spas yat’el ta sbabial yu’un octubre sok yame xjala wak’eb jawil. Te mach’a k’axemix ta Muk’ul ajwalil ta spamal sk’inal Méjiko te lok’ ta tsael ta komone, mak ay la smak jun cheb k’aal mame stak’ ya xcha’ och smak muk’ul ajwalinel into. Te mach’a ya smak juncheb k’aal ta muk’ul ajwalinele, mame stak’ stijbey ya’tel a’teletik mak ya sk’an sjel mach’a ochemik ta sekretaryoil yu’un estadoetik te ma’yuk lok’em smantal diputadoetik te ayik ta smuk’ul nail tsobleje. Ja’nix, jich yame xchol ta muk’ul tsoble te ya’tel la spas te ja’nax ak’bil lajuneb k’aal k’alal ya xlaj ya’tele.

Chaneb yo’winik mantal. Te beluk chajpal te majk’ot spisil yu’un te ajwalil le’ tayolil lum sok j-a’te jtunel, bijxk’ot’apasel le’ tachebal sbabial jawil ta yuil tsakal le’ taYawiltsoble xk’otik le’ tatsojble, ay me yak’elsba ta oranax te nabilsba ta bayuk sleel tunel, sok K’oelil, binti majbayal ta xchebal yoxebal xat’al ta yat’alul slok’esel te ja junnax ayik spisilik, lebil mok albil sk’oplal ta tsael mujken sok yu’un bayalme spisil ta stsael, tul ajwalil junchenaxk’aal smak’ at’el; ja stuk’el xchajpanelmantalil yak’el, ta och’el ta slajunel ta yan sk’aal te k’alal te albil sk’oplal te ajwalil junchebk’aal smak at’el, ta yalel yu’un te tsael at’el tunel te ajwalil te ya slajoin ta yalel te yuil tsakal; sk’an olil te bij u’il albil yu’un ta yalel sok la te jich yak ta ilel yu’un ta sleel ta banti tsael at’el tunel, jich bit’il yal mayuk bayal ta chanlajuntul ta yuilel ma jauk bayal ta waxaklajuneb.

Te mach’a ya smak jilel juncheb k’aal ya’tel te muk’ul ajwalile, mame stak’ stijtilay mak snajkanel Secretario yu’un Estado teme maba ja’ ta smantal Cámara de Diputados. Ja’nix jich te mach’a ya xlok’ beele yame xchol ta a’yel ta Congreso binti a’telil la spas te mame xk’ax lajuneb k’aal ya yak’ ochel k’alal sbaj k’aalel ya xlok’ beele.

Bin ora xmak’ot’e te ajwalil xk’otpasel ta k’alal xchanebal slajib jawil te yuil tsakal, jich ta nail spasojibal mantaril jun ta stael te sjalalil, lebil mok albil sk’oplal te ajwalil smak’el ya me sk’an slok’es te yuil; ja te xchajpanelmantalil ma le tsojbelsbaik, te abatinel junchebuelta albil sk’oplal tul ajwalil junchenaxbuelta sok tsobel ta bay xchajpanelmantalil yu’un ta junax le tsoble lekilkoltawanej yu’un ya stak’ leel ta banti nabil sbaj ta bayuk sleel tunel sok yak’el ta tsael at’el tunel te ajwalil smakoj jun cheb k’aal.

Teme ma’ba Stsobolik te Jtek’lejetike, te mach’a yich’oj ta wenta te snial stsoblej te tek’lejetike yame stek’anbe sjelol jayebuk k’ak’al te J-a’tel Jtunel ta Mejikoe sok ya sta ta ik’el te Jtek’lejetik ta snail Tsobajele ta swenta yu’un ya stek’anbeik sjelol te Muk’ul J-a’tel Jtunel ta Mejiko sok yame ya’kbeik ta a’yel sk’oplal bin k’ak’alil ya stsaik te Muk’ul J-a’tel Jtunele jich bit’il la yich’ix alel ta kajale.

K’alal teme ya xch’ay sba ta bit’il tik’il chaneb ja’wil ta ya’tel te J-a’tel Jtunele, te Stsoblej Jtek’lejetik teme ayik ta tsobajele, yame stek’anbeik sjelol te mach’a ya pas bael te bin sjalalil ya sk’an pasel te a’telile; te Stsoblej Jtek’lejetike teme ma tsobolike, te mach’a yich’oj ta wenta te snail Stsoblej Jtek’lejetike yame stek’anbeik sjelol jayebuk k’ak’al te J-a’tel Jtunel ta Mejiko ta swenta ya yich’ tsael ta komon sjelol te mach’a ya swentain te a’telile. o.

Teme yu’un ma’ba tsobolik te Jtek’lejetike, te mach’atik Tek’anbilik te tenanix ayike ya stsobawan ta ora te bit’il ya xk’atajik ta Stsoblej Jtsaawal Jtek’anwanej swenta ya stek’anbeik sjelol Muk’ul J-a’tel jJunele, yu’un te bit’il ya stsakbe lek swentaile, ja’me jich ya sk’an pasel te bit’il albil sk’oplal jayebuk k’ak’al ya yich’ tek’anel te jelolile

Jo’eb yo’winik mantal. Teme k’alal ya xjach muk’ul tsoble jich bit’il ta mantalil, teme ay maba chapal lek sk’oplale te tsobleje, te mach’a yich’o ya’tel ta presidenteile, yame slajinbey sk’oplal te sjelol presidente lejbil yu’un presidente, jich bit’il ay sk’oplal ta yantel artikulo.

Te k’alal ya xjach muk’ul tsoble jich bit’il ay sk’oplal ta mantalil, teme ja’chuk ay maba k’ot ta lok’el te muk’ul ajwalile, ja’me ya smak jilel a’tel te jolol yu’un te Cámara de Senadores, yu’un me te Congreso yame snajkan te mach’a ya smak juncheb k’aal ta presidenteil, jich bit’il ay sk’oplal ta yantel artikulo.

Teme muk’ul ajawalil ya sk’an yijkitayel jilel ya’tel oxwinik joch k’aale, teme ch’uunbil yu’un te Congreso, jich te Secretario de Gobernanción ja’me ya smak jilel juncheb k’aal.

Teme ma k’ot yu’un cheb oxeb k’aal yame xjelon snojpjibal yu’un, jich me ya spabeel te yalo te tsob mantalil ta slik’ibal.

Wakeb yo’winik mantal. Te at’el tunel ajwalil ta tsoblum ja nax me ya stak yal yikjtejilel yat’el te me yu’un tujlan sko’plal te bistuuk ta ya yiktejilelej, ja ta swenta te yilel te muk’ul mantal at’el tunel ta chajpajibal, te ja swentaine ta stojol ta chajpanel te ya yiktajilel.

Jukeb yo’winik mantal. Te at’el tunel ajwalil, te k’alal ya xoch’ ta at’el ya me yak’ sbaik ta nabel sbaik, ya me smajan te banti chajpajibal muk’ul mantalil le’ ta stojol te yantik tujneletik te lok’emikis, ta yich’el lewaj, te yan smakbel sk’oplal; “ta xch’uunel ta skanante’el sok ta skannte’el te muk’ul mantalil ta spajmal sk’inal mejiko te mantaliletik te ich’bil ta muk’ ta lek, ta spasel ta toj te yat’el te at’el ajwalil ta tsoblum te jich’ ya xk’an te lumaltik, ta yilel ta spisil ta slek sok slek’ilalelik ta Junax; te me bajba jich la spas te yatele ta stsobil tsob jtejklum ak’ame slok’esot yu’un te yajwalul tsoblum.

Teme ay ma junuk binti k’ot ta pasel te maba la yich’ a’yel stojol sk’op ta xch’uunel spasel ya’tel te muk’ul ajwalile, jich bit’il aytel ta yan párrafo, ja’ me spas te mach’a yich’o ya’telik ta Mesas Directivas, ta banti Cámara del Congreso de la Unión.

Tema ja’chuk muk’ul ajwalil maba la yal ta xch’uunel a’tel ta stojol te Congreso de la Unión, te mach’a yich’o ya’tel ta Mesas Directivas ta Cámara de la Unión, ja’me ya’beyik spas te mach’a ay ta Presidente de la Suprema Corte de Justicia de la Nación.

Waxakeb yo’winik mantal. Te muk’ul ajwalile ya me stak’ xlok’beel ta yan k’ejel lum jukeb k’aal, ja’nax yu’un yame sk’an yal ta stojolik mach’a ay ya’telik ta Cámara de Senadores mak ja’ ta Comisión Permanente, ja’nix jich yame yal te binti lok’tel ta pasel yu’une. Te jukeb k’aal ya xbajte yame sk’an yich’bey ta muk’ smantal te a’teletik ta banti Cámara de Senadores mak ja’ ta banti Comisión Permanente.

Balub yo’winik mantal. Te bin yilel spas te ya’tel sok te ay ta swenta te Muk’ul Ajwalil, ja jich bit’il yalbeel leto:

I. Ta Xchiknantesel sok ta spasel te mantaliletik te jich’ yax k’anot ta stojol te muk’ul komon chajbajibal, ta sk’asesel le’ ta yolil te at’el tujneletik yu’unme ya st’unbey sk’oplal.

II. Ya me stak’ snajkanik sok ta stijel ja chijkan bit’il sk’anik’ te at’el tujnel te pas junejtik, stijel te tulan at’el te ay muk’ sk’oplal sjunik sok te at’eletik te tuemik yu’un ta Snail xchajpanel patan. Sok ta snak’anel sok ta stijel ja chijk’an te bijyilel ya sk’anik junax, ja te sjun yu’un te at’el mok stijel te me majba lajem ta spasel yu’un yanme sk’oplal ta banti Muk’ul mantalil muk sok ta mantaliletik;

Te mach’atik ayik ta Secretaryoil yu’un Estado sok yantik niwak a’tel yu’un Hacienda mak ay yantik, ya me stsajk ya’telik ta sbaj k’aalel k’alal ya yich’ najkanele. K’alal teme maba la yich’ix ya’tele jich bit’il ay sk’oplal ta mantalil jun yame yikitay jilel.

Teme ja’chuk la xcha’ yich’ ya’tel te Secretarios de Relaciones sok Hacienda, teme ay maba komon lejbiltel ta yan tsobe, teme Cámara maba ja’ la snajkan te mach’a ya xjil ta Secretario yu’un Estado, ja’me ya smak jilel te mach’a ya snajkan te muk’ul ajwalile;

III. Yame xnajka jilel teme pajal jich sk’opik ajwaliletik ta Senado, te mach’atik ya yich’ ya’telik ta swenta embajadas, consules generales; muk’ul a’teletik yu’un Hacienda sok yantik a’teletik ta snail chajpajibaletik sok mach’atik ya xchajpanik bitik ya xlok’ ta ilel sok a’yel, bitik ay yip sk’aal sok tsaltomba ta sleel tak’in;

IV. Snajkanel teme jich yo’tanik ajwalil ta Senado, te mach’atik ya yich’ ya’telik ta coronel sok yantik niwaktik, jich bit’il soltaroetik sok mach’atik ya xwilik ta wilel te ya yich’ stujk’ike.

V. Skananteyel ta lek ta spamal slum skinal mejiko, te jich ay ta mantalil yu’unik, sok ta stik’unel ta spisil jun cheb k’aal te Xchajpatik Yip Wileletik ta ik’ mok jaik’ te tujk’awaletik, te xchajpatik sopk yip wileltik ta ik’ swenta yu’un lanan ta yu’t’il sok skoltayel ta spat te Stsobil tsobil Jtejklumetik.

VI. Yak’el k’anantawanej ta spamal slum sk’inal mejiko ja nix me jich te bijtik ay, yu’un me jich le talem ta xchan xajt’al yu’un waklajune’b xchanwinik tsob mantal.

VII. Yak’el ta ich’el ta muk’ te k’opetik ta spamal slum sk’inal mejiko, ja me ne’el te mantaliletik yu’un snail muk’ul tsoble ta junax.

VIII. Yak’el, ta tojobtesel yu’un tojobtesel te pasmantaliletik, ta Spisil Muk’ at’el tujneletik spamal sk’inal mejiko;

IX. Snajkanel mach’a ya xjil ya’tel ta Fiscal General de la República sok sjelel, jich bit’il ay sk’oplal ta xche’bal swakwinik artikulo ta banti apartado A, li’ta mantalil jun.

X. Ya’ayel stojol bitik k’op a’yejil ta yantik k’ejel lum sok xchajpanel mantaliletik, ja’nix jich bit’il slajinel, sk’anel, yilel, smakel, sjelontesel, slok’esel, skananteyel sok sk’anel xchajpanel sok yantik bitik chopol ya yich’ pasel, ja’uk meto, yame sk’an yich’ ak’beyel sna’ stojol te a’teletik ta Senado teme ya yich’ mak ma xyich’ ch’uunele. Ta sbeintayel te k’op a’yejetike, te muk’ul ajwalile yame yil bit’il chajpanbil k’op a’ayetik into: yilel bit’il ya xchajpan sbaik jujsejp lumetik; xchajpanel ta slekilal k’op a’yejetik; slajinel sk’oplal tawaltayel; stuuntesel yip tujk’etik ta yantik k’ejel lum; ich’el ta muk’ ta jujsejp estadoetik; ta spasel ya’telul lekuptesel sok yantik ich’el ta muk’; skanantayel sok spasel ya’telul ta yich’el ta muk’ krisanuetik sok ayuk lekil utsilal ta yantik k’ejel lum.

XI. Jamal me sbej ta spasel sok ta slekubtesbel skóplal te mach’atik sk’anik koltael ta jichnax yu’unme jich ya sk’an pas te yat’el.

XII. Skanante’el ta psisil yantik te banti ya stak xpaxajik, sok ta spasel ta lek te.

XIII. Nux k’uchjibal paxajibaletik sok ba k’alal k’axem sk’inalul, sok ak’el ta ilel te banti ay.

XIV. Yak’el ja chikan te mantaliletik, ya sk’anik wokol yuun te mach’atik spaso muliletik ta swenta Snail Muk’pasmantaliletik ta Jtsobil jtsotejklum sok te mach’atik ch’akbil yawilal ta chokel yuun mulil komon pasbil, ta yolil spamal sk’inal mejiko;

XV. Yak’el kolta’el sok janax me ta jun cheb k’aal, ta schajpanel ta stojol te mantalil ja jich’ xchiknantesel, st’unel mok snojpjibalil snail biluketik ta pasel.

XVI. Te snail muk’ul tsoble yu’un pasmantaliletik te maba ayik ta tsobjibal, te mu’kul at’el tujnel ta spamal skinal mejiko ya me stak’ spas te jich yayejul ta yoxebal, xchanebal sok sbalunebal xajt’al, ja’nix xk’ases sjoyobal te abatinel.

XVII. Te snail muk’ul tsoble yu’un pasmantaliletik te maba ayik ta tsobjibal, te mu’kul at’el tujnel ta spamal skinal mejiko ya me stak’ spas te jich yayejul ta yoxebal, xchanebal sok sbalunebal xajt’al, ja’nix xk’ases sjoyobal te abatinel.

Te mach’a ochem ta ajwalil te komon najkanbile, yame yich’ chajpanel sjunil sok bitik ya stak’ ta pasel, ja’ into teme k’axem ta olil xch’uunejik te jay tulik mach’atik ya x-a’tejik ta banti Cámara de Senadores, te sjunile teyme ya yich’ albeyel sk’oplal te binti swentailuk teme ja’chuk la sjin sbaj ya’tel ajwalile.

XVIII. Yak’el ta ilel ta stojolil ta snail chajpajibal, junaxme yu’un ta lek’uptesbel sk’oplal ta yilel sok te Muk’ul Pasmantal te ja ichbil ta muk’ ta snail chajpajibal k’opetik sok stojil sjunal sok ta yiktael sk’asesel ta stojol snail chajpane mantaliletik;

XIX. Stup’el sk’oplal mach’atik najkanbilik yich’ojik mantal ta chajpajibaletik, jich bit’il aybil sk’oplal ta swakebal artikulo li’ta smantalil jun te chajpanbil yu’un te ajwaliletik ta banti Senado de la República, ja’nix jich bit’il nakal sk’oplal li’ ta sjunil mantalil.

XX. Ja’nix jich’ lek ya xcholbot sk’plal te Muk’ul mantalil.

Lajuneb yo’winik mantal. Te Kanan komon stuntesel ta Stsobil Tsob Jtejklum Junaxme xchajpal sok swenta tsob jtejklum jich bit’il ay Mantaril junetik ta xchajpal chajp ta yak’elbeel te snail Muk’ul tsoble, ta spuk’elbe’el te biluketik ja chijkan te smantal te kanan ta Spamal slum sk’inal Majiko te ja ay ta swenta pas junejtik ta tsob jtejklum sok ja me ya spas mantal ta spisil xchiknantesel tsob jtejklumetik sok yu’un ya me yak ‘sba te Pasmantaliletik ta Stsobil tsob Jtejklumetik yu’un ta koltawanej.

Te (sic DOF 02-08-2007) ya’tel mach’a ayik ta Consejero Jurídico te wentailbil yu’un muk’ul ajwalile, ja’me ay ta stojol snail chajpajibaletik yu’un muk’ul ajwalil ta Méjiko, jich bit’il ay sk’oplal ta mantalil jun.

Te muk’ul alwalile ta Mejikoe, ja’me ya stejk’an sbaj bitik ayta pasel, ja’ yu’un ayme snail chajpajibaletik te ich’bil ta wenta yu’un te Consejero Jurídico yu’un ajwalil mak ja’ te Secretariaetik yu’une, jich bit’il albil sk’oplal ta mantalil jun.

Te mantaliletik ja’ me ya slajinbe sk’oplal te biti yilel te tsob tejklumetik sok pasmantaliletik ta Stsobil tsob Jtejklum, mok jaiknax sok te ts’ib junetik ta tsob jteklum.

Bulucheb yo’winik mantal. Swenta spasel ts’ibuwane junetik yu’un ta snail chajpane k’opetik yame sk’an: swenke mejiko te le tok’emik, yak’al ta snojpael te sbeike sok yame sk’an tsak’al lajune’b xcha’winik ajwilil.

Lajcheb yo’winik mantal. Spisil te chajpanbil, mantaliletik, chajpanbil, sok spasel mantal te muk’ul at’el tujnel ya me sk’an spasbe sjunil ta yak’el ta naelstojol yu’un yoksk’ab jtunel ta tsob jtejklum, sok teme ma xchajpaluk sjunik mame x-aybot stojol sk’op.

Oxlajuneb yo’winik mantal. Te pas junetik ta snail chajpajibal, ya me sk’an jamal te k’alal ya stsosbaik ta junax, ya me yak’ ta wenta te muk’ul komon tujneletik ta tsbob jtejklum ta skanantael te banti ayik’.

Te mach’atik ayik ta a’tel ta banti Cámara, yame stak’ yik’ ta tsoble mach’a ay ya’telik ta secretaryoil ta jujsejp estadoetik, mach’atik jololetik sok muk’ul tsobwanejetik ta jujsejp estadoetik, ja’nix jich bit’il mach’a jololetik yich’o sbaik ta wenta ta stukelik, yu’un me yak’ik ta a’yel stojol sok yal ta sti’ sk’opik te ya xch’uunik ta spasel ya’telik mak ja’ k’alal ya yich’ a’yantayel mantalil mak ya yich’ nopel binti ay ta swentaik spasel mak yu’un ya xcha’ xcholbey lek sk’oplal teme ay binti ya yich’ jojk’oybele.

Te snail tsojbojibal, ay me spaso ta olil ta chajpalchap te yawal lum yu’un ta swenta chajpmantaliletik, sok olil, sok, te Muk’ul at’el tujneletik, ya me stak yot’es yantik ta yilel ta t’unbel sk’oplal te bit’ik yax at’ejika’a jich bit’il ta chajpal ta chabal chap te at’el sok ta snail muk’ul bolmalil. Te beluk sk’oplal ta t’unel ya me yak’ ta nael stojol sk’oplal taswenta pasmantaletik ta Stsobil tsob jtejklum.

Te ajwaliletik ta banti Cámara yame stak’ sk’anbeyijk ya’ayejal mak sjunilel mach’atik jololetik yu’un snail chajpajibaletik ta jujsejp estadoetik sok yame stak’ sutik tsibubil ta jun te mame xk’ax jolajuneb joch k’aal ya yak’ te binti ya yich’ k’anbeyele.

Ta spasel te mach’a ayta swentae, ja’me ya yich’ ch’uunel bit’il ay ta mantalil yu’un Congreso sok yantik bitik chajpanlaybil sk’oplal.

Xchantenel

Yu’el Muk’ Ch’ujkawal

Chanlajuneb yo’winik mantal. Ta yak’el te pasbil k’opetik ta Muk’jchukawal le’ ta spamal sk’inal mejiko ta jun muk’ul tsojbojibal ta Chajpanel k’op, ta Muk’ Snail Tsaojibal, ja nix jich ta yajwil olil tsojwanej sok junax ta sjoylejal sok chajpanwanej ta yolil mejiko.

Te kananetik, sok yich’el ta muk’ te Yu’el Muk’ jchukawal ta Spamal Sk’inal Mejiko, ayme ta stojol yu’un tak’uwanej yu’un Muk’ul at’el Jtunel ta Stsobil tsob Jtejklum, ta slajibal te, te ja chik’an te bit’il chajpalix le’ ta banti muk’ul mantalil, ja ya schiknantesbe sk’oplil te mantaliletike.

Te muk’ul at’el tuneletik yu’un Stsobil tsob Jtejklum bulux tulme chajpalik sok sok Spisil me ya x-atejik mok ta snailtik.

Te bit’il yal te mantalil ja yak’ ta slajibal ta tsobel sbaik yu’un spisilik sok Sanil komon yuninel, yu’un smelelil ta muk’in te bitik yu’un ja jich ya sujawan lekil snojpajibal mok ja te bnit ya xtuun yu’unik te lume.

Te tsalbel sbaik te muk’ul at’el jtuneletik, te bit’il ya xlaj at’ejik ta Spisiliksok snail, ta stalbel sbaik ta sjoylejal, snail lxajt’al xajt’ tsaojibal, ja’nix jich te yat’elik ya xk’otik ta abatinel ta komon stuntesel yu’un Yu’el Muk’ul ch’ujkawal yu’un Stsobil tsob jteklum, yame spas mantal jich bit’il ya yal te mantaliletike, ta slek’ilal te banti ya yich’bel jip ta ja’ ini Muk’ul mantalil xchiknantese.

Te Consejo de la Judicatura Federal sbiile, ja’me ya xchap jayeb yajtalil, xatilayel bitik ay yip, swenta lum k’inal sok bitik ay ta pasel, teyme tik’il tsakal banti ya stak’ ta lok’esel k’op a’yejetik, banti bitik ya xlok’ ta ilel sok tsaltomba yu’un sleel tak’in, ja’nix jich te Tribunales Colegiados sok Unitario Circuitos sok snail xchajpajibal muliletik.

Ja’nix jich ya yich’ chajpanel sk’oplal ta stojol Plenos de Circuitos, ja’me ya yil jayeb yajtalil sok jay chajp a’teliletik yu’un te Tribunales Colegiados te ayik ta jujuchajp mantaliletik, ja’me ya yich’ ich’el ta muk’ bit’il chapal ya xil sok ya’telul.

Te a’teletik yu’un Pleno de la Suprema Corte de Justicia, ay me ta swenta xchajpanel yu’un me lek pajal ya spujkbey sbaik bitik k’opetikuk ya xchajpanik, ja’nix jich yak’el k’op a’aye ta stojol Tribunales Colegiados de Cuircuito, yu’un me ya slok’es ta chajpanel ta oratiknax te k’opetik te baytik jachemiktel, ja’me chikan bit’il chapal ta pasel yu’un te Corte, jich me ay xchajpanel ta lek te muliletike. Te binti ya xchajpanike jich me na’bilix stojol te k’alal ya yich’ pukel sk’oplale.

Te muliletik te maba lajem ta chajpanele, ja’nix jich bit’il yantik muliletik ta mantalil sok yantik bitik pastilaybil te k’axumtaybil mantalil, yame yich’ tojliyel ta chajpanel ta jujchajp ta banti Cámara de Congreso ay ta swenta mach’a yich’o ya’tel ta presidenteil mak ja’ te muk’ul ajwalile, ja’nix jich yame yak’ smantal te Consejero Jurídico te ak’a yal te bistuuk ya sk’an koltayel te krisanuetike, jich bit’il yantik mantaliletik.

Te mantalil ja’me ya xchajpan sok sujbilme ta xch’uunel mantalil te ya yak’ te Tribunales del Poder Judicial del la Federación sok a’teletik ta Plenos de Circuito ta swenta xch’uunel mantalil jun, ja’nix jich bitik ya xk’anot ta pasel mak ta sjelontesel.

Ta xchajyak’bel yat’alul ta yich’el ta stu’untesel te muk’ tsobwanej at’el tunelj tsoblum ta mu’kul tsoblum, te yajwil olil tsojwanej ta sleel tunel, ma me stak ta stsa’eltesel’aa te jayeb k’aal ya x-at’ej.

Te mach’atik ayik ta ministroil ta banti Suprema Corte de Justicia ya me xjala ta ya’telik jo’lajuneb ja’wil, ja’nax me ya stak’ik ta tijel jich bit’il ay sk’oplal ta banti xchanebal titulo li’ta mantalil jun sok te k’alal ya ts’akaj ja’wil yunike tey nax me ya xlaj yo’tanik ta tuuntesel a.

Mame tuluk mach’a k’axem ta ministroil ya stak’ yich’ najkanel ta yan belta ta a’tel yan me sk’oplal stukel te me ay mach’a k’axem ta a’tel jun cheb k’aale.

Jo’lajuneb yo’winik mantal. Te mach’a ya yich’ tsa’el ta at’el tujnel ta tsobwanej tsoblum lekil chajpanel te mach’a ya x-och’ ta at’el ta muk’ tsojbwane tsojblum ta snail lekil chajpanel ta muk’ul tsoblum, ya me sk’an:

I. Ya me sk’an yajwalan bats’il lum sok te le bejk’ajem’aa, jnojel ta spasel te Ich’el ta muk’ ta jtsowanej sok chajpanmuliletik.

II. Ya me sk’an ayix yajwilal ta jo’lajune’b xcha’winik jawil te lok’emi xk’alel yu’un’aa te k’alal ya yich’ le’el ta tujnel;

III. Yu’un nanix me ta sk’alel ta lejbel sk’oplal, sok namey ja naxme ta lajuneb jawil, sjunal toyol spijilal ta sba muk’ul nopjun, yich’ k’anel ta stojol te at’el tujnel mok’ ta snail mantalil ta stulanil t aja yu’unik;

IV. Stu’untesel ta lek snak’anel sok ma me stak ta chujk’el ta lebel smul ya me sk’an mulil ta yot’esel k’axemto ta jun jawil ta chujk’el; te me swentail yu’un elek’, le’el k’op, lotil jun, mayuk’ ta ich’el ta muk’ sok ta jejch’entesel ta tujlan te lek’ilal te tujlan k’opetik ta yajwalul lum, ma ta snopajibal te yat’el, chik’an mach’auk’aa k’ot’a swenta.

V. Ya me sk’an k’axemix ta cheb’ jawil te nainemix lea ta k’alal yax tsa’el yu’un ta at’el muk’ul tujnel ta tsoblum; sok

VI. Te mame k’axemuk ta Secretaryoil yu’un ajwalil, Fiscal General de la República, senadoril, diputado federal, ja’uk ta gobernador ta jujsejp estadoetik, mak ajwalil ta yolil slumal Méjiko, jun ja’wil k’alal la yich najkanele.

Ta stsa’el te muk’ tsojbwanej ta tsojblum ya me sk’an chajyal ta lslek’ilal te jaik’nax te mach’a ya chajpanik ta stulanil, yipal sok slek’il ta spuk’elbe’el ta lejk’il chajpanel mok te me la snabesbaik suk ta yutsilal, tsalsbaik’ ta stoyol sp’ijil le’ taspasel te at’el sk’opmantalil.

Waklajuneb yo’winik mantal. Ta snak’anel te muk tsojbwanej ta tsoblum te muk’ul lekil chajpanwanej, te ajwalil ta yolil muk’ul lum ya me yak’sbaj ta yoxebal ta stojol te muk chajpmantaliletik, ja jich, xcholobil mulil ta chiknantesel te mach’a la spasbe te ja chik’an beluk ya sk’an spas, ja slee te muk’ tsojbwanej ta tsojblum te ya stak’ x-och’ta at’el. Ta stsa’el yalbel sk’oplal ya me spasik ta tsaojibal ta schebal yoxebal xat’al te mach’atik ayik ta muk’ chajpmantaliletik te le ayik. Ja nax ya xk’an slajibe sk’oplal ta yat’alul lajuneb xchawinik k’aal. Te muk chap mantaliletik te majba chap’a yu’un’aa te bit’il albil sk’alelal, ya me smak’ te mu’kul at’el tsowanwj ta tsojblum ta mach’atik’aa te, te le’ tabanti yoxebal, ta snak’anel ta ajwalil ta yolil muk’ul tsojblum.

Ja te muk’ul chajpajibal le’ tamuk’ chajp mantaliletik te ma la stsak ta yoxebal sk’oplal, te mukúl ajwalil ta muk’ul tsojblum ya me yak’sba ta yach’il, te le ay ta slajibal yan ta sne’elal. Jato ta xchebal, sle’el te muk’ul ajwalil ta muk’ tsojblum.

Juklajuneb yo’winik mantal. Te Magistrados Circuito sok yantik chajpane muliletik, ja’me najkanbilik sok lejbil yawilik yu’un te Consejero de la Judicatura Federal, ja’me chikan bit’il ay snopjibal sok sk’oplal ya’telik sok ja’me chikan teme chapal yu’unik te junetik ya xk’anote sok bit’il nakajtik ta mantalil jun. Yame xjala wakeb ja’wil ya’telik, teme ts’aka yu’unike, yame stak’ xmukub jich bit’il albil sk’oplal ta mantalil.

Te Suprema Corte de Justicia de la Nación, yame stak’ sk’anbey ta stojol Consejo de la Judicatura Federal te ak’a yich’bey ya’ayejul binti ut’il ay stalel mach’a yich’o ya’te ta xchajpanel muliletik mak mach’a ayik ta magistrado federal.

Ta koltawanej te muk’ul lekil chajpanel ya me slej sok ta yach’tesel stojol te ya pas jun soknix te yantik at’eletik. Te olil tsojbwanej ta tsojbtejklum ya me sk’an sleik ta sjelel ja me chik’an te bij at’el yich’ ta chajpajibal ta sjoylejal ta snail chajpanawnej, ja me chikan bijxi ta albil sk’oplal le’ tamantalil jun te sk’oplal ta slajinel snopel sk’opil te muk’jchukawal ta spamal muk’ullum, ma me stak’ chaj x-och’ ta roanax te k’alal chaj yich’ le’el.

Ta chanhaneb ja’wil, ya stsa sbaik te mach’atik ya swentainik yilel bael te snail xchapel k’opetik ta slum sk’inal te Mejiko, ja’nax mame stak’ ya yich’ ch’a tek’anel ta swentainel te a’telile.

Ta Jujuy tul te muk’ul chajpanawnej ta lek’il chapajibal, te k’alal och’ ta snopel ta snopel ya me yalbe sk’oplal ta mantal tujnel Sok te yantik:

Ajwaliletik: “¿smak’el ta pasel ta toj te lumaltik ta yat’el te muk tsjbawanej tsojblum te ja lek’il chajpanwanej ta xchapel ta wol mu’kul lum te ja jich sk’anik ta spasel ta sk’ejel sok ta yich’en ta muk sok ta sk’ejel te muk’uk tantalil tsojbk’opetik ta muk’ul tejklum ta mejiko sok ja nix jich ta mantalil te ja ich’bilta wenta, yilel ta spisil slekilal junax ayik ta spisilik?”.

Muk tsojwanej tsoblum: “ya ch’uun “.

Ajwalil. “te me majba jich’ la pas, te yalul muk’ul lum ak’a yalbe mul”.

Te at’el tujnel olil tsojbwanej ta sjoylejal sok nix te lek’il chajpanwanej ta yolilal ya me smak’be sk’oplal te muk’ul mantal ta chajpanel te mantal ta yilel at’el ta muk’ul jtuneletik ta tsojblum.

Waxaklajuneb yo’winik mantal. Te me majba lek la spas te muk’ tsojbwanej ta tsojblum ya me yak’be jun “u” te muk’ul ajwalil le’ task’inal muk’ul tsojblum ya stak’ slej x- och’el ya ta mukúl tsojblum ta smak’el junchebnax k’aal ta ska’sesel ta mantal, ta yilel te me jich’ ya spas ta yat’el te bit’il ay sk’olal ta mantalil 96 le’ tamuk’ul tamntaliletik.

Te me sk’anto tul te muk tsojbwanej ta tsoblum te at’el muk ta yantik bit’ik tsu’un ta yikta’el te muk’ul ajwalil ya me stak’ sle ya ne’le ja me yil te me k’ases ta mantal, ta slejinbel sk’oplal te yal ta waklajune’b yo’winik mantalil ta muk’ul mantal. Te me la yikt’ajilel muk’ul tsojbwanej ta tsojblum ta.

Le’ tamuk’ul at’el tujnel ta lek’il chajpanwane muk’ul tujnel ta slajinbel sk’oplal te lek’il chajpanawnej janax me te yu’un tujlan sk’oplal; ya me yaksbata sok te chajpane mantalil sok, jato te me la ch’uun, ya me yak’be k’axel te olil chajpanwanej ta tsojblum.

Te junetik yu’un te muk’ul tsobjwane ta tsoblum, majstak xk’ax jun “u” ja nix ya me yak’ik’ k’axel ta stojol muk’ul slajinbel sk’oplal te lek’il chajpanwanej te le’ tamuk’ul tsojblum; te mach’atik ya slok’ yu’unik ta sk’alelal, ya me stak’ k’ax sok te muk’ul ajwalil ta spamal yolil muk’ulum te k’axemix ta stojol te olil chajpanwanej. Ma me ayuk sjunil at’el te ja nax yax lajsk’oplal ta chef jawil.

Balunlajuneb yo’winik mantal. Te muk’ul sleel tunel jich’, k’ejel ya yich’ ak’el ta spasel ta chaj xat’al mantalil jo’e’b swakwinikl ta muk’ul mantalil, muk’ul at’el tujnel ta snojpil te junax stsako sbae’ te ja swentaine te tujlan at’el lek’il chajpanwanej le’ tamuk’ tsojblum.

Ta spasel mulanbil, ta chajpajibal ta swentainel ta spasel lejnax ta yawil olil tsojwanej sok yawil ch’i tsobojibal ta yantik tsa’el lumetik; ta chajpalchab ta tsojbelsbaik ya me spuk’beik’ lok’el sk’oplal, te le lajem alel sk’oplal ta mantalil.

Ta yawil olil tsojwanej ya tsojsbaik ta jukeb ta tul te muk’ tsojbwanej ta tsojblum ta stsa’el. Te yajwlil chajpajibal ya me yich’ tsa’el ta stojol te olil chajpanwanej, sok nix te sjotak, ta spasel te yat’el chaneb jawil.

Te chajpajibal ta tsa’el ay me ta chajpanel jich’ ta k’axelnax mastak’ ta tijel, te lajem ta alel le’ tamuk’ul mantalil ja chijk’an bit’il yal te mantaliletik, yu’un:

I. Ta makel k’opetik sle’el ta tsa’el te chajpanmantaliletik ta tsoblum sok muk chajpanemantaliletik;

II. Ta smakel k’opetik te ya schikna ta swentail yu’un tsa’el muk’ul ajwalil ta muk’ul tsojblum ta spamal slumal mejiko ja nax me ya stak’ chajpa ta ak’nax ta banti yajwil ta toyol yat’el.

Te yajwil te toyol yat’el ta sjoylejal ta chajpajibal ja nax me stak’ ja nax me yalbe skoplal te beluk ma lekuk te k’alal ya spasik ta tsael at’el túnel ja jich’ bit’il albil skoplal le’ tabanti mantaliletik.

Ta makel k’opetik ja me spas te at’eletik ta yat’e’el ta slajibal te tsa’el at’el túnel te ajwalil ta muk’ tsaojblum ta spamal mejiko, junax belta ta chajpanel ta smakel k’opetik te me yu’un la sjinbeyik sk’oplal te me ja nanix, ta smakel ta chajpanel, te sk’oplal, ta yalbel sk’oplal ta ch’uunel ta tsa’el te muk’ul at’el túnel ta muk’ tsojblum te lebil ta swenta te muk’ at’el tujnel te me ja tu’ema yat’alul la lok ta swinik ta najk’anel.

