U ALMEJEN NOJ A’ALMAJT’AANIL U MÚUCH’ PÉETLU’UMILO’OB MÉXICO
Noj a’almajt’aan ts’áaba’an ojéeltbil tu Jala’ach Tsaalajil Nojlu’um tu 5 k’iinil u winalil febreero tu ja’abil 1917
U ts’ook jelbesajil ts’a’aba’an k’ajóoltbil DOF 27-05-2015
U Ka’ap’éel Jo’olts’íib
Yáax U Péets’el
Tu Yóok’olal U Tsikbe’enil Nojlu’um Yéetel U Bixil U Jala’achta’al
U 41 Jatsts’íibil. Kaaje’ ku meyajtik u tsikbe’enil yéetel u Nojpáajtalilo’ob México (Poderes de la Unión), ti’ u páajtalilo’ob u meyaj, yéetel u páajtalilo’ob Péetlu’umo’ob, tak tu’ux ku béeytal u táakpajalo’ob le je’elo’oba’, je’el bix jets’a’anil ti’ le u Noj a’almajt’aanil Nojlu’uma’ yéetel ti’ xan le uti’al le Péetlu’umo’obo’, ba’ale’ le je’elo’oba’ tu yóok’olal mixba’al je’el u béeytal u k’áatnúuktiko’ob le ba’ax jets’a’an ti’ u Mokt’aanil Nojlu’ume’(Pacto Federal).
U túumbenkuunsa’al u Nojpáajtalil A’almajt’aani yéetel u Nojpáajtalil Jala’achile’ yaan u meenta’al ti’ yéeybalo’ob yéetel jáalk’abil, jaajkuunajil, bey xan ku yúuchulo’ob ti’ junjaatsk’iino’ob, je’el bix jets’a’anil ti’ le chunt’aano’oba’:
I. Almejen mola’ayo’obe’ múuch’kabilo’ob k’a’abeto’ob ti’ kaaj; lea’almajt’aano’obo’ yaan u jets’iko’ob le belbest’aano’ob yéetel le ba’axo’ob k’a’abet uti’al u a’almaj ts’íibtikuba’obo’, jach bix kun táakpajalo’ob ti’ u meyajil yéeybal yéetel u páajtalilo’ob, u kuch óolalo’ob yéetel le páajtalilo’ob yaan ti’obo’.
U biilal yanik Almejen mola’ayo’obe’ uti’al u táakbesiko’ob kaaj ti’ yéeybal jala’achil, u yáantajo’ob uti’al u meenta’al u mola’ayil u ye’esajil almejenil yéetel leti’ob u mola’ayilo’ob lu’umkabilo’ob, u meentiko’ob u béeytal u táakpajal lu’unkabil ti’ u meyajil u nojbéeytalil jala’achil, yéetel le nu’ukbesajilo’ob, chunt’aano’ob yéetel tuukulo’ob yaan ti’ le almejen mola’ayilo’obo’ yéetel yéeybal wíinik, jáalk’abil, mukulbil yéetel u náapulil yéeytáambal, bey xan u belbest’aanilo’ob uti’al u keetil xiib yéetel ko’olel, ichil le máaxo’ob taak u báaxalo’ob uti’al u meenta’al A’almajt’annáalil ti’ nojlu’um yéetel péetlu’umo’. Chéen kajnáalo’ob je’el u béeytal u meentiko’ob Almejen mola’ayilo’obe’ yéetel u ts’íibtikuba’ob tu juunalo’ob yéetel jáalk’abil ti’ lelo’oba’; le meentike’, wet’a’an u táakbesikubáaj u múuch’kabilo’ob meyaj wáaj múuch’kabilo’ob yaanal ba’ax u tuukul ti’ almejen mola’ayo’ob bey xan je’enmáakalmáak bix u meenta’al u yokol ti’ jump’éel mola’aye’.
Yéeybal jala’acho’obe’ chéen je’el u béeytal u jupikubáa’ob ti’ ba’alo’ob yaan ba’al u yil yéetel chéen ti’ Almejen mola’ayo’obe’ je’el bix jets’a’anil ti’ le Noj a’almajt’aana’ bey xan ti’ le a’almajt’aano’obo’.
U almejen mola’ayilo’ob nojlu’ume’ yaan u páajtalil ti’ob u táakpajalo’ob ti’ u yéeybalilo’ob péetlu’umo’ob yéetel méek’tankaajo’ob. Le Almejen mola’ay ma’ tu chukaj u jach p’íitil tak u 3% ti’ u ma’alobil le yéeybalil ti’ jéenmáakalmáak kun meentbil uti’al u túumbenkuunsa’al u Nojpáajtalil wáaj u Múuch’mola’ayil Méxicoe’, yaan u luk’sa’al u ju’un.
II. A’almajt’aano’obe’ yaan u kanáantiko’ob ka keet yanak ti’ le almejen mola’ayilo’ob le ba’axo’ob k’a’abet uti’al u meentiko’ob u meyajo’obo’ yéetel yaan u jets’iko’ob belbest’aano’ob uti’al u belankuunsa’al le taak’in ti’ le mola’ayil yéeybalo’ob yéetel ti’ u k’a’ay yéeybalo’ob, k’a’abet u kanáanta’al u táanilkuunsa’al u taak’in kaaj ti’ le taak’in ku taal ti’ yaanal máako’obo’.
