U Yáax Jo’Olts’Íibil

Péets’el IV

Tu Yóok’olal U Lu’unkabilo’ob México

U 34 Jatsts’íibil. U lu’unkabilo’ob u Nojlu’umil Mexicoe’ leti’ le xiibo’ob yéetel le ko’olelo’ob mexicoilo’obo’, yéetel k’a’ana’an ka yanak ti’ob xan:

I. 18 ja’ab, yéetel

II. Toj kuxtalil.

U 35 Jatsts’íibil. U páajtalilo’ob lu’unkabile’:

I. U yéeyiko’ob u jala’achilo’ob ti’ yéeytambalo’ob tu táankaaj;

II. U béeytal u yéeya’alo’ob uti’al tuláakal kuuch ti’ yéeytambal tu táan kaaj, yéetel le ba’axo’ob jets’a’ano’ob ti’ le a’almajt’aano’obo’. U páajtalil u k’áata’al ka tsolts’íibta’ak máax taak u báaxale’ u meyaj almejen mola’ayil yéetel u meyaj lu’unkabilo’ob u k’áatiko’ob ka tsolts’íibta’ak chéen tu juunal yéetel k’a’abet u chíimpooltiko’ob ba’ax ku k’áata’al, bix kun beetbil yéetel le ts’okt’aanilo’ob ku jéets’el tumen le a’almajilo’;

III. U much’ikubáaj tu juunal yéetel jáalk’abil uti’al u táakpajal yéetel jets’ óolal ti’ u almejenil Nojlu’um.

IV. U ch’a’ik u ts’oonil K’atun wáaj ti’ u Kanáanil Nojlu’um, uti’al u kanáanta’al Nojlu’um yéetel u mola’ayilo’ob, je’el bix jets’a’anil ti’ le a’almajt’aano’obo’ yéetel;

V. U beetik je’en ti’ ba’ax meyajile’ u páajtalil u k’áatankil.

VI. U béeytal u ts’a’abal uti’al je’en ba’al meyajile’ wáaj túuxtmeyajil ti’ meyaj táankaajil, yéetel le ba’alo’ob je’el bix u jets’ik le a’almajt’aano’.

VII. U káajsik a’almajt’aano’ob, yéetel le ts’okt’aano’ob yéetel le ba’ax ku k’áata’al tumen le noj a’almajt’aana’ yéetel u a’almajt’aanil le u Múuch’mola’ayil Méxicoo’. U Mola’ayil Yéeybal way Méxicoe’ (Instituto Nacional Electoral) yaan u yantal ti’ Nojbéeytalo’ob ti’ tu yóok’olal le ba’alo’ob je’el ku ts’a’abal ti’ tumen le a’almajt’aano’obo’, yéetel

VIII. U yéeyaj ti’ u k’áatchi’ita’al kaaj, tu yóok’olal ba’alo’ob jach k’a’ana’an ti’nojlu’um, yéetele’ yaan u chíimpooltik le ba’alo’ob je’ela’:

1o. Yaan u páayt’anta’alo’ob tumen u Múuch’mola’ayil México, lekéen k’áata’ak tumen:

a) U Noj ja’ala’achil Nojlu’um

b) U 33% u máakilo’ob ti’ je’enmáakalmáak ti’ le u Mola’ayilo’ob le u Múuch’mola’ayil Méxicoo’; wáaj

c) Lu’unkabilo’ob, k’a’abet jach u p’íitile’ u 2% ti’ le máaxo’ob tsolts’íibta’ano’ob ti’ u tsolts’íibk’aaba’il yéeybalilo’, je’el bix u jets’ik le a’almajt’aano’obo’.

Chéen wa ku yúuchul je’el bix yáax a’ala’anil te’ kóotsts’íib c) jp’áat paachilo’, le ba’ax ku k’áata’alo’ k’a’abet u chíimpoolta’al tumen u ya’abil máaxo’ob yaan ti’ jujump’éel ti’ u Mola’ayilo’ob ti’ Múuch’mola’ayilo’ob México,

2o. Lekéen táakpajak u 40% ti’ le máaxo’ob tsolts’íibta’ano’ob ti’ u tsolts’íibk’aaba’il yéeybalilo’, ba’ax kun u taase’ yaan ba’ax u yil yéetel u Nojpáajtalil jala’achil yéetel A’almajt’aanil ti’ nojlu’um yéetel ti’ jala’achil yaan u nojpáajtalilo’ob ti’;