III. Ta smak’el k’opetik spasel sok ta chajpanel ta stojol ta at’el tujneletik ta tsa’el ta jtsoblum, te pajasok te bit’il albil te le’ tachejbal xat’al ta sne’elal, te me majba yich’ ta muk’ te bit’l chajpal ta mu’kul mantalil mok chajpalix.

IV. Ta smak’el k’opetik spasel sok ta chajpanel ta yalel sok ta lek ta stojol te at’el tunel tsalsbaik le’ taStsobnax tsojblumil yu’un ta tsojbel sok yilel ta sleel mok ta chajpanel sak’tomba ta ya chik’na lejnanix’aa, ya me stak’ slajinbeik’ sk’oplal yu’un ta smuk’umtesebel ta kumulkum stsako sbae mok’ te jayemyat’alul ta spisil ta tsa’el ta at’el túnel. Te jamal ta makel te janax te k’alal ya stojtesik ta k’anel manchukme snopil jun ta muk’ul at’el túnel te jich’ ya sk’an ta makel ta tsa’el ta snail ta tsakal sok ya me sk’an pasel ta neel ta yat’alul muk’ul mantal mok chajpal junetik te albil yu’un te k’alal yaxk’ot te stsako sba ta tsak’el ta yakbelsba ta nabelsba te ja tsaot lok’el ta at’el;

V. Ta smak’el k’opetik spasel sok ta chajpanel te mayuk te me mayuk ta ich’el ta muk’ te ich’elilta muk’ tsojblum tsa’el te at’el tunel ta yawalul lum te nak’anbil, yich’el tsa’el sok ta stsakel biilil ma’yuk mach’a ya stak’ ya smak sok skomel yu’un jich’ ya stak’ tsakbeil sk’oplal te tsojblum ta muk’ul lum, le ya lajem alel sk’oplal le’ tamuk’ul mantalil sok ta mantaliletik. Yu’un me te yawajlullum ya me stak’ xbat’a chajpajibal ta stojol muk’ul at’el túnel te me yich’ utsinel ta ich’elil ta muk’ ta swenta te tsojblum te me le najk’al sbi’il lea, ya me sk’an yakta albel sk’oplal ta sneelal ta oranax ta chajpanel te tsaktombae ta naelstojol ta banti spasel ta yolil, te mantalil k’oem ta nopel ta chajpanel sok jayeb k’aal albil;

VI. Ja te tsaktombae mok jachik’an bit’il x-atejik te jaiknax ta chajpajibal sok te ch’uunwaliletik;

VII. Te k’opetik mak ay maba lek ya yil sbaik a’teletik ta banti Snail Chajpajibal yu’un Stsael Ajwaliletik sok tuuneletik.

VIII. Ta snopel sok jayeb ya stoj smulik a’teletik ta Snail Chajpajibal yu’un Stsael Ajwaliletik, mach’a ayik ta partidoil sok yantik mach’atik stsobo sbaik, mak ay yantik winiketik, mach’atik yantik k’ejel jajchemiktel ta yan lum te ya xk’axumtayik te binti ay ta ch’uunel sk’oplal li’ta mantalil jun.

IX. Te k’op a’yejetik ay ta swenta Snail Chajpajibaletik yu’un Stsael Ajwaliletik te ya yak’ ta na’el stojol binti la yich’ k’axumtayel ta pasel, jich bit’il nakal sk’oplal ta yoxebal ya’yejul ta banti jun yoxwinik sok xwaxakebal párrafo, ta banti chanlajuneb sjukwinik, li’ta banti mantalil jun sok yantik chajpanbil bit’il ya xkaj slo’loy sok tojliyel smulilel teme aynix binti maba lok’ a, ja’ yu’un ya me stoj smul.

X. Sok yantik binti ut’il nakal sk’oplal ta mantalil.

Te snail Stsoblej Jtek’anwanej Jtsaawalej, yame yak’be xchapojibal ta oranax swenta spasel bin sjalalil ya xchajpan sok ya spasbe sk’oplal te muliletike, ja’ te bit’il ya yal te smantal junile.

Mame ya yich’ leel k’op jich’ bit’il ya yal te jo’eb swakwinik mantal yu’un te Muk’ul mantalil june, te Snail Jtek’anwanej Jtsaawaneje yame xju’ ya xchajpanik sok ma xju’ ta tunesel te bin ya yal te muk’ul mantal june sok sjelel te bin yalojbe sk’oplal te snail stsael J-a’tel jtuneletike ja’ jich albil sk’oplal yu’un te Muk’ul mantalil june xchajpbenal stojil swentail te k’ope ini sok jteb ya yich’ tsakel ta muk’ te bin ilbil swentail ta skaj te k’opetik. Bitik ya yich’ ilbel bael stojile te Snail muk’ul chajpanele, ja’nanix ya yich’ albel swentail te ta Smuk’ul nail chjpanel ta spamal slum sk’inal te Mejikoe.

Te k’alal te yawil te chajpajibal ta tsael j-at’el j túnel yame xk’anbot te smuk’ul junil yu’une ja’me yu’un ya x-k’asesot ta ta muk’ul mantalil teme bin ya x-albot makk ta chajpanel mak ta xcholel sk’oplal te muk’ul mantalile, te smuk’ul junil te me ma’ba leke teme ya yich’ ilel ta yawil mak ta banti snail chajpjibal ta lek’il chajpanwanej, mach’aukmea te mu’k tsojbwanej ta tsojblu, te yawil mok ta spat xuk, ya me stak’ pas ta yikte’el te me majba lek sk’oplal ja chik’an te albil ta mantalil, ta spisil chajpanwanej ta snail chajpajibal ta muk’ul tsojblum ja ya spas mantal stuk’el te muk’ul sjunil at’eletik ta sk’sesel. Te slek’il xchajpanel ja me spasmantal ta yalbel te ma amenuk sk’ot sk’oplal ta chajpanel.

Ta stojbelsba ta chajpajibal, ta tsalbelsba le’ tayawil, ta smak’bel sk’oplal ta chajpanel ta tsalel, ja jichi bit’il albiltulan sk’oplal te k’alal ya yaanik ta sjoylejal k’inal ta sujelal le’ tasnjpilchapalchapjun, ja me ya slajinbe sk’oplal te muk’ul mantalil sok nix te mantaliletk.

Te yawil chajpajibal ya me stak’, ta spasel, ta swenta te mok ta yantik le’ tayawil tsojboltsoblum, ta yik’el tel ta chajpanel ta snabeyelsba jaito; jananixme, ya me stak’ yakbe’el te sk’oplil yu’un ta tsalbelsba le’ tayawil tsojboltsojblum yu’un ya snabeik’ ta xchajpanel. Te mantalil ya yalbe sk’oplal sok nix ta smakbel yu’un ta spasel ta stulanil sk’oplal.

Te kanantak’inetik, kananetik sok ich’elil ta muk’ te le’ tachajpajibal ta ja te swenta sleel túnel, ta le albil ta mantalil, ta stikul ta mantal le’ tachajpajibal tsojbilteklum, te mach’a ya at’e; tul muk’ul tsojbwane ta tsojblum ta sleel le’ tasnail chajpanwanej te najk’anbil yu’un muk’ sk’oplal; sok oxeb ta tul te mantal túnel le t ata chajpajibal ta tsojblum. Te chajpajibal ja me ya yak’ te stojolil te muk’ ajwalul le’ tasnail lek’il chajpanwanej ta muk’ul tsojblum te yayejul yu’un le’ tasme’ a’telil ta tojel te muk’ul lek’il chajpanwanej ta muk’ul tsojblum. Janixjich’, ta chajpajibal ay me ta sk’anel ta chajpanel k’opetik sok ta chajpalix ta spisil yu’un me jich’ ya x-at’e ta lek’.

Te muk’ul tujneletik ta sleel te ya –ik’ot ta yawil muk’ul chajpajibal sok xat’al xat tsojblum ay ta tsael neel ya sleek le’ tachebal ta yoxebal xat’ te at’eletik te leayik’aa ta banti chajpajibal mantaliletik te jich’ le albil ta lekil chajpajibal ta muk’ul tsojblum. Ta tsael at’el túnel te mach’atik ya yot’esik ja chikan te bit’il yak ta bael, ja me ch’uunbil te bit’il ay sk’oplal le yal ta mantalil.

Te muk’ul tujneletik ta sleel ta ot’esel ta yawil chajpajibal ya me k’an spisil chajpal yu’un te sjunil ja me chik’an te le albil ta mantalil, ma me stak te me mato ayuk bayal ya’wilal jich me ya xk’an te muk’ tsojbwanej ta tsoblum ta chajpajibal le’ tamuk’ul tsojblum, ya me x-jala ta at’el baluneb jawil ma x-k’ax’aa. Ta yikteel, skasesel sok sjunil te muk’ul at’el túnel ta tsael te le’ tayawil chajpajibal ya me sk’an yot’esjun, ta yak’el lea te banti yawil, ja jich’bilt’il sk’an, te la albil sk’oplal ta mantalil waxaklajune’b yo’winik te le’ tamuk’ul mantalil.

Te muk’ul tujneletik ta sleel ta ot’esel ta yawil chajpajibal ta xat’al xat tsojblum ya me k’an spisil chajpal yu’un te sjunil ja me chik’an te le albil ta mantalil, ma me stak te me mato ayuk bayal ya’wilal te mach’a ya sk’ansba ta muk’ tsojwanej ta tsojblum le’ tachajpajibal ta chinlum ta sjolejal. Ya me sjala ta at’el balune’b jawil ma x-k’axaa, te me yu’un la yich’ tijel ta muk’ul at’elil’.

Te me yu’un yak ta ak’el yan at’elil ta k’axel ya me snak’anik yan yach’il muk tsojawnej tsoblum te jayem xan k’aal sk’an snak’nel ta lek.

Te at’eletik ta chajpajibal ya me chajpanik te bit’il ya sk’an x-at’ejikbeel ja’ me ya yich’ ta muk’ te bit’il ay ta muk’ul chajpajibal le’ tamuk’ tsojblum sok nix te bit’il chajpal ta lek te albil ta mantaliletik.

Jo’winik mantal. Te mantalil yilel j-at’el ta muk’ul jtuneletik ta tsoblum ja’me Stsakab yame yak’ ch’unel mantalil le’ ta Jtsoblum yu’un stukel sna’elpasel, yu’un sk’anel sok bit’il slok’esik ta xchapel.

Te mantalil ya x-ochesot juktul yajwalul ja’ jich yu’un, tul ya x-och ta ajwalil ta tsoblum le’ ta yawil muk’tsobojibal ta tsoblum, ja’nixme jich te bit’il ya yal te mantalil; oxebme mantaliletik ochesbil ta yawil muk’tsobojibal, ja’me ya yich’ ch’unel teme ay bayalik ta waxuk tuluk te tsawanejetik, ja’nix jich ta olil tsobwanejetik ta sjoylejal sok Chajbanwanejetik te Jnajk’anel ajwalil; cha’tul jmantalteswanejetik ochesbil ta yu’un yawil tsoble, sok tul yu’un te yawil awalil ta tsoblum.

Spisil te pasmantalile’tik ya stsobik te bitik junil ya xk’anot melel jich chajpal ta jo’lajuneb jo’winik tsob-a’yej le’ ta chajpanmantalil sok sk’an winikantsetik te yak’ ta ilel ta binta toyol spijilal sok kanan, lekil ot’anil sok Utsilal ot’anil ta swenta te at’eliletik, yaybeyik yutsilal, ja’nix jich, na’elstojol ta banti Yawil ak’ch’unelmantalil.

Te mantalil yak’ ta tuunel te chajpajemix mok te abatetik. Ay bayal te beluk yich’ chapel yu’un ak’bilix ochel, ts’akal, k’axemikix sok makbil te olil tsobwanejetik sok Chajbanwanejetik, ja’nixme jich te yantik k’opetik ya slajin xchajpel te mantalil.

Te Jkoltawanej awalil yu’un mantalil, te yantik mantaliletik yame xjala jo’eb ja’wil ta yat’el, ja’me smak jilel at’elil te mach’a tijilnax ay sbiil ta jun te at’eltunel xlok’e, ma stak’ stsak yan at’el ta oranax.

Te ak’mantaliletik ma stak’ swol te mach’a ochesot yu’une, ya x-ochik ta at’el ja’iknax stukelik sok slek’il ot’anil. Ja’tome teme lok ta yat’ele, ja’naxme ya yich’ tijel teme yu’un jich yalbey sk’oplal ta xchanebal swenta chajpanmantalil.

Te mantal ya xchiknantes ta cholel ta lek sok yach’ubtesel te at’eltuneletik, ja’nix jich bit’il smuk’ubtesel nopojibaljun ak’ch’unemantalil, ja’ neel ya xjajch’ ta ilel te mach’a toyolspijil, nopbilme ta lek, yutsil ot’anil, toyol sp’ijil sok ja’iknaxme.

Ja’ into junuknax o’tanil yu’un te bit’il xchajbane te mantalile, te ak’mantal yame tsak stulanil ta yak’el chajpel spisil ta lek te beluk ya sk’an yich’ pastiklayelbeel. Te yawil muk’tsobojibal lekil chajbanel yame sk’anbey te ak’mantalil ta yak’el stikunelbel te beluk xchajpanik spisilik ta lek yalik ya sk’an lek smeltsa jilel te sk’op yich’ chapel ta banti wentainbil yu’un tsobil jtsoblum. Teme nojel te yawil tsobleje yame yich’ t’unel sok, yu’un sk’oplal, yich’ sujt’el te beluk skoltay te mantaliletike, yame stak’ spasik mantal waxuktul te tsabil j-at’el jtunel. Te mantal ya slajin xchapel sok Sbeibal te bit’il ya xjil ta chapel te muliletik.

Te beluk xchapik te jpas mantaliletik ja’nanixme ch’unbila-a mok ma’yuk pikel sok, ja’nix jich, ma xbeen te jpas k’op ma’yuk mach’a ta yutsilal, ma xk’ax ta stojolik, te beluk xcholojix lok’el sk’oplal te Jkoltawane, tsakal, snabel sba sok teme stijo te olil jtsobwanejetik sok Chajbanwanejetik, yame stak’ yich’ ilel yu’un te yawil mulil jtsobojibal lekil chajpanel, ja’naxme yich’ t’unel teme lek ilbil jilel yu’un te tojobteswanejetik te bit’il la spasik te mantaril junetik ta chajpalchajp.

Te yawil muk’tsobojibal lekil chajpanel yame chajpan ja’iknax stukelik te bit’il stak’ ta tojel te spatan sok te j-ak’mantal jichme ya pasbey spisil te yak’el ch’unel mantalil le’ ta stsobil tsob tejklum, ma’yuk uts’inel ya yich’ ch’unel te bit’il chapal ta sjuk xajt’al yu’un balunlajuneb yo’winik jtsob-a’yej le’ ta muk’ul mantaril. Te stojel patan ya xchajpanik ta patil ya stikunikbeel ta swenta ajwalil yu’un toyol muk’tsobojibal jich yu’un ya x-ochesot ta sme’at’elil te jtopatan ta slok’ibal Jtsoblum. Te kanan ay ta yawil muk’tsobojibal slekil chajpanel ta tsoblum yame yich’ ta muk’ te ajwalil.

Jun swakwinik mantal. Te muk’ul jtsobwanejetik ta tsoblumetik le’ ta yawil muk’tsobojibal lekil chajpanel te olil tsobwanejetik ta sjoylejal, te slajib jtsobwanejetik, te chajpalchajp jpas junetik, sok te ak’mantaliletik le’ ayik yilel j-at’el ta jtsoblum, ja’nix bit’ilik ta olil tsobwanejetik toyol yawil olil tsobwanej sleel tuneletik, ma stak’ chajpel sk’oplal, ma stak’ tsak xch’uun at’el mok x-ak’bot yat’el ta stsobil tsob tejklum, ta yantik tsobteklum, ta yolil slum sk’inal mejiko mok ta yantik, Jkolem te banti ma at’ebiluk lok’el sk’oplal swenta stsobibal ayik te mach’atik tuem snopjibal yu’unik, biteswanejetik, ts’ib junetik mok koltajibaletik.

Te jolil j-at’elwinik teme ay smakojikix te at’el yu’un muk’ul tsobwanej yawil muk’tsobojibal lekil chajpanel, olil tsobwanej ta sjoylejal, Chajbanwanej Jnajkanel ajwalil mok akmantaliletik ta ilwanej at’el muk’ul jtuneletik ta jtsoblum, ja’nix jich te olil tsobwanej te muk’ yawil olil tsobwanejetik ta sle’el tunel, ma xju’ yu’unik, te cheb ja’wil yilelbeel yu’unme mato xlok’beela-bi, jich ya x-at’ej bit’il jtul yajwal at’el, ilmuliletik mok wolwanejetik ta bayuk bila spasel yu’un tsakaw ta yak’el xch’unel mantalil le’ ta stsobil jtsob jtejklum.

Te jayeb albil, te winik antsetik k’axem ta at’el ta swenta yu’un muk’ul jtsobwanejetik, mok teme yu’unax la yaiy Jkoltaywanej ta cheb-oxebnax k’aal, ma stak’ smak yan at’elil jich chikan ta swakxajt’al sjo’lajunebal sjo’winik tsob a’yej ta muk’ul mantalil.

Ya smak te jtsob-a’yej sujawan ta yak’el xch’unel te muk’ul jchukawal te mach’atik yaiybeyik yutsilal te chajpanbil sjunil.

Te uts’inel chapalme sk’oplal le’ ta xat’al k’axemix, yame stak’ te mulil sok ya xch’ay te beluk ya pas ta muk’ul at’el tuneletik ta jtsoblum, ja’nix jich ya ch’ay te beluk akbil smaja’n sok Koltael te yak ta yich’el yu’un te at’el, manchukme ayuk stojik jich yan mulil jich ya yal te mantilil xiwtesel.

Cheb swakwinik mantal.

A. Te Muk’ul Jtunel J-a’tel ta yilel Xchajpanel k’opetike yame xchajpan sba Snail muk’ul Chajpajibal ta spamal slumal Mejiko te yu’un ya x-och ta jtunel j-a’tel te yich’oj sba ta muk’ stukele, ay yip stulanil ta stukel sok ay bin ya x-ayan yu’un ta stukel.

Ta swenta te ochel ta jtunel j-a’tel ta Yilel Xchajpanel K’opetik ta spamal slumal Mejikoe ja’ame ya sk’an te: Jnaklumuk p’ejamen ta slum sk’inal Mejiko; ts’akajemuk jo’lajuneb xcha’winik ya’wilal te k’alal ya x-och stsak te a’telile; sk’anme ayuk, lajuneb ja’wil sjalajel, sok ayuk lek sjunil te solem lek ta sna’el spasel te a’telile; lekuk stalel skuxinel, sok teme ma’yuk ochem ta chukel l ta skaj kuch mulil k’ope.

Te Muk’ul Jtunel J-a’tel ta yilel Xchajpanel k’opetik jukebme ja’wil ya xjalaj ta ya’tel, ja’tome ya yich’ lok’esel sok tenel lok’el te bit’il li’ albil sk’oplale; l.

I. K’alal teme jk’axel la xch’ay sba ta ya’tel te Muk’ul Jtunel J-a’tel ta Yilel Xchajpanel k’ope, te Snail tsoblej ta Mejikoe yame smali jtab k’aka’l te ya sjachesbey sjunil ta stek’anel lajun tul te mach’a ya x-och swentain te a’telile, teme la yak’ yeik te xch’akajal ta yoxkajal te jtek’lejetik te tenanix ayik-ae; yame stikonbe bael ta stojol te Muk’ul J-a’tel jtunel ta mejiokoe te mach’a tsabil sbilike.

Teme ma k’ot ta stojol te Muk’ul J-a’tel Jtunel ta Mejiko te sjunil bililetik te bin sjalalil sk’ak’alel albile, yame stikonbe bael oxeb bilil ta stojol te Snail tsobleje jich yu’un ya stek’an jayebuk k’ak’al te mach’a ya x-och ta Muk’ul Jtunel j-a’tel ta Yilel Xchajpanel k’ope, te ja’ ya sts’akbael te a’tele yame yich’ tek’anel te mach’a ja’ ya x-och jilel ta tsakel te a’telil te bit’il albil sk’oplal ta xajt’ mantal ini. Jich te Muk’ul Jtunel j-a’tel ta Yilel Xchajpanel k’ope te och jayebuk k’ak’ale yame stak’ ya yich’ tsael te ta oxtul bilile.

II. Teme K’oemix ta stojol te sjunil bililetik te bit’il la yich’ix alel ta kajale, ta slajunebal k’aka’l te Muk’ul J-a’tel Jtunele yame stsa oxeb bilil sok yame stikonbe bael ta stojol te Snail tsobleje.

III. Te Snail tsobleje, ya stsa stek’an oxeb bilil te mach’a tek’anbilik tsabilike, ja’me ya x- och junuk ta Muk’ul Jtunel J-a’tel ta yilel Xchajpanel k’op teme la yak’ ye’ te cha’kajal ta yoxkajal te jtk’lejetik teme ts’akaj te lajuneb k’ak’ale.

Jich te Muk’ul J-a’tel Jtunel teme ay ma la stikon bael te oxeb bilil te bit’il la yich’ix alel ta xajt’ mantale, te Snail tsobleje ayme lajuneb k’aka’al yu’un te xju’ ya stek’an ta Muk’ul Jtunel J-a’tel ta Xchajpanej k’op te mach’atik tsabil tek’anbil sbilike te bit’il ya yal te ta sbaxajt’al mantale.

Teme Snail tsoblej ma stek’an te mach’a ya x-och stsak te a’telil te bin sjalalil albil te bit’il la yich’ix alel talel ya’yejale, te Muk’ul J-a’tel Jtunele yame stek’an te mach’atik tsakal sbilik ta june mak, ja’ te mach’a tsabilix oxeb sbilike.

IV. Te Muk’ul Jtunel J-a’tel ta Yilel Xchajpaanel Kope yame xju’ ya yich’ lok’sel ta ya’tel yu’un te Muk’ul J-a’tel Jtunel ta Mejiko ta skaj teme ay tulan mulil ta stojol te bit’il albil sk’oplal ta smantal junile. Teme yu’un bayel la yak’ yeik te Snail Stsoblej jtek’lejetik te tananix ayik-ae teme ts’akaj lajuneb jochol k’ak’ale, teme jich k’ot ta pasele te Muk’ul Jtunel J-a’tel ta yilel Xchajpanel K’ope yame xlok’ ta ya’tel. Teme ma xyak’ sk’op te Snail tsobleje mame xju’ ya yikitay te ya’tele.

V. Teme ja’ ya xkux yo’tan-a te Snail tsobleje, te Bankilal Jtunele yame stij ta oranax ta xchajpel skajalkaj ta swenta stek’anel mak yak’el ta na’el sk’oplal te slok’esel ta ya’tel te Muk’ul Jtunel J-a’tel ta Yilel Xchajpanel k’ope.

VI. Slok’el ta ya’tel te Muk’ul Jtunel J-a’tel ta yilel Xchajpanel k’ope ja’me jich ya yich’ tek’anbel sjelol te bit’il albil sk’oplal ta smantal junile.

Jame ay ta swenta te Muk’ul Jchajpanwanej te bitik muliletik ya yich pasele, ta jujun chajpajibal, ta spisil muliletik ya yich’ pasel ta slum sk’inal Mejiko; sok, ja’nix jich, yame sk’anbe sjunil te banti ya yil te ay smulik te mach’a ya yich’ik chajpanele; yame sle sok ya yak’ ta na’el te yu’un melel pasbil te mulile teme yu’un albil ta mantalil junetik te mulil te bin spasojike; yame yilik bael te jchajpanwanejetik ta slum sk’inal Mejiko ta xchajpanel bael yu’un ya yich’ ak’beyel stoj smulik ja’ jich bit’il albil yu’un te mantalil june.

Te Muk’ul Jtunel J-a’tel ta Yilel Xchajpanel k’ope yame sk’an, jmaj ya xchajpik bael sok te J-il Jchajpanej k’opetik ta swenta te bitik muliletik ta stek’anel stsael j-a’tel jtuneletik sok yilel te yelk’anel tak’ine, te mach’atik tsabilik yame yich’ik tek’anel sok lok’esel yu’un te Jtunel Jchajpanej K’ope ta slum sk’inal Mejikoe. Te stek’anel stsael sok slok’esel te Jtunel Jchajpanej k’opetike te mato x-och staskik te a’tele yame stak’ ya yich’ik tsael yu’un te Smuk’ul nail Tsoblej teme la yak’ yeik te xcha’kajal ta yoxkajal te jtek’lejetik te tananix ayik-ae, ja’me ta ch’unel te jayeb sk’k’alel albil yu’un te mantele; teme ma xyak’ sk’op te Snail Tsobleje ma xju’ ya yich’ tek’anel.

Te mantal june ja’me ya xchajpanbe sk’oplal ta swenta snojptesel sok sjelontesel te J-a’tel jtuneletik ta Xchajpanel k’ope, ja’ jich bit’il ta swenta snopteselik sp’ijubteselik lek ta spasel te a’tele, yame sk’an ta slekil stojil ya x-a’tejik, ta smeleliluk, jtuneluk, ta sp’ijiluk, lekuk stale skuxinel sok yame sk’an ya stsak ta muk’ te jch’iel jk’opojele.

Te Muk’ul Jtunel J-a’tel ta Yilel Xchajpanel k’ope yame yak’ ta na’el jujun ja’wil ta stojol te Jtunel Jmantalteswanej sok te Muk’ul J-a’tel Jtunel te sjunil a’telil la spase. Yame xch’un teme la yich’ ik’el ta Snail Tsoblej ta swenta te ya yak’ ta ilel na’el stojol te bitik la spase.

Te Fiscal General de la República sok yok sk’ab ta a’tele, ja’me ay ta wentaik spisil teme ay binti chopol ya xlok’, snak’el k’op a’ye sok teme maba la yich’ ta muk’ te mantalile ya skuy ta ya´tele:

B. Ta spisil yak’ sba ta xchapel chonbale’tik ta tsoblum teme jich chapal sk’oplal; te sk’oplalil te at’el tuneletik ta yantik lum sok muk’uk j-at’el jtunel sok te yantikxan beluk yak’ sba ta xchajpel te muk’ul xchapwanej ta spisil slum sk’inal Mejiko ta tsoblum, te muk’ul xchap’anwanej ta slum sk’inal Mejiko yananix spasaa mok stikun te tsobil tunele’tik.

Te snail chajpajibal albil ta yantel parrafoe, yame yak’ik ta na’el stojol ta komon, teme ay binti ma stsak sbaj ta pasel, mach’a sk’an parteil ta stojol tuuneletik. Spisil a’tel tuuneletik sujbilik me ta sujtesel teme ay binti la yich’ik k’anbeyel. K’alal teme ay maba la yich’ ch’uunel te binti ya yich’ k’anbeyele, yame yal binti swentailuk mak ya yal bistuk te maba la xch’uune; ja’nix jich ta banti Cámara de Senadores mak ja’ teme ay xkuxu yo’tanik a te Comisión Permanente sbiile mak ja’ik te jpas mantaleltik te lok’emiktel ta jujsejp estadoe, chikan me mach’auk a, yame stak yich’ ik’el yu’un snail chajpajibal te a´tel tuuneletik mach’atik ay ta swentae, yu’un me xk’ot ta smuk’ul nail tsobobail banti ya yich’ nopel mantaliletik ta xcholel binti swentailuk te maba la xch’uun spasele.

Te snail chajpajibaletike mame ja’uk ay ta swentaik te sk’op ya’ayejal stsael a’tel tuuneletik sok yantik.

Te yawil tsoble sok te jpas mantaliletik ta jtsob jtekjlumetik ta tsoboltsob, le’ ta yawil ts’akal tsaltombaelil, ya xchiknantes jchapmanletik te skanantay yak’ ich’el ta muk’ul ants winiketik swenta koltajibal jchap sk’op mantalil swentaine, te mach’atik snabeyik sba te xchapel ta stojol spasel mok yijk’tayik te balumilal skanantayojik yak’bey jilel chikan mach’a at’el tunel mak abat komon stuntesel, ja’nax teme k’ejel yich’ ak’el te muk’ul at’el chukwane ta banti tsoblum, teme la uts’inel te ich’el ta muk’,

Te muk’ul mantaliletik ta jujsejp estadoetike sok yantik bitik chajpanbil ya yich’ ch’uunel yu’un ajwalil ta slumal Méjiko, yame yak’bey ta swentaik sok bit’il ya xju’ snopik ta stukelik ta spasel ya’telul te ich’el ta muk’ krisanuetike.

Ja’ into te chamaletik ma stak’ stsal sbaik ta xchapel te sleel tunel, j-at’eletik sok sjoylejal chajpanwanej j- at’el jtuneletik.

Te xchapojibal chiknantesoje te snail tsoblejetik ya sleik abat ta spamal slum sk’inal mejiko te yak’ ich’el ta muk’ te antsetik winik; yame yich’ ta swenta te yich’el sbaik ta muk’ ta sk’anel sok yajtael patanul, yame sk’an lek ay te mach’a ya chap sok bintik stukel yu’unike.

Te stsael mach’a jolol ya xjil ta Comisión de los Derechos Humanos sbiile sok mach’a sjoy sbaik ta a’tel. Ja’nix jich bit’il jololetik ta swenta skanantayel ta yich’el muk’ krisanuetik ta jujsejp estadoetik, yame slok’ sk’oplal ta jojk’oyel ta stojol yajwalel lum, ja’into yame sk’an jamal lek ya yich’ pasel, jich bit’il ay sk’oplal ta mantalil jun.

Te ajwalil ta tsoblum yu’un abatinel ta spamal slum sk’inal mejiko ya yak’ ich’el ta muk’ ants winiketik, ja’nix jich ya yich’ ich’el ta muk’ te al mantaliletik, ja’nix jich ya yich’ leel te bit’il yal te slajibal mantalil le’ ta xajt’al k’axemix. Ya xjala ta yat’el jo’eb ja’wil, ya stak’ yich’ xcha’tsael junax ta jch’ojnax sok ya stak’ yich’ tijel ta yat’el jich chajpal ta xchan xajt’al sk’oplal ta banti muk’ul mantalil.

Te ajwalil ta tsoblum yu’un abatinel ta spamal slum sk’inal mejiko te yak’ ich’el ta muk’ ants winiketik ya yak’ ilel ta jujun ja’wil le’ ta Muk’ul snail tsoble at’el ya xchol te at’elil pasbilix. Te xchapel chiknantesel ta snail muk’ul tsoble at’el ya slajin xchapel te bit’il yak’o te mantalil.

Te ya’tel Comisión Nacional de los Derechos Humanos, ja’me ya yich’bey ta wenta lek sk’oplal mach’a ya xk’axumtay ta tulan te ich’el ta muk’e, teme jich pasel ya sk’ane, sok teme jich ya sk’an muk’ul ajwalil ta Méjikoe mak ja’ik te ajwaliletik ta Cámaras del Congreso de la Unión, mak ja’ te muk’ul ajawalil ta estado, ajwalil ta banti yolil slumal Méjiko, jpas mantaletik ayik ta jujsejp estadoetik.

Oxeb swakwinik mantal. Te yawil olil tsobwanej ta Jtsoblum ya xchajpane spisil te tsaktomba k’op te ya xk’ot ta pasele:

I. Te mantaliletik mok spasik j-at’el jtunel te ya yuts'in lekil ich’el ta muk’ ta tulutulil.

II. Te mantaliletik mok spasik te j-at’el jtunel ta jtsoblum teme la xk’axumta mantalil mok ch’ak te yu’el ta stsobil j-a’tel jtunel mak spasik te tsaltomba ta yolil slum sk’inal mejiko, sok

III. Te pasel mantal mak ja’ ya’tel a’tel tuuneletik ta jujsejp estadoetik, ta yolil slumal Méjiko, te mach’a ya stsalbey binti ay ta swentaik spasel a’teleltik wentainbilik ta Méjikoe.

Chaneb swawinik mantal. Swenta yu’un yawil olil tsobwanej ta stsobil tsob jtejklum na’bil stojol:

I. Mantaliletik te nitil tsakal ya’yejal sok te muliletik ya yich’ pasel ta slum sk’inal Mejiko;

II. Spisil te tsaltomba k’opetik ya xchol sba ta xchajban muliletik mok milwanejetik te chikna ta chajpanel sok sujel ta ch’unel te mantalil ta stsoboltsoblum mok ja’ xchabey sk’oplal te slamantesel muk’ul lum meltsanbilix yu’un te stsobil j-a’tel jtunel wentainbil. Te tsaltomba k’opetik teme ja’nax xchajpa cheb-oxeb k’aal ta k’ejel, yame stak’ sna’ik stojol yu’un yuninik, te tsael at’el tunel ta bitik spasel, te slajil tsobwanej sok yawil olil tsobwanejetik te xchol sba ta junax ta jtsoblumetik sok ta yolil spamal slum sk’inal mejiko.

Te sujawal junetik ta sbabial sjojk’oel ya stak’ yich’ k’anel ta stojol te muk’ul chajpanel ta j-ak’nax ta slajil tsobwanej ta tsoblum ya sna’bey sba te beluk yich’ chajpanel;

III. Te ya’telul yilel bitik ya xk’ot ta stojol slok’esel ta xchajpanel muliletik te ay ta swenta te at’eletik yu’un Tribunales de Justicia Adminsitrativas, jich bit’il ay sk’oplal ta baluneb xcha’winik fracción ta banti oxlajuneb xchanwinik artikulo sok ta sbajl ya’yejal ta yo’ebal fracción ta banti inciso n) sok yo’ebal ya’yejal ta cheb sjukwinik artikulo li’ta banti mantalil jun sok yan mantaliletik. Te ya’telule yu’un me ya sk’an yil te mach’atik ayik ta a’tel ta banti Tribunales Colegiados de Circuito, te yame yich’ ta muk’ bit’il ay sk’oplal ta oxeb swakwinik sok jukeb swakwinik artikuloetik li’ta mantalil jun, yu’un me ya yilik ta lek sok yak’beyik xchajpajibal sok te Tribunales Colegiados de Circuito ja’nix me jich teme ay maba swentail ta slok’esel ta chajpanele;

IV. Spisil te tsaltomba k’opetik ya xch’uun te ich’el ta muk’ yu’un muk’ul ja’;

V. Te ja’iknax le’ ta jtsoblum ya sjel xchajpalchajp;

VI. Te tsabtomba k’opetik sok te bitik spasel te ya yal ta jo’e’b swakwinik tsob-a’yej, ja’nix jich te snopjibal yu’un stukel te yawil muk’ul tsobojibal ta tsoblum;

VII. Te ya xloktel ta tsoboltsoblum sok jun mok yantikxan mach’a lek yilsbaik sok yantik, sok

VIII. Teme jich ta pasel ta stojolik te a’teletik ta Cuerpo Diplomático sok Consular.

Jo’eb swakwinik mantal. Te yawil muk’tsobojibal ta tsoblum sna’stojol, te bit’il yak’o ta sna’el stojol te mantalil tojobteswane, le’ ta ya’yojibal yantikxan:

I. Te xk’axumtayel mantaliletik, te ja’nax yu’un yan stukel ta swenta stsael ajwaliletik sok a’tel tuuneletik, te ya spastay ta:

a) Te stsobiltsobtejklum sok jun tsoblum mok yolil spamal slum sk’inal mejiko;

b) Te stsobil tsob jtejklum sok jun jtejklum;

c) Te jmantal awalil sok te yawil tsoble; ja’iknax sok chikan mach’a chajp’an mantalil le’a mok, le’ ta xchajpel, te abatinel cheoxeb k’aal, ja’nix jich te tsakaw jtsoblum mok ta yolil spamal slumil sk’inal mejiko ta tsoblum;

d) Jun stsob j-a’tel jtunel sok yantixan;

e) Jun tsob-a’yej sok ta yolil spamal slum sk’inal mejiko ta tsoblum;

f) Ta yolil spamal slum sk’inal mejiko ta tsoblum sok jun tejklum;

g) Che’b jtejklumetik ta yantik stsob j-a’tel jtuneletik;

h) Cheb muk’ul at’eletik ta junax tejklum, ja’ yu’un te muk’ul mantalil chapojibal ta xchaptiklayel mok Smantal j-a’tel jtunel ta spisilik;

i) Jun stsob-a’yej sok jun tejklum, ja’ yu’un te muk’ul mantalil chapojibal ta xchaptiklayel mok Smantal j-a’tel jtunel ta spisilik;

j) Jun Estado sok jun munisipio ta yan estado, ayik ta wentainel ta mantalil te binti ya spasike, sok

k) Cheb snail chajpajibaletik swetaine sbaj ta slumal Méjiko, te ayikta wentainel mantalil te binti ya spasike, sok

l) Cheb snail chajpawane swentaine sbaj ta stukel, te teyme tik’il tsakal sok Poder Ejecutivo de la Unión mak ja’ te Congreso de la Unión te wentainbilik ta mantalil yu’un binti ya spasik sok yantik binti ayik ta xch’uunel. Jich bit’il ay sk’oplal ta banti inciso te ya yich’ tuuntesel ta snail chajpajibaletik jich bit’il ay sk’oplal ta banti swakebal artikulo li´ta mantalil jun.