Le u taak’in kaaj uti’al le Almejen mola’ayilo’obo’ láayli’ ts’íibta’ano’ob lekéen ts’o’okok yéeybale’, yaan u taal ti’ t’ox taak’inil uti’al u bo’otiko’ob u mantats’ suuka’an meyajo’ob, le meyajilo’ob uti’al u yéeya’alo’ob ti’ le yéeybalo’obo’ yéetel le ba’axo’ob jets’a’antako’obo’. Yaan u ts’a’abal je’el bix jets’a’anil ti’ le ku taala’ yéetel je’el bix jets’a’anil ti’ le a’almajt’aano’obo’:
a) Le u taak’in kaaj uti’al u bo’oltiko’ob u mantats’ suuk meyajo’obo’ jujunja’ab kun jets’bil, ku multiplicarta’al tuláakal le lu’umkabilo’ob ts’íibta’ano’ob ti’ u tsolk’aaba’il yéeybal yéetel 65% ti’ u jach p’íitil u náajalil jump’éel k’iin ich Distrito Federalo’. U 30% ti’ le buka’aj tu ts’áajo’ je’el bix yáax jets’a’anilo’, yaan u keet t’o’oxol ti’ le almejen mola’ayilo’obo’ yéetel u yaalab 70% yaan u t’o’oxol buka’aj u wóolya’abilil le yéeybal tu náajalto’ob ti’ u ts’ook u yéeybalil pat a’almajt’aano’obo’.
b) U taak’in kaaj uti’al u meyajilo’ob u náajalta’al yéeybalile’ ti’ le ja’ab tu’ux kun yéeybil u Noj jala’achil Nojlu’um, Jets’ A’almajt’aano’ob yéetel Pat A’almajt’aano’ob ti’ nojlu’ume’, u 50% ti’ le taak’in kaajil ku ts’a’abal ti’ jujump’éel mola’ayil yéeybal uti’al u suuk meyajo’ob ti’ le láayli’ ja’abo’; lekéen yéeya’ak chéen u pat a’almajt’aano’ob nojlu’ume’, chéen u 30% ti’ le taak’in ti’ suuk meyajilo’ob kun ts’a’abilo’.
c) Le u taak’in kaaj uti’al jets’a’an meyajo’obo’, je’el bix xook, ka’ansaj, u xak’almeyajil kaajtaak’inil yéetel almejenil, bey xan u meyajilo’ob u ts’a’abal k’ajóoltbil wa ba’ax, u 3% ti’ tuláakal le jujunja’ab u taak’in kaaj uti’al suuk meyajo’obo’. U 30% ti’ le buka’aj tu ts’áajo’ je’el bix yáax jets’a’anilo’, yaan u keet ja’atsal ti’ le almejen mola’ayilo’obo’ yéetel u yaalab 70% yaan u ja’atsal je’ebuka’aj u wóolya’abil yéeybal tu náajalto’ob ti’ u ts’ook u yéeybalil pat a’almejt’aano’obo’.
A’almajt’aano’obe’ yaan u jets’iko’ob u xuul u t’oxtaak’inil ti’ u meyajil u yéeya’al báaxalkuucho’ob yéetel u k’a’ay yéeybalil le almejen mola’ayililo’. Le a’almajt’aano’obo’ yaan xan u jets’iko’ob u jach ya’abil le taak’in kun ts’áabil ti’ob tumen u tak’pacho’ob yéetel u t’u’ulpacho’obo’, bey xan yaan u jets’iko’ob bix kun pets’meyajtbil, kun xak’alkaxambil tu k’iinil yéetel bix kun kanáantbil, ka’alik táan le k’a’ay yéeybalilo’, u yila’al tu’ux u taal yéetel bix kun k’a’abetkuunsbil tuláakal le ba’ax yaan ti’obo’, yéetel yaan u jets’iko’ob le bo’olsi’ipil kun ts’áabil wa ma’ táan u meenta’al le beelbest’aano’oba’.
Bey xane’, le a’almajt’aano’obo’ yaan u jets’iko’ob bix kun xu’ulsbil u kuch óolalo’ob le Almejen mola’ayilo’ob kun jóok’sbilo’ob ti’ tsolts’íib k’aaba’ilo’ yéetel bix je’el u máansa’al u ba’albalilo’ob yéetel u yaalab ba’ax yaan ti’ob ti’ Nojlu’ume’.
III. U almejen mola’ayilo’ob nojlu’ume’ yaan u yantal ti’ob u páajtalil u mantats’ k’a’abetkuunsiko’ob u kúuchilo’ob ts’aaj ojéelal mola’ayo’ob. Le báaxalkuucho’ob tu juunalo’obo’ yaan u yantal ti’ob u páajtalil u táakpajlo’ob ti’ páajtalilo’ob ti’ k’a’ay yéeybalil je’el bix u jets’ik le a’almajt’aano’obo’.
Múulxot’ts’íib A. U Mola’ayil Yéeybal way Méxicoe’ chéen leti’ u jala’achil kun tsolmeyajtik u k’iinil u máansa’al mola’ay nojpáajtalil ti’ náachkunsaj t’aan yéetel ti’ náachkunsaj cha’an uti’al ba’axo’ob k’a’abet ti’ yéetel uti’al u meyajtiko’ob u páajtalil u almejen mola’ayilo’ob nojlu’um, je’el bix jets’a’anil ti’ le ku taala’ yéetel je’el bix jets’a’anil ti’ le a’almajt’aano’obo’:
a) Líik’ul u káajal le yáax k’a’ay yéeybalo’ tak lekéen k’uchuk u k’iinil le yéeybalo’ yaan u p’áatal tu k’ab le u Mola’ayil Yéeybal way Meéxicoe’, 48 minutos sáansamal, yaan u ja’atsal ich ka’ap’éel tak óoxp’éel minutos ti’ jujump’éel jatsk’iin ti’ máansajil ti’ jujump’éel u kúuchilil náachkunsaj t’aan yéetel u yéeycha’anil náachkunsaj cha’an tu jatsk’iinil jets’a’an ti’ kóotsts’íib d) ti’ le múulxóot’ts’íiba’. Ichil le u k’iinilo’ob u ts’o’okol yáax k’a’ay yéeybalil yéetel u káajal k’a’ay yéeybalile’ u chúumuk ti’ le k’iintsilil ts’áaba’an ti’ náachkunsaj t’aan yéetel náachkunsaj cha’an ti’ u jala’achilo’ob yéeybalil yaan u máansa’al ba’alo’ob uti’alo’obi’, yéetel ti’ u ts’ooko’ yaan u máansa’al ts’aaj ojéelalil yaan ba’al u yil yéetel almejen mola’ayilo’obi’, je’el bix u jets’ik le a’almajt’aano’obo’.
