La palabra maya sirve para nombrar tanto una lengua (la segunda más hablada en México) como una agrupación y una familia lingüística. En nuestro país, la lengua maya es hablada por 795,499 personas, repartidas entre ...

U ALMEJEN NOJ A’ALMAJT’AANIL U MÚUCH’ PÉETLU’UMILO’OB MÉXICO

Noj a’almajt’aan ts’áaba’an ojéeltbil tu Jala’ach Tsaalajil Nojlu’um tu 5 k’iinil u winalil febreero tu ja’abil 1917
U ts’ook jelbesajil ts’a’aba’an k’ajóoltbil DOF 27-05-2015

Óoxjo’olts’íib

Péets’el II

Tu Yóok’olal U Nojbéeytalil A’almajil

Noj Jaats III

Tu Yóok’olal U Béeytalilo’ob Nojmola’ay

U 74 Jatsts’íibil. Chéen u béeytalilo’ob Mola’ayil Pat A'almajt'aan:

I. U jóok’sik Jala'ach ts'íib uti’al u ts’a’abal ojéeltbil ti’ tuláakal Nojlu’um u k'a'ay a'almajt'aan le Noj jala’ach yéeya’an tumen u Kúuchilil P'is Óolal ti' Yéeybal u Nojpáajtalil P'is Óolal Nojlu’um México;

II. U yilik yéetel u p’isik, ma’ u beeta'al k'aas ti’ u ka'anal jáalk'abil yéetel kaxan áantajil, u meyajta'al kuuch ti’ u noj kúuchilil xak'alkaxan ti’ Múuch’péetlu’umo’ob, je’ebix jests’a’an ti’ le a’almajt’aano’obo’;

III. U je'ets'el u ts’a’abalil le ken u ya’al u Jo'olpóopil u u Nojlu'umil México ti’ u Nojoch Jo'olpóopil tu yóok’olal Xokba'albalil, chéen ja'alili' ka yéeya’ak juntúul Múuch' almejen mola'ayilo'ob, wáaj ma’ beeyo’ yaan u beeta’al je’el bix jets'a'an te' Jatsts'íib 76 ti’ le A’almajt’aana’, bey xan u ka'anal meyajnáalilo’ob Xokba'albalil;

IV. U éejenta’al jujunja’ab u Pa'atuukulil u Xuptaak'in Nojlu’um, ba’ale’ yaan u yáax p’iskaambalta’al, u t'analt'aanta’al yéetel, wáaj k’a’ana’ane’, u jelbesa’al le Pa'ajo'ol túuxta’an tumen u Noj jala’achil Nojlu’umo’, kéen jaajkuunsa’ak le bo'oltaak’ino’, ku tukultik, k’a’ana’an u jets’nojt’anta’al uti’al u chúukbesa’al. Bey xane’, ti’ le taak’ino’ je’el u béeytal u ts'áajik u páajtalil ti’al t'oxtaak'in ku beeta’al ti’ múuch’ ja’abo’ob ti’ le Pa'ajo'olo’ob ku jeets’el tu’ux ku meyajta’al u taak’inil uti’al Meyajnáalkúuchil je’el bix u ya’alik u belbest'aanil a'almajt'aan; le t'oxtaak'in ku ts’áabalo’ k’a’abéet u táakbesa’al tu tsaayantsaayil ti’ u pa'atuukulil xuptaak'in.

U Noj jala’achil Nojlu’ume’ yaan u túuxtik ti’ Mola’ay u Yáaxtuukulil A’almajt’aan ti’ k’amtaak’in yéetel ti’ u Pa'ajo'olil pa'atuukulil xuptaak'in Nojlu’um, u jach xáantale’ tak 8 ti’ u winalil septiembre, uti’al le je’ela’ k’a’ana’an u bin le u no’ojk’abil ti’ NojKúuchilil k’a’ana’ano’ uti’al u tsolik le je’elo’oba’. U Mola'ayil Pat A'almajt'aano'obe’ k’a’ana’an u jaajkuunsik u Pa'ajo'olil Pa'atuukulil Xuptaak'in Nojlu’um, u jach xáantale’ tak 15 ti’ u winalil noviembre.

Lekéen káajak u meyajtik u kuuch ti’ le k’iin jets’a’an ti’ jatsts’íib 83o', u Noj jala’achil Nojlu’ume’ yaan u túuxtik ti’ Mola’ay u yáaxtuukulil A’almajt’aan ti’ K’amtaak’in yéetel ti’ u pa'ajo'olil Pa'atuukulil Xuptaak'in Nojlu’um u jach xáantale’ tak 15 ti’ u winalil noviembre.

Ma’ táan u béeytal u yantal ujeel ta’akbil taak’in, je’ebix le je’elo’obo’ ti’ le ku tukulta’al k’a’ana’antako’obo’, ich le láayli’ pa'atuukulil xuptaak'in; le kun meyajtbil tumen no’ojk’abilo’ob tsíib Mokt'aanta’an tumen u Noj jala’achil Nojlu’umo’.

