La palabra maya sirve para nombrar tanto una lengua (la segunda más hablada en México) como una agrupación y una familia lingüística. En nuestro país, la lengua maya es hablada por 795,499 personas, repartidas entre ...

U ALMEJEN NOJ A’ALMAJT’AANIL U MÚUCH’ PÉETLU’UMILO’OB MÉXICO

Noj a’almajt’aan ts’áaba’an ojéeltbil tu Jala’ach Tsaalajil Nojlu’um tu 5 k’iinil u winalil febreero tu ja’abil 1917
U ts’ook jelbesajil ts’a’aba’an k’ajóoltbil DOF 27-05-2015

Óoxjo’olts’íib

Péets’el II

Tu Yóok’olal U Nojbéeytalil A’almajil

Noj Jaats II

Tu Yóok’olal U Yáaxtuukulil Yéetel U Meenta’al Le A’almajt’aano’obo’

U 72 Jatsts’íibil. Tuláakal u a’almaj pa’ajo’ol wáaj jets’nojt’aan, u ts’okt’anta’ale’ ma’ chéen uti’al jump’éel Mola’aye’, yaan u ketlam tsikbalta’al ti’ tu ka’ap’éelil, ka’alikil u chíimpolta’al u A’almajt’aanil Noj Mola’ay yéetel u belbest’aanil, tu yóok’olal u bixil, le yáax k’a’abeto’ yéetel bix kun beetbil u t’aanalt’aanil yéetel le yéeybalo’:

A. Kéen éejenta’ak jump’éel tsoltuukul ti’ le Mola’ay tu’ux síijo’, yaan u máansa’al ti’ le uláak’ mola’ayo’ uti’al ka ketlam tsikbalta’ak. Wáaj ku éejenta’al tumen le je’ela’, ku túuxta’al ti’ u Noj Jala’achil, wáaj leti’, mina’an utskiinajo’ob u ya’al tu yoóok’olale’, ku ts’áajik k’aj óoltbil tu séeba’anil.

B. Yaan u ch’a’abal bey éejenta’an tumen u Nojpáajtalil Jala’achil tuláakal tsoltuukul ma’ ka’atúuxta’an yéetel utskiinajo’ob ichil u 30 u p’éelel k’iin k’a’amak le meyajo’; máanja’an le k’iino’oba’ Noj Jala’ache’ yaan u yáantal lajump’éel k’iin ti’al u noj ts’áajik k’aj óoltbil le a’almajt’aan wáaj le jets’nojt’aana’. Máanak tun le ka’ajaats k’iin ts’áaba’ana’, le a’almajt’aan wáaj jets’noja’almajt’aana’ yaan u ch’a’abal beey nojts’áaba’an k’aj óotbile’ ts’okole’ u Jo’olpóopil le Mola’ay tu’ux síij le a’almajt’aano’ yaan u nu’ukbesik ichil lajump’éel k’iin suuk u meyajo’ob ti’al u ts’áabal k’aj óoltbil ti’ u Jala’achil Ts’alabil u Múuch’ Petlu’umilo’ob México, kex ma’ u ts’okk’a’amal. Le k’iino’ob ku jets’ik le jatsaljaatsa’ mix táan u p’a’atal u meyajta’al wáaj le Noj Mola’ayil ku k’alik wáaj ku jáawsik u meyaj, wáaj k’a’abet u su’utule’, le je’ela’ k’a’abet u beeta’al ti’ masabk’iin mola’ay.