b) Ich u k’iinilo’ob yáax k’a’ay yéeybalo’obe’, le almejen mola’ayilo’obo’ yaan u yantal ti’ob jump’éel minuto uti’al tuláakalo’ob ti’ jujump’éel jatsk’iinil ti’ máansajil ti’ jujump’éel u kúuchilil náachkunsaj t’aan yéetel u yéeycha’anil náachkunsaj cha’an; u yaalab le k’iintsilil kun p’áatalo’ yaan u k’a’abetkuunsa’al je’el bix jets’a’anil ti’ le a’almajt’aano’obo’;
c) Ich u k’iinilo’ob le k’a’ay yéeybalo’obo’, k’a’abet u ts’a’abal uti’al u meyajtiko’ob u páajtalilo’ob le almejen mola’ayilo’obo’ kex u 85% ti’ tuláakal le k’iintsilil yaan ku je’ets’el ti’ kóotsts’íib a) ti’ le múulxot’ts’íiba’;
d) U máansajilo’ob ti’ jujump’éel u kúuchilil náachkunsaj t’aan yéetel ti’ yéeycha’anilo’ob ti náachkunsaj cha’ane’ yaan u t’o’oxol ichil u k’iintsilil u meyajo’ob ku káajal wak jatsk’iinil tak 24 jatsk’iinil;
e) Le k’iintsilil jets’a’an bey u páajtalil le almejen mola’ayo’obo’, yéetel wa yaane’ le báaxalkuucho’ob tu juunalo’obo’, yaan u t’o’oxol ichilo’ob je’el bix jets’a’an ti’ le ku taala’: u 70%e’ yaan u t’o’oxol je’ebuka’aj yéeybal tu náajalto’ob ti’ u ts’ook yéeybalil ti’ Nojlu’um pat a’almajt’aano’obo’ yéetel u ts’ook 30% ku p’áatalo’ yaan u keet t’o’oxol ichilo’ob, tak jump’éel ti’ lela’ je’el u páajtal u ts’a’abal ti’ tuláakal le báaxalkuucho’ob tu juunalo’obo’;
f) Ti’ junjump’éel u Almejen mola’ayil nojlu’ume’ mina’an u ye’esajil ti’ u Múuch’mola’ayil Mexicoe’ yaan u ts’a’abal ti’ uti’al u máansa’al ti’ náachkunaj t’aan yéetel náachkunaj cha’an chéen le buka’aj ku ti’alintik ti’ le keet ti’ u wóolya’abilil jets’a’an ti’ le kóotsts’íib ts’o’ok u máansa’alo’. Yéetel
g) Mixba’al yaan u yil yéetel le ba’ax jets’a’an ti’ múulxot’ts’íibo’ob A yéetel B ti’ le chunts’íiba’ bey xan ma’ ti’ u k’iinilo’ob yáax k’a’ay yéetel k’a’ay yéeybalo’ob nojlu’ume’, u Mola’ayil Yéeybal way Méxicoe’ yaan u ts’a’abal ti’ tak 12% ti’ tuláakal le k’iintsilil yaan ti’ Noj jala’achilo’ ti’ náachkunsaj t’aan yéetel ti’ náachkunsaj cha’an, je’el bixake’ yéetel je’el bix jets’a’anil ti’ le a’almajt’aano’obo’; ti’ tuláakal le ts’aba’ano’, le Mola’ayo’ yaan u keet t’oxik u 50% ich u Almejen mola’ayilo’ob nojlu’um; u yaalab le k’iintsililo’ yaan u k’a’abetkuunsik ti’ u meyaj wáaj ti’ u meyajil uláak’ yéeybal jala’achilo’ob, ti’ nojlu’um bey xan ti’ le péetlu’umo’obo’. Junjump’éel u Almejen mola’ayil nojlu’ume’ yaan u k’a’abetkuunsik le k’iintsilil ts’aba’an ti’ uti’al le je’ela’ yéetel je’el bix u jets’majil le a’almajt’aano’obo’. Je’en bixake’, le máansajilo’ob ku ya’alik le kóotsts’íiba’, yaan u beeta’al ti’ le k’iintsilil kun u jets’ le Mola’ayo’, je’el bix xan jets’a’anil te’ kóotsts’íib d) ti’ le múulxot’ts’íiba’. Lekéen k’a’abetchajake’ u Mola’ayil Yéeybal way Méxicoe’ je’el u béeytal u meyajtik le k’iintsililo’ob uti’al u ts’áaj ojeláal almejen mola’ayo’obe’ uti’al u yáanta’al chéen jump’éel almejen mola’ayil, chéen wa ku ye’esa’al u k’a’abetil.
Le Almejen mola’ayilo’ob yéetel le báaxalkuucho’obo’ mix juntéen je’el u béeytal u paklank’axt’antiko’ob wáaj u maniko’ob k’iintsililo’ob je’el bixak ti’ náachkunsaj t’aan yéetel ti’ náachkunsaj cha’ane’.
Mix juntúul máak wáaj mola’ay, ti’ u k’aaba’ wáaj ti’ u k’aaba’ yaanalo’ob, je’el u béeytal u paaklant’antik u jóok’sa’al k’a’aytuukul ti’ náachkunsaj t’aan yéetel ti’ náachkunsaj cha’an uti’al u jelbesa’al u yoksaj óolal le lu’umkabilo’ob k’a’abet u yéeyajo’obo’, mix uti’al u meenta’al uts wa k’aas ti’ almejen mola’ayilo’ob wa ti’ báaxalkuucho’ob ti’ yéeyil kuucho’ob. Wet’a’an u máansa’al ich u nojlu’umil México ts’aaj ojéelalilo’ob je’el bix le je’ela’ paaklant’anta’ano’ob ti’ táanxel nojlu’umo’ob.