Chéen je’el u béeytal u ya’abkuunsa’al u k’iinil u ts’a’abal k’aj óoltbil u Yáaxtuukulil A’almajt’aan ti’ K’amtaak’in yéetel ti’ u Pa'ajo'olil Pa'atuukulil Xuptaak'in, kéen yanak u k’áatankil Noj jala’ach ku yila’al utsil a’ala’an u ba’axtenil tumen Mola’ay wáaj Mantats’ K’amk’ubenkuuch, uti’al lela’ k’a’ana’an u bin le No’ojk’abil ti’ Nojkúuchil k’a’ana’ano’ uti’al u tsolik u ba’axtenil le je’ela’;

V. U ya’alik wa je’el u béeyta’al wáaj ma’ u meyajta’al bo’olsi’ipil tu yóok’ol u Meyajnáal kaajil u meentmajo’ob si’ipil je’ebix jets’a’an ti’ jatsts’íib 111 ti’ le Noj A’almajt’aana’.

U k’ajóoltik le ka’aka’ajilo’ob ku ts’a’abal ti’ u meyajnáal kaajil jets’a’an ti’ jatsts’íib 110 ti’ le Noj A’almajt’aana’ bey xan u meentikubáaj u mola'ay ti’ takjo’ol jo’olpóopilil ti’ le almejen p’is óol ku meenta’al ti’obo’.

VI. U xak’alta’al u xuptaak'iinil kaaj te' ja'ab táant u máano', uti’al u p'ismeyajta’al u chíikbesajil u meyajil k'áat taak'in, u yila’al wáaj meenta’an le ba’axo’ob jets’a’an tumen le Pa’atuukulo’ yéetel u p'isjaajkuntik u toj u tuukulil ts’a’aban ichil le tsolmeyaj.

U xak’alta’al u u taak'in kaaje’ yaan u beetik u Mola’ayil Pat A'almajt'aan ka'alikil u táak óoltikubaj ti’ u Nojlu'um mola'ay xak'alkaxan. Wa ti’ le xak'almeyaj kun u meent le je’ela’ ku chíikpajal ba’axo’ob jela’antako’ob ich u buka’ajil le k'amtaak'in wáaj le xuptaak'in, tu yóok’olal le ba’axo’obo’ yéetel le taak’in k’a’ana’antako’obo’, wáaj mina’an keetil wáaj u ba’axtenil le k’amtaak’in anchajo’obo’ wáaj le xuptaak’in meenta’ano’obo’, yaan u je’ets’el u ka’aka’ajil je’el bix jets’a’an ti’ le A’almajt’aano’. Tu yóok’olal xak'alkunajil u p'isjaajkuntik u toj tuukulil ts’aáaja’an ti’ le tsolmeyaja’, le kúuchilo’ chéen je’el u béeytal u jóok'sik le ba’axo’ob k’a’abet uti’al u ma’alobkunta’al u meyajil u kuucho’ob, je’el bix jets’a’an ti’ le A’almajt’aana’.

Tu yóok’olal u Taak'in Kaaj ti’ le meyaj xak'alkaxanila’ k’a’abet u ts'aabal k'aj óolbil ti’ u Mola'ayil Pat A'almajt'aano'ob u jach xáantale’ tak 30 ti’ abril ti’ le ja’ab ku máano’.chéen je’el u béeytal u máansa’al u kíinil u k'u'ubule’ je’el bix jets’a’an ti’ u jatsaljaatsil IV, u xuul xóot'ts'íibil, ti’ le jatsts'íiba’, u xáantale’ ma' unaj u máan ti' 30 p'éelel k'iin, yéetel ti’ le je’elo’obo’, u Nojlu'um mola'ay xak'alkaxane’ yaan u yantal láayli’ u xáantalil uti’al u k'u'ubul u tsolmeyajil chíikbesajil u Xuptaak'in Kaaj.

Le Mola'ayo’ yaan u ts'o'oksik u xak'altik u Xuptaak'inil Kaaj ka'alikil ma' u máan ti' 31 ti’ octubre ti' le uláak' ja'ab úuchik u ts'a’abal ojéeltbilo’, je’el bix u ya’alik u xak'alkaxanil chíikpajal yéetel u ts'o'okbal u tsolmeyajil tu yóok'olal bix jóok'ik u Nojlu'um mola'ay xak'alkaxan je'el bix u tso'olol te' tu 79 jastts'íibil ti’ le Noj A'almajt'aana', ma’ u kaxta’al u beeta’al loob tu táak óolil u k'exbesajilo’ob, tsolxikino'ob, meyajilo'ob ku líik'saj óolta'al tumen u Nojlu'um mola'ay xak'alkaxan, ku beeta’al je'el bix u je'ets'el tumen le A'almajt'aan yaan ba'ax u yil yéetelo'.

U Mola'ayil Pat A'almajt'aano'obe’ yaan u p'ismeyajtik u meyaj u Nojlu'um mola'ay xak'alkaxan uti'al le je'elo' je’el u beytal u k’áatik ti’ ka’a tsolmeyajta’ak ti’ tu yóok'olal bix u k'expajal u meyajilo’ob ti’ xak'alkaxan;

VII. U chíimpoltik Pa'atuukul Nojlu'um Mu'uk'a'ankuunsajil ti’ le Jets'k'iin je’ebix jests’a’an ti’ le a’almajt’aano’. Wáaj tumen u Mola'ayil Pat A'almajt'aano'ob ma’ u ya’alo’ob mixba’al tu yóok’olalo’ ichil u k’iinil u je’ets’elo’, ku na’atpajale’ chíimpolta’an;

VIII. Le u jeelo’ob ku chíikbesa’al tumen le Noj a’almajt’aana’.

IX. Bey xan tuláakal le ba’ax u jets’mal le Noj a’almajt’aana’.