Spisil ora te tsaktomba k’opetik xchajpik te smantal j-a’tel jtunel ta spisilik le’ ta tsoblumetik mok le’ ta tejklumetik mak k’opetik yu’un Jtsoblumetik, te tejklumetik mak k’opetik ta jujun jtsoblumetik, mok ta xchajpel te beluk ya yal ta kumulkun c), h) sok k) k’axemikix, sok ta xchapel a’yejetik le’ ta yawil muk’ tsobojibal ta tsoblum yalik stubel, te beluk yalik yame yich’ xchajpel ta spisil teme koltayot k’axel te mantalil ja’tome te yu’un ak’ot k’axel yu’un waxuktuluk te tsak wanejetik.

Te yantik chapeletik, te xchapel a’yejetik le’ ta yawil muk’ tsobojibal ayme chapeletik ja’nax yu’nik ta stojol chajpalchajp ta tsaktomba k’opetik.

II. Ta spasel ma lek mulil ay swenta chajpel te biluk albile ja’iknax ta stojol te mantalil ta spisil sok ta muk’ul mantalil.

Te spasel tema lek mulil ya stak’ chapel, ta yolil lajune’b xcha’winik k’aal te bit’il chapal sk’oplal yantikxanbeel yu’unme mato staa te bin ora xpujk’ lok’el sk’oplal yich’ chapel, ta:

a) Te oxlajuneb xcha’winik yu’un jo’winik ochemik le’ ta Chapojibal ta chajpan mantaliletik ta tsoblum yu’un ta yawil tsoble, tema jichuk ot’anil yu’un te mantalil ta jtsoblumetik mok ta yolil spamal slum sk’inal mejiko ta tsoblum k’anbil ta yawil tsoble

b) Te oxlajuneb xcha’winik yu’un jo’winik ochemik ta yawil tsoble, tema jichuk ot’anil yu’un te mantalil ta jtsoblumetik mok ta yolil spamal slum sk’inal mejiko ta tsoblum k’anbil ta yawil tsoble mok ta xchapal sk’oplal slamanel niwaktik lum meltsanbilix yu’un ta jtsoblum wentainbil;

c) Te muk’ul ajwalil, ja’ jich ya sk’an te Consejero Jurídico del Gobierno, te ay ma jichuk chapal ya’yejal sok yantik estadoetik.

d) Te oxlajuneb xcha’winik yu’un jo’winik ochemik ta cha’oxtul ta tsakaw Jpas mantalil ajwalil stsob at’el tuneletik, ma yich’ ot’anil yu’un te mantalil k’anbil yu’un ta stojol te tsakwanej, sok

e) Te oxlajuneb xcha’winik yu’un jo’winik ochemik ta tsoble te wolwanejetik ta yolil spamal sk’inal mejiko ta tsoblum, ma jichuk ot’anil yu’un te mantalil ak’bil ta stojol te yu’un te tsobleje.

f) Te partido politikoetike, yame yak’ sbaik ta na’el ta banti Instituto Nacional Electoral, ja’me chikan te jolol yu’unike, teme ay ma jichuk ta pasel cholbil ta mantalil ta swenta stsael a’tel tuuneletik; ja’nix jich te partido politikoetike yame yak’ sbaik ta na’el ta banti estado yu’unik te ja’me chikan te mach’a jolole, te ay ma jichuk ta pasel ta mantaliletik pasbil yu’unik ta estadoik te mach’a atsakbot sbiil yu’une.

g) Te Comisión Nacional de los Derechos Humanos, ich’bil ta wenta ta mantaliletik yu’un Méjiko, estadoetik sok ta yolil slumal Méjiko, ja’nix jich ta yantik mantaliletik chajpanbiltel ta k’ejel lum te yak’o sbaj ta spasel ya’telul te ajwalil ta Méjikoe ch’uunbil ta banti Senado de la República, te ay jipnax ya slajinbey yip ich’el ta muk’ yajwalel lum ch’uunbil ta mantalil sok yantik mantaliletik chajpanbiltel ta yantik k’ejel lum te yak’o sbaj ta xch’uunel ya’telul te ajwalil ta Méjikoe. Ja’nix jich, yantik snail chajpajibal ta swenta skanantayel yich’el ta muk’ yajwalel lum ta jujsejp estadoetik wentainbil ta slum sk’inal Méjiko, chapbil yu’un chajpane mantaliletik sok ta Comisión de Derechos Humanos ayta yolil slumal Méjiko sok komon chajpanbil ta muk’ul tsoble.

h) Te snail chajpajibaletik jich bit’il ay sk’oplal ta swakebal artikulo li’ta mantalil to, tey me stsak sbajsok yantik mantaliletik wentainbil ta Méjiko, ta jujsejp estadoetik sok yolil slumal Méjiko, ja’nix jich bit’il yantik mantaliletik chajpanbiltel ta yantik k’ejel lum te yak’o sbaj ta spasel ya’telul te ajwalile te ch’uunbil ta Senado de la República, te ay jipnax ya slajinbey yip ta ya’ayel stojol komon k’op a’yejetik sok skanantayel bit’il yak’o sbaj ta na’el te krisanuetike. Ja’nix jich te snail chajpajibaletik te banti kol pajaluk sok chajpanlaybil ta Méjiko sok te ay maba kol pajaluk sok te mantaliletik pasbil yu’unik chajpane mantaliletik ta jujsejp estadoetik wentainbil ta Méjiko te ay maba spajo sbajsok ch’uunbil ta Asamable Legislativa ay ta slumal Méjiko.

i) Te Fiscal General de la República ta stojol Méjiko sok jujsejp estadoetik, ta swenta sk’op ya’ayejal muliletik sok yantik niwaktik muliletik, ja’nix jich bitik xan ya’teline.

Ja’nax ja’mal ta chajpanel te ma jichuk ot’anil yu’un te mantalil tsael tuneletik le’ ta muk’ul mantalil te chabil ta tsob-a’yej.

Te mantalil yu’un tsael at’el tunel ta tsoblum sok tejklumetik yame sk’an xchiknantestel sok xcholel ta lajuneb yo’winik k’aal yu’unme ayto sk’an ja’ch t’unel ta kumulkum te tsael jat’el jtunel te ya xbajt’ik ta yak’el, sok ja’nanix jichbeel ma stak’ ta tijelbeel te chajp’al chajp’ junetik tulanik.

Te xchapel a’yejetik ta yawil muk’ tsobojibal ja’nax ya stak’ xchol lok’el tema stak’ stik’ sba ta xchapel mak k’opetik, ja’nax teme k’asesot waxuktul yu’un te tsael at’eletik.

III. Te ya’tel ay ta swenta spasel te Tribunal Unitario de Circuito mak ja’ te muk’ul ajwalil ta Méjiko, teme ja’ sk’anojel yo’tan te Consejero Jurídico yu’un Ajwalile, ja’nix jich bit’il Fiscal General de la República, te ay ya yak’ sbaj ta xchajpanel te Ministerio Públicoe, yame stak’ sna’ stojol teme ay binti ya sk’an spas yu’un slok’esel chukeletik juesetik teme jich ya xlok’ sk’oplal ta pasel sok teme jich pasel ya sk’an mak yu’un jich swentain ta pasel.

Te xcholel ma lekuk ta chajpanel yich’ bit’il yal le’ ta jun sok xchaxat’al ta xajt’al xat’ ta tsob a’yej mayuk ta chapel tsakajib tojolil, le’k ay ta snopil chap mulil, ja’nixme jich ta tojtesel ta xja’ch’ibal spisil sok mantalile’tik le’k chapal ak’bil ta snopil.

Teme ma la xch’uun xchapel te a’yejetik te bit’il yal ta jun sok che’b xat’al xat’ ta tsob a’yej te ak’bil, swenta yu’un Jnitawal, te sbeibal chapil ta xchebal sbabial Xat’al xat’ ta swaklajunebal xat’al ta juke’b swakwinik tsob a’yej le’’ ta muk’ul mantalil.

Wakeb swakwinik mantal. Yu’un te muk’ul j-at’el jtuneletik le’ ta tsoboltsoblum, te bit’il yal te mantalil chaptiklabil, xchapel te tsaktomba k’opetik ta, yu’un lek’il nopel te tsaltombaetik, ya spuk’esik ta yawil olil tsoble le’ ta tsoboltsoblum, ja’iknanix into sok te yantik tsoblumetik mok ta yolil spamal slum sk’inal mejiko ta tsoblum, ja’iknanix te tsoblum sokxan yantik, mok ja’iknanix te tsoblum sok le’ ta yolil spamal slum sk’inal mejiko ta tsoblum.

Jukeb swakwinik mantal. Spisil k’op a’yejetik albil sk’oplal ta oxeb swakwinik artikulo li’ta mantalil jun, ja’nax mame ja’uk ta swenta stukel te stsael a’tel ajwaliletik sok tuuneletike, ja’me ya xch’uunik bit’il ay sk’oplal ta mantaliletik sok ja’ chikan into:

I. Te jpas k’op koltajibal jichnanix spisil orabela-a ta sjojk’oel ta xajt’alxajt’ te ejch’enteswane;

Te sk’op ya’eyejal mak ja’ slok’esel ta chajpanel k’opetik te ja’ ay ta swentaik te tribunaletik judicialetike sok yantik snail chajpajibaletik, te mach’a ya yak’ kejae yame sk’an yich’ koltayel manchuk ayuk cha’ uts’inel ta stojol.

II. Te sujawaljun ja’nanix jich te bit’il ay, ja’nax smako te kiristianoetik te k’ejatik ay, stsajtayik te koltajibal sok skanantayel te beluk chapal te ay ta k’ejel yilel ta lek te mulil lebil, manchuk ma xchol spisil te bit’il yal te mantalil mok yak’beyik spasel.

Te Jpas k’op Koltajibal yame slajin xchapel te mulil lebil jich bit’il chapal yu’un te mantalil tojteswane le’ ta oxeb swakwinik sok jukeb swakwinik tsob-a’yej ta muk’ul mantalil.

Teme la yich’ jak’el te beluk pasbil yu’ninel mok yich’ lanmanbel sk’oplal te sbiluk yu’un stukel mok ta stojol sok te yutsilal te k’inaletik, ja’etik, akilaltik sok te’ak’etik ta ch’in lumetik mok ta yolil tejklum melel mok yich’ojik mok sk’ejik te tejklum komon stuntesel, mok ja’ te ch’in lumetik mok skomon stunteselik, ya sk’an x-och ta jun spisil ta snelesel spasel te yakuk yuninik te tsobtejklumetik mok kiristianoetik te chiknajemix sk’oplal sok snael stojol spasel ta lek spisil te beluk sk’an chapel swenta ya yich’ik jilel sk’inalik, ja’nix jich te balumilal sok xchapel ta spasel te beluk k’anbil.

Te bit’il ya yich’ix alel ta xcha’xajt’al mantale mame ya yich’ tsakel ta muk’ ta swenta sk’op ya’yejal stojel spatan lum k’inale.

Te ta koltayel ta chajpanele yame yich’ tojobtesel sk’oplal te ilbanijel tsakel mak utilanel te bit’il albil sk’oplal yu’un te mantaliletike.

Te k’alal ay ya yich’ cholel mulil te bit’il ya yich’ makel mak pojel te bitik ya x-ayan yu’unik stak’inik sok ya’yebeyel slekil te slum sk’inalike, ja’etik ste’el yak’ul slum sk’inalik te jujn bik’it lumetik mak yolil jnaklejetik te ay ta swentaik ta stunesel te bitik ya x-ayan yu’unike, te yajwal k’inaletik mak te wolo tsobol yajwalel k’inal, yame sk’an ya spasbeik sjunil spsisil te yich’oj ta yok sk’abik stunesel te janklejetik mak te yajwal k’inaletike sok sk’anme ya sna’ik lek te bin ja’ tulan sk’oplal ta swenta te yich’elik ta muk’ ta stunesel te slum sk’inalik, ja’ jich bit’il te slekilal sok te bin ya yich’ pasel yu’un te bin albil sk’oplale.

Te k’opetik la yich’ix alel ta yantel párrafo, mame jichuk ya xk’ot ta stojol te manbil k’inal mak ja’ komon k’inal, mak ja’ man k’inal mak yajwal komon k’inal, teme ay kechaj xchajpanel ta snail chajpajibal yu’un, yame xlok’ sk’oplal ay mach’a ya xjil ta swenta, teme ya xk’opoje te mame stak’ yich’ uts’inel bit’il ich’bil ta muk’ sok te yantike sok mame stak’ yich’ makel te mach’a jich ya xk’opoje sok ja’me ch’uunbil xaal teme jich lok’ ta komon nopel ta spisil yajwalel lum mak jich bit’il albil sk’oplal ta xche’bal k’op into.

III. Teme la yich’ k’anel xchapel te yawil olil chapojibaletik j-ak’ch’unel mantaliletik, jkananetik mok j-at’el, te koltayel ja’naxme ya xlik’ ta ilel te beluk chapalix jilel:

a) Swenta chukwane jun chapil mok sujawan ta yalel sok ya slajin chapel talel te jpas k’op, chikan banti sk’an xbajt’ik ma stak’ x-och ta yantik sjunil ich’el k’aal ja’ yu’un ya stak’ yich’ tijel mok stojobtesel, manchukme tsakel uts’inel pasbil ta stojol mok yan, teme ja’ la yich’ pasela-a te k’alal yak ta ilelbeel, teme taot ta uts’inel te mach’a yalo mulil, te aybeel ta slok’esel te beluk boltesbil; ja’nanix jich te snokjibal chajpan muliletik manchuk smak te k’op yu’un tsakel uts’inel te k’alal x-och ta ilel t’unel ta lekbeel Ich’el ta muk’ bit’il xchajpa yu’un te mantalil mok k’anbil jich bit’il k’inal le’ ta xchebal sjok’oel, teme yich’oj pasel ta sbabiale.

Teme la yich’ chajpanel lek te yu’un ma x-och ta chukele te mach’a ya sk’an ya yil xchajpan te bin spasbil te bit’il cholbil mulile, yame stak’ ya yak’ sjunil te ya xju’ ta koltayel teme la spukik ta ilel sk’oplal te mulil la yich’ cholel ta snail chajpajibale. Te mantal june ja’me ya yal bin ya yich’ pasel ta yilel xchajpanel bael.

Ta swenta te ya x-och ta chajpanele yame sk’an lajesel nail te tak’ine ay ta swentae ja’ ta ch’unel te bit’il albil yu’un te smantalil junile, ta slekil chajpanel te bit’il stojel mulile, sjunil stojel te mulile sok sjunil xchajpanele yakuk stak’ jelel mak tup’el, ja’ teme jich ya yal te mantal jun yu’un ta slajesel te tunel tak’ine.

K’alal teme la yich’ tajbel xchajpajibal biluk muliletike, yame sk’an yich’ ich’el ta muk’ te bantik la yich’tilay k’axumtatel mantaliletik, teme ay jich mach’a ya yak’ kejae sok teme ay maba jich yot’an te bit’il la yich’ beintesel ta chajpanel te muliletike sok bit’il la yich’ koltayel, ja’ jich bit’il ay sk’oplal ta pasel. Ja’ ts’into mame stak’ xlok’ sk’oplal te ja’nax juncheb k’aal ya xchajpa smul mach’a ay ta ich’el muk’, mach’atik mato bay stao ya’wilalik mak mach’a ay swokolik, mak ja’ bit’il wokol kuxulik sok sjoy smajtan, mame xcha’ yich’ uts’inel yu’un te mach’a ay ta swentae te mulile;

b) Ta swenta xchapel te jpas k’op te beluk pastiklabil manchuk ma stak’ix ta xchajpanel, lok’emix ta jpas k’op mok patilto xchap jilel ta lek, junaxme buelta lajta xchapel te beluk chapalix talem, sok

c) Teme aybi stao k’axel ta uts’inel te kiristianoetik tema na’bil sba yu’un te jpas k’op;

IV. Te snopjibal kanan ta koltawane jajch’el, ja’nix jich, ay swenta xchapel a’yejetik te mach’atik yaiy uts’inwane ma stak’ yich’ leel yan te bit’il xk’ot ta chapel, yak’beyik ta spasel te k’op mok yich’ chajpanel ta lek. Manchuk teme ma laj ta chapel jich bit’il ya yal te mantalil k’oemix ta nopel te ya sujawan, teme x-ak’bot smak te beluk chapal ta sk’anel, spisil te junetik xk’anbot yu’un te mantalil tojteswane ta jpas k’op kolteywane yame sk’an spas te bit’il albil chapbil ta smakel;

Ma’yuk me sujelal ta lajinel te binti ya stak’ ta pasel mak skoltayel te binti k’anbil ta pasel teme maba tulan sk’oplal jajcheme mak ja’nax yalel k’axumtayel mantalil sk’oplale;

V. Mame xyich’ koltayel mach’a stao smul teme lok’ ta chajpanel yu’un te smule, mak ta xchajpanel k’ot ta nopel yu’unik Tribunal Colegiados de Circuito, jich bit’il ay ta pasel ta mantalil mak ja’ jich bit’il to:

a) Te snopjibal sleel xchapel, swenta smeltsanel a’yejetik ta yalel albilix yu’un yawil olil tsobwane muk’ jchukawaletik, manchuk ja’uk te jtsoblumetik, cholbil ta komon mok Kananlumetik.

b) Te snojpil kanan, te k’alal yich’ k’anel ta banti k’ejel ay te sujawal junetik ta yalel sok xchapel a’yejetik te xlajinot ta chajpanel te jpas k’op albilix ta yawil olil tsobwanejetik kananetik mok muk’ chukawal, ma’yuk ta slektesel yu’un yantik sjunil, Jpas k’op mok yolilal Ich’el k’aal te koltawane lek chapal;

c) Te snopjibal chajpanwane mulil, te k’alal sk’an te sujawaljun te albil ta yalel te jpas k’op bit’il cholbil ta tsoblum mok te spas k’opetik bolmalil, manchuk tsoblum mok ta tejklum j-at’el jtunel te yal te beluk bolob, mok te jpas k’opetik cholnax ay ta komon.

Te jpas k’opetik jchapane muliletik junax ayik ta jtsoblum te sujawal junetik ya stak’ k’anel te jkoltawane chikan banti ay ta xajt’alxajt’, ja’nax te stsobil tsob tejklum, ya xkoltewan ta juinel sk’anel te bitik ay u’ninel, sok

d) Te snopjibal at’elil, jich sk’an te xk’ot ta chapel te bit’il albil ta tsoblejetik ta tejklummetik mok ta tsoblum te lekil chajbanel sok Ich’ a’yej, mok ta yawil olil tsobwanej ta tsoblum te lekil chajbanel sok Ich’ a’ye te at’eletik te mach’atik jxajt’ ta tsoblum;

Te Suprema Corte de Justicia teme yu’un jich ya sk’an te Tribunal Colegiado de Circuito, te Fiscal General de la República, te muliletik te ay swenta yilel te Ministerio Público de la Federación mak ja’ te muk’ul ajwalile, ta sk’anojel yo’tan te Consejero Jurídico del Gobierno, yame stak’ sna’ stojol te ya yich’ kanantayel ta jamalal mach’a xkuchu mulil teme jich pasel ya sk’ane.

VI. Te binti la yich’ix alel ta xk’axeltel fracción, te muk’ul chajpanbil mantale ja’me chikan binti ya stak’ ta pasel sok yantik bitik chajpanbil te ja’me ya yich’ ta muk’ ta spasel ya’telul te Tribunales Colegiados de Circuito mak ja’ te Suprema Corte de Justicia de la Nación ta swenta yu’un ja’ ya slok’es ta xchajpanel;

VII. Te skoltayel lok’el ta jamalal te mach’a maba chajpanbil smule, biluk binti yakal ta beintayel ta chajpanel, teme ay mach’a ya yich’ uts’inel ta yan krisanu yu’un te mulile, mak ay maba ja’ ya xch’uun te chajpanbil mantalile mak ay ma xch’uun binti ya xchajpan tuuneletik, yame yich’ ak’el beel ta stojol Juez de Distrito te banti lumiluk ya xk’ot ta pasele, yame xcholbey sk’oplal te a’tel tuunele, yame xcha’ yich’ k’anbeyel sk’op ya’ayejal yu’un me ya yich’ cha’ a’yel stojol sok yame yich’ tsobel bitik ya stak’ yak’ ta ilel te mach’a xkuch mulil sk’oplal sok te mach’a sleo mulil sk’oplale, yu’un me jich ya staj xchajpajib a;

VIII. Te sujawaljun ya yal te jkoltawanej te chajpanwanej snajk’anel ajwalil mok te yawil olil jtsobwanej junax ta sjoylejal yame xjajch’ ta ilel. Ja’nix jich ya snabey sba te yawil muk’ tsobojibal:

a) K’alal teme ay maba la yich’ xch’uunel sjunilel yu’un te mach’a xkol lok’el ta kanantaybil sok teme yu’unix maba jich ta mantalil mak teme maba nakal ta mantalile.

b) Teme ja’ te beluk chapal na’bil stojol le’ ta sba xchebal sok yoxebal xajt’alxajt’ oxeb swakwinik jtsob mantal ay ta muk’ul mantalil.

Te Suprema Corte de Justicia teme yu’un jich ya sk’an te Tribunal Colegiado de Circuito, te Fiscal General de la República, te muliletik te ay swenta yilel te Ministerio Público de la Federación mak ja’ te muk’ul ajwalile, ta sk’anojel yo’tan te Consejero Jurídico del Gobierno, yame stak’ ya xchol ya st’un te muliletik pasbile.

Te beluk chapalix ma ilbil le’ ta xajt’alxajt’ jilemix, yame xtaot ta ilel ta muk’ tsobojibal at’el komon ta sjoylejal sok te sujawaljun ma x-ak’ot te yutsilaljun chebuk.

IX. Ta swenta sk’op ya’ayejal sjunilel mulil te ya xcha’ yich’ ilel bit’il maba ta mantalil k’oem ta chajpanel sk’oplale sok teme yan ya’yejal k’oem ta nopel ta mantalil mak ay maba toj albil sk’oplal. Teme yu’un tulan sk’oplal ya xk’ot ta ilele ja’me chikan teme yu’un jich pajal ya snojpilal. Te binti ya yich’ pasele ja’me ya yich’ ch’uunel bit’il ay sk’oplal ta mantaliletik, te mame ayuk yan ya’yejal ya xk’ot pasel;

X. Te yantik muliletik ya xcha’ yich’ jojk’oyel sk’oplal, yame stak’ yich’ makel jilel teme jich pasel ya sk’an ta mantalil chajpanbile, ja’ yu’un te banti ya xk’ot ta pasele sok teme jich pasel ya sk’ane, yame sk’an yich’ cha’ ilel sok nopel yu’un me lek pasel ya sk’an sok ch’uunbiluk yu’un yantik krisanuetik.

XI. Te sjunilel mulil koltaybil lok’ele, yame yich’ k’anel ta stojol tuuneletik te mach’a ay ta swentae, ja’me ya yalik teme ya yich’ makel jilel sok yantik sjunilel muliletik ayta stojol Juzgados de Distrito mak ja’ ta banti Tribunales Unitarios de Circuito, ja’me ya xchajpan teme ya yich’ makel mak ja’ ta stojol tribunaletik ta jujsejp estadoetik teme jich pasel ya sk’an ta mantalile.

XII. Te makel yame sk’an snop ta stojol te at’el tunel ja’me swenta ta yile’l te koltawanej toteswanejetik tijbil ta muk’ tsobojibal komon a’tel ta sjoyle’ja’l sok nix te at’el tunel ja’ ya spas mantal ta swenta. Spisil te beluk chapal, te mach’a uts’inbil yame sk’an xba yal sk’op ta banti koltawanejetik ta stojol te at’el tunel swentainejik, yame xlok beel xchaoxbeel sjunil te mulil ya xba yicho’ ale’l jich yu’un ya stak’ yicho’ tikunel ta yantik snail pas k’op, ja’nixme jich ta muk’ul xchapwanej ta spisil slum sk’inal Mejiko sok jun ya yicho’ k’ejel jile’l. Spisil te beluk chapal, snack stojol sok xchapanik ta smakle’ja’l yawil chajpajibal ta Jnajkanel ajwalil mok ta yawil chajpajibal ta stukel sjoyle’ja’l;

Teme la yicho’ uts’inel te sle’kubtesel ta spisil te bit’il yal ta waklajuneb tsob mantal, te snopjibal sle’el xchapel, balunlajune’b sok jta’b ya yicho’ ja’k’el ta stojol toyol at’el muk’ tsobojibal te beluk ya sk’an staik, mok ta stojol chajp’anwanej jnajkanel ajwalil mok yawil chajpajibal ta stukel sjoyle’ja’l te ja’nix yu’un chapanelaa, yame stak’ x-och le’a, ta jun sok yantik beluk chapel, te chajp’anel le’k ya x-alot loke’l, te bit’il lajem ta pasel le’ ta waxukek xajt’al.

XIII. K’alal teme Tribunales Colegiados te jun ay sok Circuito teme jeltoma lok’ sk’oplal sjunilel ta xchajpanel mulil, te Fiscal General de la República, ta swenta sk’op ya’ayejal muliletik sok mulil ay xchukelal, ja’ jich bit’il teme k’an pajaluk sok binti a’telil ya spasik tribunaletik sok sjoy ta a’tel juesetik ta banti distrito sok yantik xchajpanel mulietik te jich ya sk’an muk’ul ajwalil ta smantal te Consejero Jurídico del Gobierno, yame stak’ yich’ albel ta stojol Pleno del Circuito yu’un me ya yich’ ilel sok xchajpanel.

Te yamak’ul te yawil muk’ tsobojibal ya skanantey spas at’elil sle’bey ya’yejul le’ ta pas k’opetik ta koltawane yu’un tsaltomba, bayuk s-amak’ul, te almulil ta spisil le’ ta yolil muk’ lum mok ta chajp’al chajp’ yak’elsba ta xcholel te pas k’opetik ta biluk at’elil te lajuk yicho’ kanantayel, ya stak’ yicho’ ale’l te sle’bey ya’yejul ta stojol yawil muk’ tsobojibal, te wentainbil ta tsobol winik ya snop stukel te beluk pas at’elil ya stak’ yak’sba stukel.

Te jujtsal banti ya xchajpanwanik te Suprema Corte de Justicia de la Nación te ay maba jich sk’oplal ya’ayik bit’il chajpanbil muliletik, te ministroetik, Tribunales Colegiados de Circuito sok sjoy ta a’tel, juesetik ta distrito, Fiscal General de la República, ta swenta sk’opilel muliletik, jich bit’il banti kol pajaluk sok ya’telik chajpanejetik, muk’ul ajwalil, teme jich ya sk’an te Consejero Jurídico de Gobierno mak te binti maba jich yo’tanik yu’une, yame stak’ yalik binti maba jich yo’tanik ta stojol Pleno de la Suprema Corte, ja’ jich bit’il chajpanbil mantalil yu’un me jich ya yich’ chajpanel te binti ma jichuke.

Te chajpanbil muliletik te ya xlok’ ta alel ta Pleno de la Suprema Corte de Justicia, ja’ jich bit’il ta Plenos de Circuito sok jich bit’il aytel sk’oplal ta yantel parrafoetik, ja’nax me ya xk’ot ta pasel teme jich ya xlok’ ta chajpanel te mame skontrain sbajsok bit’il chajpanbil mantalil teme ay jich k’oem ta pasel te ay sjeltilaye sbaj ta chajpanele.

XIV. Ya yich’ tup’el.

XV. Te Fiscal General de la República mak ja’ te Agente del Ministerio Público de la Federación, te yu’un jich pasel ya sk’an, ja’me ay ta swentaik te mach’a jich ya sk’an parteil sok bit’il jajchemtel sk’op ya’yejal mulil te ay xchukelal sok teme jich pasel ya sk’an ta mantalile.

XVI. Teme a’tel tuunel maba la xch’uun te koltaybil mulil lok’eme, maba la xch’uun bit’il chajpanbil, te Suprema Corte de Justicia de la Nación, ja’ jich bit’il chajpanbil mantalil, yame yich’ ak’bel jayeb k’aal yu’un ya xch’uun sok yame stak’ xnajtub xaal teme jich ya sk’ane. Yan teme ay maba la xch’uun jayeb k’aal ch’akbil ta ak’ele sok teme ma’yuk na’bil stojol binti swentaile, te jolol yu’un tuunel mach’a ay ta swentae yame x-och ta lok’esel sok yame yich’ ak’el ta stojol Juez de Distrito. Ja’nix me jich ya xk’ot ta yantik sjoy ta a’tel mach’atik ay ta swentaik, ja’nix me jich ya xk’ot ta stojol teme ay mach’a k’axemtel ta jolol yu’un te mach’a ay swenta teme maba la yich’ ch’uunele.

Teme cha’ x-ochnanix ta xcha’ pasel mulil ak’bil skoltayele, te Suprema Corte de Justicia de la Nación, ja’nix jich bit’il pasel ya sk’an ta mantalil, yame yich’ lok’esel ta ya’tel mach’a jolol ay ta swentae, ja’into yame sk’an ya sna’ stojol te Ministerio Público Federal, teme ja’chuk maba tulan mulil spasoje sok teme ya yijkitay ta sapasel te mulile k’alal teme ja’chuk mato baay k’axem beel ta stojol Suprema Corte de Justicia de la Nación.

Te xch’uunel mulil lok’em ta koltayele yame stak’ yich’ k’anbeyel mach’a sk’ano partee ta stojol Suprema Corte de Justicia de la Nación k’alal teme lok’ ta chajpanel te ay ya yuts’in yantik krisanuetik te skoltayel ya xlok’ te mach’a ya sk’an partee mak teme yu’un jich pasel ya sk’ane sok teme ay maba jech likil k’oem ta chajpanel ta stojol te mach’a stas mulile, ja’ yu’un yame cha yich’ ilel te bit’il sbabial a’ye k’alal mato x-och ta k’axumtayele. Ja’ yu’un ts’ini to chajpajeme k’oem teme la yich’ tojel te binti ts’ilajeme mak ixtabil te mach’a k’oem ta stojole. Ja’ yu’un meto yame xjach lek sjunil te chajpajem ta lok’el ta stojol chajpajibal.

Mame stak’ yich’ k’ejel sjunilel mach’a koltaybil lok’el teme ja’chuk mato na’biluk bit’il ya xk’ot ta chajpanel sok te smul te la yich’ koltayel yu’un mantalile.

XVII. Te at’el tuunel te ay ma xch’uun smakel binti ay swentae mak ya spas sok sbolil yo’tan mak ay ta stoybail ya yabey stoj ta tak’in smul mak ay joil la ya’bey stoj te smule mak ay maba bayel la yak’ ta tojel, yame stoj smul ta chukel.

XVIII. Yich’o tup’el.

Chaneb Sk’oplal

Ya’tel ya stak’ spasik a’tel tuuneletik, ay ya spasik mulil tulan mulil mak ay joil binti ya sk’an spas sok bitik ay yich’o ta wenta Estado

Waxakeb swakwinik mantal. Te xchajpanel a’telil ya me x-alot sk’oplal te mayuk ch’uunel at’eletik komon stuntesel yu’un wolwanejetik te tsael at’el tunel spisil, swenta junax ayik spisilik ta muk’ul at’el tuneletik ta tsoblum sok te muk’ul at’el tuneletik ta yolil spamal slum sk’inal mejiko ta tsoblum, te at’el tuneletik sok bin yan spasel sok, ta spisil, spisil Inc.-antsetik te ya pasik biluk at’elil, te at’el mok abatinel ta yantik balamil le’ ta yawil tso’ble’j, le’ ta chapojibal mantalil ta pas mantaliletik ta yolil spamal slum sk’inal mejiko ta tsoblum mok ja’ te kanan komon tuntesel ta tsoblum mok le’ ta yolil spamal slum sk’inal mejiko ta tsoblum, ja’nix jichu’uk te at’el tuneletik ta komon tuntesel ta batik tsakawale’tik le’ ta muk’ mantalil ak’bilix yu’un kuxinel, te mach’a ayik ta swenta yu’un chapel mok yijk’tael stael te at’el tabil te ts’akbilik ta bina spasel.

Te ajwalil ta tsoblum yolil muk’ lum, te ja’yeb k’aal ay ta yat’el, ja’nax ya yicho’ albel smul teme yu’un yixlanbey sk’oplal te Jlumaltik sok tulan mulile’tik xcholbil ta junax.

Te muk’ul ajwaliletik ta jujsejp Estadoetik, diputadoetik, Magistrado ta Tribunales Superiores de Justicia, mak ja’ik mach’atik ya x-a’tejik ta Consejo de Judicatura, a’tel tuuneletik ta ayuntamientoetik, ja’nix jich bit’il chajpajibaletik na’bil sbaj ta mantalil jun sok ajwaliletik ta slumal Méjiko, ayme ta swentaik stukelik bit’il ya xchajpan sbaik sok bit’il ya x-atejik, ja’nax ja’me ya xk’ot ta sbaj teme maba la yich’ muk’ te mantalil chjapanbile sok yantik mantalil chajpanlaybil, ja’nix jich teme ay la yixtay slajin tak’in ya xtal k’alal ta Méjiko.

Te muk’ul mantaliletik ch’uunbil ta estadoetik chajpanbil li’ta slum sk’inal Méjiko, yame yich’ ich’el ta muk’ jich bit’il albil ta sbabial párrafo li’ta artikulo into sok xch’uunel spasel ta stojol a’tel tuuneletik mach’a yak’o sbaj ta a’tel mak yak ta xch’uunel smantal estado sok municipioetik. Te a’tel tuuneletike ja’me ay ta swenta teme maba lek ya slajin te komon tak’ine sok betiletik teme a’yej.

Te a’tel tuuneletik jich bit’il albil li’ta artikulo, ayik me ta sujel ta yak’el sok xch’uunel, te yame yal ta jamal bitik ay yu’un sok binti ut’il ya yich’ ta muk’ a’tel tuuneletik jich bit’il albil ta mantalil jun.

Baluneb swakwinik mantal. Te a’tel tuuneletik sok yantik a’teletik te ay chopol ilbil yu’un estadoe, yame stoj smulik jich bit’il:

I. Mame stak’ binti ya spasix sok yame stoj smul jich bit’il albil ta lajuneb swakwinik artikulo a’tel tuuneletik jich bit’il albilix sk’oplal k’alal teme la spas mulil ta ya’tel mak ay ya smukem nak’ ta yo’tan binti ya spas te jipnax ya yuts’inbey xkuxlejal krisanuetik mak ay yantik.

Ja’nax mame jichuk ya xk’ot ta pasel teme ya yak’ a’yel stojol snopjibal yu’une.

II. Teme jich ak’ot ta pasel biluk mulil ta stojol a’tel tuuneletik mak yantik mulil ta swenta yu’un ya snak’ ta yo’tan binti ya spas, yame stoj smul jich bit’il albil ta mantalil yu’un niwaktik mulil ay ta tuuntesel.

Te mantaliletike ja’me ya yich’ ch’uunel bit’il ya xchajpan bitik ya xk’ot ta pasel ya stojbey xchukilel teme ta sbajk’el ya staj sk’ulejal te k’alal yak ta spasel ya’tele mak ay yantik biluk chopol ta pasel ya xtoy moel binti ya x-ain yu’un mak ay binti ya staj mak ya skuy ta yu’un te ma stajbey sk’oplal banti staotel ta leel. Jich te mantaliletik yu’un mulile, yame yich’ pojbeyel te binti ay yu’une sok yame xcha’ tojbey smul te ya xk’ot ta pasele;

III. Yame stoj smul a’tel tuuneletik teme ay binti joil ya spas mak ay binti ya snak’ ta yo’tan spasel te jipnax ya yuts’in ta pasel lekilal, yuts’inel lekil o’tan, olil me ya yak’ sbaj ta spasel sok sp’ijil yo’tan te ya’tele. Te stojel smule yame yich’ ak’bel sna’ stojol, smakbeyel, mak ya yich’ tikonel lok’el, mak yu’unanix ma stak’ix ya x-a’tejix, me mauk xale yame stak’ stoj ta tak’in smul teme ay binti la soktes biluketik mak ay binti la yixtay ta skaj sbajk’el. Te mantalile ja’me ya yich’ ch’unel ta xchajpanel sok ya yich’ jojk’oyel lek sk’oplal ta stojel smul teme jich ak’ote.