Le belbest’aano’ob yano’ob ich le ka’apéel xóot’ts’íib táantik u máano’oba’, k’a’ana’an u meenta’alo’ob tu kúuchilo’ob péetlu’umo’ob yéetel Distrito Federal je’el bix jets’a’anil ti’ le a’almajt’aan tu yóok’olal le je’ela’.
Múulxot’ts’íib B. Uti’al u meyajilo’ob yéeybal ti’ le péetlu’umo’obo’, u Mola’ayil Yéeybal way Méxicoe’ yaan u tsolmeyajtik le k’iintsilil ku ti’alintik tumen Mola’ay Nojpáajtalil ti’ náachkunsaj t’aan yéetel ti’ náachkunsaj cha’an ti’ u kúuchililo’ob yéetel u yéeycha’anilo’ob ku k’uchulo’ob ti’ le péetlu’um tu’ux k’a’ana’ano’, je’el bix jets’a’anil ti’ le ku taala’ yéetel je’el bix jets’a’anil ti’ le a’almajt’aano’obo’:
a) Uti’al lekéen yanak yéeybal ich péetlu’umo’ob láayli’ tu k’iinil u yúuchul yéeybal ich nojlu’ume’, le k’iintsilil ts’aba’an ti’ jujump’éel péetlu’ume’ yaan u yokol ich tuláakal le ku ts’a’abalo’ je’el bix jets’a’anil ti’ le kóotsts’íibo’ob a), b) yéetel c) ti’ u múulxot’tsíibil A ti’ le jaatsa’;
b) Uti’al uláak’ meyajilo’ob yéeybale’, le k’iintsililo’ yaan u ts’a’abal je’el bix jets’a’anil ti’ le a’almajt’aano’obo’, je’el bix jets’a’an ti’ le noj a’almajt’aana’, yéetel
c) U t’o’oxol le k’iintsilil ti’ le Almejen mola’ayilo’obo’, tak xan ti’ le u ts’íibtmajuba’ob chéen ich péetlu’ume’, yéetel ti’ le báaxalkuucho’ob tu juunalo’obo’ yaan u meenta’al je’el bix jets’a’anil ti’ múulxot’ts’íib A ti’ le jaatsila’ yéetel le ba’ax jets’a’an ti’ le a’almajt’aan tu yóok’olal le je’ela’.
Wa u Mola’ayil Yéeybal way México ku yilik ma’ táan u ts’áajik tuláakal le k’iintsilil ti’ náachkunsaj t’aan yéetel ti’ náachkunsaj cha’an jets’a’an ti’ le múulxot’tsíiba’ yéetel ti’ le táantik u máana’ uti’al u meyaj wáaj uti’al uláak’ yéeybal jala’achilo’ob wáaj uti’al báaxalkuucho’ob tu juunalo’obe’, yaan u jets’ik le ba’ax k’a’ana’an u yúuchulo’ uti’al u chúukpajal le k’iintsilil ku bineltiko’, yéetel le nojbéeytalilo’ob ku ts’a’abal ti’ tumen le a’almajt’aano’obo’.
Múulxóot’ts’íib C. Ich le almejen yéetel yéeybal k’a’aytajtuukulil ku meentiko’ob le Almejen mola’ayilo’obo’ yéetel le báaxalkuucho’obo’ k’a’ana’an ma’ u kaxtik ba’al u ya’alo’ob ka u loobilt uláak’ máako’ob.
Ich u k’iinilo’ob ku xáantalo’ob u k’a’ay yéeybalil nojlu’um yéetel péetlu’umo’ob tak kéen ts’o’okok u k’iinil yéeybale’, k’a’ana’an u ch’e’enel u máansajil ti’ u kúuchilo’ob ts’aaj ojéelal mola’ayo’ob tuláakal jala’ach k’a’aytajtuukulil, ti’ u nojpáajtalilo’ob nojlu’um yéetel péetlu’umo’ob, bey xan ti’ méek’tankaajil, u mola’ayilo’ob u jala’achil Distrito Federal, u méek’tankaajilo’ob le je’ela’ yéetel je’en máakalmáak jala’ach mola’ayile’. Le ba’ax ma’ táan u yokol ti’ le ts’o’ok u máana’ leti’ u k’a’ayt’aano’ob yéeybal jala’achilo’obo’, le yaan ba’al u yilo’ob yéetel u meyajilo’ob xook yéetel toj óolal, wáaj le k’a’ana’antako’ob uti’al u kanáanta’al kajnáalo’ob lekéen yanak péek óolalo’.
Múulxot’ts’íib D. U Mola’ayil Yéeybal way Méxicoe’, yéetel u séeba’an meyajo’obe’ je’el bix u jets’ik le a’almajt’aano’obo’, yaan u xak’alkaxantik xma’ chíimpolalilo’ob ti’ ba’axo’ob beelbest’anta’ano’ob ti’ le jaatsila’ yéetel yaan u beetik u ba’alju’unil uti’al u ts’áaj u yojéelt yéetel uti’al u ts’okt’anta’al tumen le U Kúuchilil P'is Óolal ti' Yéeybal ti’ u Nojpáajtalil Nojlu’um (Tribunal Electoral del Poder Judicial de la Federación). Ichil le beelankilmeyajo’ le U mola’ayil yéeybalo’ je’el u páajtal u ts’áajik, ichil uláak’ kananilo’obe’, u beetik u jáawsa’al yéetel u luk’sa’al tu séeba’anil u máansa’al ti’ náachkunsaj t’aan yéetel ti’ náachkunsaj cha’an, je’el bix jets’a’anil tumen le a’almajt’aano’obo’.
IV. A’almajt’aano’obe’ yaan u jets’iko’ob ba’ax ku k’áata’al yéetel bix kun beetbil u yéeyajil yéetel u ts’a’abal báaxalkuucho’ob tu yóok’olal u kuuchilo’ob yéeytambal tu táan kaaj bey xan u belbest’aanilo’ob yáaxk’a’ay yéeybalil yéetel ti’ k’a’ay yéeybalil.