C. U ya’almaj pa’ajo’ol wáaj jets’nojt’aan ma’ k’ama’an tuláakal wáaj chéen junjaats tumen Noj Jala’ache’, yaan u ka’atúuxta’al, yéetel u yutskiinajo’ob, ti’ le Mola’ay tu’ux chúuno’. K’a’abet u ka ketlam tsikbalta’al tumen le.. (sic DOF 05-02-1917) je’ela’, ku ts’o’okole’ wáaj ku ka’a éejenta’al tumen u ka’ajaats ti’ óoxjaats ti’ tuláakal le yéeybalo’, yaan u máansa’al tu ka’atéen ti’ xak’al Mola’ayo’. Wáaj ka k’a’amak tumen u ya’abil ti’ le mola’ayo’, le a’amaj pa’ajo’olo’ yaan u p’áatal a’almajt’aanil wáaj jets’nojt’aanil’, ku ts’o’okole’ yaan u ka’atúuxta’al ti’ Noj Jala’ach uti’al u ts’abal k’aj óoltbil.

Le yéeybalo’ob ti’ a’almajt’aan wáaj jets’nojt’aane’, k’a’abet yéetel k’aaba’ob.

D. Wa jump’éel a’almaj pa’ajo’ol wáaj jets’nojt’aan ma’ k’a’am tuláakal tumen le xak’al Mola’ayo’, yaan u túuxta’al yéetel u yutskiinajilo’ob tu’ux chúunij. Wáaj lekéen ka’axak’alta’ak ku éejenta’al tumen maanal chúumuk u ya’abil le máakilo’ob yano’obo’, yaan u ka’amáansa’al ti’ le Mola’ay ma’ tu k’amajo’, le je’ela’ yaan u ka’axak’altik, yéetel wáaj ka éejenta’ak láayli tumen u ya’abile’, yaan u máansa’al ti’ Noj jala’ach uti’al u beeta’al le ku ya’alik le jatsalts’íib A; ba’ale’ wáaj ma’ éejenta’abe’, ma’ táan u béeytal u ka’ats’aabal xak’albil ti’ le láayli’ jatsk’iinil múuch’meyajo’obo’.

E. Wa jump’éel a’almaj pa’ajo’ol wáaj jets’nojt’aan junjaats ma’ k’a’am, wáaj jelbesa’ab, wáaj ts’a’ab uláak’ ba’al ti’ tumen le xak’al Mola’ayo’, u túumben ketlam tsikbal le Mola’ay tu’ux chúuno’ yaan u meenta’al chéen yóok’ol le ba’ax ma’ k’a’amo’, le ba’ax jelbesa’abo’ wáaj le ba’alo’ob ts’áab ti’o’, ba’ale’ ma’ táan u béeytal u jelbesa’al le jatsts’íibo’ob ts’o’ok u k’a’amalo’. Le ts’a’abalilo’ob wáaj jelbesajilo’ob meenta’an tumen le xak’al Mola’ayo’, wáaj ka éejenta’ako’ob tumen maanal u chúumukil u yéeybalil le máaxo’ob yano’ob ti’ le mola’ay tu’ux chúuno’, tuláakal le a’almaj pa’ajo’olo’ yaan u máansa’al ti’ Noj Jala’ach uti’al ka meenta’ak le ba’ax jets’a’an ti’ u jaatsts’íibil A. Le ts’a’abalilo’ob wáaj jelbesajilo’ob meenta’an tumen le xak’al Mola’ayo’, wáaj ma’ éejenta’abo’ob tumen u ya’abil yéeybalil ti’ le mola’ay tu’ux chúuno’, yaan u ka’atúuxta’al ti’ le uláak’ Mola’aye’ uti’al u ka’axak’alta’al u ba’axtenil le je’ela’, chéen ba’ale’ wáaj ma’ u k’a’amal tumen maanal ti’ u chúumukil yéeybal le máax yano’ob le uláak’ xak’alil le ts’a’abalilo’ob wáaj jelbesajilo’obo’, le a’almaj pa’ajo’ol, tu yóok’olal le ts’o’ok u éejenta’al tumen le ka’ap’éel Mola’ayo’, yaan u máansa’al ti’ Noj jala’ach, uti’al le ba’ax jets’a’an ti’ jaatsts’íib A. Le xak’al Mola’ayo’, yéetel maanal u chúumukil u yéeybalil máax yano’obe’, wáaj láayli’ u k’áat ka éejenta’ak le ts’a’abalilo’ob wáaj jelbesajilo’ob meenta’ano’obo’, tuláakal le a’almaj pa’ajo’ol ma’ táan u béeytal u ka’axak’alta’al tak ti’ uláak’ jatsk’iino’ob múuch’meyajo’ob ku taalo’ob, ja’ali’ wáaj ka ch’a’at’anta’ak tumen le ka’ap’éel Mola’ayo’, yéetel maanal u chúumukil u máakilo’ob yano’obo’, ka jóok’sa’ak le a’almajt’aan wáaj le jets’nojt’aan chéen yéetel le jatsts’íibo’ob ts’o’ok u éejenta’alo’obo’, yéetel ka p’a’atak le yaan u ts’a’abalilo’ob wáaj jelbesajilo’ob uti’al ka xak’alta’ak yéetel ka yéeyt’anta’ako’ob ti’ uláak’ jatsk’iino’ob múuch’meyajo’ob.