3o. Ma’ táan u páajtal u k’áatchi’ita’al kaaj tu yóok’olal u xu’ulsa’al u páajtalilo’ob wíinik chíimpoolta’ano’ob tumen le Noj A’almajt’aana’, le chuunt’aano’ob chíimpoolta’ano’ob ti’ u jaatsts’íibil 40 ti’ le A’almajt’aana’; ba’alo’ob tu yóok’olal yéeybalil, u k’amtaak’in yéetel u xuptaak’in u Mola’ayil Nojpáajtalil, u kanaambáalil nojlu’um, u nu'ukbesa’al, u meyaj yéetel toj óolkinnajil u mantats’ muuk’il u nu'ukulil ba’atel, U Xuul Kúuchilil P’is Óolil way Méxicoe’ yaan u kaxan nu'ukbesik, ma’ili’ payalt’aannak u múuch’mola’ayil Méxicoe’, tu yóok’olal u a’almajt’aanil le k’áatchi’ilo’;

4o. U Mola’ayil Yéeybal way Méxicoe’, yaan u yantal ti’ u táats’ kuuchil, u p’isjaajkúuntik le ba’ax ku k’áata’al ti’ le kóotsts’íib c) ti’ yáax múulxot’ts’íib ti’ le jatsaba’, bey xan u nu'ukbesa’al, u jóok’ol táanil, u xo’okol yéetel u ya’ala’al bix jóok’ik;

5o. Le u k’áatchi’ita’al kaajo’ yaan u beeta’al le k’iin kun beetbil yéeybal nojlu’umo’;

6o. U ts’okjets’t’aan U Mola’ayil Yéeybal way Méxicoe’ je’el u páajtal u jelsutt’anta’al je’el bix jets’a’anil ti’ le kanjatsabil ti’ u jaatsts’íibil 41, bey xan ti’ u yóoxjatsabil ti’ le jaatsts’íib 99 ti’ le Noj A’almajt’aana’; yéetel

7o. Le a’almajt’aano’obo’ yaan u jets’iko’ob ba’ax ma’alob uti’al u beeta’al ba’ax jets’a’an ti’ le jatsabila’.

U 36 Jatsts’íibil. U ka’aka’ajilo’ob u lu’unkabil Nojlu’um:

I. U ts’íibtikubáaj ti’ u catastroil méek’tankaajil, uti’al u ya’alik le ba’alo’ob yaan ti’o’, u meyajkúuchilil, u xokmeyajil wáaj le meyaj ku beetik uti’al u kuxtalo’; bey xan u ts’íibtikubáaj ti’ u Tsolk’aaba’il Lu’umkabilo’ob Nojlu’um, je’el bix jets’a’anil ti’ le a’almajt’aano’obo’.

U nu’ukbesa’al yéetel u mantats’ meyaj u Nojtsolk’aaba’il Lu’umkabilo’ob (Registro Nacional de Ciudadanos) yéetel u ts’a’abal u ju’unil tu’ux ku je’ets’el u lu’unkabil Méxicoe’, meyajilo’ob k’a’ana’antak ti’ kaaj, le meentike’, le je’elo’oba’ u ka’ak’a’ajil Noj jala’achil bey xan lu’umkabilo’ob, je’el bix jets’a’anil ti’ le a’almajt’aano’obo’;

II. U ts’íibtikubáaj ti’ Nojlu’um Kanáambalil;

III. U yéeyik u jala’achilo’ob yéetel u táakpajal ti’ u k’áatchi’ita’al kaaj, je’el bix jets’a’anil ti’ le a’almajt’aano’obo’;

IV. U meyajtik le kuucho’ob ti’ yéeybal kaaj ti’ Nojlu’um wáaj ti’ Péetlu’umo’obo’, le je’elo’oba’ ku bo’olta’alo’ob; yéetel

V. U meyajtik jala’ach kuuchilo’ob ti’ le kuchkabal tu’ux kajakbalo’, u meyajil yéeybal yéetel p’is meyajil.

Jatsts’íib (Art. 37).

A) Mix juntúul máak sijnáal Méxicoe’ je’el u béeytal u tse’elel u nojlu’umilile’.