90 u p’éelel k’iino’ob kun xáantal k’a’ay yéeybalo’ob ti’ u ja’abil u yéeya’al u Noj Jala’achil México, u jets’ a’almajt’aanilo’ob yéetel u pat a’almajt’aanilo’ob nojlu’um; ti’ u ja’abil kan yéeya’ak chéen u pat a’almajt’aanilo’ob nojlu’ume’, le k’a’ay yéeybalilo’obo’ yaan u xáantal 60 u p’éelel k’iino’ob. Le yáax k’a’ay yéeybalilo’obo’ mixjuntéen je’el u béeytal u máan ka’a ti’ óoxjaats ti’ le u k’iinilo’ob ts’aba’an uti’al k’a’ay yéeybalilo’obo’.
U táats’máansa’al le jets’t’aano’ob tumen le Almejen mola’ayilo’obo’ wa tumen je’en máax wa je’en ba’al mola’ayile’, yaan u meenta’al u bo’olsi’ipilta’al je’el bix jets’a’anil ti’ le a’almajt’aano’obo’.
V. U nu’ukbesajta’al yéeybalile’ jump’éel u meyajil péetlu’um ku meenta’al yéetel u táak óolal u Mola’ayil Yéeybal way Méxicoe’ bey xan tumen péetlu’um mola’ayilo’ob múuch’kaaj, je’el bix u jets’ik le a’almajt’aano’obo’.
Múulxot’ts’íib A. U Mola’ayil Yéeybal way Méxicoe’, jump’éel Jáalk’ab Mola’ay Múuch’kaaj ts’aba’an u muuk’ a’almajt’aan ti’ yéetel ba’albalil ti’, ichile’ ti’ yaan U Nojpáajtalil A’almajt’aani’, U almejen mola’ayilo’ob nojlu’um yéetel lu’unkabilo’ob, je’el bix u jets’ik le a’almajt’aano’obo’. Ikil u meentik le meyaj k’uba’an ti’o’ yaan u chíimpoltik le nojbe’en chuunt’aano’oba’ jaakúunajil, toj a’almajil, juunalil, u keetkunnajil yéetel tojtuukulil.
U Mola’ayil Yéeybal way Méxicoe’ leti’ u jala’achil tu yóok’olal le je’ela’, ku jets’t’aan yéetel ku meyaj tu juunal, bey xan yaan ka’analmeyajil ti’ le ba’ax ku meentiko’; ich u tsolwíinkilale’, yaan u yantal u jo’olpóopilo’ob, jets’meyajo’ob, ka’anal meyajo’ob yéetel ti’ kanáanil. Noj Múuch’tambale’(Consejo General) leti’ u noj mola’ayil jo’olpóopilil yéetel yaan u meenta’al yéetel juntúul jo’olpóop múuch’tambalil yéetel lajuntúul yéeybal múuch’tambalnáalo’ob, yéetel yaan u táakpajalo’ob, ku béeytal u t’aano’ob ba’ale’ ma’ táan u jets’t’aano’ob, u múuch’tambalnáalino’ob u Nojpáajtalil A’almajt’aan, u jo’olpóopilo’ob almejen mola’ayilo’ob, yéetel juntúul No’ojk’abil Jets’meyaj; le a’almajt’aano’obo’ yaan u jets’iko’ob belbest’aanilo’ob uti’al u nu’ukbesajta’al yéetel u meyaj le mola’ayilo’obo’, bey xan u paaklan jo’olintikuba’ob bey xan bix kun paaklan meyajo’ob yéetel u Péetlu’um Mola’ayilo’ob Múuch’kaaj. U mola’ayilo’ob ilaj ka’anal jets’meyajo’obe’, yaan u yantal ti’ob ajmeyajo’ob jach u yoojelo’ob u meyajo’ob. Jump’éel U Mola’ayil Xak’alkananxuup yaan u yantal ti’ u kuuch, yéetel ka’anal jáalk’abil bey xan belankil juunalil, u xak’alkaxanta’al tuláakal u k’amtaak’in yéetel u xuptaak’in le Mola’ayo’. U beelbest’aanilo’ob u a’almajt’aanil yéeybale’ yéetel ti’ Nojbelbest’aane’ ku éejenta’al tumen Noj Múuch’tambal, yaan u beelantiko’ob paaklan meyaj ichil u meyajnáalo’ob ti’ Mola’ay Múuch’kaaj. U Mola’ayilo’ob u kanáanil tsolk’aaba’il yéeybale’ u ya’abile’ ku meenta’al tumen u jo’olpóopilo’ob u Almejen Mola’ayilo’ob nojlu’um. Le múuch’kananyéeybalilo’obo’ yaan u meenta’al yéetel lu’unkabilo’ob.
U Múuch’meyaj tuláakal u Mola’ayilo’ob múuch’meyaj jo’olpóopilo’obe’ tu táan kaaj kun beetbil, je’el bix u jets’ik le a’almajt’aano’obo’.
Le Mola’ayilo’ yaan u yantal ti’ jump’éel u oficialíail ti’ yéeybalil yaan ti’ u chíimpoolal kaaj, uti’al ba’alo’ob ti’ yéeybalil, u páajtalilo’ob yéetel u meyaje’ yaan u beetik je’el bix u ya’alik le a’almajt’aano’obo’.