Teme ay banti tulan te muliletike, yame yich’ jojk’oyel lek sk’oplal sok yame yich’ jojts’iyel yu’un Auditoría Superior de la Federación sok yantik nail chajpajibaletik, ja’ chikan mach’a ay ta swenta. Teme jiche ja’me ya xchajpan te Tribunal de Justicia Administrativa teme ja’ ak’ot ta swentae. Te bitik yantik k’oem ta pasele yame stoj smul sok yame yich’ ak’el ta na’el stojol sok xchajpanel te mach’a ay ta swentae.

Ta swenta sjots’iyel lek sk’oplal sok stojel smulilel te mach’a ya x-a’tejik ta Poder Judicial de la Federación, ja’me ya yich’ ilel bit’il ay sk’oplal ta banti xchanlajunebal yo’winik artikulo li’ta mantalil jun, ja’nax mame stak’ yich’ k’axumtayel ya’tel te Auditoría Superior de la Federación ta swenta xcholel bantik ay te binti pasbile, ja’nix jich bitik la stuuntes ta spasel ya’tel sok bit’il la stuuntes ta lajinel komon tak’in.

Ja’me chikan mantalil bitik pasel ya sk’an ta sk’ojanel sok sleel xchajpajib te binti maba tulan pasbil te mulile te mach’a ay ta wentae.

Te nail chajpajibaletik wentainbilik ta Méjikoe, ay me mach’a yich’o ya’telik ta yolilik, yu’un me ja’ ya x-ilawanik, xkanantaywanik, ya stojobteswanik sok ya yich’bey ta wenta ya’yejal te ay binti maba ya yich’ ch’uunel ta pasel jich bit’il ay ta mantalil sok yame yak’bey ta sbaj te mach’a jich ya spase; yame stoj smul biluk me ya xk’ot ta pasel, yame xk’ot ta stojol Tribunal Federal de Justicia Administrativa; sok xaal yame yich’ ta wenta te tak’in ya x-ochtel ya yich’, ya slajin, ja’nix jich baytik ya xlaj te tak’in ya xtal ta Méjikoe, ja’nix jich bit’il yak’beyel sna’ stojol bitik muliletik ay ta swenta te Fiscalía en Combate a la Corrupción bit’il albil ta mantalil jun.

Te nail chajpajibaletik wentainbilik ta jujsejp estadoetik sok munisipioetik, ja’nix jich bit’il ta yolil slumal Méjiko sok bit’il jujsejp slum sk’inal septilaybil, ay me mach’a yich’o ya’telik ta yolilik te ja’me ya ya’telin ta yilel bitik ay ta swentaik sok ja’me chikan binti ya stak’ spas bit’il albil sk’oplal ta yantel párrafo, sok

IV. Te tribunales de justicia administrativa yame yak’bey ta sbaj mach’a ya xk’ot ta stojol sok yame yak’ sbaj ta yilel baytik ya xk’ot ta pasel te mulile sok ay me ta swenta spasel ya’tel yu’un yak’beyel stoj smulta ta tak’in te mach’a ya spas te mulile, ja’nix jich yame smakbey binti ay ta swenta yich’el, smakel bitik ay ta slok’el mak bitik yakal yak’bel ta spasel; ja’nix jich yame xcha’ meltsan jilel teme ay binti ts’ilajem yu’un mak ay binti lajem yich’o ta wenta te Hacienda Pública te komon u’uninbil wentainbil ta Méjikoe, ta jujsejp estadoetik sok munisipioetik. Ja’nix jich ta yantik krisanuetik yame yak’bey stoj smul jich bit’il ay sk’oplal li’ta fracción ta swenta mach’a bitik muk’ mulil ya spas ta ya’tel mak ay yan krisanuetik ya slo’loy sbajsok ta spasel te ja’nax ya xtuun yu’unike. Ja’nix yame yich’ mantal ta smakbeyel binti a’telil ya spas sok xcha’ chajpanel ta ach’ubtesel snail a’telil teme k’ax muk’ te mulil k’ot ta pasel wentainbil yu’un Hacienda Pública mak yantik a’teletik wentainbilik ta Méjiko, a´teletik ta jujsejp estado sok munisipioetik melel ja’me ya yich’ leel skoltayel sok slekubtesel bit’il ya xkuxinik te krisanuetike, ja’ yu’un, te nail chajpajibaletike yame sk’an spas ta lek ya’telik mak ya yil ta lek manchuk ya xk’ot ta pasel te mulieltike; yame yak’ ta tojel mulil sok k’alal bit’il ya xk’ot ta chajpanel yu’un.

Te binti pastilayel ya sk’an ta yak’el ta tojel te mulile, jich bit’il albil ta yantel fracción yame xk’ot ta pasel. Ja’nax yu’un mame stak’ cheb belta ya yich’ ak’el ta tojel te mulil bit’il yakal ta pasele.

Mach’auk krisanuil, ja’me ay swenta spasel te ya stak’ yak’ ta ilel teme jich mak ay ma jichuk te mulil ta stojole, yame stak’ yak’ keja ta Cámara de Diputados del Congreso de la Unión, ta yak’el ta ich’el ta wenta, jich bit’il albil li’ta artikulo to.

Ta xch’uunel te mantal into, te mach’a ay stojol sjojk’oyel sok yak’beyel stojel smul sok teme ta skaj sbajk’ele mame ayuk ta makel ta yak’el ta tojel smul sok teme ay k’op a’yejetik te ma stak’ ta chiknajtesel binti ich’bil ta wenta yu’un fiscal jich bit’il ich’tilaybil ta wenta tak’in mak ay sjol tak’inetik. Te manatalile ja’me ya yich’ ch’uunel bit’il ay ta mantalil k’alal ya yich’ ak’el ta na’el stojol.

Te auditoría Superior de la Federación sok te Secretaria del Ejecutivo Federal ja’me ay ta swentaik yilel mach’a ay ya’telik ta yolil chajpajibaletike sok yame stak’ yich’ ta wenta xchajpanel te Fiscalía Especializada en Combate a la Corrupción sok te Tribunal Federal de Justicia Administrativa, jich bit’il ay sk’oplal ta banti stabal artikuloetik, li’ta apartado C, ta sjukebal fracción sok ta banti xchaneb swakwinikil ta yoxebal fracción li’ta banti mantalil jun.

Te binti ay ta spasel ajwalil ta estado te ay ya xlaj ixtayel binti ay yu’un krisanu yame yich’ ilel. Te mach’a ay binti xlaj ta ixtayele yu’une yame yich’ tojel ja’ chikan bit’il ay sk’oplal sok bit’il ay ya’yejal ta mantaliletik.

Lajuneb swakwinik mantal. Yame stak’ makbeyel sbej ta ya’tel sok ta spolitika mach’atik ay ya’telik ta senadores sok diputadoetik ta banti Congreso de la Unión, ja’nix jich bit’il mach’a ayik ta ministroil ta Suprema Corte de Justicia de la Nación, Consejero de Judicatura Federal, Secretaryoetik ta jujuntik despacho, diputadoetik ta muk’ul tsoblej ta yolil Méjiko, ajwalil ta banti yolil slumal Méjiko, Fiscalía General de la República, Procurador General de Justicia ta banti yolil slumal Méjiko, magistrados de Circuito, juesetik, magistradoetik sok juesetik Fuero Común ta yolil Méjiko, Consejero de la Judicatura ta yolil slumal Méjiko, consejero Presidente, mach’a ay ya’telik ta stsael a´tel tuunel sok jolol yu’un secretario ejecutivo yu’un Instituto Nacional Electoral, magistrado yu’un Tribunal Electoral, yantik mach’a ayik ta a’tel swentaine sbaik ta spasel, yantik jolotik ta snail chajpajibaletik ich’bil maba ich’bil ta wenta yu’un ajwalil, krisanuetik sok yantik.

Te muk’ul ajwaliletik ta jujsejp estadoetike, Diputados Locales, Magistrados Tribunales Superiores de Justicia Locales, mak ja’ te joch a’teletik yu’un Consejos de las Judicaturas Locales, ja’nix jich bit’il yantik a’teletik ta snail chajpajibal ich’bil ta wenta ta mantalil chajpanbil yu’un estado sok Estatuto de Gobierno ta yolil slumal Méjiko te swentaine sbaj ta stukele, ja’nax ya xlaj stuukik ta spolitikaik te bit’il albil li’ta Titulo te mach’a ya xk’axumtay ta xch’uunel sk’oplal mantalil sok yantik mantalil chajpanbil sok teme ay ma xyich’bey swentail ta slajinel komon tak’in, ja’ into yame sk’an sna’ stojol chajpane mantaliletik ta estado yu’un me jich ya yich’ ilel sok ya xk’ot ta stojol te mach’a binti spasoje.

Te stojel mulil chikanme ma x-ak’ot ta pasel yu’un a’bat ta komon tuntesel ta yu’un smakel ta swenta sju’tesel, te binti ya spas, ya’tel mak j-abatinel ta biluknax balamilal ta swenta a’tel ta komontuntesel.

Ta swenta stik’el mulile’tik ja’ te binti ya sk’an yal te ya’yeja’l, te chapojibal yu’un chap mantalil yu’un stik’el mulil te banti ts’akal ta stojol te chapojibal ta muk’ xchap mantal, ta spisil xcholil mulil te ja’yeb junax ayik ta slajibal ta swenta chapojibal tulan sk’oplal sok te banti ts’akal te k’asesibal te mach’a kujch’inbil ta mulil.

Ta snabeyelsba te tik’bil mulil yu’un chapojibal ta muk’ xchapanel mantal, te a’tel tunel yu’un slajibal j-chajp’anel k’op, ya me yicho’ tojel te mulil te bak’alal ay ta swenta xchapel che’yoxebal te sba smako spisil te junax ay te a’yej, k’alal ta me ay snopjibal chapel ch’ojuk te mulil ta bayuk sok nix ya stak’ k’asesel ta tik’el smul.

Ya sja’m ta ale’l xchapel a’yejetik yu’un xchapojibal ta xchap’anel mantalil sok ma stak’ uts’inel te chajp’anel k’ope.

Bulucheb swakwinik mantal. Te yu’un ya stoj smul ta chukel ta stojol te diputados sok senadores ta banti Congreso de la Unión, ministroetik ta banti Suprema Corte de Justicia de la Nación, magistradoetik ta Sala Superior del Tribunal Electoral, Consejeros de la Judicatura Federal, Secretario de Despacho, diputadoetik ta Asamblea del Distrito Federal, ajwalil ta banti yolil slumal Mejiko, Fiscal General de la República sok Procurador General de Justicia ta yolil Méjiko, ja’ jich bit’il consejero Presidente sok Consejeros elctorales ta banti Consejo General del Instituto Nacional Electoral. Te mach’atik yich’o ya’telik ta stusel ya’yejal te mulieltike, ta banti Cámara de Diputados yame stsobawan banti ya yich’ alel ya’yejal ja’bal smul ya xlok’ ta stojol ta mach’a k’oem ta stojolole.

Ta me ay xchapel a’yej ta chapojibal maba smelelil te’nax me k’alal ya xkejch’aj jile’l spisil te bit’il spasik te k’axemix-e, ma’me ak’bil ta sba te abatinel yu’un te tsaktoba ya me stak’ ts’akates lok’el snopel spasel te mach’a kujch’inbil ta mulil te la yicho’ ak’el ta sba, manchuk ya ya’yantey te bin slik’ib sk’an yicho’ ak’el ta sba.

Te me ja’ te chajpajibal la yal banti lik’em, te winik ya xjil ta smantar a’tel jtuneletik yu’un tsakawal ta swenta yu’un jich ya xchajp’anik sok te mantarile’.

Jich bit’il stao te yomolum sok a’tel tunel ta tsoblum, ja’naxme ya tsak’ tik’el smul ta stojol ta xchapojibal muk’ xchap mantal te bit’il albil ta Lajuneb swakwinik tsobmantal. Ja’i le’ ta yalobilnax, xchapojibal ta muk’ xchap mantal yame xchajp’an sok yipajib’ ta spasobil mantaril ta sle’el xchapel mach’a ay smul tabil.

Te yu’un ya stoj smul ta chukel te mulil ya spasik te muk’ul ajwaliletik ta jujsejp estadoetik, Diputados, Magistradoetik ta Tribunales Superiores de Justicia ta Estado, ja’nix jich bit’il ta stojolik Consejeros de las Judicaturas Locales sok yantik a’teletik ta snail chajpajibaletik jich bit’il Constituciones Locales de Gobierno ta yolil slumal Méjiko, manchuk me ja’ik te mach’atik sweintane sbaik chajpane ya’telik jich bit’il ay sk’oplal li’ta banti artikulo. Yame yich’ alel sk’oplal teme jich ya xk’ot ta pasel, ja’ yu’un yame yich’ ak’bel sna’ stojol te chajpane mantaliletik ta jujsejp estadoetik yu’un ya spasik binti ayta swentaik spasele.

Te sja’mel ta ale’l sok xchapel a’yejetik yu’un (sic DOF 28-12-1982) chapojibal ta xchajp’anel mantalil sok xchajp’anel k’op (sic DOF 28-12-1982) maba ya s-uts’inwanik.

Te xchopolil ja’mel ta ale’l yawil banti lijk’em sok te mach’a kujch’inbil ta mulil ya me yicho’ te binti ak’bil smak ja’ini bit’il winik ya yaysba ta skumulkum sle’el xchapel mach’a ay smul. Ta me ja’ini slajibal suja’wal jun ya tsak’ xlok’ te mach’a kujch’inbil ta mulil ya me tsak’ xcha’ yicho’xan te ya’tele’. Ta me ja’ te suja’wal jun bajt’ yak’ ta tojel smul sok ta me ja’ jun tsaktomba ya spasik te k’alal yakalik ta pasel te binti smako, mame stak’ xk’ax ta chukel ta banti le’k ta tu’p’el smul.

Te sk’anel mantal ta stsakel yu’un joch winik te slik’esel sok yantik xan abatinel ta komon tuntesel mame ba ya sk’an ja’mel ta ale’l te banti talem.

Te stik’el mulile’tik ta sle’el xchapel mach’a ay smul ya me yak’ ta ch’uunel sok ta me le’k ay te spasobil mantaril ta sle’el xchapel macha ay smul, sok ta me ta xchapel tsaktomba ta swenta sbiltesel abatinel te yajwale’ ya me yaybey yutsil te sk’ule’ja’l mak sk’oplalil aintesel mak yuts’inel te bitik u’ninlabil, ya me sk’an tsajtael ta xch’unel sok nix te slok’esel sle’kil te tabil sok nix te stael binti ma’yuk ta aintesel sok nix te bit’il lijk’em sk’oplalil te uts’inel ta swenta yu’un stael xk’axuntael mantar.

Te stik’el pek’ajtik mulile’tik mame stak’ xk’ax ta oxchajp’ te tabil koltaele’tik mak ja’ te yaintesel mak slikib sk’oplalul uts’inel.

Lajcheb swakwinik mantal. Mame ba ya sk’an ja’mel ta ale’l te banti lijk’emtal yu’un te chajpojibal ta chajp’anel mantaril te bit’il ay yantik a’tele’tik ta komon tuntesele’tik te bit’il ya yalbey sk’oplalul te sbabial jtsojp’ ta sbulucheb’ swakwinik ta tsobmantal ta me ayba ay slik’es tsaktomba te bi sja’lalil k’al k’ejel ay te tabil te binti smakoje.

Ta me ay a’tele’tik ta komon tuntesele’tik te me ay cha’ochem ta swentainel stukel mak ta me ay biltesbil mak sle’bil ta swenta spasel yantik a’telil jele’l, ta me ja’ te bit’il ay xcholbil ta tsibuel ta sbulucheb swakwinik, ta me xlijk’ ta ch’unel sok nix te me jich yo’tan te bit’il albil ta ya’yejal.

Oxlajuneb swakwinik mantal. Te sbiil Sistema Nacional de Anticorrupción, ja’me nail chajpajibal yu’un ya xk’uxin sbajsok yantik a’tel tuuneletik sok spisil ajwaliletik mach’a ay ta swentaik ta yilel, stsakel sok ayk’beyel stojel smul mach’a bajk’el nax ya spas ya’telik te ja’ sk’oplal ay ta swenta yilel ta stuuntesel ta lek sok skananteyel tak’in. Ja’ yu’un yame yich’ ch’uunel a’yej to:

I. Te sistema sbiile, ay me mach’a ya xk’uxin sbajsok te ja’ik me te muk’ul jololetik yu’un te Auditoría Superior de la Federación de la Fiscalía Especializada en Combate a la Corrupción sok secretaría yu’un muk’ul Ajwalil mach’atik ya x-atejik ta yolil chajpajibaletik; mach’a yich’o ya’tel ta presidenteil yu’un Tribunal Federal de Justicia Administrativa; presidente yu’un snail chajpajibal jich bit’il ay sk’oplal ta swakebal artikulo li’ta mantalil jun; ja’ jich bit’il abat yu’un Consejo de la Judicatura Federal sok Comité de Participación Ciudadana.

II. Te Comité de Participación Ciudadana sbiile, yame yich’ tik’el ochel jo’tul krisanuetik te ja’ik me te mach’a yak’o ta ilel slekilal spasel sok ya sna’bey swentail ta kananteyel sok yich’el ta wenta te komon tak’in ya xtuun yu’unik te krisanuetike sok yame yich’ ya’tel jich bit’il ay sk’oplal ta mantalil jun, sok

III. Te Comité Coordinador del Sistema, ja’me ya xch’uun bit’il ay sk’oplal ta mantalil jun:

a) Xchajpanel bit’il lek ya spas ya’telik sok yame xk’uxin sbajsok yantik nail chajpajibaletik;

b) Xchajpanel sok spasel lek ya’telul ta swenta stusel ta lek sok yich’el lek ta wenta te komon tak’ine sok yilel mach’a ya xk’axumtay ta spasel sok mach’a bajk’eletik ya spas ya’telik, ja’ yu’un yame yich’ ilel binti swentailuke.

c) Te xchajpanel ta swenta yak’el sok yich’el, skanantayel sok yach’ubtesel k’op a’yejetik te ya spastaj ta snail chajpajibaletik wentainbil yu’un muk’ul ajwalile;

d) Te xchajpanel slijkib ya’yejal sok stulantesel bit’il ya xk’uxin sbaik sok a’tel tuuneletik swentaine muk’ul ajwalil ta stusel sok skanantayel bit’il ya yich’ lajinel te komon tak’ine;

e) Ta xcholel sk’oplal binti k’ot ta pasel ta sjunaltel ja’wil sok binti ya’yejil la xchajpan ta pasel.

Ta xcholel sk’op ya’yejal into, yame stak’ yalbey sk’oplal binti pasel ya sk’an te ja’nax mame xyal te xk’uxine sbajsok a’tel tuuneletik, melel ja’me sleel bit’il chajpanel ya sk’an ta stulantesel ya’tel te nail chajpajibale sok yak’beyel yich’ stsaj te machuk ta skaj sbajk’elil ya spas te ya’tele, ja’nix jich bit’il ya stulantes sok binti pasel ya sk’an ta yolil chajpajibalil. Te a’tel tuuneletik te ja’ ya’tel te ich’om tsaile, yame xcholbey ta stojol Comité te binti yakal ta spasele.

Te jujsejp estadoetike yame xchajpan sbaik binti pasel ya sk’an te manchuk ya yich’ pasel bajk’elil, ja’ yu’un pajal me ya yich’ pasel sok a’tel tuuneletik ta swenta yilel, skanantayel te komon tak’in yu’un krisanuetik sok yak’beyel stoj smul te mach’a ta bajk’eli ya spas ya’tele.

Chanlajuneb swakwinik mantal. Te slijk’ibal ta spasel te pas k’op yu’un tsobwanej ja’naxme ya stak’ slijk’es te k’alal ja’ sk’ale’l te abat ta komon tuntesel ta spasel te yat’ele’ sok k’alal-to ta yan ja’wil. Te stik’el mulile’tik paja’lme ya yicho’ ak’el ta jun sk’ale’lal mak k’ax ta jun ja’wil sok te bit’il lijk’ ta pasel.

Te xch’uunel spasel a’telil ta swenta yu’un tsaktomba te pastajem ta sk’ale’lal swentainel te mach’atik abatinbil ta komon tuntesel, sujbilikme ta xch’uunel sok te bin sja’lil k’aal ya xtup’ k’alal ya xk’ot ta t’ixel te abatinel ta komon tuntesel ya spas yantik a’telile’tik te bit’il ay sk’oplalil ta bulucheb swakwinik ta tsobmantarile’tik.

Te mantalile yame yalbey sk’oplal te mame yu’unuk ya xtup’ te mulile, yame yich’ tsakel ta wenta binti ut’il jajchemtel sok binti ut’il k’ot ta pasel jich bit’il albil ta yoxebal fracción ta baluneb swakwinik artkulo. K’alal teme la yich’ makel te muk’ul mulile ja’tome teme ay nopilix staj beel jukeb ja’wile.

Yo’kajal k’op

Te jujsejp estadoetik sok ta yolil slumal Méjiko

Jo’lajuneb swakwinik mantal. Te jujsejp estadoetike, yame stsakbey ya’telal ta yolilalik te ya yich’bey ta muk’ yu’el te Méjikoe, junuk ay kuxlejalil, ayuk lekilal sok pajaluk ich’el ta muk’, yame sk’an yich’ ich’el ta wenta bit’il chapal sok slum sk’inalel sok bit’il sk’op ya’yejal ta pasel sok bit’il ya swentain sbaj, ay me munisipioetik te ak’bil bit’il ya xchajpan sbaik, jich bit’il ya’ayejal into:

I. Te ta jujun jtek’lum ya me yicho’ tejk’anel a’tel jtunel ta yile’l spasel te komon tsael ta toj, te otsesbil sok jtul muk’ul j a’tel jtunel ta jtek’lum sok nix te ja’yeb’ ta tul te rejrole’tik sok nix te skanan p’ijilil te ya slajin yale’l ta mantaril. Te tsaltomba ya yak’ te muk’ul mantaril ta swenta a’tel jtunel ta tsob’tejk’lum yu’un te lum ya me spas ta swenta a’tel jtunel ta jtejk’lum te ja’nanix swentail sok mame ayuk cheb a’tele’tik jich bit’ilinix sok nix te a’tel jtunel ta tsobjtejk’lum.

Te mantaliletik ta jujsejp estadoetike yame yich’ najkanel a’tel tuunelil ta swenta presidente munisipalil, regidoretik sok, ja’nax wenta te ya’telike ma xjelaw oxeb ja’wil bit’il chapel ya x-a’tejik. Te cha’ najkanele ja’nax me ya stak’ te banti partido yak’o sbae mak yan partidoetik te banti a’ye, yan me stukel teme lok’emix mak xch’ayo sbaj ta spartidoe k’alal olil ay ya’tel a.

Te ta bi sja’lalil ya sjun sbaik te mach’atik ay ya’telik ta jtejk’lum, jich bit’il k’oem ta xch’uunel yu’unik ta xche’yoxebal te mach’atik ochemik, ya me stak’ smakil te yawil a’tel jtunel ta jtejk’lum, sja’mel ta ale’l ja’ini te tup’enix sok makbil mak sujt’eltael te tikunel ta mach’atikuk te yajwalule’, sok nix ta me ay binti tulan spasojik ta swenta mantaril ta jteklum alan chiknatesbil, sok ta me ja’ te yajwalul aynanix ak’bilik bayel swenta smuk’ubtesel (sic DOF 03-02-1983) ta me yanibal sna’ spasel sok te yalobil ta pask’op ta me yabal xk’ot ta yo’tan.

Jich bit’il te ay sjo’tak ay ja’l ya x-ak’bet ta swenta ya yak’el ta ile’l te binti k’oem ta pasel sok sle’bel ya’yeja’l te bit’il le’kik ya sk’ot ta xchajp’anle’ ta mantaril. Ta me ay mach’a jtuluk la yilkita te ya’tel te ak’bile’, ya la stak’ yal ya smak te mach’a sjelojine jile’le’, mak ja’ chikan te bixi te mantarile’.

Ta me ay ya yalik te ch’ayem jtul j-at’el jtunel ta jtejk’lum mak jichnax la yijkita stukel ta skaj te mayuk ich’bil ta muk’ sok te yantik sjoytake, te me jich albil ta mantaril swenta yu’un ma stak’ x-och ta a’tel te mach’a ya x-koltawan sok ma’yukme ta stsael yantik j-a’tel, te binti sja’lil ya sjun sbaik te mach’atik tulan ya’telik ta tsobjteklum ya x-alwanik sok te sjo’tak te mach’a tijil yiloj sbaik ta swenta te j-ak’ jmantal ta jtejk’lum te mach’a x-ju’ yu’un snelin te bi sja’lalil ak’bil ta swenta te ya’tel; ja’ini mantaril ajtabilixme te ja’ytul j-a’tele’tik jich bit’il ya yal ta mantarile’, ja’nax me te mach’a chapal sjun tsabilme ta ak’el ta swenta rejrole’tik;

II. Te jteklumetik yame yicho’ t’unel yu’un j-a’tel jtunel ta sk’op mantaril sok yame stsuntesik te yu’ninel te bit’il junax ya yal ta mantaril.

Te j-a’tel jtunel ta jtejk’lum yame stak’ sja’k’ik te stulanil tew k’asesel jk’op, jich bit’il ya yal ta mantaril jun yu’un snojpil jteklum te ya stak’ stikunilbel te binti sja’le’lil ya sjunbaik te mach’atik tulan ya’telik ta tsobjteklum, te ele’k’ jkanan lum sok j-a’tel jtunel ta tsobjteklum, te mukul mantar, yame sjoyantes sok te kanan a’tel jich bit’il ya yil ochel spisil ta yutil te banti wentainbil yu’un jtsobil jtsob jtejk’lum, te yakuk syombaik ta yawil jkanan ta komon tuntesel ta jteklum, te yakuk snopik.

Te bitik ya ska’n te mantaril jich bit’il ya yal ta sbaial j-xat’ ya me yicho’ ak’el:

a) Te tunel ta spisil yawil jkanan ta komon tuntesel ta jteklum sok te yile’l beel jkanan, sok ya yicho’ otsesel beel ta sujel j-olil sok te ba ts’akal ta junax ta swenta xchajp’ajel te tsaktomba k’op le’ ta ja’iknax yawil jkanan sok nix te yantik xan, sok yotsesel ta paja’l slikibal, spukel k’op, k’asesibal, sok ma’yuk ta cha’ toyel mulil;

b) Te bitik ya sk’an ja’ te ayuk paja’l snopil ta xcha’yoxebal te mach’atik ay ta sbaik yile’l xchajp’anel te bitik mayuk le’k ya yil beel te bitik ay maba ya stak’ tijel ta yutil ta jtejk’lum mak ta swenta ya spasik jun mak chapbil k’op te banti ya yal ya spas beel te bintixan sja’lil beel ay ta sba yile’l te jteklume;

c) Te chap’il cholbil k’op ya yicho’ tuntesel ta spisil swenta yu’un ya yicho’ pasel ta swenta te yoxkaja’l sok sjokaja’l te yal ta mantarile’, jich ya yal ta xcha’ xajt’ ta sjukaja’l swaklajunebal swakwinik ta tsobmantar ta muk’ul mantaril;

d) Te bi yile’l ya yicho’ pasel sok te ya yak’ ta ile’l ta swenta j-a’tel ta tsobjteklum ja’ x-ak’ot jile’l te bitik ya sk’an te jteklum kalal bit’il, ta me ma’yuk chapbil k’op te banti ya swentain, te binti sja’lil ya sjun sbaik te mach’atik tulan ya’telik ta tsobjteklum te ja’ ya yicho’ beel ta muk’ te jteklum te bit’il ya yal ini te maba ya stak’ ta xat’el te jteklum mak ya smaja’nik, ja’i bit’il ini , ya me sk’an yicho’ k’anel jtebuk te j-a’tel jtunel ta jteklum, te k’axem teb ta ch’ayoxebal x-xat’ sok te ja’yebik: sok

e) Te bitik ay ta pasel sok ta swenta jteklum te yakuk spas te manchuk ayuk ele’k’ yu’unik mak chap’il sk’oplal te ba k’alal smakoje.

Te binti sja’lil ya sjun sbaik te mach’atik tulan ya’telik ta tsobjteklumetik ya slok’esik ta xchajp’anel te bitik albil skòplal ta pasel jich bit’il ya x-k’ot ta swenta te tsaktomba k’op te ya x-k’ot ta pasel ta jteklumetik sok nix te j-a’tel jtunel ta tsobjteklum, mak ja’ik nax stukelik, sok ja’ta swenta lok’em ta pasel ta ju’ju kaj c) sok tad) te ta slijk’ibal.

III. Te jtejk’lumetik yame staik ta swenta te ya’tel sok te majtanal yantik a’tel:

a) Te poxtabil ja’, sbek’al ja’, sk’asesibal ja’, ta poxtael le’k sok papasilja’;

b) Sk’ajk’lum.

c) Smesel, tsobel, sk’asesel beel, ta poxtael sok ta slajibal te silomal;

d) Ch’iwich sok muk’ul yawil p’olmalil.

e) Mukinale’tik.

f) Yawil smilobil chambalam.

g) Soral, amak’ sok slumil nichim sok nix xchajp’anel ta le’k;

h) Ay kanantael ta komon, ja’ya smak te mantaril ta jun xcha’winik te ta komon chajpanbil temuk’ul mantaril, te jkanan lum ta jtejk’lum sok te ilwanej ta swenta kuchojibal tak’in; sok

i) Jich te yantik te bi sja’lil ya sjun sbaik te mach’atik tulan ya’telik ta jtejk’lum te bit’il ya yal te bitik ay ta balamilal sok st’unel k’ule’jibal ta jteklumetik, ja’ jich bit’il ya xju’ te stulanil ya’telul skanantael sok snail stojel patanil.

Mayuk mach’a ya pas amen tsaltomba yu’un muk’ul mantaril, te mach’a ay ta sba yile’l mak te mach’a ya yak’ sk’op ta yile’l, te jteklum ta yilel lek te banti chapilix ta swenta te mantaril ta tsoblum sok ta jteklum.

Te Jteklumetik, yalojikme te ayuk pajal snojpil yu’unik te j-a’tel jtunele, ya stak’ ma tsob sbaik sok te tsobol j-a’teletik soknix te yantik ayuk yip yu’unik te bitik ya’telinel ay ta swentaik spisil te bitik ya spasik ta jujune. Sok ya yaybey sbaik ja’ ini te mach’atik tsobolik ta jtejk’lum ta che’oxeb tsobjteklumetik, te ya stak’ yalik te ya xjelaw ta yu’un ba’ay te binti sja’lalil ya sjun sbaik te mach’atik tulan ya’telik ta jujun tsoblum te paja’l ya yicho’ sbaik ta muk’. Ja’ jich bit’il, k’alal ya pas k’op te jtunel paja’lme ya yicho’ sbaik ta muk’ te ta tsoblum mele’l jich ya sk’an, ya me stak’ spasik le’jch’ jun ja’ jich bit’il te ma’ x-a’tejik ta ju’jun tsobjteklum, ja’ ini ya xju’ te paja’luk ya spasik ini, ta stukelik te banti tsobolik ta syom stukelik mak ja’ ta skaj te mach’a tsobolik te ay ta swentaik, te bin sja’lalil ay ta sbaik jile’l le’k ya stak’ biluk yipal k’al te junuk ayikaa mak ya stak’ yak’ik ta nael mak ya stsak’ smuk’ubtesel beel ta spisil te bin yipal ta tsobjteklum sok xan stukel te jteklume.

Te batsil yajwalul ch’in lumetik, ta sk’inal jteklum, ya stak’ syomsbaik sok tsobsbaik ta spisilik sok te me ay binti maba le’k ta swenta te mantarile’.

IV. Te jteklumetik ja’ ya skanantaik stukelik te bi yipal ay stak’inik, ja’ te ya yilik teme ya s-esma bayal yu’unik, ja’ jich bit’il ya yicho’ tojel spatan sok nix te me ay bitik yantik sja’lalil ya sjun sbaik te mach’atik tulan ya’telik ta xchajp’anel te mantaril te ay ta swentaik, ta spisil te bitik aye:

a) Ya me stak yak’bey sbaik, ja’nix jich bit’il te ay ta mantaril, jile’m ta tsobjteklum ta swenta yu’un stukelil sok te bitik ma ba ya stak’ tijel, ja’i xat’ to, xat’labil, yak’el yip, ta sk’asesel te ja’ jich ya stak’ sle’kubtes jich bit’il mach’atik stao yawilik ta sjele’l sbaik te ay sle’kil te bitik ma’ stij sba.

Te jteklumetik ya me stak’ spasik chap k’op sok te stsob jteklum jich bit’il ya yak’ ta stojol te yal moel a’telil ta paja’l sok te skanantael te bitik ay.

b) Te k’opojil ta jtsoblum, te ya x-kanantay jtsoblumetik sok nix te jteklumetik te xchajpanik awilale’, te bi yipal sok te lekuk ya sk’ot ta pasel te a’telil ta sk’ale’lal ta ju’jun ja’wil ta swenta te binti sja’lalil ya sjun sbaik te mach’atik tulan ya’telik ta chajp’anel te mantarile’tik ta ju’jun jtsobjteklum.

c) Te bi yipal sjol te maja’nlabil te komon tuntesel ta a’tel ta swenta ini.

Te mantaril ta jtsojblum mayuk me banti ay ta tsael te bitik tulanik ayik ta tsoblum ja’me ya yal te ay to ya sk’an tojel patan jich bit’il ya yal ta jun a) sok ta jun c), te’nanix ya yak’ sle’kil ta tsobolik ta junax. Te mantaril jun ta jtsoblum yaloj te ma’yuk kole’l mak koltael yu’un yan winik mak ta jun snail te yak’oj sba. Te ja’nax mayuk ya yicho’ tojel te bitik le’k yicho’oj ta muk’ ta spisil te jtsoblum, ta jtsobjteklum, mak ta jtejk’lumetik, sok nix te bitik ya xtuun yu’un te jtsobjtek’lum ta yu’ninel mak ju’jutebuk, ta biluk sjol sbil, ta swenta slajibal jkanan mak yantik xan biluk kananetik ta komon tuntesel.

Te tuneletik ta kawilto, Ja’ te banti ayik ta xchajp’al chajp’ ta tsaltomba, yame stak’ te sja’lalil ya sjun sbaik te mach’atik tulan ya’telik ta xchajp’anel te mantarile’tik ta jtsobjteklum te tojelil sok stojol ta yak’el te spatanil, te ich’el ta muk’,yak’el sba ta sle’kubtesel sok nix te junax stojol te balumilal sok spasel te ya xtuun ta yawil ta swenta sk’anel stojol sk’inale’l bitik ma’ tijsba.

Te snail muk’ul tsoble banti ya yich’ chajpanel mantaliletik ta jujsejp estadoetike, yame xchajpanbeyik smantalil te tak’in ya x-och ta jujuntik munisipioe sok yame yich’ ich’el ta wenta. Te tak’in ya slajinike ja’me ya xchajpanik te a’tel tuuneletike sok ja’ chikan jayeb ya x-ochtel stak’inal sk’ulejal te jujuntik munisipioe, ja’ yu’un yame yich’ sok tsakel ta wenta jayeb stojolik ya yich’ik ak’beyel te j-a’teletike, ja’me chikan bit’il ay sk’oplal ta banti jukeb sjukwinik artikulo li’ta mantalil into.

Te tak’inetik ya x-och tal ta swenta jteklum yame xle’kub beel yu’unik te j-a’tele’tik ta jtejk’lumetik, ta le’k, jich yu’un ay ta swentaik tame la yicho’ik ak’el, ja’ jich te bit’il ya yal te mantarile’.