B) U yantal u ju’unil Méxicoile’ ku luk’sa’al chéen wa:

I. Tu yóok’olal u juunal ch’a’abal u ch’i’ibalil táanxel nojlu’umil, tu yóok’olal u máan bey táanxel nojlu’umil yéetel je’enmáakalmáak jala’ach ts’alabju’une’, tu yóok’olal u k’a’abetkuunsa’al nojlu’umju’un ti’ táanxel nojlu’um, wa tumen u k’a’amal wa u k’a’abetkuunsa’al ajaw nojk’aaba’ilo’ob ku yoksiko’ob tu yáanal u béeytalil u jala’achil táanxel nojlu’um, yéetel

II. Tu yóok’olal u kajtal jo’op’éel ja’ab táanxel nojlu’um.

C) U lu’unkabilil Méxicoe’ ku tse’elel wa:

I. Tu yóok’olal u k’a’amal wáaj u k’a’abetkuunsa’al ajaw nojk’aaba’ilo’ob ti’ u jala’achilo’ob táanxel nojlu’um;

II. Tu yóok’olal u juunal meenta’al meyajil jala’achil ti’ u jala’achil táanxel nojlu’um wa mix éejenta’an tumen u Nojjala’achil Méxicoi’;

III. Tu yóok’olal u k’a’amal wa u k’a’abetkuunsa’al u tsikbe’enilo’ob táanxel nojlu’um wa mix éejenta’an tumen u Nojjala’achil Mexicoi’;

U Nojjala’achil Méxicoe’, le Jets’ A’almajt’aano’ob yéetel le Pat A’almajt’aano’ob ti’ u Múuch’mola’ayil México yéetel u Ka’anal P’is Óolalilo’ob le U Xuul Noj Kúuchilil P'is Óolal way Méxicoe' je’el u páajtal u k’amiko’ob yéetel jáalk’abil táanxel nojlu’umil tsikbe’enilo’obe’.

IV. Tu yóok’olal u k’a’amal meyajo’ob wáaj kuucho’ob wa mina’an u yáax éejenil u Nojjala’achil México, ich le je’elo’oba’ ma’ oka’ano’ob ts’íibil, ka’anal na’atil wáaj áantaj wíinik nojk’aaba’ilo’obi’ je’el u béeytal u jáalk’ab k’a’amalo’obe’;

V. Tu yóok’olal u yáanta’al juntúul táanxel nojlu’umil wáaj u jala’achil táanxel nojlu’um, ti’ je’emáakalmáak ba’atelt’aanil k’áatankil ich nojlu’umo’ob wáaj ti’ jump’éel yóok’ol kaab Kúuchil P’is Óolale’, uti’al u meenta’al k’aas ti’ u Nojlu’umil México, yéetel

VI. Tu yóok’olal uláak’ ba’alo’ob jets’a’ano’ob ti’ le a’almajt’aano’obo’.

U 38 Jatsts’íibil. U páajtalil wáaj u béeytalil lu’umkabilo’obe’ ku jáawsa’al:

I. Tu yóok’olal ma’ u chíimpoolta’al je’enmáakalmáak le ka’aka’ajilo’ob jets’a’an ti’ le jatsts’íib 36o', wa mina’an u ba’axtenil. Le u jáawsa’alo’ yaan u xáantal jump’éel ja’ab ku ts’o’okole’ yaan xan u ts’a’abal yéetel uláak’ bo’olsi’ipilo’ob ku jets’iko’ob le a’almajt’aano’ob tu yóok’olal lela’.

II. Tu yóok’olal wa yaan ti’ jump’éel meyaj p’is óol si’ipil tu yóok’olal jump’éel si’ipil ku bo’olta’al yéetel k’aalil, líik’ul u k’iinil u je’ets’el ts’okt’aan k’aalil;

III. Ikil u máan u k’iinilo’ob jump’éel k’aalil;

IV. Tu yóok’olal chéen máan wa káaltalil mantats’, je’el bix jets’a’anil ti’ le a’almajt’aano’obo’;

V. Tu yóok’olal wa puuts’ul ti’ p’is óolal, líik’ul u je’ets’el u t’aanil chuuk tak tu k’iinil u ts’o’okol le meyaj si’ipilo’; yéetel

VI. Tu yóok’olal u xuul ts’okt’aanil bo’olsi’ipilil tu’ux ku je’ets’el bey bo’olsi’ipil le u jáawsa’alo’.

Le a’almajt’aano’obo’ yaan u jets’iko’ob bix je’el u luk’sa’ale’, bey xan bix je’el u jáawsa’al u páajtalil lu’umkabile’, yéetel bix je’el u su’utul ti’e’.