Le Jo’olpóop Múuch’tambalnáal yéetel le Múuch’tambalnáal yéeybalo’obo’ bolomp’éel ja’ab kun xáantal tu kuuch, ku ts’o’okole’ ma’ táan u béeytal u ka’ayéeya’al uti’al le meyajila’. Yaan u yéeya’alo’ob yéetel u yéeybal ka’a ti’ óoxjaats ti’ u máakilo’ob yano’ob ti’ u Mola’ayil Pat A’almajt’aano’obo’, yéetel le tsolmeyajila’:
a) U Mola’ayil Pat A’almajt’aano’obe’ yaan u jóok’sik u Mokt’aanil uti’al u yéeya’al u Jo’olpóopil Múuch’tambalnáal yéetel le Múuch’tambalnáal Yéeybalo’obo’, ti’ le páayt’aan tu táan kaajo’ yaan u yantal u yáayalal yéetel chúuka’an, uti’al le beelankilmeyajo’, u k’iinilo’ob yéetel ujets’k’iinilo’ob ma’ táan u béeytal u k’e’exel, bey xan u tsolbeelankilil uti’al u ts’a’abal jump’éel ka’anal mola’ayil ti’ p’ismeyajil, yaan u meyajta’al tumen wuktúul máako’ob jach k’aj óola’an u meyajo’ob ti’ le je’elo’oba’ óoxtúule’ yaan u ts’a’abalo’ob tumen u mola’ayil almejen tojbe’embalil ti’ u Mola’ayil Pat A’almajt’aano’ob, ka’atúule’ tumen U Nojlu’um Mola'ayil u Páajtalilo'ob Wíinik, ka’atúule’ tumen le táan óolal mola’ay jets’a’an ti’ le jatsts’íib 6 ti’ le Noj A’almajt’aana’;
b) U mola’ayile’ leti’ kun k’amik u tsolk’aaba’il chuka’an le máaxo’ob kun múultáakpajal ti’ le páayt’aan kaajilo’, yaan u p’ismeyajtik u chíimpoolalil ba’axo’ob ku k’áatik noj a’almajt’aanil yéetel a’almajt’aanilo’ob, yéetel u jach táaj ma’alobil uti’al u meyajtik le kuuchilo’, yaan u yéeyik le kun jach ma’alob p’ismeyajtbilo’obo’, yaan u jóok’sik jo’otúul máak uti’al jujump’éel kuuchil mina’an u yuumil yéetel yaan u túuxtik le tsolk’aaba’ila’ ti’ u mola’ayil almejen tojbe’embalil ti’ u Mola’ayil Pat A’almajt’aano’ob.
c) U mola’ayil almejen tojbe’embalile’ yaan u yáantaj uti’al u beeta’al ch’a’at’aano’ob uti’al u yéeya’al u Jo’olpóopil Múuchtambalnáalo’ob yéetel lekéen beeta’ak le yéeybalilo’ tumen le mola’ayil je’el bix u ya’alik le a’almajt’aanilo’obo’, ku túuxta’al ti’ le Báankabil Mola’ayil (Pleno de la Cámara) yéetel le ts’aaj kuuchilo’ob k’a’abeto’;
d) Lekéen máanak u jets’k’iinil uti’al le ba’ax jets’a’an ti’ le u mokt’aanil ku ya’alik le kóotsts’íib a), wa ma’ meenta’ak le yéeybal tumen u mola’ayil almejen Tojbe’embalil le Múuch’mola’ayilo’ wa ma’ u beet le túuxtajil ku ya’alik le kóotsts’íib ts’o’ok u máano’, wa kex ts’o’ok u beetike’, ba’ale’ ma’ chúukpaj le yéeybal k’a’abet te’ báankabilo’, k’a’abet u páayt’anta’alo’ob tu ka’atéen tu’ux kun beetbil jump’éel buulil yéeybal ti’ le tsolk’aaba’il beeta’an tumen u mola’ayil p’ismeyajilo’;
e) Lekéen máanak u jest’k’iinil uti’al le ba’ax jets’a’an ti’ le u mokt’aanil ku ya’alik le kóotsts’íib a), wa ma’ xan béeychaj le yéeybal je’el bix u jets’ik le kóotsts’íibo’ob c) yéetel d), U báankabil le U Xuul Noj Kúuchilil P'is Óolal way Méxicoe' yaan u beetik u múuch’meyajil tu táan kaaj, uti’al u ts’a’abal yéetel buulil yéeybal ti’ le tsolk’aaba’il meenta’an tumen le u mola’ayil p’ismeyajilo’.
Wa táan u bineltik le jo’olpóop múuch’tambalnáalo’, wáaj je’enmáakalmáak ti’ le yéeybal múuch’tambalnáalo’, ichil le yáax wakp’éel ja’abo’ob ti’ u kuucho’, yaan u kaxta’al juntúul u jeel k’amik u kuuch. Wa ku bineltik ichil u yáax óoxp’éel ja’abo’obe’, yaan u yéeya’al juntúul túumben múuch’tambalnáal uti’al jump’éel túumben jatsk’iinmeyaj.
U jo’olpóopil múuch’tambalnáal yéetel yéeybal múuch’tambalnáalo’obe’ ma’ táan u béeytal u yantal ti’ob uláak’ meyaj, kuuch wáaj túuxtmeyajil, ba’ale’ je’el u béeytal le uti’al u ye’esajil Noj Múuch’tambale’ yéetel le mina’an u bo’olilo’ob ku meenta’al ti’ u mola’ayilo’ob ka’ansajil, ka’anal na’atil, meyajtsil, xak’alkaaxanil wáaj ti’ áantajil.
U jo’olpóopil le u Noj Mola’ayil Xak’alkaxanxuup ti’ le Mola’ayilo’, yaan u ts’a’abal tumen u Mola’ayil Pat A’almajt’aano’ob, yéetel u yéeybal u ka’ ti’ u yóoxjaats ti’ u máakilo’ob túuxt’anta’ano’ob tumen u múuch’kaaj mola’ayil ka’ansajil je’el bix u jets’ik le a’almajt’aanilo’obo’. Wakp’éel ja’ab kun xáantal ti’ le kuucho’ yéetel je’el u béeytal u ka’ayéeya’al chéen juntéene’. U belankilile’ yaan u yantal ich Noj Múuch’tambalil yéetel yaan u ka’anal k’axmeyaj k’a’ana’an yéetel u nojlu’um Mola’ay Xak’alkaxanil.
U No’ojk’abil Jets’meyajile’ yaan u ts’a’abal yéetel u yéeybal ka’ ti’ óoxjaats u máakilo’ob ti’ Noj Múuch’tambal yéetel u túuxt’aan u Jo’olpóopil.