V. Te jtejk’lumetik, ya yal be te binti ya sk’an yal te mantaril ta jtsoblum sok ta jtsobjteklum te junax ayik, ja’me ak’bilik ta yile’l ta swentainel:

a) Spasel, sk’asesel sok skanantael te yak’el yejt’al k’inal sok biyile’l ya xle’kubeel te yolil jteklum;

b) Yak’el ta ile’l te bitik yile’l ya yicho’ pasel sok skanantael sok te ijk’itabil jile’l ta lum k’inal;

c) Te yak’el ta spasel bitik sok spasel te bitik le’k ya xk’ot ta pasel ta tsob yajwalumetik, te bitik yile’l jile’m ta yomel te banti chapil ta spisil te a’tel. K’alal ta stsobiltsobtejklum mak ta tsobjteklumetik ya spasik te bit’il ya xlok’ ta le’k te a’tel ta jujun j-a’tele’tik, yu’uk jichuk le’k chapil te mach’a ayik ta jteklum;

d) Yak’el, sok skanantael bi yile’l ta tuntesel te balumilal, sok te yawil tsaltomba, ta wentainbil yu’un tsobil tsobteklum ta sjoyle’ja’l.

e) Te yotsesel sba sok te spajel slajibal spatan sk’inal jteklum.

f) Ya yicho’ ak’el Chapel sjunil sok sk’anel sok te sk’anel biluketik;

g) Te mach’atik ochemik ta yile’l ta spasel sok ta skanantael te k’uxtabil sk’inal yu’un te’ak’etik, chambalametik sok te banti pasbil sok te ya spasik te ya yak’ik ta jun ta sp’ijubtesel te ak’bil ta a’tejibal;

h) Te mach’atik ochemik ta xchapel sok te yakel ta ile’l te binti ya xbeenbeel k’alal ta me ay mach’a ya x-uts’inwan te banti ya stak’ k’axel;

i) Ya me stak’ yicho’ pasel junetik ta swenta skanantael sok kanantawanejetik ta joyle’ja’l sk’inal tsoblum.

Te mach’a yajwal lum le’kme ya ya’yik te bitik ak’bil sna te bit’il cholbil yu’un ta yoxebal mantar ta jukeb xcha’winik te ta muk’ul mantaril, ya yak’ik te mantarile’tik sok ya xchajp’anik skanantael te tsob sk’op.

VI. K’alal tame ay k’axen ta cheb te banti yolil muk’ul lum ak’bil ta ts’ajk’etik yu’un jtejk’lumetik ta cheb mak k’axem stale’l ta jtsob jteklum te yak’ojik mak ya x-och smuk’utesik spasel ta sjoyle’ja’l, te stsobil jtsob jtejk’lum, tsoblumetik, sok nix te banti ayik jteklumetik, te binti ayik ta xchajp’al chajp’ ta swenta tsaltomba, te ya xchapik sok te ya spasik jtebuk ta spisilik sok ta syomel sbaik ta spasel beel te ya stak’ yak’beyik olil mantaril yu’un jtsoblum te banti ay snojpil.

VII. Te jkanan polisiyaetike ja’me pasbil ta mantal yu’un te presidente munisipale, yame yich’ ta muk’ bit’il chajpanbil smantalil yu’un te Seguridad Pública del Estado. Ja’nix jich yame xch’uunbey smantal te muk’ul ajwalile ta Estadoe, ja’me ya yich’ mantal ta swenta yilel sok skanantayel te ay baay binti wokolil k’ot ta pasel mak ta stojol krisanuetik.

Te smantar muk’ul j-a’tel jtunel ta jtsoblum ayme ta sk’ab te stulanil komon tuntesel te banti ay yawil ta spasel mak j-ajk’nax.

VIII. Te mantarile’tik ta juju jtsobjteklumetik teme ya yak’ ta ile’l te paja’lnax ta a’tel jtunel yu’un te muk’ul j-a’tel jtuneletik ta spisil jteklumetik.

Te yomol spasel a’tel ta swenta yu’un jtej’klum sok te j-a’tel yu’unik, te ya spasik mantar ta swenta te mantaril ja’ ya yak’ik te binti sja’lalil ya sjun sbaik te mach’atik tulan ya’telik ta xchajp’anel te mantarile’tik ta tsobjteklumtik sok ja’ ay ta sba te oxeb sjukwinik ta tsob mantar ja’í li ta muk’ul mantaril, sok te yak’el te xch’unojibal mantarile’tik.

IX. (Ma’ la sk’an xchajp’anik).

X. (Ma’ la sk’an xchajpanik).

Waklajuneb swakwinik mantal. Te smuk’ul komon-tuntesel sok nix te jtsobjteklumetik yame xat’sbaik, swenta spasel beel te a’tel, ta smantar muk’ j-a’tel jtunel ta jtsoblum, jpas mantaril sok Muk’ jchukawal, sok ma stak’ stsobaik ta cheb mak yantik muk’ j-a’tele’tik jich bit’il ini te ta stukel te jtul winik, ma me ya xk’ot stukel ta sba te jpas mantaril ta jtulnax.

Te muk’ul j-a’tele’tik ta tsobjteklum ya me syomsbaik jich bit’il ya yal ta muk’ul mantaril ta juju ten, jich ya yicho’ pasel te bixi albil ta mantaril:

I. Te a’tel tunel ta tsobjteklumetik ma me stak’ sja’lajik bayel ta wakeb ja’wil ta ya’telik.

Te ta tsael j-at’el jtunale’tik ta tsobjteklum sok te binti sja’lalil ya sjun sbaik te mach’atik tulan ya’telik ta xchajp’anel te mantarile’tik ta jteklum tojme ya x-bat jich bit’il ya yal te ta mantarile’tik yu’un sle’el J-a’tel jtunel ta wentainel.

Te j-a’tel jtunel ta jtsob jteklumetik, te bitik yile’l ya sk’an tsael ta komon te yajwalul lum, yicho’el ta k’al mak maba ya yicho’ ta ka’l, mame ta jch’ojuk sok mame stak’ ya xcha’ spas te a’telil ta me ay ya stae, manchuk nanix teme ay mach’a ya xkot ta ta k’ejel, ta cheoxebnax k’aal, ya sjelolin mak tame ay ja’ te mach’a ay ya’tel ta jchap mulil.

Mame stak’ ya yicho’ tsael ta yan ja’wil:

a) Te j-a’tel jtunel te ya xkoltawan ta a’tel ta komon jich bit’il ya yal te muk’ul mantaril, mak ja’ te mach’a albil ya sk’ases yu’un ma’yuk te ay te mach’ananix ay ta sba, machuk me ay ta bitik aèl.

b) Te j-a’tel jtunel te ya xkoltawan, ya sjelolin mak yajwal lum, te mach’a-uk biluk ya’tel, te maba ayuk ya’tel ta slik’ibal te muk’ul j-a’tel jtunel ta jtsob jteklum, ja’to teme la spas te binti xan sja’lalil ay ta sba ta xchebal slajib ja’wil.

Ja’nax me ya stak’ ya xjil ta muk’ul j-a’tel jtunel ta jtsobjteklum jich biot’il ya yal te muk’ul mantaril ta jtsobjtejklum te jtul yajwalum lum Mejiko teme li jtok’em ta jtsoblum, mak sok ay sna le’ yu’un ayix joeb ja’wil te k’alal ya x-tal ta stsael te mach’a ya xjil ta a’tel.

II. Te bi yipal ya yicho’ tsael te binti sja’lalil ya sjun sbaik te mach’atik tulan ya’telik ta chajp’anel te mantaril ta ju’jun jtsob jteklumetik ja’te bi yipal ta jujun yajwal lum; ja’ ini, ta spisilme te bitik aye, mame stak’ jtebuk ta jukeb te chajp’an mantaliletik ta jtsob jteklum tame li ay bayel te yajwalul lum ma me stak’ xbajk’ yajwalul; ta sbalunebal, tame ay banti stsob’ yajwal lumetik jichnax jelawik te bi yipal ay sok mame stak’ xjelaw ta cha’bajk’ te yajwalul, sok ta sbuluch xch’ebal ju’jun tsobjteklum te ya xjelaw jich me bit’il te li albil-ixe.

Te chajpane mantaliletik te ja’ik te Jtek’lejetik ta snail muk’ul tsoblej ta jujsejp lumetike, yame stak’ yak’beyik sk’oplal ta mantalil te ya stak’ yich’ cha’ najkanel chaneb welta ta ya’telik. Teme ya x-ak’ot yu’un te spartidoe mak ja’ ta partido banti wentainbil yu’une mak ay yan partido mach’a ya x-ak’ot yu’un, ja’nax teme ay ma’yuk slok’eso sbaj ta ya’tel mak ay slok’eso sbaj ta spartido k’alal olil ay ta spasel te ya’tele.

Te chajpanel mantalil ta smuk’ul nail tsoblej ta jujun lumetike, ja’me tey ayik te Jtek’lejtik te tsabilike, ja’ chikan bit’il ya xlok’ikl ta tsael jich bit’il ay sk’oplal ta mantaliletik. Ja’nax yu’un mame stak’ ay jun partido te ja’ chikan jay tul ya sk’an yak’ ochel, ja’me chikan te jaytul swinik najkanbil yu’un sok ja’me ch’uunbil bit’il chajpanbil ta mantalil. Te bit’il ya x-oche ta a’tele ja’nax wenta ma xjelaw te jaytul albil sk’oplal ya yich’ tsaele. Mame ja’uk ich’bil ta wenta te partidoe, ja’me te jay swinik ya xnajkanot yu’une, ja’nax wenta te ma’ba k’axem ta waxakeb porsiento. Ja’nix jich, te mach’atik ya x-ochik ta a’tel ta xchajpanel mantalile, ja’me chikan jaytul ya xk’ot ta swentaik ta jun partido sok bit’il chajpanbil sk’oplal te ich’bil ta muk’e.

Ja’me ay ta swentaik ta jujuchajp snail chapajibal mantaliletik ta yilel sok xch’unel jujun ja’wil te tak’in ya yich’ lajinel ta stojilik te j-a’teletike ja’me ya yich’ ch’unel bit’il ay sk’opkal ta sjukebal sjukwinik yu’un te Muk’ul mantalil june.

Te yoxkajal smuk’ul nail chajpajibaletik jich bit’il, Muk’ul Jtunel, Jmantalteswanej sok Jchajpanwanej ja’nix bit’il te yantik snail chajpajibaletik te yich’oj sba ta muk’ stukel ta xchapanel ya’tel yame sk’an ya yak’bey sk’oplal xchajpanel tak’in ya yich’ lajinele, ja’nix bit’il te stojolik te j-a’tel jtuneletik yu’une. Jich yame sk’an ya yich’ ilel ta lek te k’alal ya yich’ ch’unel te ja’yeb tak’in ya xlajin te jujun lumetike jich bit’il ay sk’oplal ta mantaliketik sok yantik mantaliletik chajpanlabile.

Te snail tsoblej yu’un xchajpajibal mantalil ta jujsejp lumetike, ayme j-a’teletik ta yolilik ja’ikme te mach’a ya yich’ik ta wenta bit’il ya spas ya’telike, ja’me ya snopik bit’il ya xchajpan sbaik sok yame yich’ik ta muk’ te bit’il albil sk’oplal ta mantaliletike. Te ya’telike yame sk’an lek ya spasik, olilme ya yak’ sbaik sok ayukme xch’unel te bin ya xk’ot ta pasel yu’unike. Ja’nix jich, yame stusik sok ya yilik bin a’telil ya spasik te jujun lumetik sok jteklumetik ta swenta te tak’in ya stuntesike, te tak’in ya yich’ te jujun lumetike sok betiletike. Jich te ya’tel ya spasik te macha’tik ya stusik te tak’in ya slajes te jujun lumetike sok te mach’a ya yich’ik ta wenta yilele yame yich’ pukel ya’ayejal komon.

Te j-a’tel j-il tak’in yu’un te j-a’tel jtunel ta spmal slumal Mejiko ja’me ya xjil ta a’tel teme ja’ bayel atsaot yu’un te jpas mantaletik ta jujun snail xchajpajibal mantaliletik, ja’nax wenta teme ma k’ax ta jukeb ja’wil ya spas ya’tel sok ja’me ya yich’ ilel teme ayix jo’eb ja’wil ay sp’ijil ta spasel sok yich’el ta wenta te tak’in ya yich’ tuntesel sok yak’el ta yo’tan spasel te a’telil ya swentain spasele.

Te stusel ta wenta tak’in la yich’ pasel junabeytele, yame yich’ beel tikonel ta snail xchajpajibal mantalil ta estado ta slajunebal xcha’winik awril. Ja’nax me ya stak’ najtuptesel sk’aalel ak’el teme k’anbil sok sjunil ta stojol muk’ul ajwalil sok teme muk’ sk’oplal albil binti swentailuke yu’un me ya yich’ ch’uunel ta snail xchajpajibal mantalil.

Ta snail xchajpanel mantalile, yame yich’ chajpanel sk’oplal yu’un me ya stak’ ya yak’ik te krisanuetik te bin ya stak’ ya x-och ta mantalil june.

III. Te muk’ul j-a’tel jtunel ta tsobjteklum ya yicho’ a’telinelbel sok te ayuk chajp’ajibal te ta muk’ul mantaril te banti k’alal smakoj.

Te kole’lil yu’un olil jtsobwanej ta yile’l mulille’tik sok te xchap’anwanej ta swenta spasel beel te ya’telik ya sk’an chapal sk’oplal ta muk’ul mantaril sok nix te Mantaril junetik ta xchajp’al chajp’ ta jtsobjteklum, ja’ nix jich bit’il ya yalbe sk’oplal ta swenta yotsesel, ta spasel sok spisil k’aal te mach’atik xtuun yu’un te muk’ul j-a’tel jtunel ta tsobjteklum.

Te olil tsob’wanej ta tsoblum sok te sjo’tak te muk’ul j-atel jtunel ta jteklum, yame sk’an tsobi spisil te bitik ya x-k’anot te bit’il ya x-alot ta x-xat’ slikinal k’alal to ta sjoebal te sjo’lajunebal yo’winik ta stob jmantaril ja’í li ta muk’ul mantaril.

Te stek’anel olil jtsobwanej ta jtsoblum sok xchajpanwanej yu’un k’opetik sok te sjo’tak te muk’ul j-a’tel jtuneletik ta jteklum yananix me yicho’ik pasel sok te yantik mach’a ay a’tejemix sok stulanilik sok ta sle’kil ta skanantael sle’kil chajp’anel mak tame ya sk’an muk’ sle’kil, ta tsaltomba sok te bitik k’axemix ta yantik xan yok-sk’ab te juem snopjun ta sjunil mantaril .

Te olil tsobwanej ta jtsoblum yame x-ja’lajik beel ta snopel ta swenta ya’telik (sic DOF 17-03-1987) sok te sk’ale’lal albil ta muk’ul mantaril ta jteklum, yame stak’ yicho’ik xan cha’ tsael, te yakuk xbajt’ik, ja’nax me ya stak’ k’ejel ak’el stukel te bit’il ya yal te ta muk’ul mantaril sok te bitik ya yicho’ ch’unel ta spasel yu’un te majt’anal a’tel ta jtsobjteklum.

Te olil j-tsobwanej ta jtsoblum sok te j-chajp’anel k’op yame staik le’k koltael te mayuk bin ora ya yicho’ ijk’itael, ja’nix jich ma stak’ pejk’antesel te k’alal ay ya’telae.

IV. Jich bit’il ay sk’oplal li’ta banti mantalil jun sok yantik mantaliletik chajpanlaybil, mantaliletik sok yantik mantaliletik chajpanbil ta jujuntik estado ta swenta stsael ajwaliletik sok a’tel tuuneletik, yame yak’bey sbej ta spasel:

a) Te stsael muk’ul ajwaliletik sok mach’atik ya x-a’tejik ta snail xchajpajibal mantalil sok a’tel tuuneletik ta munisipioetik yame yich’ik tsael ta botasion yu’un krisanuetik te ya yich’ pasel ta sbaj k’aalelal domingo yu’un junio te ya’wilal ya xk’ot ta pasele. Te estadoetike ja’me ya yich’ pasel k’alal ya staj ya’wilal ta tsael mach’atik ya xbajtik ta a’tel ta Méjiko sok mame yejtaluk pajal ya xk’ax ta pasel sok xch’uunel binti albil sk’oplal li’e;

b) Te a’telil ya yich’ pasel ta stsael ajwalil sok tuuneletike, ja’me ay ta stojolik te mach’a yich’o ya’telike, ja’ yu’un tojme ya spasik, olil me ya yak’ sbaik, yame xchajpanik binti ut’il ya xlok’ ta pasel, ch’uunbilik me yu’un slekilal, bayuktome k’alal ya yich’ pukel sk’oplal sok jamaluk me ta ilel.

c) Te muk’ul j-a’tel jtunel te mach’atik ay ta swentaik tsael te j-a-tele’tik sok te wentainbil yu’un stsobil jtsobteklum te batik maba le’k spaso te ya’tele’, yame slajinbeik sk’oplal te kole’lil ta spasbel sok stukel nax ya snopik:

1o. Te sle’el muk’ul j-a’tel jtunel te ya stsaltsalsbaik ta swenta skanantael jich bit’il ta sjunik sok te snail sle’el j-a’tel jtunel ta tsoblum te yakuk x-jil ta sba syomel te bi yipal kechel ta sle’el j-a’tel jtunel ta jteklum.

2o. Te k’op a’yejetik ja’nax me stukel ya stak’ x-och ta swenta yajwal lum te ya stak’ yak’sba sok te tsobol komon, mak sok biluk yantik tsobol sok tame ay ma’yuk tsakbil te yochibal. Ja’ nix jich ya snabeyik sba te ich’el ta muk’ ta stukelik ta swenta sk’anel te ts’akel ta jun yu’un sja’pel bail te ay ta sba te komon tsael, sok k’ejel ya yicho’ ak’el yu’un te ma xtun te bitik ya spase jich bit’il chapal ta x-cha’tsobol mantaril, te ta jkaj A, ta yox xajt’al sok ta sjukebal, (III y VII) ja’i li ta muk’ul mantaril;

3o. Te j-a’tel jtunel yu’un stsael ja’nax me ya stak’ yal stukelik te binti tulan sk’oplal ta chapel ta swentaik ta jtsobwinik jich bit’il albil.

4o. Te yile’l k’op a’yejetik ya stak’ yicho’, ta paja’l nax, snail stojobil patanil ta komon ta swenta yicho’el ta k’aal ta spisil a’telile’tik sok nix stojobtesel ta stsael te bi sna’k xan te kechel ta le’el te j-a’tel jtunele’. Ja’ jich xan ya yicho’ ale’l te bit’il ay ta swenta slajinel te jtsob jwiniketik teme xch’ayik ta stsakel ta jun sok nix te banti ya x-bat te silomal koltae’le’tik.

5o. Ya yicho’ ile’l te bit’il ay sk’oplalil jchajp’anel swenta yak’el sts’akanetik te ya stak’ spuk te k’op a’yejetik ta sbabial ja’pelbail sok te sbabial k’opojel ta stael j-a’tel jtuneletik, ja’ nix jich bit’il ya yak’ik ta ile’l sle’kil stale’kik, jich te bi yipal ta sp’isil mame tsak’ xjelaw ta Lajuneb ta swenta jo’winik te banti ya stik’ ta stuntesel ta sbabial k’opojelil te ya yicho’ lajinel ta swenta stsael muk’ul j-a’tel ta jtsobjteklum; te bi xi ay ta jpasel ta tsajtael sok skanantael te banti tale’n sok stuuntesel spisil te tak’in te bi yipal ya yicho’ ak’el ta ju’jun k’op a’yej; sok ya yicho’ tik’el smul tame ay ma xch’unik te bit’il ak’bilik ya stikunik beel ja’í li ta snojpil;

6o. Te k’op a’yejetik yame stak’ stuntesik te k’opojibal ta ik’ sok nix te sk’asesojibal lok’ombail ta ik, jich bit’il albil ta mantaril ta xat’ B ta yoxebal yawil yu’un jun yoxwinik ta tsomantar li’ ta muk’ul mantaril;

7o. Te ay maba la yich’ ch’uunel ta skaj te bitik k’ot ta pasele, jich bit’il albil sk’oplal ta yox’stsalal ya’yejal ta jun yoxwinik artikulo li’ta mantalil jun, te ay ta swenta spasel te Instituto Nacional Electoral, te mach’a ya xchajpane ja’me ay ta swenta xchajpanel te Tribunal Electoral del Poder Judicial de la Federación, jich bit’il albil ta mantalil.

d) Te a’tel tuuneletik yu’un jelonele ja’me ay ta swenta te Instituto Nacional Electoral, ta swenta yilel sok xk’uxinel ta spasel te banti chajpanlaybile;

e) Te jujchajp partido politikoetike yu’un ay bayel krisanuetik smakoj, ja’nax mame ja’uk tey stik’oj sbaj tsoplejetik te mame jichuk ta pasel mame ayuk mach’a ya yak’ sbiil. Ja’nix jich ay me ta swentaik sk’anel yu’un ya yak’ sbiilik ta swenta ya x-och ta tsaltombail, ja’nax yanme sk’oplal stukel bit’il albil ta banti xche’bal artikulo, ta apartado A, ta yoxebal sok sjukebal fracción li’ita mantalil jun.

f) Ya yicho’ ak’el ta ile’l teme ma’yuk sk’oplal ta stsael te j-a’tel jtunel ta jtsobjteklum, sok te j-a’tel jtunel ta jteklum, jich nix bit’il ay sk’ale’lal ta swenta ya sta slokesik ta spasel te batik maba le’k a’telinbil, te ts’akbil ta wenta te k’alal la yicho’ le’el te winik swenta te ya’tel, sok

Te partido politikoe te ay ma la staj swinik oxeb por siento te jaytul yich’o ta wenta te ya yak’ik sbotasionike, ta swenta jelonel yu’un te muk’ul ajwalil sok chajpane mantaliletik, yame xtup’ sbiil sok yame xtup’ te partidoe. Ja’nax mame jichuk stukel ta swenta partidoetik wentainbil ta Méjikoe te ay slej swinik te bantik chajpanlaybil ta pasele.

g) Te muk’ul mantaril sok te mantaril ta jtsobjteklum ya stak’ ya’telinik te chajp’ajibale’tik sok nix te bit’il k’aemik ta skanantael te bitik sk’anojik ta swenta stukelil te bitik maba jich a’telinbil, te bitik ya stak’ xch’ay tame maba ja’ jich ya sk’an pasel ta swenta xch’ayel yu’un yajwalumetik ta tsoblum sok te banti junchebnax, yak’el te mantaril swenta le’k ta nopel ya’telinel, le’k ya yicho’ a’telinel, te bi yile’l ya xbajt’ sok stak’inul swenta.

h) Yame yich’ chajpanel binti ut’il ya slajinik jujchajp partido te k’alal ya xkajik ta sleel swinikik, jich bit’il jayeb ya yich’ik ak’beyel tak’in yu’un swinikik sok te ay mach’a yantik ak’bilik yu’une.

i) Te jtsoblum sok nix te jtsobjteklum, jich bit’il ya yal ta mantaril, yame stak’ le’k ya yalik te k’alal yakalik ta a’telbeel sok a’tel yu’un komon a’tel tuntesel, te k’alal ya yicho’ beel le’kubtesel swenta yu’un stak’in sok yajwal lumetik te yakuk spasik ta le’k.

j) Yame yich’ chajpanel binti ut’il ya x-ochik ta sleel swinikik sok k’alal nopolix ya yich’ ak’el te botasion ta jujchajp partidoetike, ja’ jich bit’il stojel smulik te mach’atik ya xk’axumtayik te mantale. Yame xjala ta sleel swinikik oxwinik, jo’winik k’aal ta swenta stsael snajkanel te muk’ul ajwalil ta estadoe; lajuneb xcha’winik, ta oxwinik k’aal stukel te diputadoetik ta jujuntik estadoe sok a’tel tuuneletik ta munisipioetik; k’alal slijkibal ya xkajik ta sleel te swinikike mame bayeluk k’alal ya xjalaj te bit’il nopolix ya yich’ ak’el botasión yu’un te swinikike.

k) Yame yich’ ilel binti ut’il ya x-och ta pasel mach’a ya yich’ ak’bel sbej, stsakel ta jun sbiil sok binti ut’il ya yich’ ich’el ta muk’ te mach’a jichnax ya x-och ta tajimal ta sleel swinike, yame yich’ koltayel ta tak’in sok yame stak’ spuk sk’op ya’yej ta radio sok ta televisión, jich bit’il albil ta mantalil sok ta yantik mantaliletik chajpanlaybil.

l) Ya yicho’ik ak’el xchajp’anojibal te yolilal te smakel ta swenta spisil te bit’ik ya spasik sok xcha’chapel sle’el j-a’tel jtunel te maba lom jele’l ya x-ochik ta slik’ib te ma’yuk ta cha’toyel mulil. Paja’l me sok, ya yicho’ ale’l te bitik sok te mantaril swenta ta spasel beel, ta ju’jun skanantaelbeel sok te banti wentainbil yu’un stsobil jtsobteklum, te bi yipal ya yicho’ taelbeel mak x-xat’ snajk’anel j-a’tel jtunel;

m) Ya yicho’ ak’el ta ile’l teme ma’yuk sk’oplal ta stsael te j-a’tel jtunel ta jtsobjteklum, sok te j-a’tel jtunel ta jteklum, jich nix bit’il ay sk’ale’lal ta swenta ya sta slokesik ta spasel te batik maba le’k a’telinbil, te ts’akbil ta wenta te k’alal la yicho’ le’el te winik swenta te ya’tel, sok

n) Xk’ax pasel junbelta stsael tuuneletik ta sk’aalel sok bit’il ya yich’ najkanel ajwaliletik ya xbajtik ta a’tel ta Méjiko.

o) Stoliyel ta ilel muk’ul muliletik sok bitik muliletik ta swenta jelonel, ja’ jich bit’il yak’el stojel smul te mach’a ya xk’ot ta stojole.

p) Xchajpanel lek sk’oplal ta pasel sok bitik juniletikuk ya yich’ k’anbeyel mach’atik ya sk’an ya x-och ta tsaltombail sok ayme ta swenta yak’el ta jun sbiil yu’un me jich ya xju’ yich’ botasión yu’un krisanuetik ta spisil jujchajp a’tel tuunelile, jich bit’il albil ta jo’lajuneb xcha’winik artikulo li’ta mantalil jun.

V. Te muk’ul mantaril sok te mantaril ta jtsobjteklum ya stak’ ya’telinik te chajp’ajibale’tik sok nix te bit’il k’aemik ta skanantael te bitik sk’anojik ta swenta stukelil te bitik maba jich a’telinbil, te bitik ya stak’ xch’ay tame maba ja’ jich ya sk’an pasel ta swenta xch’ayel yu’un yajwalumetik ta tsoblum sok te banti junchebnax, yak’el te mantaril swenta le’k ta nopel ya’telinel, le’k ya yicho’ a’telinel, te bi yile’l ya xbajt’ sok stak’inul swenta.

Ta yich’el lek sk’oplal ta stojel smul a’teletik ta banti Poder Judicial ta jusejp estadoetik, ja’me ya yich’ ilel bit’il ay sk’oplal ta sjunil mantaliletik ta swenta bitik a’telil ay ta spasel sok yich’el ta wenta bit’il ya stuuntesik ta lajinel tak’in, skanantayel sok yak’el ta tuuntesel binti ut’il chajpanbil ta pasel;

VI. Te bin yilel nitil tsakal ta spasel ya'tel te Jujun lumetik sok te yaj-a'teltake, ja'me ya stsakik ta muk' te mantalil meltsanbil yu'un te Jmantalteswanej ta jujun lumetike ja' jich albil yu'un tey ta oxeb sjukwinik mantal yu'un te Muk'ul mantalil june sok te yantik smantal juniltake; sok

VII. Te bitik yile’l ts’akal te a’tel ta jtsobjteklum sok te mach’atik ya x-a’tejik, ta ya’telik jich bit’il ya yal te mantaril te binti sja’lalil ya sjun sbaik te mach’atik tulan ya’telik ta chajp’anel te mantarile’tik ta muk’ul j-a’tel ta chap k’op ta jtsobjteklum ja’ jich bit’il albil ta oxeb sjukwinikil ta tsob mantar te li ay ta muk’ul mantaril ta jtsob jteklum ta junax tsoblum sok nix te bit’il albil ta mantaril.

Te jujun lumetike ayme ta yok sk'abik ya'ybeyel xchajpanel sjunil te a'telil sok te Jujun Steklumtake, yu'un jich ya skolta sbaik ta ya'ybeyel slekil yutsil te bitik ya x-ayan yu'unik ta komon mak yilel te bitik ya sk'an pasel te bit'il albil ta xajt' a'yej te la yich'ix alele.

VIII. Te binti ut’il chapal te estadoe ayme snail chajpajibaletik yu’un te ya swentain sbaj binti ut’il ya xchajpan ya’telik sok pajal me ya yak’ ya’telik, yame swentainik ta lek yak’el ta a’yel stojol k’op a’yejetik sok skanantayel bitik sbiilik sok binti xan ay yu’unik a’teletik, jich bit’il albil sk’oplal ta banti swakebal artikulo ta sjunil mantalil sok yantik mantaliletik te ya yak’tel ta ch’uunel te Congreso de la Unión, yu’un me ya yich’ lek chajpanel sk’op ya’yejal sok binti ut’il ya’telul te ich’el ta muk’e.

IX. Te mantalil ta estadoe yame yak’bey sk’oplal yu’un ya yich’ ilel ta lek muliletik sok yame yich’ chajpanel ta slekilal, olil me ya yak’ sbaik ta xchajpanel, yame yich’ spasel sok p’ijilil sok yich’el ta muk’ te krisanuetike.

Juklajuneb swakwinik mantal. Te tsoblumetik ma xju’ yu’unik, mananix bi ya stak’ yutik-a:

I. Ya spabeik sk’in te tsobelbail, syom sbaik sok yan jtsoblum ta yip yan lum.

II. (Makbil).

III. X-cha’ ile’l ta yak’el stael, ta slok’esel junil bik’tal tak’in, yak’el yejt’al jun.

IV. Yakel ta ile’l te banti ya xjelaw te yajwal lum tame ay bitik ya xk’ot ta pasel ta sk’anel stsobil jtsobtejklum.

V. Ma’me stak’ yak’ ta ile’l machuknanix ya stak’ yak’ ta ile’l stukel te banti ya stak’ x-och te bitik ya xlok’, mame ja’uknix, te balumilal ta yantik tsoblum sok yantik lumetik k’ejel lumetik.

VI. Ma’nanix ja’uk ya stak’ yak’ ta ile’l te banti ya xk’ax sok ma’nanix ja’uk ta tuntesel te jun jtsoblum mak yan k’ejel lumetik, manchuk me ya stojbeyik spatan mak yicho’el ta muk’ ay sjunil stael te ta ju’jun jteklum, yame sk’an ile’l le’k ta sle’el te jun jwax ijkatsil mak manchuk ya sk’an jun te banti ya xju’ ya xkoltaot ta swenta te ijk’atsil.

VII. Stikunel beel sok maba ya yicho’ kanantael te stulanil mantaril mak te ay ta swenta te mach’a ay ya’tel ta st’unel sjojk’oel (sic DOF 05-02-1917) te bantik jelajtik spatanil mak te bitik ya xk’anot ta swenta sk’oplal te banti lijk’emtal te p’olmalil ta yantik jtsoblumetik mak k’ejel lumetik, ja’ chikanix tame ay jele’l jtebuk te bit’il ak’bil ta swenta sp’ole’sel te ma paja’luk sok te ta jtsobjteklum, mak yantik xan p’ole’sele’tik ta paja’l sok te ta yantik batik keja’tik tale’m.

VIII. Mame stak’ yotses stale’l stukelik mak slok’olbetil sok j-a’tel jtunel ta jtsobjteklum ta yantik jtsoblumetik, sok yantik ta syomajel mak k’ejel lumetik, mak k’alal ya stak’ stojik ta bik’taltik stak’in k’ejel lum mak lok’em ta skanalil jtsoblum.

Te estadoetik sok munisipioetike mame stak’ yak’ sbaik ta betil teme maba komon tuuneleluk yu’un awal ts’unubil mak spasel bitik ya xtuun yu’un yajwalel lum sok xchajpanel bitik slekubtesel sok ay ya yak’ sbaj ta betil ta yantik nail chajpajibal, fidecomiso, ja’nix jich bit’il jujsejp estadoetik, yan me sk’oplal stukel teme yu’unix tulan ya’yejal ya yak’ sbaj ta betil te munisipioetike. Ja’ yu’un te binti la yich’ alele yame xk’ot ta pasel jich bit’il chajpanbil sk’oplal li´ta mantalil te jayeb ya yich’ ch’uunele. Te mach’a jich ya spase yame yak’ ta nael stojol ta komon binti ut’il laj ta tuuntesel yu’un te tak’ine. Mame yich’ k’anel betil yu’un ay ma junuknax banti ya yich’ lajinel.

Te snail xchajpajibal mantalile, teme ja’ bayel jich yo’tanik mach’a ayik ta tsobleje. Ja’me ya yalik te jayeb tak’in ya yich’ betanel teme ja’chuk ma’yuk lek sjol te banti ya xlok’ ta betej, yame yich’ pasel sjunil sok yame yich’ k’oponel ta lek teme ya xju’ ta tojele sok jayeb k’aal ya xk’ot ta tojel.

Yu’un ma chujkule ta pasel te binti la yich’ alele, te estadoetik sok munisipioetike, yame yich’ najkanel ya’yejal te ay ma jayeb k’aal ya yich’ tojel te betile, ja’nax wenta teme maba ajelaw bit’il chajpajem sk’oplal ta banti snail muk’ul chajpajibal mantalilel. Teme jich ak’ot te ma jayeb k’aal ta tojele yame yich’ tojel ta oxeb uj te k’alal bit’il nopolix ya xlok’ ta ya’tel te muk’ul ajwalile sok xaal mame stak’ yich’ix k’anel betil k’alal nopolix beel sk’aalelal slajib ya’tel te ajwalile.

IX. Yak’el ta ilel te sp’oltesel, te banti k’ejbil te ta jujun snail te may ta j-chex, te bayel ta ten te bixi lok’em ta alel yu’unik te banti k’ax muk snail tsobelil te xchajpanel-mantaril ta junax ya yak’ sk’opik.

Te xchajpanel mantaril ta junax sok te binti sjalil ya sjunbaik te mach’atik tulan ya’telik ta xchajpanel mantaril te bit’il ya xbenbel ta stup’inel te uch’ pox.

Waxaklajuneb swakwinik mantal. Ma xju’ yu’unik, te ma’ jichuk to’tan te xchajpanel mantaril ta junax:

I. Ya yich’ ak’el yich’el ta muk yu’un yalalul, sok mayuk yan ta yawil nuxultak’in, sok ma stak’ ochesel ta ich’el ta muk’ ta swenta yotsesel mak slok’esel.

II. Ya sk’an, mabi k’alil, ya’tejib jtuk’awanej te joyob ay te sok te kuchojibal ta ja’ swenta miltomba.

III. Ya yich’ pasel te miltomba ta me ay mach’a ay yipal ta yan k’ejel tsoblum, ta slok’esel bitik yich’el tsail ta snopol bitik xk’ot ta pasel, ta yich’ jalatesel, te maba ya y’ich’ k’asel ta animalnax. Jaí bit’il k’oem ta pasel yame yil ta animalnax te muk’ul j-a’tel jtunel ta tsoblum.

Balunlajuneb swakwinik mantal. Te muk’ul a’telil ta junax ya stak’ kanantayik te tsobjtelumetik ta spisil te batik pojbil mak uts’inbil ta soyojil. Te ta ju’ju kaj uts’inel mak sokesel ta yutil, te ya yich’ik majanel ta pajal kanantael, ja’ tome yu’un jich albil ta te binti sjalil ya sjun sbaik te mach’atik tulan ya’telik ta xchajp’anel te mantaril ta jtsob jteklum mak smantaril muk’ul j-a’tel jtunel ta jtsoblum, ja’to me tame nel albil te manchuk teuk tsobolika.

Te jujsejp estadoetike, ay me sujelal ta stojolik te ma xk’ax sk’aalel ta ak’el bitik kechel ta pasel yu’unik, ja’nix jich bit’il yich’tilayel ta wenta sjunil muliletik kechajtik ta chajpanel ay ta stojol a’tel tuuneletik ta snail chajpajibal yu’un muliletik, ja’me ya yich’ ch’uunel bit’il chajpanbil ta pasel. Ja’ ts’into, te a’tel tuuneletike yame xchajpanbey sjunil sok te Fiscalía General de la República.

Te bitik ya yich’ik k’anel ta swenta k’ejel jtsob jteklumetik yame sk’ank ta swenta mantalil muk’ j-a’tel jtunel ta jtsoblum, sok ya skolta sba ta sjojk’oel te muk’ul j-a’tel ta chajp’anel te bitik ya yal te ta muk’ul mantaril, te bitik chapbil ta sp’ejel balumilal te tsibubil sok te mantariletik te ay ta xch’unel sk’oplal. Jich bit’il ini, te muk’ul lekil chap’anwanej te ya stikun ta pasel te bitik ya sk’an lom bayel ta swenta te sujel ta stsakel ja’tome ta oxwinik k’al stalemal.

Wakwinik mantal. Te j-a’tel jtunel ta jtsob jteklum sujbilik me ta komon tuntesel sok spasel tsakatesel te mantaril ta jtsoblum.