F. Ti’ u na’ata’al, u jelbesa’al, wáaj tse’elel le a’almajt’aano’ob wáaj le jets’nojt’aano’obo’, láayli’ yaan u ch’a’abal u tuukulil le ba’axo’ob jets’a’an uti’al u meenta’alo’obo’.

G. Tuláakal a’almaj pa’ajo’ol wáaj jets’nojt’aan ma’ k’ama’an tumen le Mola’ay tu’ux chúuno’, ma’ táan u béeytal u ka’ats’a’abal xak’altbil ti’ le jatsk’iino’ob tse’ek múuch’meyaj layli’ te’ ja’abo’.

H. U beeta’al le a’almajt’aano’ob wáaj le jets’nojt’aano’obo’ je’el u béeytal u chúunsa’al ti’ je’elmáakalmáak u ka’ap’éelil le Mola’ayo’obo’, ti’ le je’ela’ mixtáan u táakpajal pa’ajo’olo’ob ku t’aano’ob yóok’olal páaytaak’in, bo’olo’ob wáaj patano’ob, wáaj ti’al u mu’uch’ul máako’ob ti’al u beet u k’atunilo’ob, tumen tuláakal le je’elo’oba’ k’a’ana’an u yáax t’analt’aanta’al ti’ u Mola’ayil Pat A’almajt’aano’ob.

I. U yáax tsoltuukulil a’almajt’aano’ob wáaj jets’nojt’aano’obe’ yaan u yáax ti’ le Mola’ay tu’ux ku ts’a’abal ojéeltbilo’, ja’ali’ wáaj ka máanak jump’éel winal líik’ul u máansa’al ti’ u Jets’t’aan múuch’kabilkuuchil kex ma’ u ts’okt’anta’al, bey túuno’ le láayli’ a’almejen pa’ajo’ol wáaj jets’nojt’aano’ je’el u béeytal u ts’áabal ojéeltbil yéetel u ketlam tsikbalta’al ti’ uláak’ Mola’ayo’.

I (sic DOF 24-11-1923). U Noj Jala’achil Nojlu’ume’ ma’ táan u béeytal u meentik utskiinajilo’ob ti’ u ts’okt’aanilo’ob Noj Mola’ay wáaj ti’ ujeel le Mola’ayo’obo’, lekéen meyajnako’ob bey u múuchmeyajil yéeybal wáaj p’is óolal, beyxan lekéen a’ala’ak tumen u Mola’ayil Pat A’almajt’aano’ob k’a’abet u takjo’olta’al juntúul ti’ u nojkuchnáalilo’ob ti’ u Nojlu’um tu yóok’olal kuchnáal si’ipilo’ob.

J. Ma’ táan xan u béeytal u meentik utskiinajil ti’ u Jets’nojt’aanil u páayt’anta’al ti’ u ma’ suuk múuch’meyajilo’ob ku jóok’sik le Masabk’iin Mola’ayo’.