A’almajt’aano’obe’ yaan u jets’iko’ob le ba’axo’ob k’a’ana’an u much’iko’ob u Jo’olpóop Múuch’tambalnáal ti’ Noj Múuch’tambal, le yéeybal múuch’tambalnáalo’obo’, Nojxak’alkaxanxuupil (Contralor General) yéetel U No’ojk’abil Jets’meyaj ti’ u Mola’ayil Yéeybal Way Méxicoe’ uti’al ka béeyak u ts’a’abal u kuucho’ob; máaxo’ob ts’o’ok u meentiko’ob u meyajil Jo’olpóopil Múuch’tambalnáal, yéeybal múuch’tambalnáal yéetel u No’ojk’abil jests’meyaje’ ma’ táan u béeytal u yantal kuucho’ob ti’ob ti’ u nojpáajtalilo’ob jala’achil tu’ux táakpajo’ob uti’al u meenta’al le yéeybalo’, ich le ka’ap’éel ja’abo’ob u p’at u kuucho’obo’.
U Múuch’tambalnáalilo’ob u Nojpáajtalil A’almajt’aanile’ yaan u ya’ala’al tumen le múuch’kab almejenil u ts’íibtmajuba’ob ti’ mola’ayil Almejenil yano’ob ti’ jump’éel ti’ le Múuch’mola’ayilo’obo’. Chéen juntúul múuch’tambalnáal kun yantal ti’ junjump’éel u múuch’kab almejenil kex wa chíimpolta’an tumen tu ka’ap’éelil u Múuch’mola’ayil México.
Múulxot’ts’íib B. U Mola’ayil Yéeybal Way Méxicoe’, yaan u yantal tu kuuch, je’el bix u jets’ik le Noj a’almajt’aan yéetel le a’almajt’aano’obo’:
a) Uti’al u beelankil yéeytambal ti’ nojlu’um yéetel péetlu’ume’:
1. U ka’ansajmeyajil yéeybal;
2. U tsolkúuchilil yéeybal, bey xan u pattukulta’al yéetel u je’ets’el u jatsaljaatsil yéeybal bey xan u bu’ubuja’al ich nojjatsil yéeybalo’ob.
3. Tsolk’aaba’ yéetel u tsolk’aaba’il yéeybalil;
4. U kúuchilil yéeybalil yéetel u ts’a’abal u kuchnáalil múuch’kanan yéeybalilo’ob;
5. U beelbest’aanilo’ob, u chuuntuukulil yéetel bix kun meyajtbil yáax chíikbesajilo’ob, k’áatchi’ilo’ob wa yéeyk’áatchi’ilo’ob ti’ a’al tuukulile’; u kanáanta’al yéeybalil, séeba’an xookilo’ob, u ts’alts’íibta’al u ju’unilo’ob yéetel u meenta’al u nu'ukulilo’ob yéeybal.
6. U xak’alkaxanta’al u k’amt’aak’in yéetel u xuptaak’in almejen mola’ayilo’ob yéetel almejen ajbáaxalo’ob; bey xan
7. Uláak ba’alo’ob ku jets’ik le a’almajt’aano’obo’.
b) Uti’al u beelankil yéeytambal ti’ nojlu’ume’:
1. U páajtalilo’ob yéetel u táakpaajal ti’ páajtalilo’ob le báaxalkuucho’ob yéetel le almejen mola’ayilo’obo’;
2. U líik’sajba’il u k’iinil yéeybal;
3. U ts’alts’íibta’al u ju’unilo’ob yéetel u meenta’al u nu'ukulilo’ob yéeybal;
4. U xak’alta’alo’ob yéetel u xo’okolo’ob je’el bix u jets’ik le a’almajt’aano’obo’;
5. U ya’ala’al u k’amjaajkunajil yéetel u ts’a’abal u jala’achju’unil yéeytambal ti’ Pat A’almajt’aano’ob yéetel Jets’ A’almajt’aano’ob;
6. U xo’okol u yéeytaambalil u Noj Jala’achil México, ti’ jujump’éel ti’ le u jatsaljaats yéeybalil juntúulili' u almejen yuumilil, yéetel
7. Uláak’ ba’alo’ob ku jets’ik le a’almajt’aano’obo’.
U Mola’ayil Yéeybal way Méxicoe’ yaan u beetik yéetel k’axt’aanil yéetel mola’ay yaan u páajtalil ti’ le péetlu’umo’ob kun k’áatiko’, u nu'ukbesajil u beelankil yéeytambal ich péetlu’um, je’el bix u jets’ik le a’almajt’aan jeets’elo’. Wa ku k’áata’al tumen Almejen Mola’ayilo’ob yéetel u kuuchile’ uti’al u páajtalilo’obe’, je’el bix jets’a’anil tumen le a’almajt’aano’obo’ je’el u páajtal u nu'ukbesajta’al u yéeytambalil u jo’olpóopilo’obe’.
U xak’alkaxanta’al u taak’in Almejen Mola’ayilo’obe’ yéetel u k’a’aytaj báaxalkuucho’obe’ yaan u p’áatal ti’ u kuuch U Noj Múuchtambalil U Mola’ayil Yéeybal way Méxicoe’. A’almajt’aano’obe’ yaan u mu’uk’a’ankuunsiko’ob u páajtalilo’ob le Múuch’tambalnáalil uti’al u beetik le meyajila’, bey xan u je’ets’el u ka’anal mola’ayilo’ob ku tak’ óolal ti’, yaan u yantal ti’ u kuch óolalil u xak’altik yéetel u beetik u beelankilmeyajil uti’al u jets’meyajta’al le bo’olsi’ipililo’ob k’a’abeto’obo’. Uti’al u beetik u meyajo’obe’, le Noj Múuch’tambalilo’ ma’ táan u xu’ulbesa’al tumen u mukulbe’enil u kúuchiltaak’in, fiduciaria yéetel xak’altaak’inil yéetel yaan u yáanta’al tumen u jala’achilo’ob nojlu’um yéetel péelu’umo’ob.