Jun sjukwinik mantal. Te ta ju’jun jtsob jteklum yu’un jtsoblum ya me yak’ ta nael sok slekil te bitik ya yich’ pasel yu’un ta komon tuntesel, te tsakal sok te bit’il ya spas muk’ul xchukwanej ta spisil sok yantik. Te xchajpanel mantalil ta junax, te ts’akal sok spisil mantariletik, ja’me ya yich’ ta muk’ te bitik ya yich’ pasel, slajilal te bit’il albil sok ya yay te bit’il ay ta pasel, sok te bitik ya yak’ ta ilelbeel, jich tsak’al sok te bit’il albil ta yawil yanxan:

I. Te mantariletik ta jtsob jteklum ja’nax me te bitik ya spas ta sk’inal, sok, ja’nix jichxan, ma stak’ sujel tame ma jauk ay ta skinale.

II. Te bitik ay yu’un ya stak’ tijel soknix te binti ma stak’ tijel ayme ta mantaril te banti ya x-alot.

III. Te slajibal chajp’anel k’op te yalojik ta chajp’ajibal ta jun tsobjteklum ta swenta ich’el ta muk’ ta smelelil mak ta slikilal ma stak’ jelel te banti ayta yan jtob jteklum, ja’nax me ay yipal ta stsakel ja’ ini, k’alal bit’il ya yalbe sk’oplal te mantaril yu’un stukel.

Te slajibal xchajp’anel k’op ta swenta ich’el ta muk’ yu’un jtul ja’nax me ya stak’ chapel ta yan jtsob jteklum, k’alal te winik te mach’a yich’ojbel smul ya yalbe lek sk’oplal mak ta swenta te mach’a ya xk’axumta mantaril, ta slekil xchapel albil, sok ja’nax me ay tikunbil ta ik’el ta xchapel stukel ta swenta ya spas k’op.

IV. Te bitik ya stak’ pasel ta swenta chikan bit’il ay ta yak’el stael te mantaril yu’un jtsob jteklum, yame stak’ tuntesel ta yantik.

V. Te sjol sbiil p’ijilil tabil ta wenta yu’un j-a’tel jtunel ta jun jtsob jteklum, sok (sic DOF 05-02-1917) yu’un mantaril, ichibilme ta muk’ sok yantik.

Cheb sjukwinik mantal. Ya xcholbey lek sk’oplal jtsob mantaril chaneb yoxwinik ta stalemal sk’op mantaril ta yolil sk’inal jtsoblum, soknix te muk’ul j-a’tel ta jtsoblum te ay ta swenta te batik ts’akatik te smantar muk’ j-a’tel jtunel ta j tsoblum, jpas mantaril sok muk’ul chukawal ta jteklum te bit’il albil ta mantaril.

Ja j-a’teletik ta jteklum yu’un yolil sk’inalel tsoblum, te tsobil spasmantar, sjol j-a’tel jtunel ta yolil sk’inalel tsoblum sok nix te chajpajibal ta yutil lekil chajpanel.

Te tsoblej yu’un jpasmantaril ya yolil skinalel tsoblum ja me ya x-och sok te bi yipal tsabil te xchajpanelmantariletik te lebilik te bit’il ta slikibal jich yipal ay sok ta yak’el ta ilel jich yipal, te biyilel tsakal ta jun te mach’a ya tsabil ta sjoylejal cha’ox-xat’ tsaojibal, te bit’il ya yak’ ta nael ta slajibal te muk’ul mantaril soknix te jtojoteswanej ta tsobjteklum.

Te sjol j-a’tel jtunel ta yolil sk’inalel tsoblum ayme ta swentaik yilel te smantar muk’ul j-a’tel ta tsoblum soknix te kanantael ta komon tuntesel ta tsobjteklum sok ya me snabe sba ta jtulnax, te mach’ tsabil ta swenta najkanel ta sp’ejel balumilal, kolel, ta stojil sok ma’yuk ta alel.

Te chajpajibal toyol ya’tel ta lekil chajpanel sok nix te tak’uel yu’un sk’opmantaril, soknix te yantik batik tsakajtik te ayuk jtojoteswanej yu’un j-a’tel jtunel ta tsobjteklum, yame spasik te ya’tel muk’ul xchukawal ta snail lekil chajpajibal ta junax ta yolil sk’inalel tsoblum.

Te tsaltomba spukel soknixante toyol a’teliletik ta junax sok te j-a’teletik ta jteklum ta yolil skinal tsoblum ya yil te bitik ay ta swentaik:

A. Ja ay ta swenta te xchajpanelmantalil ta jun-nax:

I. Te xchajpanel jma tsobel ta yolil sk’inal tsoblum, te ay banti jma te snopel a’tel te ak’bil yilik ta tsoblej yu’un spasmantar;

II. Stikunelbel stojobteswanej yu’un j-a’tel jtunel ta yolil sk’inalel tsoblum;

III. Stikunelbel ta snopel te komon betil ta yolil sk’inal tsoblum.

IV. Ya yich’ alel te bit’il ayik ta spisil te yakuk xchapik lek te bit’il ya sk’an, skalelal sok te smuk’ul ya’telul ta junax; sok

V. Te mach’atik yantik ya yak’ ta ilel te muk’ul mantaril.

B. Ja ta swenta te muk’ul j-a’tel jtunel ta junax tsobjteklum yu’un yajwalulum:

I. Te slikib mantaril ta swenta junax xchajpanel mantaril te pajal sok yolil sk’inal tsoblum;

II. Ya yich alel ta yawil tsoblej te mach’a ya stak’ xjil, k’alal ta me ay xat’-tomba, yu’un te sjol muk’ul j-a’tel jtunel ta yolil sk’inalel tsoblum.

III. Te stikunelbel ta ju’jun ja’wil te junax xchajpanel mantaril, te yach’il snojpil te biyipal ya yich’ tojel te betil ta swenta te mach’a ay ya’tel yu’un te bantí tsajtabilix te bit’il ya xlok tojolil te ta yolil sk’inalel stsoblum. Ta swenta bit’il ay, te sjol muk’ul j-a’tel jtunel ta tsoblum ya me yich’ otsesel ta snojpil yu’un te muk’ul j-a’tel jtunel ta yach’il snojpil yu’un tsoblum te wentainbil, te bit’il lajinbil ta alel ta mantaril;

IV. Te jwol yakelbail ta lekil kanantael te tabil ta ilel ta mantaril te ya stikunbel ta junax xchajpanel mantaril te bit’il ay ta yolil sk’inalel tsoblum; sok

V. Te stael yantik te ya yak’ ta ilel jaini muk’ul mantaril, sok te tojobtesel ta tsojol j-a’tel jtunel ta tsoblum soknix te mantariletik.

C. Te stojotesibal ta stojol j-a’tel jtunel ta tsobjtejklum sok ta yolil sk’inalel stsoblum ya me x-och ta yantik yawil:

SBABIAL YAWIL.- Te swenta tsoblej yu’un spasmantaril:

I. Te jchajpanelmantaril ta tsoblum yu’un tsoblej yu’un spaselmantaril yaniwan yich’ik tsael ta ox-oxeb ja’wil ta swenta snakanel ta sp’ejel balumilal, kolel, toj sok mukin te bit’il ya yak’ te mantaril, te bit’il ya sk’an yich’ ta wenta, ta swenta stsobel te jtsaeletik, te bit’il ya yich’bel tikunel te ya’tejibal sok nixte bit’il ya yich’ makel sk’op yu’un snojpil, te bit’il chajpanbil ta tsobmantaril jun yo’winik, oxwinik sok balunlajuneb yo’winik te li ta muk’ul mantaril;

II. Ay bitik ya sk’an ta swenta te mach’a ya sk’an xjil ta tsobel xchapmantaril ta tsoblum mame stak’ x-och te mach’a pek’el ya’wilal ja’ jich ya yich’ k’anel te mach’a ya sk’an xjil ta jchapanelmantaril ta jtsoblum. Ya me yichik ak’el ta tsobel te jpasmantaril soknix te sjo’takik ta biluk a’telil ya spasikbel, te bitik talabi-lixbel ta ju’ju tsobmantaril bulucheb yoxwinik, balunlajuneb yoxwinik, jun xchanwinik, cheb xchanwinik, chaneb xchanwinik sok juklajuneb xchanwinik, ta xchankajal IV jai’ li’ ta muk’ul mantaril;

III. Te k’op a’yej tame la yich’ tael te bi yipal ay ya’talul te ya’tejibal sok tame aynix tsaot te lajuneb cha’winik ta swenta jo’winik ta najkanel ta yolil sk’inalel tsoblum yaniwan yich’ ak’el jich yipal xchajpanelmantariletik ta jtsoblum te ya ya’k’ ta ilel te ay bayel tabil ta swenta stael bayel te ta tsobleje;

IV. Ya me yich’ ak’el bi k’alil ya yich’ pasel ta xcha’kajal ta ju’jun ja’wil sok te biyipalik ayik ta stael te banti tsakajtik ta yutil j-a’tel jtunel te ya spas te binti sjalil ya xkuxyo’tan. Te yalel ta ju’jukaj lekil koltael ayniwan stulanil te batik tsakajtik ta yutil te ya sk’anik ta spisilik te jich jipalik mak sjol j-a’tel jtunel ta yolil sk’inal jtsoblum;

V. Te tsoblej yu’un jpasmantaril, te bit’il ya slajin yalel te jtojoteswanej yu’un j-a’tel jtunel ta tsobjtejklum, ayme xan yu’unte yantik stulanil:

a) Stikunelbelte mantarilta juna, te binti ya yich’bel tikunel te sjol j-a’tel jtunel ta yolil sk’inal jtsoblum; te ja’nax stukel ay ta swenta te xchinatesel;

b) Stikunelbelte mantarilta juna, te binti ya yich’bel tikunel te sjol j-a’tel jtunel ta yolil sk’inal jtsoblum; te ja’nax stukel ay ta swenta te xchinatesel.

St’unel, ya’yantael sok sk’asesel ta ju’jun ja’wil te tsajtabilix stojol sok nix te mantaril yu’un ochel ta yolil sk’inalel jtsoblum, teya xk’ax ta sbabial spukeliletik te ya sk’an ta swenta smakel te stsatael stojol.

Te ta yutil te mantaril yu’un ochel, mame stak’ x-ochik ta stsobel betil ta yutil te mach’atik alan albil ta junax xchajpanelmantaril ta swenta k’alal ya slok’ stojol te tsajtabil jayeb ya xlok’ ya yolil sk’inalel tsoblum.

Te slikinal stulanil ta swenta mantaril yu’un ochemik sok tsatabilix jayeb ya xlok’ik ta ju’jutul te sjol j-a’tel jtunel ta yolil sk’inalel tsoblum. Te jayeb k’al ay ta swenta smajanel k’alal ya sts’akaj lajuneb xcha’ winik k’al ta yuilal ts’un, sok yantikxan-a te te ja’wil k’alal ya xk’ot ta tsael j-a’tel jtunel k’alal ya sk’ot ta ich’el ta k’al te sjol j-a’tel jtunel ta yolil sk’inalel jtsoblum, ja jich bit’il akbilnanix ta jtab yu’un yuil bats’ul.

Te tsoblej yu’un jpasmantaril ya me spas ju’jun ja’wil te sme’a’telil te stsajtabilix sk’oplal sok ya me yich’ tikunelbel ta animalnax ta stojol te sjol j-a’tel jtunel ta yolil sk’inalel jtsoblum ta swenta ya yich’ slijkesel te slijkibale.

A’k’bilikme ta skomon spasel stsajtael stsojol yolil jtsoblum, te manchuk jeleluk sok te stalemal sok nix te smantaril a’tel túnel yu’un junax te j-a’tel jtunel ta tsobjtejklum, soknixte bit’il ay ta x-cha’kajal slijkibal ta c) ta sjuk xaj’tal yu’un jo’lajuneb swakwinik ta tsobmantar te ay ta muk’ul mantaril;

c) Te yilel bin yipal ay betil, ta swenta komon stuntesel ta jujun ja’wil, te ya xk’ax tsob jtejklum te st’unel ta jojk’oel ta yolil jtsoblum ta tsoblej yu’un jpasmantaril, jich bit’il ay ta swak x-xa’tal chanlajuneb xchanwinik ta stobmantaril, ja’ te bixi ay ta ak’el.

Te komon ajtael ta ju’jun jawil yame stak’ tikunelbel ta tsoblej yu’un jpasmantaril te ta yutil sbabial slajunebal k’aal ta yuil muk’-uch. Jaini sk’alelal, ja jich bit’il ay ta swenta yak’el ta ilel te slijkibal yochel mantaril sok te sme’a’telil te tsajtabilix stojol te jayeb ya x-och, ja’naxme ya stak’ muk’utesel te k’alal ya yich’ pasel ta k’anel te smantar muk’ul j-a’tel jtunel ta yolil jtsoblum tik’name ya slajil yalel-a ta spaselk’op yu’un tsoblej;

Te sjunil yilel stusel bin yipal tak’in ya xlaj ta Muk’ul lum Mejiko yame yich’ ak’el ta ilel a’yel ta komon

Te na’bilixsbaik ta tsobjtejklum yu’un sts’unel ta jojk’oel ta yolil stsobiltsobjtejklum yame yich’ tsael ta xcha’yoxkajal te te mach’atik te ayik-ae ta tsoblej yu’un jpasmantaril ta swenta ju’un ja’wil sok yame sk’an te ayuk snopoj joebuk ja’wil ta swenta slamanel snojpil, ch’inch’ink’op yu’un stojel patanil sok te ay ta swentaike.

d) Sbiltesel te mach’a ya smak jilel te a’telil tame ay mach’a la skoman sba, sjol j-a’tel jtunel ta tsobiltsobjtejklum ta yolil sk’inal tsomblum;

e) Yak’el stikunelbel ta swenta ya yich’ chajpanel sjunil sok tsobel sok skomon spasej stsajtael stojol, stsajtael stsojol, ta xchapelyaj’tael sok te jich yipal te komon lajinbil ta yolil stsobiltsoblum, soknix te tsobjtejklum te st’unel ta jojk’oel te ya yak’be stukel ta snael spasel sok sk’anel ta pasel ta tael, sok ta swenta snopel tsobelbail ta yutil, jich lek ya xcha’pasta. Te ya’telinel ta st’unel ta pasel yame yich’ tael te ta slikibal ta patil, ju’jun ja’wil, ma’yuk ta cha’toyel mulil, lekila’telil sok lekilo’tanil.

f) Yak’el ta ilel te bit’ik ya yal te ta olil sk’inalel tsoblum te yakuk yich tsael te kolelil sok te mach’a-uknax ya slijkes , ya me stak’ ya xkoltawan ta sp’ejlejal sk’inalel tsoblum, ta kolelil, te ma’yuk ta alel ja’nax te na’bilix; te ya stak’ ya spoj sba ta sk’op te jich ya xjil ta skaj mantaril yu’un j-a’etel jtunel, te bitik ya spas ta slijkibal sok akbil te mantariletik teta jkaj b) soknix ta ka’lal n) te ta VI kajal ta swaklajunebal ta tsobmantar jai li ta muk’ul mantaril, j ata swenta te bitik li ay ta skajab j) soknix te ta skajab m) ja ya spasik te muk’ul j-a’tel jtuneletik ta tsoblum sok te muk’ul j-a’tel jtunel ta jteklum te ya tsobsbaik, ta spisilik ta j-a’tel jtunel, te mach’a ja sjol j-a’tel jtunel ta jteklum, sok nix te mach’a tejk’anbil ta chapk’op sok te ilwajwetik;

g) Yak’el te bitik kanantabil ta spsil te batik ay, te biyilel ta yutil sok ta yilel kanantaelil.

h) Yak’el te bitik yu’unik te banti ya tsobsbaik sok te muliletik; tas tael-a te tsobelil ta ilaw te binti yilel ya stak’ spasik, te ya stak’ skolta sbaik ta spisilik te yajwalum, koltawanej ta bitik, tsakbilek sok te ay lek sjunil ta jteklum te u’ninbil sok te p’olamlil;

i) Te stael yu’un jich bit’il ta ilel; te ayuk pajal sk’anel bail ta spisil ja yu’un kejcha te kananetik sok te lekil jtunel te mach’atik ya yak’ sk’opik ta swenta te mach’atik ye xkanantawan te majanbil ta swenta snail muk’ul j-a’teletik te u’ninbil; sok yilel;

j) Yak’el te bitik jich chajpanbil ta swenta, te ya xlekubbel lum, te stukel nax y astuntes te balumilal; makel me ya sk’an te bitik ay lekik sok kanatael ya sk’an te te’a’k’etik te chambalametik; naetik; te bitik paslabil sok te muk’ul naetik; te bitik ay ta spisil jkoltawanej ta soral sok te bitik ma stak’ nak’el; te tabil sok te binti spabil ta spisil sok te bitik maba lek, tunem sok swenta slekil te bitik ay ta sk’ulejal yolil sk’inal tsoblum;

k) Spajel te bitik majanbil sok ayuk lek junil te bitik ya yich’ pasel ta spisil; yak’el te biyilel ya yich’ pasel te banti ya stak xk’axik ta beel ta ju’jun lum, mesel, swenta k’ubulil jbeel sok te bitik ya spasik ya xchonik, ta ch’wich, te smilobil chambalametik sok te mukinaletik;

l) Yak’el mantaril swenta yu’un te yakuk xmuk’ub te lekil k’ulejalil sok te a’tele, te ya slekubel te tsubalil swenta wakax; xju’ ya yay yo’tanik-ea te yajwalumetik t a spisilik; xjuto ya ya’yik. Ek ta yilel te binti tilel te kuxlejalil ta spejlejal lum sok te tajimal; te bitik yilel ye ya’telinik spisil ta swenta p’ijubtesel ta spisil yu’un te ay ta skajab sjukebal VII, ta yoxebal ta tsobmantaril .3° te li ay ta muk’ul mantaril.

m) Yame yich’ ak’beyel te smantalil junil yu’un te jnaklumetik ta stojol muk’ul jchajpanwanejetik te mach’atik ay ta swentaik ya’telinel xchajpanel muliletik te ma’ba lon k’ax tulan tey ta Muk’ul lum Mejiko.

n) Yame yich’ ak’beyel ta stojol te smantalil junil yu’un Jnaklumetik te Snail muk’ul Jchajpanwanej Jtak’uwaneje.

ñ) Spasel mantal junil ta swenta lekil utsilal te ayuk lek ich’el ta ya’yel stsakel te k’op a’yejetike sok swentainel sjunil te bitik ya x-ayin yu’unik te jnaklejetik ta Muk’ul lum mejiko, jich bit’il ta swenta syomel stusel sok swentainel k’ejbil junetik, jich bit’il ya x-alot ta mantal jun yu’un te ja’ ya yak’ te snail muk’ul tsobojibale, te bin ut’il ya yich’ najkanel te sk’op ya’yejale, sjajchibal ta spisil sok bin ut’il ya yich’ bael pasel ya’telul ta swenta ini te ich’el ta muk’e. te Muk’ul lum mejiko ayme chajp j-a’tel jtunel yu’un te yich’oj sba ta stukele, lek ya x-a’tej sok junax yo’tan ya yich’ ta muk’ te ya’tel ta swenta yak’el ta na’el stojol te bitik k’op a’yejil ya xk’ot ta pasele sok yilel skanantayel sjunil spisil te jnaklejetik te mach’atik bitik ay yu’unike, ayme jchajpanwanej yu’unik sok bitik ya x-ayin yu’unik, jich bit’il te ich’el ta muk’ ta sleel sk’anel, sok tulan yo’tan ta snopel ta swenta sk’anbeyel stak’inal te ya’tele sok ta xchajpalchajp te mach’atik swentainoje.

o) Yame yich’ ak’el ta ilel slijkib mantalil mak chajpanbil k’op ta swenta sk’op ya’yejal ta Muk’ul lum Mejiko ta stojol te snail Stsoblej Jtek’lejetike;

p) Ta swenta yu’un jich ya x-och ta wentainel ta mantalil jun te jnaklejetik ta Muk’ul lum Mejiko yu’un yich’elik ta muk’ ta swenta slijkibal mantalil ta stojol te muk’ul tsobleje.

q) Yantikxa k’op a’yejetik te ya yalbe skoplal te Muk’ul mantalil june.

XCHEBAL YAWIL.- Jich bit’il te j-a’tel jtunel ta yolil slum sk’inal tsoblum:

I. Te smuk’ubteselbel a’tel, ja’nax ya stak’ xjil wakeb jawil, ta slijkib sjoebal k’al ta yuil ts’un te ta slajibal k’al ya yich’ tsael, ja jich te bit’il ya yal ta mantaril ta swenta ta tasel.

Ta swenta te sjol muk’ul j-a’tel ta yolil slum sk’inal jtsoblum ya me sk’an stsobik ta me ay te junetik te ya yak’ te mantaril yu’un j-a’tel jtunel, ja sok te mach’atiknanix sjoy sbaik: ta me yajwalulnanix lum ta stojkib te ya stak’ spas te bitik ya sk’an te jaix yajwalum ta me ayix oxeb ja’wil te ay ta slumal, ta sk’alelal ya yich’ stsael ta me tojkem ta yolil slum sk’inal tsoblum, me ya yak’ ta joeb jawil sk’oelbel ta me ma’yuk lok’embel-a te mach’a tojkem ta yan lum, ta me lok’emix lajuneb xcha’winik sjawil te bayelix sk’alelal ta tsael, ta me ma’yuk a’tejem banti a’tejem ta yan, te bayel to ta jun-ae te sjol muk’ul j-a’tel ta yolil sk’inal tsoblum soknix te bitik yilel. Te stulanile mame stak’ ch’ayel ta spasel te a’telil ta komon tuntesel yu’un tsoblum sok ta yanxan sk’inalel.

Jich bit’il ta me jil ta sjol muk’ul j-a’tel jtunel ta yolil slum sk’inal stsoblum, te j-a’tel jtunel tejk’anbil, ta swenta yachil snojpil yu’un muk’ul j-a’tel ta tsoblum, te mach’atik tejk’anbilik ta jeloil ya me stak’ xjil ta stuntesel bitik. Ta me yato sk’an sju’tes, ajk’olme ya xjil ta sba yilel te mach’atik ya yil ta spisil ja ya yak’ te muk’ul j-a’tel jtunel ta tsobjteklum. Ja me ya to sk’an chapel, ta me ya xlok’ te mach’a ya slejtal k’op, ta tsoblej yu’un muk’ul j-a’tel jtunel jchapk’opetik te ya tsaik jtul jelolil manchukme ya slajin te a’tel ya me xch’unik ta ay bitik tulan nopbil. Ta sjunil te a’telil te ya spaj te ta stukel te mantaril.

II. Te sjol j-a’tel jtunel ta yolil sk’inal tsoblum ya me stak’ spas mantar sok sujbilik-me te yantike:

a) Spasel sok yak’el te mantaril te batik tsakajtik ta yolil sk’inalel tsoblum ja ya yak’bel te tsobojibal ta spisilik, te yak’-a te biyilel ay te tsaltomba ta yak’el te muk’ul j-a’tel jtunel j-ilxchapk’op ta ajk’ol te ay ta swenta yilel te bitik ya’yale;

b) Te stajintael, yak’el ta na’bel sba sok skanantael te mantaril ja me ya stsobawan te muk’ul j-a’tel jtunel jchap k’opetik, te bixi chajpanbiltal ta yomel te mach’a bitik ya skananta te lekuk ya yil, te ay snojpil yu’unik ta swenta mantaril sok jmaj ya snopik. Jich bit’il –lini ta stak spas ta ilel maantaril te tsobwanejetik te muk’ul chapelbel ta swenta spukelbel. Te aynax sk’alelal te ja lajuneb k’al ak’bil. Te bitik chapbil ya ilel ya me sk’an ak’a yak’ ta ilel lek ta spsil te banti ilbilx lek ta xche’yyoxebal jtebuk te mach’a tsabil yu’un te te jteklum, ya me sk’an spuk ta swenta sjol j-a’tel jtunel yu’un yolil sk’inalel jtsolum;

c) Yak’el ta ilel te biyilel slijkib te ta mantariletil te ya spas t amantar te banti ma’yuk to tsob-bil te muk’ul j-a’tel jtunel jchapk’opetik;

d) Yakel sbil sok stijelbel ta k’un te banti jamal te mach’atik ayik ta nitel te banti tsobolik te muk’ul j-a’tel jtunel ta jteklum, ja ya yak’ jlech jun te banti maba ilbil te bayel ta ten ta swenta yu’un te muk’ul mantaril mak ja’ ay ta swenta;

e) Te smuk’utesel a’telil ta stojol te smelelil komon tuntesel ta a’tel te ya xch’un sok te mantaril j-a’tel jtunel ta tsobjteklum: sok

f) Te yantik xch’unojik te muk’ul mantaril, yu’un te j-a’tel jtunel ta tsoblum soknix te mantaril

YOXEBAL YAWIL.- Ja yak’el te biyilel tsob-bil ta kanatael ta spisil te komon tuntesel ta jteklum yu’un yolil slum sk’inal tsoblum:

I. Ja ya slajin yilel spisil ta swenta spukel te ja ya spasik te mach’atik ya tsob sbaik yolil te banti tsakajtik, soknix te maba lek ta yolil sok nix te mana yolil;

II. Te mach’a ala jtebuk ay ta swenta yilel xkuxlejal te yajwalumetik ta skanantael te mach’atik ayik ta jteklum ta yolil sk’inal tsoblum.

Ja’ nime jich ya yil te bixi aybel ta swenta xatel te ts’akan yu’un yolil sk’inalel tsoblum, ta tsaltomba yu’un te batik tsakajtital te tsobwinik- te mach’a ay ta swentaik te bixi ya stak’ x-ochemik, soknix te ya’telike, jich bit’il te banti tsakaltal sok te sjol j-atel jtunel ta yolil sk’inal tsoblum.

Te mach’a swentaine te banti tskaltal tssobwinik- te mach’a ay ta yilel te bak’alal k’axem te ts’akan tsabilikme ta sp’ejel balumilal, kolelil, te ma’yuk ta alel sok toj, jich bit’il ya slajin yalel mantaril.

YAWIL XCHANEBAL.- Jak’el ta ilel biyilel te mukxchajpanwanej yu’un stojel mulil sok nix te yantik batik tsakajtiktal te tsakawaletik te lok’em ta spisil:

I. Ta swenta olil muk’xchajpawanej ya me sk’an tsobik te bitik ja’nanix ya x-k’anot te ay ta muk’ul mantaril te ya sk’an ta swenta muk’ul j-a’tel jtunel yu’un mantaril; ya me x-k’anot jich’nix bit’il nabil sba yilel ta spasel te sp’ijilil mak ja te yok sk’ab tsakawal, te k’anbiltal ta yolil slum sk’inal tsoblum.te mukxchajpanwanej yu’un stojel mulil ya me yich’ otsesel soknix te biyipal te muk’ul j-a’tel jtunel te ya yak’ nael te mantaril ta swenta.

Te mach’atik ya xjil ta sjelol te te muk’ul j-a’tel jtunel. Te ya spas mantar ta yolil sk’inal tsoblum ta me ya stak’ te bixi chapbilix ta tsoblej yu’un te te muk’ul xchajpanwanej ta chapk’op. Te muk’ul j-atel jtuneletik ya me smuk’ubtesbel te ya’telik ta wake ja’wil sok te yilojik me lek ta tsobel; manchukme jich, ja’nax ta stukel yu’ni-nel te ya’tel te ja ya yil stukel te banti ak’bil te bixi yaloj ta xchanebal sjol sbil jai li’ ta muk’ul mantaril.

II. Te kanantawaej yu’u bitik, ja me ya yil sok lek ta me lek ya spas te yilel muk’jchapmantar yu’un tsojel mulil, sok te banti ya x. Chapik sok te yantik batik tsakajtiltal te tsakawaletik, ja me ay ta sba te jtak’uwanej te ya chajpan k’op ta yolil slum sk’inal jtsoblum. Te jtak’uwanej ya x-chap k’op ja’naxme juktul ya’walul, te banti pajal tsobilik te te muk’ul ja’tel jtunel chap k’op, sok nix xante te pasaw ta mantar.te mach’atik jilemik ta a’tel túnel ta xchapel k’op, sok te jtul chajpanwanej sok te ta slekilnax, te tsalabil jich bit’il lek te jtul ak’bil ta sjol j-a’tel jtunel ta yolil sk’inal tsoblum soknix t yan biltesbil ta tsoblej yu’un muk’ul j-a’tel jtunel xchapk’opetik. Spisilme te jtak’uwanejetik ya me sk’an tsobik te bitik ya xk’anot ta swenta te ja jich ya tsak’ xjil ta pas a’tel ta yilel te k’opetik sok ya xjalaj jo’eb ja’wil ta a’tel; ya me sk’an te ayuk mach’a ya x-ilbet ta skajalkaj sok mame stak yich’ ijkitael jilel ta swenta yan ja’wil.

Te jtak’uwanej ya me yak’ jtul xchajpane k’op ta slikibalnax sok nix te yantik mach’a xch’unejil ta yolil sk’inal tsoblum, te bit’il albil te yak’oj ta ilel te binti maba lek ta ilel;

III. Ya yak’ te mach’a ay ta sba sok te mantaril te ya spasik sok jpaswanej ta mantar ta xchapel k’op, ja me ya yich’ ta muk’ te bitik ak’bil ta jo’winik ta tsobmantar jai li ta muk’ul mantaril;

IV. Te me ya yilik te bitik chapbil ta me jich te biyilel te mantaril ja me jich ya sjil ta jmel te mantaril sok ya xjil te me la yich ach’utesel te yilel, ja jich bit’il ya slekubel ta swenta te te snopel tsakwanej;

V. Ya me yich’ ak’el ta swenta yu’unik te jtak’uwanej yu’un sok te jchajpanej k’opetik, ja me ya sk’an smakik sok ya sk’anik tojobil mulil jich’ ilbil ta jun swakwinik ta tsobmantar jai li’ ta muk’ul mantaril.

VI. Te jtak’uwanej yu’un xchajpanel k’op ya snopik te stsajtael te muk’ul j-atel jtunel ta swenta yilel k’opetik ta tsoblum sok yame ya sba lok’el te sjol j-a’tel jtunel ta yolil slum sk’inal tsoblum ja ta swenta te bitik lajto sk’anik ta komon tsoblej sok te muk’xchapmantaril.

SJOEBAL YAWIL.- Ayme jun chajpanojibal yu’un te bitik ya xk’ot ta chapel ta ilel, ay me lek yilel ta stukel ta swenta xkuxet yo’tan te mach’atik yantik sok te muk’ul j-a’tel jtunel te bitik ta spsil ay ta yolil slum sk’inal tsoblum.

Ya me slaji xchajpanel ta swenta yochibal sok ta spukel, te bit’il ya stak’ spastabel ta swenta te mantaril.

D. Te komon jch’unel mantar ta yolil sk’inal tsoblum ja me ta swenta yu’unbel te ya yak’ te mach’a ay ta swenta yilel, ja’ me te mach’a biltesbil jilel ta mantaril yu’un te muk’ul j-a’tel ta tsobljteklum; jaini xchunel lek spasel sok te biyilel tsob-bilik ta slajinelbel, tsaltomba sok xchajpanel a’teliletik.

E. Te ta yolil slum sk’inal tsoblum ya me yich’ ak’el te bitik albil ta muk’ul j-a’tel jtunel yu’un tsobjteklum ta junax ya’walul, te chapal ay ta xat’ VII ta jolajuneb swakwink ta tsob-mantar jai’ li’ ta muk’ul mantaril. Te ta tsael ya yak’ te mach’atik ta xtun ta spisil, manchuk ta me ya yak’ ta sba yilel ta stukel te machatik kanantabilik ta tsoblum ya me spastaj te bit’il ya yal ta mantaril yu’un muk’ul j-a’tel jtunel.

F. Te snail tsobojibal te tsobilik ta snopel te bitik pasbil ta junax, mak ja’to me kux a’k’uk’, ta ji joyob abatinel ta me stak’ stij te sjol muk’ul j-a’tel jtunel ta tsobjteklum soknix te ta yolil slum skinal jtsoblum te bitik tulal k’oemik ta pasel te ya uts’inot sjunesel sbaik sok te muk’ul j-a’tel ta junax mak ja te komon tuntesel ta yolil slum sk’inal tsoblum. Te sk’anel ak’el te yakuk yak’ ta nael te maba tsakalikix te muk’ul j-a’tel jtuneletik ta spasel te mantaril te mach’a joyob abatinel, jich bit’il ya yal.

G. Ta swenta te lek tsob-bilik ta jmaj yomol te bayel ta ten yilelbel te bitik ta jteklum pajal sok te yantik tsobol sok ta yolil slum sk’inal jtsoblum te xchajpanbil sok yilel te bitik ya spasik te mach’atik ya yich’ jelelbel ta patil sok te ta yolil slum sk’inal tsoblum, te komon x-chapel mantaril te ta jo’lajuneb swakwinik ta tsob-mantar , te ta swak saxt’al VI jai li ta muk’ul mantaril, te bitik ta swenta yajwalum; ja ilel ya sk’an te bitik ya yak’ kuxlejalil, sok ilel ya sk’an sok te pajal yak’el ta kanantael biluketik; sk’anantael sok xcha’pasel spajel te’ak’etik: xkuchwanejetik,poxtabil ja sok papasil ja; stobel ta pasel te bitik jaik tulanik soknix te slekil komon tsutesel, soknix te j-a’te jtunel ta tsobjteklum ya stak yak’ ta najkanel sbil ta jlech jun ta swenta ch’unel te abatinel ta tsobjteklum te yakuk yich ch’nel te smantarike.

Te j-abatineletik otsebilikme ta swenta xch’unel ta stsobnax paselbel. Te j-a’tejibal ta ch’unel ya me sk’an lajinel te bit’il ochem, ta pasel te a’teliletik.

Te janix sok te j-abatineletik te ya ya’k’ike:

a) Te yawil swenta pasel jun, ja me ya yil te j-abatinel ja te bit’il ya xjil ta chapel ta ju’jun te banti ayik ta spasel ta swenta te yilel sok sle’el te bitik pasbil, ta pasel spisil mak ya yil biyilel ta x-bat te a’tel te bixi albil ta sbakajal jai li ta xat’;

b) Te yawil ta swenta yak’el, ta komon xchapel te banti tsobolik te ilawetik, te binti ya spasik, ta swenta te a’teletik ja’ te tsaojike, ja jich te bit’il albil ta spisil te bitik ay ta swenta a’telil yu’un ya’jwalum sok te mach’a ya xkoltawanik ya me sk’an chapel ya’yik, sok

c) Te yantik tojotesibal ta swenta spajel ta junax sok swentainbil yu’un x-ch’iel te ta ju’ju tsoblum, te ya smajan a’telil sok ta spasel snael te jay’ tulik te abatineletik.

H. Te makeliletik sok tsajtael jaini muk’ul mantaril te ak’bil ta swenta tsoblum ya yich’ ak’el ta swenta j-a’tel jtunel ta yolil slum sk’inal tsoblum.

Swaktenel

Swenta at’el sok kanantayel ta stojolik

Oxeb sjukwinik mantal. Pisil winik ants ay me ich’el ta muk’ swenta lekil at’el yu’un ta spisilik, ta xchajpel, yame yich’ chiknantesel at’el ta stojolik sok bit’il ya stsojbsbaik ta tsojbol tsojb swenta yu’un at’el, ja chikan te bit’il albil ta mantalil.

Ta snail spasojibal mantalil jun, mayuk tsaktomba le-a ta swenta tunel ay me ta ak’el mantalil ta swenta at’el, sok ya me yich’ ch’uunel.

A. Spisil mach’atik ya x-at’ejik ta sk’abik, sok ay me yorail te bit’il ya x-at’ejik, sok mach’atik ya x-atejik ta snail chajpajibal yu’un awalil, mach’atik ya x-at’ejik ta snaj, mach’atik bitik snaik spasel sok spisil yantik at’eletik chajpalme jayeb k’aal ay ta pasel:

I. Ja’nax me waxakeb ora ya xjala ta pasel ta jujun k’aal te at’el.

II. Te at’el ya yich’ pasel ta akubal ja nax me ta waxukeb ora stukel. Makbil me ya xjil sk’oplal: spisil bit’ik at’el tujlanik ta pasel, sok te at’eletik ya yich’ pasel ta ajk’ubal swenta snaul muk’ul at’elil sok spisil yantik at’el ja’nax me ya xjelaw ta lajuneb ora ajk’ubal ya yich’ pasel, sok mach’atik ma to ts’akajemuk waklajuneb jawil ya’wilal;

III. Makbil me sk’oplal ta tuuntesel ta at’el mach’atik ma’to ts’akajemuk chanlajuneb jawil ya’wilal. Te mach’a k’axemix yawilal te bit’il albil sk’oplale sok te me ma to k’axemuk ta wak lajuneb jawil, ya me stak’ x-at’ejik wakeb ora ta jujun k’aal.

IV. Ta wak wakeb k’aal te at’eletik ya me yich’ik lewaj junk’aal, ja’nax.

V. Te antsetik te me yik’o yal ma me stak pasik’ tulan at’el te me ya spas tulan ya me staj wokolil k’alal nopol ya xbek’aj te alale; ya me yich’ akbeyel lewaj wak’eb semana te k’alal xk’ax te bit’il albil sk’alelal te ya xkolta chajmel sok wak’eb semana ta smak’el ta pajal, ts’akal me ya yich’ stojol sok ya me yich’ spisil binti ya staj ta yat’el, te jayeb k’aal ya smalin ta yat’el te yale ya me yich’ chebelta lewaj ta jujun k’aal, sok olil me ora ta jujun vuelta ta smaklinel te yale;

VI. Pajal me ta ak’el ta spisil at’eletik te tsajtaybil tojolile mok mach’atik toyol spijilal ta spasel lek’il at’eletik. Ta sbabial tojtesel ta banti kalal k’axemtel sjoylejal ta slajinel; yan ta chejbal ayme ta ak’el yok’sk’ab yu’un ta slajinel sk’oplal swenta at’eletik ta k’ulejalil mok te toyol spijilil, sjunil leki’l at’elil.

Te jayeb tojolil tsajtaybil ta ak’ele spisil yame sk’an yipalil stael sk’anel lek’il swenta te jolol te yajwal jujun wol nanatik, te mantalil bijluketik, tsojbol sok stalel-jkuxlejaletik, sok yu’un yak’elil ta p’ijubtesel ta nopjun yal xnich’anik. Te tojolil tsajtaybil ta ak’el mach’atik toyol spijilal ta yak’el ta ilel, ja’nix jich’; ta ya’yojibal ta juju chajp te at’elil k’ulejalil.

Te tojolil tsajtaybil ta ak’ele lejbil me yajwal mach’a ya xchajpan ta tsobiltsobtejklum te ya stsobsbaik ta wolwanej yu’un at’eletik, te yajwal at’el sok ajwalil, te junax ya skoltesbaik ta xchajpanel ta swenta yu’un abatinel ta yak’el ta ilel lek ta spaselmantaliletik swenta yak’el ch’uunel smelelil kòp te lek ya swentain te yat’ele.

VII. Pajal me at’elil pajal me tojolil ma me ayuk ta tsael winik ants sok banti slumal.

VIII. Te tojolil tsajtaybil ta ak’el yame yiktaik ta k’ejel ya yich’ ak’el te yu’un, ma me stak’ ta makbeyel mok ts’utesel koel.

IX. Te at’eletik ayme ta ich’el ta muk’ yu’un ta jun yochelinel a’tel ta snaul muk’ul biluketik, junuknax-o’tan ta yalel te yantikxan xchapbil k’op:

a) Tul abatinel ta tsobiltsobtejklum, yu’un ta swenta tsobelsbaik ta wolwanej yu’un at’eletik, te yajawal at’el sok alwalil, ay me ta yilel te jich yipal ya yichik pukbel smatanik te at’eletike;

b) Te abat’ ta tsobiltsobtejkulm yame xchol ta ilel ta lek swenta st’unel sok spasel yantik nopjun sujelal sok yuninel yu’un ta snabeyelsbaj te sk’oplal ta spisil swenta snael stojol skulejal ta tsobiltsobtejklum. ja’nix jich yame yich’ ta wenta bit’il lek ya sk’an xchol ta smuk’ubtesel snaul at’el bitik pasel ta tak’in le ta lum k’inal, swenta sk’oplal yu’un ta nopel slek’ilal te ya stak ta tsaklinel ta yolil sok te jich’ yipalil ta smuk’utesel yolil tak’in;

c) Te mach’atik ya pasik ta abatinel ya me stak yil ta slok’esel yatalul ta yilel te k’alal ay yach’il nopjun sok st’unel yak’el ta ch’uunel smelelil.

d) Te mantalil yame stak’ lok’esel sk’oplal ta swenta sujelil ta spuk’el majtaniletik ta swenta muk’ul snail biluketik yu’un sleel yach’il sjalalil jun yat’alul slajinel sok sjayebal ja’wil chiknajel te snail at’eletke, sok yantik at’eletik ta slok’esel yu’un yake’l ta ch’uunel smelelil sok ya’yojibal ta tulutul.

e) Ta slajinel te jichyipal swenta yu’un tuuntesel ta jujun muk’ul snail biluketik yame yich’ ich’el ta wenta yu’un stojel spatan ta junax-o’tanil jich bit’il albil le ta mantalilto. Te at’eletike yame stak’ xbatik ta k’op ta banti snail swenta chajpanel sjunal tak’in sok tolil jun cheb u komon te me jich ya sk’an yot’anike, sok te me jich’ ya sk’an ta lajinel sk’oplal pasel te mantalile;

f) Ayme ta ich’el ta muk’ te at’eletik ta k’opojel ta swenta majtanil te ya yich’ pukelbel, ma me stak’ stsalsbasok te yajwal at’ele mok yame yich’ ta wenta jich bitil ta snaul muk’ul biluketik.

X. Te tojolile bats’il tak’in me ya yich’ ak’el te jich’ chajpil, ma me ch’uunbiluk te me aynax binti ya xtojot ta bats’il tak’in sok te biluketik, ma jicuk bit’il junetik, te pasbil slok’obail ta tak’ine mok yantik xan señail ta ilel te yu’un pajal sok te bats’il tak’in.

XI. Te me ay at’el ya xelaw yorail ta pasel bit’il albil sk’oplale, ayme ta tojel ta 100% te bit’il ya yich’ stojol te me yu’un k’ax te ora te bit’il ya x-at’ej. Ma me ayuk ta pasel te ya xelaw oxeb ora ta Jujun k’aal, sok ma me ayuk ta pasel oxeb at’el, te mach’a ma to ts’akajemuk waklajuneb ja’wil ya’wilale ma me stak yich’ x-och ta at’el yu’unme jich albil sk’oplal.

XII. Spisil at’el yu’un awal, ts’unubil, sok ta snail bitik yan yich’ pasel jich bitil tulan tak’inetik mok ta yantik xan at’elil, ayme ta sujelal ta pasel, te jich’ albil ta mantalil ja te jtojobteswanejetik ayme ta swenta yakbeyel snaik banti ya xkuxinik ta lek te at’eletik. Ayme sujelal ta spasel ja’nix me xkoltawan te yajwal muk’ul at’elile sok yame tsobey stak’inal le ta tsobiltsobtejklum ta swenta pasel naetik yu’un me jich’ yich’ tsobel stojol te ya xtuun yu’un te at’eletik sok sleel ay me sujel ta stojel te betiletik sok yame sk’an tik’uk xtojob yu’unik’aa te snaik te bit’il ya yich’ik tojele.

Yame yich’ ch’uunel ta komon tuuntesel te le ya xchikna chajp mantalil ta swenta sleel te chajp at’el tuneletik junax sok yok sk’ab muk’ul at’el jtunel ta tsobiltsobtejklum, te wolwanejetik sok te at’eletik, ja me k’anan yilel sit at’el yu’un stsobel stak’inal ta swenta pasel naetik. Te mantalile yame xchajpanbey sk’oplal sok sbeibal yu’un lek ya yich’ akbeyel snaik te at’eletik ya me stak’ yunin ta jujun wol te nae yu’un jich albil sk’oplal ta sneelalto.

Te bitik cholbil sk’oplal ta sbabial stsob le ta chajpal chajp, te me ma ba stsako sba sok te lum, ay me sujelal ta stojol yak’el pasel snaul nop jun, snaul poxil, sok yantikxan bit’ik lek ya xtuun yu’unik ta tejklum.

Ja’ nix jich, banti ya x-at’ejik, k’alal ya xelaw lajunwinik (sic DOF 09-01-1978) ta tul te yajwale, yame yich’ leel sep sk’inal, ma xjelaw ta jo’mil sjamalul, te banti ya yich’ ak’el te komontuntesel ch’inwich, sok spasel muk’ul naetik ta swenta komon tuntesel sok yolil paxajibaletik.

Makbil me sk’oplal ya xjil te bati ya x-at’ejik, ta xchiknantesel te xchonobil uch’balil te ya x-yakuteswan sok snail tsaltomba tajimal.

XIII. Te smukul snail at’eletike, biluk at’elil yich’ pasel, sujbil me ta spijubtesel te at’eletik te ay ta swenta yu’un me jich lek ya xnopik. Te mantaliletik chajpanbile ayme ta swenta slajinbel sk’oplal yantik chapjibal, sok spasel sna’el beibal sok ya me ch’uun te bit’il ya sk’an yich pasel sok te yajwal at’ele ay me sujelil ta stojol spasel te bit’il ya xk’anote.

XIV. Te yawal at’eletike ay me ta swentaik te me ay mach’a sta ejchen yu’un te at’ele sok te me ay muk’ul chamel ta stojol te mach’a toyol spijil te me ya x-at’ej, ya me xwokla ta spasel te yat’ele mok pasel yu’un juem snopjun; te yajwal at’ele ay me ta stojel te jich yijpal swentaine, jame chikan bin swentailuk te ya xlajik mok te me ya stak’ x-at’ejik ta juncheb nax k’aal mok juncheb ora ya stak’ x-at’ej, ja me yich’ ch’uunel te bit’il albil ta mantalil, ta swentainel slajinel sok yu’un la slej yan te at’eletike jame ay ta swenta xchajpel te yajwal at’ele.

XV. Te yajwal at’ele sujbil me ta yilel, jame ya xch’uun te bit’il chajpil yu’un te banti yak’ ta pasel te yat’ele, sok yantikxan ya’yejal chajpanel swenta lek’il kuxinel sok yu’un ma staik wokolil ta ejchen ta stuuntesel te makinaetike, at’ejibaletik te ya yich’ tuuntesik ta at’ele, te jich chajpil, te ayuk lek skananteyelik ta kuxinel sok te at’eletik, sok ta slok’esel swenta yak’el, te me ja swentail antsetik te me yu’un ay yikoj yalik. Te mantaliletik ya me yich’ xch’uunel, te binti chajpil, stojel mulil ta juju chajp sk’oplal;

XVI. Te at’eletik sok yawal at’eletik ay me ta ich’el ta muk yu’un skoltayel te binti ya sk’an yot’anik, ta spasel junax, sobojibal toyol spijilal, sok xan yantik.

XVII. Ich’bil me ta muk’ te mantalil te binti ay ta swenta spasel te at’eletik sok te yajwal at’el, te mach’atik ya xkejchan ya’telik yu’un binti komon ya sk’anike.

XVIII. Yame stak ta kejchanel at’elil te me yu’un pajal ta tuuntesel te binti ya yich’ k’anele, yu’unme jich ya xchajpa te binti ya yich’ pasel ta swenta at’el sok le ta yolil. Ta swenta komon tuuntesel at’el ayme sujelal ta stojol te at’eletik ta yak’el ta nael stojol, yu’un ta slajunebal k’aal, swenta tsojble xchajpanel sok ich’-a’ye, te bit’il alkbil sk’alelil te yu’un ya xkejchanik te yat’elike. Te mach’atik ya xkejchanik te yat’elike maba lek ta pasel te me yu’un bayalik te ya spasik k’op ta yuts’inel yantik kiristianoetik mok ta yuninel bitik ay, mok swenta iltombaj, te yu’un te yantik ta yak’el sok te at’el te swentaine te ajwaliletike.

XIX. Ta kejchanel te at’ele ma me chukuluk te me yu’un jelaw yipal te binti ya yichj’ lokesele ya me stak xkejchanik te yat’elike yu’un me ta skanantayel stojol te jich’ yipale lok’eme, teb’nax ya sk’asesbe sk’oplal ta tsojble yu’un ch’uunel sok ich’-a’ye.

XX. Te biyilel ta ilel mok yantik tsaktomba yu’un te tojolil sok te at’eletike, jame ch’unbil binti ya yalik ta tsojble ta xchajpanel sok ich’a’ye, pajal cholol yat’alul sok te mach’atik tsojbosbaik yu’un wolwane ta swenta at’eletik sok yajwal at’el, sok tul yu’un te yabat muk’ul ajwalil.

XXI. Te yajwal at’el teme jach’ yu’un ma sk’an ya yak’ ta na’el stojol bin ya spas ta ich’ a’yej mak ta xch’unel te bin ya xchajpan ta tsobleje, yame yich’ makel sk’oplal te yajeb k’aal ak’bil ya x-at’ej sok ay me sujel ta sk’otael (sic DOF 21-11-1962) te j-a’teletik yu’un ta stojel oxeb u te j-a’teletike, yu’un ja’me ta swenta teme jach’ muk’ul k’op. Te bin ya yich’ alel sk’oplale mame ayuk ta tuntesel bitik ay sk’oplal te ta yan xajt’al xat’. Sok teme ma la xch’un te j-a’teletike, yame xlaj sk’oplal ja’yeb k’aal ch’akbil ya x-a’tejik.

XXII. Te yajwal at’ele te me ay mayuk swentail ya sten lok’el tul at’el, mok la yaksbaj ta yan tsojblej yu’un skoltayel yat’el mok junax, mok xkejchanel yu’un komon bin sk’anik, ayme sjelal, ta tsael at’el túnel, ta slok’esel te jayeb k’aal ch’akbil mok ya yich’ tojel lok’el oxeb uj te ja chik’an jayeb at’ej, le me yal ta mantalil ta lajinel sk’oplal te beluk chajpal te yu’un te yajwal at’el ya yich’ tsael ta sujel yu’un ta slok’esel te jayeb k’aal x-at’ej, ta slok’esel ya me yich’ tojel lok’el, ja nix jich ayme ta sujel stojol slok’esel te at’ele te ja nax ta oxeb uj, ja nix jich’ ma me stak’ stoysba ta stojel te me yu’un la uts’inel lok’el, yan te me stukel yu’un sok yalxnich’an, yinam, sme’stat’ mok yermano,te yajwal at’el ma me stak’ swentain, te me yu’un muken uts’inel swentainel mok’ yajwal jujun wol nanatik ta spasel yuts’il (sic DOF 21-11-1962) ot’an mok ta ich’lejwa ak’uk.

XXIII. Te betiletik te ay ta swentaik te at’eletik yu’un stojolik mok tojolil k’axemixta slajibal jawil, sok te k’alal ya xlokik ta at’el, ayme ta ak’beyel k’alal ya xmajk mok ta chonel.

XXIV. Te sbetik te at’eletike te yich’ojik ak’beyel yu’un te yajwal at’ele, le ta tsobojibal, ja nix me ay swenta stojel te mach’atik ya x-at’ejik, sok ma me stak’ biluk chajpal sok ma me stak yak’beyik ta stojel te sjoy ta kuxinele, ja nix jich ma me stak’ sujel ta stojol te me ja’ jelawen te bit’il ya yich’ tojel ta jujun ue.

XXV. Te at’el ja swenta yu’un sleel te at’eletik majtanil me ta ak’el yu’un, manchuk me yich’ kanel ta yawil kawiltoetik, spukibal sk’oplal at’eleik mok yantik ta juju chajp chajpajibaltik snaobil sba mok K’ejel.

Ta ak’el ta ilel te at’ele ya me yich’ ich’el ta muk’ te bit’il albil k’oplal te at’el sok, pajal sk’oplal, ayme ta koltael te mach’a ya yak’ ta ilel ta junax jach’ibal ta yot’esel te yal nich’anik.

XXVI. Spisil at’el ch’akbil ta smeltsanel te jaiknax yajwal lum sok jtul yajwal at’el k’ejel sejp lum, te mach’a ya x-at’eje yame sk’an lek chajpal sjun ta stojol jtuneletik ta tejklum sok ya me yich’ muk sjun yu’un le ta tsobiltsobtejklum te banti ya xbat’a ta at’el ta k’ejel sejp lum, jamal me ta akbel sk’oplal te jich yijpal tak’in ya slajin kalal ya sujtel ta slumal jame ya stoj te yajwal at’ele.

XXVII. Mame ayuk ta ch’uunel sk’oplal sok mame stak’ sujwan ta spasel yajwal at’el te me jich albil ta sjunil te jayeb k’aal albil:

a) Te me ya yich’ uts’inel ta tenel ta muk’ul at’el, yak’el túnel te at’ele.

b) Te me ay ma ba ts’akal ya xtojwan te bit’il chapal yu’un yame spasik k’op le ta tsojble yu’un chajpajibal at’el sok ich’ aye.

c) Te me ya yalbey sk’oplal k’axeb ta jun semana yu’un ya xtojwan.

d) Te me ya yalbey sk’oplal te banti ya stasbaik te ich’lewaj ak’uk’, ta pat naj, snaul b’olmalil, snaul pasbil kapel, snaul uch’balil, mok ta yajwil chonbalil te me yu’un le ya xtojawana-a, sok te me ja yu’un te at’eletik ta xchiknantesel.

e) Te me junax snaul b’olmalil ya sujawan ta yalel mok ma tojok’ yal ta smanel bit’ik ya xtuun yu’un mok te banti yajwil ta xchiknantesel.

f) Te me ya smak tojolil ta swenta te mach’a ya sta smul.

g) Te me ya yich’ chajpel yiktay te ja pasbil ta stojol te at’eletik ta stojelmulil yu’un me yich ay ta ich’el ta muk te k’alal ya sta ejchen ta yat’el, sok yantik chajmeletik toyol spijilil, ta uts’inel te me sts’aka ta pasel jayeb k’aal ch’akbil mok stenel lok’el te at’eletike.

h) Spisil bitik albil sk’oplal ta yiktael tojoptesel te binti ma xtuunta ich’el ta muk’ ta skoltael te at’eletik le ta mantalil te xkanantawan sok koltawanej ta stojol te at’eletik.

XXVIII. Te mantaliletik jame ya lajinbe sk’oplal te bit’ik ya stak’ x-ain yu’unik te wolo wol nae, sok bit’ik stuk’el yu’un, ma me stak’ mach’a skuy ta yu’un sok ma me stak’ ta pojel, sok yak’el k’axel yu’un sk’oplalil jun yuninel bit’ik iktebot’ ta chajpanel ta lek pasel te k’op sok sjunil te mach’a ya xk’ax ta sk’abe.

XXIX. Ay me ta komon tuuntesel te mantalil yu’un snail poxtayele yu’un kotael tsojbol, sok swenta xch’uunel sok ejchen, sok skanantayel poxtayel at’eletik, sok biluk’aa ya xbeen ta kanantawanej sok ta slek’il xkuxinel te at’eletik, at’eletik talum k’inal, at’eletik mach’a ma xyich’ stojol sok yan chajp tsojbol sok te yal xnich’anik.

XXX. Ja’nix jich yame stak’ ta komon tuuntesel, ta tsojbol te yajwal lum yu’un smeltsanel naetik pejk’el stojolil yu’un lek’il kuxinel, te jich’ albil sk’oplal ta yu’uninel, te ya yich’ ak’beyel te at’eletik te jich ak’bil skalel slajinel.

XXXI. Ta ak’el ta tuuntesel te mantalil yu’un te at’ele jame ay ta swentaik yak’el te tuneletik le ta stsojbiltsobtejklum, te bay k’alal ayik wentainbil, ja nax yu’un stsalsbaik ta sk’anbeyel sbaj ta at’el tujnel ta tsojblum te ja swenta pasel to:

a) Yok sk’ab snail muk’ul at’eletik sok stuuntesel.

1. Snail jalabil;

2. Snail at’el yu’un k’ak’;

3. Snail lok’ombailetik;

4. Snail spasojibal ule;

5. Snail spasojibal sakil asukal;

6. Snail banti ya yich’ pasel asero tak’inetik;

7. Yawil banti ya yich’ meltsanel chi’k’el yijil tak’inetik te junax ay sok te bit’ik ya yich’ lok’esel ta lum k’inal, te ja utsilal kuxinel te jananix, ja jich’ bit’ik ya yich’ tajtiklayel tak’inetik sok asero ta spisil bit’ik yilel sok xan yantik biluk’etik te pajal sok;

8. Bitik yich’ tael ta yut lum;

9. Bitik pasbil ta kas;

10. Snail pas semento;

11. Snail spasobil tan;

12. Snail spasobil karroetik, sok bit’ik pasbil ya xtuun yu’un te karroetk mok yipja’;

13. Bitik ya yich’ k’atpujnel te bit’ik ya yich’ kapel sok xpoxiletik;

14. Pas junetik;

15. Pas aseiteetik sok te ya xtuun ta we’elil;

16. Snail pas weeliletik, sok swenta te snail weliletik te ya yich’ mak’el, ta lat’aetik mok ta basoetik mok stak ta tuuntesel.

17. Snail pasel uch’balil te ya k’ax ta ak’el;

18. Ferrokarilera;

19. Snail slok’esibal ch’ujté, sok te bit’ik ya yich’ pasel ta ts’ubil té sok mach’a yu’un ta sté’elal;

20. Snail spasobil nen, te bit’ik pajal ya stak’ ta pasel limeta, tulan pajal, mok ja te limetaetik; sok

21. Snail spasobil may yuts’il mok ta spasel sbiluk may;

22. Snail yawil sok sbetanel tak’in;

b) Muk’ul snail at’el:

1. Te mach’a janax swentaino sbaj stukelik mok wentainbil yu’un ajwalil ta tsojblum;

2. Te mach’atik lek’ik spasbaik yame yich’ ch’ak’el mok ich’el ta muk tsojblum sok yantik bitik ya yich’ pasel junax; sok

3. Te mach’atik ya spasik at’el te wentainbil ta jtsoblum yu’un ajwalil mok le ya xtaot’ ta banti wentainbil yu’un tsojbiltsoteklum, te banti k’alal smako te ja’etik sjoylejal mok ta xch’uunel ta slok’esel sk’ulejal swenta ta tsobiltsobtejklum.

Ja’nix jich’ ya tsalsbaik slok’esel swenta at’el jtunel tsojbil tsojblum, ta yak’el ta tuuntesel bit’ik albil sk’oplal ta swenta at’el te me ya xjach k’op ta cheb mok bayal stsob ta stsobiltsoblum; te yu’un ch’akbil sk’alelal tsobol te ay sujelal ta alel te yu’un bayalik ta stsobnax te tsobiltsobteklum; ay me sujel ta stojol yajwal at’el yu’un yak’el p’ijumtesel te jich’ bit’il albil ta mantalil; sok nix ayme sujel ta stojol te yajwal at’el ta p’ijumtesel ta lek te at’eletik, ja’nix jich, te at’el túnel ta tsojblum ayme lek skanantayel te tsobiltsobtejklum, te me yu’un ja te yok’sk’ab mok at’ilil te wentainbil yu’un tsobil tsobteklum ta ch’inlumetik, ja jich bit’il albil sk’oplal le ta mantalilto.

B. Sk’opik muk’ul at’el túnel ta junax, te ajwalil le ta yolil tsojblum sok te at’eletik te swentaineje:

I. Te bit’il ya yich’ pasel spisil ora te at’el ta k’aleltik ja nax ta waxak’eb ora sok juk’eb ora ta ak’ubale te tsak’al. Te mach’a jelaw yorail yu’unte bit’il albil sk’oplal sok cheb belta yame yich’ stojola te bit’il ya spas kanar ta swenta yat’ele. Ma me chajpuk at’el ya xelaw ta oxeb ora ta pasel ta jujun k’aal sok ma me stak’ pasel te me yu’un stik’o nax sbaj ta oxeb belta ta pasel;

II. Ta wak wakeb k’aal te yat’elik, te at’eletik yame yich’ lewaj ta jun k’aal, te ma xelaw, sok tsak’al me ya yichi’k stojolik ta stuuntesel;

III. Te at’eletik yame ya’aybeyik yutsilal ta yich’el lewaj ma me stak’ xk’ax ta tab k’aal ta ja’wil;

IV. Te tojolil yame yich’ tsajtayel ta banti komon tojolil stuuntesel,

Ma me stak’ sts’uj koel ta tojel te jayeb ya yich’ tojel te at’eletik ta spisil le ta yolil tsojblum sok ta banti stsobnax le ta tsojbil at’el tújnel;

V. Pajal me at’telil pajal me ta tojel, ma me ayuk’ ta tsael ants winik.

VI. Ja’nax me ya stak’ ta mak’el, sk’omel tojolil, sts’utesel mok ta smak’el tojolil, te bit’il chajpal nael stojol le ta mantalil;

VII. Te k’alal ya yich’ ak’beyel yat’el te at’eletik yame yich’ tsael te mach’atik ya snaik ta lek te at’ele sok te me mayuk chajmel yich’o te mach’atik ya sk’an x-at’ejik. Te stsobil-a’teljtunel yame tsojsbaik ta chajpanel snail nopjun yu’un skanantael biluketik komon;

VIII. Te at’eletik yame ya’aybeik yuts’ilal ta ich’el ta muk’ te k’unk’un ya skajtsajik moel ta stael yat’elik te yu’un me yich’ ya spasbeyik yat’elul te binti nojpen yu’unike, te bit’il snopjibal yu’un sok te me bayalix nopjibal yu’un.

XI (sic 05-12-1960). Te at’eletik ja’nax ya stak yich’ mak’el mok slok’esel mok jich’ bit’il tajbil smulil yak’el ta ilel, te bit’il albil ta mantalil.

Te beluk chajpal ta ch’ayel yu’un mayuk yaljibal ay me ich’el ta muk’ yu’un x-och’ ta yat’el mok ya yich’ lokél tojel te bit’il albil sk’oplal, neelme ya yich’ chajpanel junetik. Te bit’il chajpal ta slok’esel te yat’el, te me la yich’ mak’el yat’el te at’eletik ayme ta ich’el ta muk’ ta ak’beyel ta tojel lok’el mok jich’ bit’il albil ta mantalil;

X. Te at’eletik ayme ta ich’el ta muk’ te ya stak’ tsobsbaik yu’un ya sk’oltayelsbaik ta chajpanel ta yak’el ta ilel te binti ya sk’an komon. ja nix jich’, yame stak, spasik yichik ta muk’ spasel k’op ta xk’echanel yat’elik yu’un chajpanel jame ya xch’uunik bit’il albil ta mantalil, te me ay ma stasbaik ta cha’ox chajp te bitik xk’ot’a pasel yu’un te muk’ul at’el komonstuntesel, te k’alal mayuk ta ich’el ta muk’ spisil sok xchapojibalbel ta ich’el ta muk’ te tsojbmantalil yu’un yak’el;

XI. Te komon koltawanej tsobol yame chajpa te bit’il ya yich’ alel leto:

a) Yame yich’ kanantayel te mach’a ya sta jkolil sok tulan chamelitk; yantik chameletik ma tulanuk sok te antsetik mach’tik ya staik yalik; sok mach’atk ya sts’aka ja’wil yu’un yat’el, mach’a ma stak’ sti’sba ta at’el, mamaletik sok mach’atik ya xlaj.

b) Te me tsak’ot ta ejch’en sok chamel, ya yich’ ich’el ta muk’ te yat’ele jame chik’an jayeb k’aal albil ta mantalil.

c) Te antsetik te k’alal yik’o yalik ma me stak’ spasik tulan at’el sok te me xibaj sbaj ta pasel yu’un me ya staik wokolil te k’alal ya xkol ta chamel yu’un te yal; yame ya’aybey yuts’ilal te ich’ lejwa jun uj te k’alal nopol ya x-ain te yal ya me yich’ cheb uj te k’alal kolix ta chamel, ts’akal me ya yich’ stojol sok ma me stak’ yich’ lok’esel ta yat’el sok ich’el ta muk’ spisil binti ya stak’ yich’ ta swenta te ya’tele. Te jayeb k’aal ya sk’anantey ta yat’el te yale ya me yich’ ak’beyel cheb belta ta jujun k’aal olil ora ta jujun belta yu’un ta smaklinel te yale. Ja’nix jich’, yame yich’ ak’el ta poxtayel, sok skoltayel, ta poxil, ta skoltayel yu’un smaklinel sok yame yich’ koltayel yu’un ta banti ya yich’ kanantayel te yale.

d) Te at’eletike yame stak’ yich’ kanantael te mach’atik junax snaj ay sok ayme ta swentaik xpoxtayel, sok ak’bel poxil, te bit’il albil, sok jich’ bit’il albil ta mantalil.

e) Yame yich’ chiknantesel ich’lewaj, sok smali’el xtulna, jich’ bit’il ta snail bolmalil te banti pejk’el ta xchonel biluk’etik yu’un ta koltael te at’eletike sok te jun snaj.

f) Te at’eletik yame yich’ ak’beyel snaik’ pejk’el stojol, ta majanel mok’ smanel te bit’il albil sk’oplal te chajpanbil a’telil te k’axemix sk’oplal. Ja’nix jich’, te stsobil-a’teljtunel, lek ay te bit’il ya yak’ koltawanej, sok xchik’nantesel xchapojibal snael stojel spatan te ya stak’ tojel pek’el te betiletike sok tikuk ya me xlat’atojel yu’unik te snaik ya yich’ pasel ta lek sok slekil xkuxinel, mok ya xcha’meltsanik, slekubtesel, mok stojel ta swenta k’unk’un.

Te tak’inetik ya yich’ tsojbele yame yich’ ak’el snel stojol te mach’a ay ta swenta chajpanel le ta komon kanan ya me xchajpan ta stojol mantalil sok swentainel, ja chikan bit’il ay sok ta smak’el ja jich’ bit’il te ya skanantayik ta tsobel sok ya me staik’ sok tsobel junax te betiletike te ya yich’ ak’el;

XII. Te mach’atik ya spasik k’op stukelnax, tsobol mok’ te mach’atik ya stek’an sbaik’ ta xchajpanel k’op ya me sk’asesot beel ta yajwil olil tsojbwane stsojblum yu’un at’el sok ich’-aye ochemix te ja chikan te bit’il ya yal te mantalile.

Te k’opetik ta swenta snail chajpanel mulil le ta stsobiltsobtejklum sok sjotak ta at’el yame chajpa ta swenta mantal le ta yawil lek’il chapajibal tsojblum; te mach’atik ayik’ toyol ta muk’tsobojibal sok sjotak’ at’el ay me ta chajpanel yu’un ta slajibal.

XIII. Te tuk’anejetik, te mach’atik x-at’ejik ta muk’ ja’, at’eletik te ayik ta komon kanantawane, ts’ietik sok swenta yajwil at’eletik ta kanan, jame ya xch’uunik te bit’il xchajpanojik ta juju chajp mantalil yu’unike.

Te tunel muk’ul xchapwanej ta tsobiltsobtejklum, ts’ietik sok swenta yajwil at’eletik tsakawal ta chujk’el ta jtsoblum, ta tsobiltsbtejklum, te stsobil-a’teljtunel sok yantik tejklum, yame spasik ta xchajpal xchajp te yat’elik te me ma xch’uunik ta chajpanel sjunal ta ajch’uptesel te mantalil te k’alal ya yich’ ak’el sk’oplal yu’un ta jun cheb k’aal le ta yawil chajpajibal, mok akbil yu’un swentainel spasel ja chikan bit’il yat’el yich’o.Te at’el túnel ta muk’ul chajpajibal yu’un ta chajpanel te mach’a x-iktawan, slok’esel, pejk’el, slajinel mok ta yantik spase at’el yu’un yak’el ilel sk’opla, te stsobil-a’teljtunel ja’nax me ay ta sujel ta stojel te betiletike sok ja’nix jich’ ya stak’ majanel, te beluk chajpal te me mayuk’ ta mak’el yu’un ta xchayot’esel ta at’el, ja chikan ta slok’esel sk’oplal ta chajpel mok olil ta koltael yu’un ta spukbel sk’oplal.

Te at’el mantal túnel ta tsobiltsobtejklum, te ajwalil ta stsobil-at’eltunel, ta yolil tsobiltsobtejklum sok tejklum, ta slajibal smak’el ta slek’uptesel le ta chapjibal komon kananetik at’el swenta muk’ul xchapwanej ta tsobiltsobtejklum, ta yot’esel at’el kanan sok yantik at’el muk’jchukawal, sok te sjoy ta nainel sok wentainbel, ta xchajpanel te chapjibal ta smuk’tesel te komon kanan.

Te stsobil-at’eljtunel yame skoltay mach’atik ayik ta soltaroil, at’eletik xbeinik ta chulchan sok stuk’ik’, te bit’il albil sk’oplal le to f) ta buluchebal xat’al xat’ l XI te le ta chajp, te bit’il yal pajal sok te binti albilix sk’oplal chajpomal swentaine komon kanan te sjoysbaik le ta yawil chajpajibal.

XIII bis. Yolilal muk’ul snail tak’in sok ta stsobnax swenta skanantael komon tuuntesel tsobiltsobtejklum te swentainejik ta skanantayel te xchapjibal snail tak’in ta mejiko te pajal ya yich’ sbaikta wenta spasel yat’elul te at’el jich’ albil sk’oplal le to.

XIV. Te mantalil jame slajinbe yalbel sk’oplal te binti at’elil ya xjala ta pasel yu’un ich’bil ta muk’. Te mach’atik ya spasik te at’ele ya yich’ik ak’beyel koltael yu’un swenta kanantayel te tojolil sok yame yich’ik stjolik yu’un swenta komon kanantayel.

Sjukebal Sk’oplal

Yich’ stsaik spisil

Chaneb sjukwinik mantal. Ja swentaine smakel yalel K’axel yu’un te muk’ul mantalil te j-at’el jtunel ta jtsob lumetik, nabil stojol te k’uxtayel ta jtsob jteklumetik.

Jo’eb sjukwinik mantal. Mayuk mach’a ya stak’ smak cheb at’elil ta jtsob lumetik ta tsael j-at’el jtunel spisil, tulukme mayuk mach’atik ayik ta jtsoblum sokxan ta yantik stsobil j-a’tel jtunel teme yu’un yich’o tsael j-at’el jtunel; te mach’a xlok’ sbiil ya yalik te mach’atik ya sk’an spas te at’el.

Wakeb sjukwinik mantal. Ma stak’ tojel teme ma jichuk chapal sk’oplal mok jich xchap’anbil sk’oplal te mantal k’axem.

Jukeb sjukwinik Mantalil. Te j-a’tel jtuneletik yu’un te muk’ul j-a’tel jtunel ta Mejiko, ta jujun lumetik, ta Muk’ul lum Mejiko sok ta jujun jteklum, te bitik ay yu’une sok snail a’teliletik, jich bit’il snail j-a’tel jtuneletik ta jujun lumetik sok ta jujun jteklum, snail jpas lekil mantaliletik, snail ta xchajpalchajp a’teliletik te swentainej sba stukelike, sok mach’auk te ya spas ya’tel ta stojol te jnaklejetik ta komone, yame yich’ik tojel ta tak’in te ya’tel yakal ta spasele, biluk a’telil, wentainwanej mak tikunel abatinel, ja’me jich yipal ya yich’ tojel te binti yipal ya x-a’teje.

Te tojolil ta tak’ine yame yich’ ts’akajtesel ta jujun ja’wil sok ja’me jich ya yich’ tojel te bit’il chajpanbil sk’oplal te jich yipal te tojolil ya yich’ tojel te j-a’teletike, jich bit’il:

I. Ja’me tojel ta tak’in mak majtantesel ta tak’in spisil te bin ya yich’ ak’ele mak majtantesel ta biluk, jich bit’il tojel mak majtantesel, majtantesel ta jujun ja’wil, sk’anel wokol tojel ta tak’in, slajinel o’tanil ta majtantesel sok ayiktoxan yantik-a, mame tsakbiluk stukel tey-a te biluk koltayelil ya yich’ ak’el te ya yich’ cholbeyel sk’oplal te batik la yich’ lajinel te tak’in ta swenta spasel te biluk a’telile sok teme ay ya xlaj tak’in ta swenta kuchojibal ta spasel te biluk a’telile.

II. Mame jtuluk j-a’tel jtunel ya stak’ ya yich’ tojel mak majtantesel ta tak’in, jich bit’il ya x-alot ta sjachibal mantalil, ta skaj spasel biluk a’telil, wentainwanej mak tikunel abatinel, teme ja’ toyem-a te bit’il ya yich’ tojel te Muk’ul J-a’tel Jtunel ta Mejiko ta swenta te bin ut’il chajpanbil te tojolile.

III. Mame jtuluk j-a’tel jtunel ja’ bayel ya yich’ tojel mak pajal ya yich’ majtantesel ta tak’in sok te mach’a toyem ya’tele; ja’nax teme bayel smakoj biluk a’telil te banti ya yich’ tojel te j-a’tel jtunele, sok teme jich tojolil ta a’tel-a te jich yipal ya yich’ ak’beyel te j-a’tel jtunel ta skaj sp’ijil sok lekil a’telil te binti ya spase mak ta skaj lek te a’telil ya yich’ pasel meltsanele, ta spisil yame yich’ yomel tusel te jich yipal te tojel majtantesel ta tak’ine mame stak’ ya xk’ax ta olil te tojel ta tak’in te bit’il ch’akbil stojol te Muk’ul J-a’tel Jtunel ta Mejiko te bit’il chajpanbil sk’oplale.

IV. Mame ba ya yich’ ak’beyel skux yo’tanik, majtantesel ta tak’in, ma’yuk tojel lok’el ta tak’in ta swenta te a’telil ya spasik te j-a’tel jtuneletike, jich bit’il smajanel tak’in te k’unk’un ya stojik baele, melel ma jichuk tsakal ta sjunil te mantalil ta swenta chajpanbil k’op yu’un te jpas mantaliletike, chajpanbil sk’oplal ta komon mak ta sk’op ya’yejal ta spisil ta swenta te a’telile. Ja’ into te ya’yejale mame tsakbiluk tey-a ini te majtantesel ta tak’ine. Ja’naxme jich ya xjil ta swenta te bitik koltayelil ya yich’ ak’el ta swenta te j-a’tel jtuneletik ta skaj te jich ay te ya’telike.

V. Te tojel majtantesel ta tak’ine sok te sjunil bin tsakajtik te tojolile yame yich’ ak’el ta ilel ta komon, yame yich’ albeyel sk’oplal sok yak’el ta ilel ta spisil te jich yipal ch’akbil te tojolile, jich bit’il tojel ta p’ejel tak’in sok majtantesel ta biluk.

VI. Te Snail Muk’ul Tsobleje, te snail j-a’tel jtuneletik ta jujun lumetik sok te muk’ul tsoblej yu’un te Muk’ul lum mejiko, ja’me ay ta swentaik spasel, yame spukbeik sk’oplal te sjunil mantaliletike yu’unme jich ya yich’ ch’unel-a te bitik yich’oj te ini xajt’mantale sok te sk’op ya’yejal chajpanbil ta swenta into yu’unme jich ya yich’ ak’el ta tojel mulil ta swenta teme maba ya yich’ ch’unel mak sk’axumtayel te mantalil jun chajpanbil li’ ta sjunil te Muk’ul mantalile.

Waxakeb sjukwinik mantal. Spisil j-at’el jtunel yu’un komon tuntesel, mayuk skolel, te kalal stsak yat’el, yame yal te ya xch’un spasel te bintik ya yal te muk’ul manatli sok mantaliletik te lok’emiktel tea.

Baluneb sjukwinik mantal. Ta sk’alel lekil kuxinel, jtuluk tujk’awanej ya stak’ spas yan a’teletik te binti ak’bil spas eta stojolnix-a. Janax me ay muk’ jolol yu’unik ta sanik sok ta joyobal smako, yipjibalik sok sk’ejibal biluketik te ayik ta swenta te mukul mantal ajwalil; mok snailik, snaiknix mok sk’ejibal biluketik te, ja’ yu’unik te jawal lum, ya yak’ik ta snajk’anel te snail stujk’ike.

Lajuneb sjukwinik mantal. Te xjajch’ibal sk’plal te sk’ejbelsba te tsobil jtsob jtejklim sok te snail yos yame yalbey skioplal te mantaril te li’ nakale. Te snail yosrtik sok yanyikxan yame yak’sabik ta stojol jich bit’il ya yal te mnantarile.

Jananix swentaine ta yawiltsoble te junnax-ay ta spasel snojpel ta lek’ay komonstuntesel sok yawil nopjeletik sok ch’unjeletik stsobjsbaik. Te manatlil toteswane chapal, janxme ta stojol te komonstuntesel, smuk’ubeel sok chajpalix sk’oplal te smantal j-a’tel jtunel ta yantixanbeel:

a) Te snailnopjeletik sok te ch’unjeletik stsobjsbaik lek ya xchajpanwanik te tsak’ot ta jun tsobjsbaik ta nopjelik junnax buelta ya spasik te xbak tsak’el ta jun. Te manatal albilix ta toteswane te banti tsobosbaik sok slajinbey sk’oplal te bek albil sok k’antiklabil yu’un te tsak’el ta jun chajpel ta jaiknax;

b) Te at’eltuneletik ma xyaksba ta yilel bit’il ay xkuxinelik te ch’unjeletik stsobjsbaik;

c) Te wentainbilik ya stak spasik te muk’ul xchapwanej te mach’atik lek-ay. te wentainbilik ja jich bit’il yanlumwinik ya sk’an, ja yunik, stael spisil te beluk xk’anbok jichnix bit’il yalo te mantalil;

d) Te bit’il yal te mantalil toteswane, te muk’ul xchapwanej te lek-ayik ma stak spasik at’el komonstuntesel. janix jich bit’il yajwalum ya stak snak’an ya tunel, ma stak yich’ik nak’anel. te mach’a k’axemix at’el ta muk’ul xchapwanej te lek-ayik ta sneelal sok kalal yich xchiknantesel te manatal, jatome stak ycih nak’anel ta yanbueltabi.

e) Te muk’ul xchapwanej ma stak sjuinsba sok te tsobwanejetik ni jauk pas proselitismo ta stojol mok amen yil te pas k’op, tsojbwinik mok tsobotsob pas k’op chaoxtul. janix jich ma stak yay tsoble ta komonstuntesel, chikan beluk lek ya spasok mok ta ak’elnaelstojol te nopjel, janix jich te kalal xpuklok’el sk’oplal te nopjeletik, ma stak smak te mantalil ta tsoblum mok ta snailik, ma s-uts’iwan, janix jich bit’il ay, te stalel Jlumaltik.

Mananix stak sjuinsba sok te yantik chapal chap stsoboltsob pas k’op janix jich teme ay yayejal yu’un mok chikan beluk snop ta swenta te mach’a yayik stojol te mililetik nopjel. Ma stak spasik ta yutil ch’ulna de tsoble yu’un te tsobwanej.

Aknax snopel yalel ta smelelil sok ch’unel spasel spisil te bit’il albil, jame ya yil te mach’a pas, teme ma ch’un te bit’il albil, te muliletik chiknajem sk’oplal ta mantalil.

Te lekil muk’ tsojbwanejetik, te tuelmoel, jpetsajekoel, sjuysbaik ta altayel sok yinansbaik, ja jich bit’il ch’unjeletik stsobjsbaik ta swenta yu’un ta banti x-ainik, manix yich’ikaa te mat’anil xjil, yu’un te jente’etik te mach’atik swentaine muk’ tsojbwanejetik teme albilik mok Koltabil ta jichnax sok teme mayuk mach’a x-ain yu’un ta xchanebal stoylejal.

Xchapalix te chikan bit’il x-ain te jente mach’atik sk’an tsalsbaik ta at’eltunel kananetik te bit’il albil ta mantalil, sok yame yich yip sok ch’unbok jananix jich x-akbok.

Te at’etuneletik ta tsobtejklumetik, te stsobil-a’teljtuneletik sok te tejklumetik ya yuninik jaito te snokjibal ta swentainejik sok ja swentaik te ya slajinbey sk’oplal te mantal.

Bulucheb sjukwinik mantal. Ja’ ay ta sk’ab te stobil jtsob jteklum yak’beyel spatanul te bolmatiletik te ya x-ochiktel sok ya xlokpikbeel ta slum skìnal Mejiko, ja’nix jich ta stojtesel ta spisil ora sok mayuk ta makel, ta swental kanantael mok yu’un kanan, te sbeentesel ta sjoyobtesel jun le ta yolil muk’ lum spisil te beluk yich chajpel, bayuk talemik; janix jich te stsobiltsobtejklum ma stak xchiknantes, ma xyal, le ta yolil slum sk’inal mejiko, te tojel patan sok mantaliletik te albil sk’oplal ta swakebal sok sjukebal xat’al ta juklajune’b swakwinik tsobmantal.

Te mantalil-awalil ya stak swentain te yawiltsoble jich ya smuktesxanbeel, tsailtes mok xut’antesbey te stojolil te beluk ochtel mok xk’abeel, k’anbil ta stojol yawiltsoble, sok janix jich xcchiknantesel yan; janix jich ta tsaeltesel sok ja jich ta makel yich’eltalel ocheltalel, te beluk yichbeel tikunel lok’el sok te kanan biluketik, tsobmantal sok chajpel, teme jich la sta nojpel ta aknax, janix jich slekuktes te chombaliletik te k’ejatik-ay, te bitik ay yu’unik te lum k’inal, te bit’il xjil te sik at’elil ta spamal slum sk’inal mejiko, mok chikan beluk ya sk’an pasel, yu’un yutsilal ta spamal slum sk’inal mejiko. Te lekil mantal-awalilte yakbeel ta yawiltsoble xchajpanel stojol biluketik ta jujun jkawil, ya och ilel teme x-ak’ot k’axel ta tuuntesel janix teme lek stulanil ak’bil jilel.

Lajcheb sjukwinik mantal. Spisil te beluk ay yip, te snaik, yawil sk’ejibal biluk sok yantikxan nailetik te ak’bilik yu’un te muk’il ajwalil ta swenta comon tuntesel, yich’o wentainel yu’un tsobil tsobteklum ta muk’ul at’el jtsoblum te bit’il-ay k’oem ta nopel yu’un te mantal te yak’beel ta yawiltsoble; janix jich ya spajik ta lek ja yu’un ya stuntesikbeel ta yolil sjoylejal cheoxeb tejklum, yame sk’an ich’el ta ot’anil le te bin sjalalil chajpel mantalil swentaine.

Oxlajuneb sjukwinik mantal. Te muk’ul mantalil, te mantaliletik te lok’emiktel ta snail pas mantal sok spisil te beluk chajpalik te janix jich yot’an yunik, meltsanbilix sok te yato yich pasel yu’un muk’ul at’eltunel ta jtsoblum, ja yal k’axel te yawiltsoble, jame te muk’ul mantalil ta jun-nax. Te chajpanwanejetik ta jujun tejklum toteswanej yu’un muk’ulmantal, mantaliletik sok xchajpanel sk’oplal, ja te smantal j-a’tel jtunel ta xchap chajpal yame stak x-ain ta muk’ulmantalil mok mantaliletik le ta tejklumetik.

Chanlajuneb sjukwinik mantal. Te yutsilal sk’ulejalil te ay ta sk’ab te stsobil jtsob jtejklum, te jtsob jteklumetik, te jteklumetik, te yolil slum sk’inal mejiko sok ta tsakawtsak tsobwanej-kananetik te batik k’axem sjoylejal, ya xkanantayok ta lekil, eficacia, bitik ay yu’unik, jamlnaxme sok lek nojpil yu’un stael te biluketik te banti xla x-ak’otkbeel.

Ta slok’esel te at’el albilix yutsilal ya tsaok ta snail teme ya sna’ik spasel yich te bit’il k’oem ta nopel, banti kalalmakbil, stsobiltsobtejklum, ta tejklumetik sok ta yolil slum sk’inal mejiko, te beluk sk’an yich tael ta yak’el yu’un te yutsilal spek’tsa te bitik chonel x-ak’ot ta tsakal te stojol bit’il albilix ta xat’al k’axemix. te kaxemixe, mayuk xch’ayel yu’un jich albil le ta chanlajune’b xchanwinik tsobmantal, swak xat’al sok balunlajune’b xchanwinik.

Te yu’unintaelik, ak’el majanel sok majanel spisil te bitik U’nintabilix, smajanel at’elil ta chikan beluk ay ta balumilal sok xchapanel te at’el yich pasel, ya staik mok ya och ta pasel ta swenta ta ch’unel lekil at’elil komonstuntesel lek’ay yalel komonstuntesel janix jich kolem ta xcholel yach’ilsnojp’ilil pastiklabil swenta ta smakel, yame yich jamel yu’un ta komonstuntesel, ja lek ya yich ilel te tsojklum batik lek-ay ya’yojibal pasbilix te jayek stojol, lekilal, snail stojel financiamiento, Pajalk’anbil sok jichnix te bantito k’axemtel ta naelstojol.

Te kalal yich ch’unel te bit’il albil ta xat’al xat k’axemixma stak slekilal yu’un yich elel ta lek te bit’il k’oemik ta pasel, te mantaliletik xk’ot ta nopel yu’un stsak-yip, sbeibalik, toteswanejetik, sk’anik sok jich-nix sjo’tak yu’un sjelawtes te bitik ay yu’unik, lek at’el sok lek snojibal ta skanantayel te yutsilal spisil te tsobjklum.

Te skanantayel yutsilal sk’ulejal jtsoblumetik yu’un te stsobil-a’teljtuneletik, te tejklumetik, ta yolil slum sk’inal mejiko sok te tsakak tsak tsobwanej- kananetik te banti k’axemik sjoylejal, ja ya ch’uun te bit’il chajpal ta tsobmantal sok te manatliletik toteswanejetik. Te stael ta na’el yu’un bitik at’el albil yutsilal yich pasel te sk’anel sna’elpasel le ta tsobtejklumetik stsoblumiletik yichi yal ta xcha xat’al te tsobmantal.

Te at’eletik Komonstuntesel ja swentainejik yak’el ch’unel te bitik stsako yip te bit’il albil ta xchanebal sk’oplal le ta muk’ulmantal.

Te at’eletik Komonstuntesel le ta stsobiltsobtejklum, te tsoblumetik sok te tejklumetik, janix jich bit’il yolil slum sk’inal mejiko sok ta yawilsnail chajpanmuliletik, jananix xbak yot’an ta spaselaa te lekil-a’telil swenta yutsilalik komonstuntesik ja swentaine yilel te binti spasta, ma stak yoches pajal le ta tsaltombail jaiknax te pas k’op a’yejetik.

Te ak’elnaelstojol, chikan bit’il chajpalchap te xk’asesel k’op ta tsoboltsob, ya spuk lok’el ta smelelil, te muk’ul at’el komonstuntesel, te tsakaktsak tukelalil, te yawilik sok te tsobtejklumetik te yakal skanantayel Komonstuntesel sok yantixan beluk xchikna ta yoxebal mantaletik ta muk’j-atel jtunel ta jtejklum, yame sk’an yak yip at’el ta yawilnojpesibal sok xchol spisil te beluk x-alok, snojpeljunetik mok stojoktesel tsoboltsob, ma stak och ta ak’elnael stojol sbiilik, lok’ombaetik, k’opetik mok x-akwane-naelstjol yejt’al te x.ak’ot ochel ta pukel sk’oplal jun-nax te chikan mach’a at’etunel komonstuntesel.

Te mantaliletik, te ayik ta yawilik yu’un spasel, yame xchajpan ta lek yu’un tulan ak’el ich’el ta muk’ te bit’il ilbilix le ta xchebal xat’al jilemix, junaxme ta chajpel te ya’anel k’opetik te banti stak och.

Swaxakebal skoplal

Janix jich tojobtesbilix te muk’ulmantal

Jo’lajuneb sjukwinik mantal. Te muk’ul mantalilto yame stak’ ta jelel sok ta ts’aktesel. Jichme yu’un te tsaktestiklabil mok tojobtesbilix xk’ax sok te yantik, yame sk’an te yawiltsoble, te stsael yame sk’an ay che’b yochxat’al ta chajpalchajp te jenteetik jleayikaa yo’tik, snaikstojol te tojobtesbilix mok ts’abilix, sok teme bayal mach’a xch’unejix sk’asesel te jaye-k’aal sjunsbaik te chajpanmantalil ta jujun jtejklumetik.

Te yawiltsoble mok te abatinel cheoxek’aal te bit’il chajpal, jame ya sk’asesik ta chinantak’in te jayek tsawanejetik te jayejk’aal sjunsbaik te chajpanmantalil sok xcholel te bit’il k’asesok te tsaktestiklabil mok tojobtesbilix.

Sbalunebal sk’oplalil

Ma x-ak’ot ta uts’inel te muk’ulmantalil

Waklajuneb sjukwinik mantal. Ja te muk’ul mantalilto ma xchay yip sok yu’el, manchuk ayuk mach’a x-ach tsaktomba ma xtijok ta ilel. teme aybi amen yich pasel yu’un te komonstuntesel, teme xchiknantes jun at’eltunel yanae te bit’il chajpalix yunik te yaktojel mulil, ya skolta ta ora teme jich bit’il tejklum, ya xchaox ilel ta yanbuelta, sok janix xcha’och yich chajpanel sok te mantaliletik janix jich te virtud teme yu’un yak’ojix, yame jich xchapanel, janix jich te mach’atik k’axemik ta muk’at’eltunel bayuk talemik te tasktombaetik, janix jich te mach’atik la yaksbaik ta pasel.

Ajk’nax Tsobmantaletik

Sbabial mantal. jate muk’ulmantali ya x-alok ta ora sok teme nameyix ya x-alok sk’oplal ta kejel sok ya xk’ejok ta spisil ta yolil muk’ lum; janix jich k’ejel ya yich’ ak’el te smantal j-a’tel tunel junax ayik ta tsael at’el tunel muk’ toyol ta jtsoblumetik sok te maklumetik, ya och ich’el ta muk’ ta ora, ma jach tuntesel ta ora jato ta sbabial k’aal yu’un mayo ta 1917, te bit’il k’aal albil yame stak och xchajpansba janaxme te yawiltsoble muk’ul mantaliletik Chapojibal sok smajan ta yalel te mantal yu’un yajwalum teme ja la yich leel ta yanbuelta tsael at’el tunel te och spas at’el ta yawil awalil ta tsoblum.

Te tsael at’eltunel yame sk’an tsobwan, jich bit’il ay ta tsobmantal yantixanbeel, mayu ch’unel te sjo xat’al ta che’b yo’winik tsobmantal; ma xmakot yu’un te mach’a sk’an och ta chajpanmantaliletik ta tsoblum, teme yak ta spasel at’el ta soltaroetik, janax teme ma jauk yich’o yat’el yu’un mantal ta sjnajkaneajwalil sleel tunel smakoj; janix jich yame sk’an mayuk beluk smakot yu’un te kalal yich tsael at’eltunel yan buelta ta yawiltsoble, te pas junetik sok yilel junetik ta tejklum, janix jich teme la xat’sbaik ta yalel ta banti yat’elik te bi k’aal x.ak’ot ta alel smakel.

Xchebal mantal. Te mach’a smako te jmantal-awalil ta muk’ul tsoblum, aknaxme teme la yich muktesel te muk’ulmantal, yame tsobwan yu’un tsael at’eltuneletik ta smuk’ul jtsoblumetik, yame yich ilel teme sk’ot pasel janix jich te yawiltsoble jich ya xk’ot ta chajpel yanbuelta, janax teme la yich pasel ta chinamtak’in te tsael albilx te tsael at’etuneletik awalil ta tsoblum, ya stak yalsba te mach’a ak’ot lokel yu’un pas at’el ta yawil awalil ta tsoblum, janax teme jich yot’an ta spasel te bit’il ay ta tsobmantal kaxemix.

Yoxebal mantal. Te yan sjalalil muk’ul mantaliletik chapojibal ya jach ta at’ayel, te yu’un chajpamantaliletik sok muk’ chajpamantaliletik ta tsoblumetik, ja tome te sbabial k’aal septiembre kaxemix yanbuelta, sok swenta smakel yawil awalil ta tsoblum, ta sbabial k’aal diciembre ta 1916.

Xchanebal mantal. Te muk’ chajpamantaliletik ta tsoblumetik, ta yanbuelta tsael at’el tunel ya yich’ikbeel yat’alul pajalnax, janx ya xjala che’b jawil te pas at’el, jame jich yu’un te chapojibal ta muk’xchapmantaletik stak yach’tesik ta jichnanixbelaa, ta ol’olxche’jawil.

Yo’ebal mantal. Te yawiltsoble yame sle te olil tsobwanej le ta yawilmuk’tsobojibal ta tsoblum, ta yuil mayo yantikbeel ja jich tujol sk’oplal xjil muk’tulan k’ot ta pasel ta sbabial yu’un junio.

Te yorail tsael at’etuneletik ma yich tuntesel te waklajune’b yo’winik tsobmantal ma sjuinsbaike te yach’ilsnojp’il sjapelsbailik yu’un te sjalalil chajpanmantaletik lenaxaa; te mach’atik nakatik sbiilike janax ya xjala ta sbabial che’b jawil jich chajpal ta chanlajune’b yo’winik tsobmantal.

Swakebal mantal. Te yawiltsoble yame sjalaj te lekilkoltawanej ta tsoblejal ya jach ta jo’lajune’b yu’un abril ta 1917, ta x-alok ta yawilbiteswane sleel tunel, spasel ta chinamtak’in te tsawane sok yilel tsael at’el tuneletik ta yawil awalil ta tsoblum, spasel ta xcholel ta tsakaltsak; sok janix jich, janix ta sk’anel te mantalil ta tsakaltsak le ta muk’tsobojibal sjoylejal sok ta Jnajkane-ajwalil, te mantal tsakaltsak le ta muk’tsobojibal ta yolil slum sk’inal mejiko sok sjoylejal, janix jich te yawilmuk’tsobojibal ta tsoblum yal ta ora te biililetik ta oliltsobwanejetik ta sjoylejal sok Slajibal stobwanej, sok janix jich te yawiltsoble ta tsael at’etuneletik ta oliltsobwanejetik, Chajpanwanejetik ta sbabial sk’anel ta yolil slum sk’inal mejiko sok sjoylejalil; yame sk’an spisil te mantaliletik sjak yay te jmantal-awalil le ta muk’ul tsoblum. Te olil tsobwanej ta sjoylejal sok te slajib stobwanej, sok te olil tsobwanej sok Chajpanwanej ta yolil slum sk’inal mejiko sok sjoylejalil, ya sk’an stsak te yat’el akbok ta neel ta sbabial k’aal julio ta 1917, slajinstubel xchapel te bit’il baem ta alel yu’un albil sk’anantey yotik te jmantal-awalil le ta muk’ul tsoblum.

Sjukebal mantal. Janaxato, te spasel ta chinamtak’in te tsaelil yu’un muk’ chajpamantalil ta tsoblum ya tsobok ta chinamtak’in te sbabial te yolil sleel tunel ta jujun tejklum mok yolil slum sk’inal mejiko, ya xcholok ta chinamtak’in te yich tsael te chajpamantaliletik, stikunelbel ta tsoble sok te muk’ chajpamantaliletik ta tsoblumetik te lebilik, te slok’ombail sikyelawik akbilik.

Xwaxukebal mantal. Te yawilmuk’tsobojibal ta tsoblum, ya xchajpan te koltawanejetik teme leñas ay ta ak’alts’in, ja yich sba ta muk’ sok te mantaliletik te yak tuntesel yo’tik.

Sbalunebal mantal. Te c. sbabial wolwane soltaroil sk’oplal muk’ulmantalil, akbil yil te jmantal-awalil le ta jun-nax, xjil swentain yu’un sk’anel mantal sleel tunel, junax-yo’tan stak smeltsan, jai into, te tsael at’etuneletik swenta x-och ta muk’ul at’el le ta jun-nax.

Slajunebal mantal. te mach’atik k’axem spasel at’el yu’un muk’ul j-atel bayuk talemik te tsaktomba, swenta xcholel ta yolil muk’ lum, mok soksbaik te yantik, yakbelsbaik ta patil sok te stuk’ike yich’ojik ta sk’ak, mok sk’anel yat’elik mok at’el x-akbok te facciones te ya yutsinik te muk’ul j-atel mantaliletik Chapojibal, yame xchajpanok yu’un mantaliletik te yakal ta tuntesele, janix jich te mayuk mach’atik k’oem samkel jai into.

Sbulechebal mantal. Janix jich te yawiltsoble sok te yantik tejklumetik spasik te k’op a’yejetik ilinbajinel sok at’eletik, te stsakoji’bal yip k’oem ta nopel yu’un te muk’ulmantalil ta swenta te mantaliletik, ya yich tulantesel ta spisil yolil muk’ lum.

Slajchebal mantal. Te wentainbilik teme yich’o k’akbunel ta soltaroetik muk’ul mantaliletik Chapojibal, te yal xnich’anik sok yiktejilel yinamik jaikito, sok te yantik xan jenteetik te yak’osbaik ta smajanel at’elil yu’un swenta ta milwanejetik mok albilik yu’un komonstuntesel, jame kanbil ta u’ninel ta xat’al xat te bit’il albil ta juke’b xcha’winik tsobmantal sok jamal sbe te bitik xko stojol ja jich chiknantesok te mantaliletik.

Yoxlajunebal mantal. Ya xpuk’ikbeel te tsobol winik Ich’bil ta muk’ sbe teme ay jilel sbetal sk’aal te at’eletik ikbiliktel ta at’el, te ja’to ichbil k’alel te muk’ulmantal, te patronetik, te yajwal jujun wol nanaetik mok te mac’atik yaksba ta olil.

Xchanlajunebal mantal. Xjil xut’nax te pas jun lekil chajpanel.

Yo’lajunebal mantal. Ya xtulantesok ta c. Swentaine te jmantal-awalil le ta jun-nax yu’un ya sk’an te mantalil ta ch’unel spasel chajbanmuliletik yak’bey stojo te mach’atik mulwanejetik, te mach’a smukik sok mach’atik smakik te muliletik pambil ta stojol te muk’ul mantaliletik Chapojibal yu’un ta s’uil febrero ta 1913 sok ta stojol te muk’ul at’el ta jtsoblum muk’ul mantaliletik Chapojibal.

Swaklajunebal mantal. Te yawiltsoble muk’ul mantaliletik Chapojibal le ta sjalalil Ich’elk’aal te tsoblej, te jach ta sbabial k’aal ta septiembre jai jawilto, xkanok spisil te mantaliletik tsakaltsak la te muk’ulmantalilte te ma yich k’antiklayel ta sjalalil lekilkoltawanej janix jich bit’il chajpal ta swakebal tsobmantal. Ajk’nax, sok k’anbil yu’un ta mantaliletik sjuinesbaik ta slekubteselsp’isil ta tulutul, sok tsobmantal ta lajune’b xcha’winik, lajche’b xcha’winik, oxlajune’b xcha’winik, jo’lajune’b xcha’winik, waklajune’b xcha’winik, waxuklajune’b xcha’winik, juke’b swakwinik sok yantixanbeel ta slajibal ta buluche’b swakwinik tsobmantal le ta muk’ulmantal.

Sjuklajunebal mantal. Te ch’unaetik sok te biluketik yunik, jich bit’il ya ta xcha xat’al xat ta juke’b xcha’winik tsobmantal le ta muk’ulmantal tsobwanej le ta tsobteklumetik jun-nax wentainbilik ch’a yich xch’ameltsanel yu’un ta yalel, ja yu’un te muk’ul tsoblum, skananteyik yotik te bit’il ay sk’opmantalil.

Swaxuklajunebal mantal. (Makbil).

Sbalunlajuneb mantal. (Makbil).

Te la yich’ meltsanel ta skajalkaj snail stsoblej te j-a’tel jtuneletik ta Querétaro, ta buluch xcha’winik yu’un enero ta ya’wilal mil noveciento diecisiete.- Presidente Luis Manuel Rojas, ja’ Jtek’lej ta slum sk’inal Jalisco.- Sbabial Vicepresidente: ja’ te Gral yu’un División Cándido Aguilar, Te Jtek’lej ta slum sk’inal Veracruz.- Xchebal Vicepresidente: Gral Brigadier Salvador González Torres, ja’ Jtek’lej ta slum sk’inal Oaxaca,- Jtek’lej ta slum sk’inal Aguascaliente: ja’ Daniel Cervantes.- ta slum sk’inal Baja California: Ja’ Ignacio Roel.-Jtek’lejetik ta slum sk’inal Coahuila: ja’ik M. Aguirre Berlanga, José Ma. Rodríguez, Jorge E. Von Versen, Manuel Cepeda Medrano, José Rodríguez Gonzales (suplente).- Jtek’lej ta slum sk’inal Colima: Francisco Ramírez Villarreal.- Jtek’letik ta slumal Chiapas ja’ik: Enrique Suárez, Lisandro López, Daniel A. Cepeda, Cristóbal Ll. y Castillo, J. Amilcar Vidal.- Jtek’lejetik ta Chihuahua: Manuel M. Prieto.- Tek’lejetik ta ta yolil slumal Mejiko: Gral. Ignacio L. Pesqueira, Lauro López Guerra, Gerzayn Ugarte, Amador Lozano, Félix F. Palavicini, Carlos Duplán, Rafael L. de los Ríos, Arnulfo Silva, Antonio Norzagaray, Ciro B. Ceballos, Alfonso Herrera, Román Rosas y Reyes (Suplente), Lic. Francisco Espinosa (Suplente).- Jtek’lejetik ta slum sk’inal Durango: Silvestre Dorador, Lic. Rafael Espeleta, Antonio Gutiérrez, Dr. Fernando Gómez Palacio, Alberto Terrones B., Jesús de la Torre.- Jtek’lejtik ta slum sk’inal Guanajuato: Gral. Lic. Ramón Frausto, Ing. Vicente M. Valtierra, José N. Macías, David Peñaflor, José Villaseñor, Santiago Manrique, Lic. Hilario Medina, Manuel G. Aranda, Enrique Colunga, Ing. Ignacio López, Dr. Francisco Díaz Barriga, Nicolás Cano, Tte. Crnl. Gilberto N. Navarro, Luis Fernández Martínez, Luis M. Alcocer (Suplente), Ing. Carlos Ramírez Llaca.- Jtek’lejetik ta slum sk’inal Guerrero ja’ik: Fidel Jiménez, Fidel Guillén, Francisco Figueroa.- Jtek’lejetik ta slum sk’inal Hidalgo ja’ik te bit’il: Antonio Guerrero, Leopoldo Ruiz, Lic. Alberto M. González, Rafael Vega Sánchez, Alfonso Cravioto, Matías Rodríguez, Ismael Pintado Sánchez, Lic. Refugio M. Mercado, Alfonso Mayorga.- Jtek’lejetik ta Jalisco ja’ik te bit’il: Marcelino Dávalos, Federico E. Ibarra, Manuel Dávalos Ornelas, Francisco Martín del Campo, Bruno Moreno, Gaspar Bolaños B., Juan de Dios Robledo, Ramón Castañeda y Castañeda, Jorge Villaseñor, Gral. Amado Aguirre, José I. Solórzano, Francisco Labastida Izquierdo, Ignacio Ramos Praslow, José Manzano, Joaquín Aguirre Berlanga, Gral. Brigadier Esteban B. Calderón, Paulino Machorro y Narváez, Crnl. Sebastián Allende, Jr.- Jtek’lejetik ta Mejiko ja’ik: Aldegundo Villaseñor, Fernando Moreno, Enrique O'Fárril, Guillermo Ordorica, José J. Reynoso, Antonio Aguilar, Juan Manuel Giffard, Manuel A. Hernández, Enrique A. Enríquez, Donato Bravo Izquierdo, Rubén Martí.- Tek’jetik ta slum sk’inal Michoacán ja’ik: José P. Ruíz, Alberto Peralta, Cayetano Andrade, Uriel Avilés, Gabriel R. Cervera, Onésimo López Couto, Salvador Alcaraz Romero, Manuel Martínez Solórzano, Martín Castrejón, Lic. Alberto Alvarado, José Alvarez, Rafael Márquez, José Silva Herrera, Amadeo Betancourt, Francisco J. Múgica, Jesús Romero Flores.- Jtek’lejetik ta Morelos: Antonio Garza Zambrano, Alvaro L. Alcázar, José L. Gómez.- Jtek’lejetik ta Nuevo León: Manuel Amaya, Nicéforo Zambrano, Luis Ilizaliturri, Crnl. Ramón Gámez, Reynaldo Garza, Plutarco González, Lorenzo Sepúlveda (Suplente).- Jtek’lejetik ta Oaxaca: Juan Sánchez, Leopoldo Payán, Lic. Manuel Herrera, Lic. Porfirio Sosa, Lic. Celestino Pérez Jr., Crisóforo Rivera Cabrera, Crnl. José F. Gómez, Mayor Luis Espinosa.- Jtek’lejetik ta Puebla: Dr. Salvador R. Guzmán, Lic. Rafael P. Cañete, Miguel Rosales, Gabriel Rojana, Lic. David Pastrana Jaimes, Froylán C. Manjarrez, Tte. Crnl. Antonio de la Barrera, Mayor José Rivera, Crnl. Epigmenio A. Martínez, Pastor Rouaix, Crnl. de Ings. Luis T. Navarro, Tte. Crnl. Federico Dinorín, Gral. Gabino Bandera Mata, Crnl. Porfirio del Castillo, Crnl. Dr. Gilberto de la Fuente, Alfonso Cabrera, José Verástegui.- Jtek’lejetik ta Querétaro: Juan N. Frías, Ernesto Perrusquía.- Jtek’lejetik ta San Luis Potosí: Samuel M. Santos, Dr. Arturo Méndez, Rafael Martínez Mendoza, Rafael Nieto, Dionisio Zavala, Gregorio A. Tello, Rafael Curiel, Cosme Dávila (Suplente).-Jtek’lejetik ta Sinaloa: Pedro R. Zavala, Andrés Magallón, Carlos M. Ezquerro, Cándido Avilés, Emiliano C. García.- Jtek’lejetik ta Sonora: Luis G. Monzón, Ramón Ross.- Jtek’lejetik ta Tabasco: Lic. Rafael Martínez de Escobar, Santiago Ocampo, Carmen Sánchez Magallanes,- Jtek’lejtik ta Tamaulipas: Crnl. Pedro A. Chapa, Ceferino Fajardo, Fortunato de la Híjar, Emiliano Próspero Nafarrete.- Jtek’lejetik ta slum sk’inalTepic: Tte. Crnl. Cristóbal Limón, Mayor Marcelino Sedano, Juan Espinosa Bávara.- Jtek’lejetik ta Tlaxcala: Antonio Hidalgo, Ascensión Tépal, Modesto González y Galindo.- Jtek’lejetik ta Veracruz: Saúl Rodiles, Enrique Meza, Benito Ramírez G., Eliseo L. Céspedes, Adolfo G. García, Josafat F. Márquez, Alfredo Solares, Alberto Román, Silvestre Aguilar, Angel S. Juarico, Heriberto Jara, Victorio N. Góngora, Carlos L. Gracidas (Suplente), Marcelo Torres, Juan de Dios Palma, Galdino H. Casados, Fernando A. Pereyra.- Jtek’lejetik ta slum sk’inal Yucatán: ja’ik Enrique Recio, Miguel Alonso Romero, Héctor Victoria A.-Jtek’lejetik ta slum sk’inal Zacatecas: Adolfo Villaseñor, Julián Adame, Jairo R. Dyer, Samuel Castañón, Andrés L. Arteaga, Antonio Cervantes, Crnl. Juan Aguirre Escobar.- ja’ ay ta Secretario: Fernando Lizardi, Jtek’lej ta slum sk’inal Guanajuato.- Secretario: Ernesto Meade Fierro, Jtek’lej ta slum sk’inal .- ja’ Secretario: José M. Truchuelo, Jtek’lej ta slum sk’inal Querétaro.- ja’ Secretario: Antonio Ancona Albertos, Jtek’lej ta slum sk’i nal Yucatán.- ja’ Prosecretario: Dr. Jesús López Lira, Jtek’lej ta slum sk’inal Guanajuato.-ja’ Prosecretario: Fernando Castaños, Jtek’lej ta slum sk’inal Durango.- ja’ Prosecretario: Juan de Dios Bojórquez, Jtek’lej ta slum sk’inal Sonora.- ja’ Prosecretario: Flavio A. Bórquez.

Jich yu’un, tulan mantal albil ya yich’ lok’esbel sjunil, ya yich’ ak’el ta na’el ta stojol jnaklumetik sok ya yich’ pukel ta a’yel sk’oplal ta spamal slum sk’inal Mejiko ta swenta te ya xk’ot ta ch’unel baele.

Te la yich’ meltsanel ta Muk’ul na yu’un J-a’tel jtunel ta Querétaro, ta jo’eb yu’un febrero ta ya’wilal 1917.-V. CARRANZA.-

Te C. Lic. Manuel Aguirre Berlanga, Ja’ Subsecretario te yich’oj ta wenta te snail a’telil yu’un te muk’ul j-a’tel jtunel ta Mejikoe.

Jich te sk’op jol ko’tan ta atojol ta swenta spukel ta a’yel sk’oplal te mantalile sok te yantik nitil tsakal mantaletike.

Sjunil muk’ul mantalil sok cha’meltsanbil mantaletik.- ta slumal Mejiko, jo’eb yu’un febrero ta ya’wilal mil novecientos diecisiete.-AGUIRRE BERLANGA.

J-a’tel Jtunel…