Wa le U Mola’ayil Yéeybal way México, ku k’ubik xak’alkaxanile’, u ka’anal Mola’ayile’ leti’ kun beelankúunsik uti’al u béeytal u máansa’al le xu’ulbesajilo’ob ku ya’ala’al ti’ le xóot’ts’íib ts’o’ok u máana’.
Múulxot’ts’íib C. U yéeytambalil péetlu’umo’obe’ yaan u yantal tu k’ab u péetlu’um mola’ayil kaaj je’el bix jets’a’anil ti’ le noj a’almajt’aana’, yaan u beetiko’ob jets’meyajo’ob ti’ le ba’alo’ob je’ela’:
1. Páajtalilo’ob yéetel u táakpajal ti’ u páajtalilo’ob báaxalkuucho’ob yéetel almejen mola’ayilo’ob;
2. U ts’aajxookil lu’unkabilil
3. Líik’sajbáajil ti’ u k’iinil yéeytambal
4. U ts’alts’íibta’al u ju’unilo’ob yéetel u meenta’al u nu'ukulilo’ob yéeybal;
5. U xak’alta’alo’ob yéetel u xo’okolo’ob je’el bix u jets’ik le a’almajt’aano’obo’;
6. U ya’ala’al u k’amjaajkunajil yéetel u ts’a’abal u jala’achju’unil ti’ u yéeytambalil péetlu’um;
7. U xo’okol u yéeytambalil u jo’olpóopil U Nojpáajtalil Jala’ach;
8. Yáax chíikbesajilo’ob; k’áatchi’ilo’ob wáaj yéeyk’áatchi’ilo’ob ti’ a’al tuukulil; u kanáanta’al yéeybalil yéetel séeba’an xookilo’ob, je’el bix beelbest’anta’anilo’ob te’ múulxot’ts’íib ts’o’ok u máana’.
9. U un’ukbesa’al, u jóok’ol táanil, u xo’okol yéetel u ya’ala’al bix jóok’ik je’el bix jets’a’anil u táakpajal kaaj tumen u a’almajt’aanilo’ob péetlu’ume’;
10. Tuláakal le ma’ ch’aba’an tumen U Mola’ayil Yéeybal way Méxicoe’; yéetel
11. Le ku jets’ik le a’almajt’aano’obo’.
Te’ tu’ux ku jets’ik le a’almajt’aano’ob yéetel u chíimpoolal u ya’abile’, u jach p’íitile’ waxakp’éel yéeybalo’ob ti’ le Noj Múuch’tambalo’, le U Mola’ayil Yéeybal way Méxicoe’, je’el u páajtal u:
a) U táats’ iltik u beeta’al u meyajilo’ob yéeytambalil yaan u kuch óolalil ti’ u mola’ayilo’ob péetlu’um.
b) U k’ubik tu k’ab le u mola’ayilo’ob yéeybalila’ le páajtalilo’ob ku ya’alik le kóotsts’íib a) Múulxot’ts’íib B ti’ le jaatsila’, je’el u páajtal u táats’ ch’a’ajo’oltik u meyaj je’enba’ax k’iine’; wa
c) U ch’a’ik u k’aj óolt je’enmáakalmáak ba’almeyajil ti’ u páajtalil le u péetlu’um mola’ayilo’ob yéeybalilo’, wa u k’a’ana’anil bey u k’áatike’ wáaj uti’al u je’ets’el jump’éel chuuntuukulil ti’ bix u na’ata’al.
U meyaj U Mola’ayil Yéeybal way Méxicoe’ u ts’áajik yéetel u k’exik u máakilo’ob le u nojmola’ayil ti’ tojbe’embalil ti’ le péetlu’um mola’ayilo’ob kaajo’, je’el bix u jets’ik le Noj A’almajt’aana’.
Múulxot’ts’íib D. U Ka’anal Meyajil yéeybale’ ku méek’tantik u yéeya’al, u yookbal, u ka’ansajmeyajil, u ka’analna’atil, u k’a’aytajil, u p’ismeyajil, u k’e’ek’exa’al, u jets’elnakilil yéetel u toj óolkinajil, le meyajnáal kaajo’ob ti’ le u mola’ayilo’ob jets’ yéetel ka’analmeyajil U Mola’ayil Yéeybal way Méxicoe’ yéetel ti’ Péetlu’um mola’ayilo’ob ti’ yéeytambalil, U Mola’ayil Yéeybal way Méxicoe’ yaan u no’ojbesik u nu'ukbesajil yéetel u meyajta’al le meyajila’.
VI. Uti’al u kanáanta’al u noj a’almajt’aanil yéetel a’almajil chunt’aano’ob ti’ le meyajo’ob bey xan ti’ le ts’okt’aano’ob ti’ yéeybalilo’, yaan u je’ets’el u múuch’tuukulil uti’al jelsutt’aan je’el bix jets’a’an ti’ le Noj a’almajt’aana’ yéetel ti’ le a’almajt’aano’obo’. Le múuch’tuukulilo’ yaan u ts’áajik xu’ulsajil ti’ u beelankililo’ob yéeytambal yéetel yaan u kanáantik ka kanáanta’ak u almejen páajtalil lu’unkabilo’ob uti’al u yéeybalo’ob, u yéeya’alo’ob yéetel u much’ikuba’ob, je’el bix jets’a’anil ti’ le jatsts’íib 99 ti’ le Noj a’almajt’aana’.
Tu yóok’olal yéeybale’ u yoksa’al le ma’ éejenilo’, ti’ u noj a’almajt’aanil wáaj a’almajile’, ma’ táan u je’elsik le ts’okt’aano’ wáaj le ba’ax ma’ éejenta’ano’.
Le a’almajt’aano’obo’ yaan u jets’iko’ob u múuch’tuukulil mixba’alkúunsajil nojlu’uum wáaj péetlu’um yéeytambalil, tu yóok’olal yaayaj táats’máansajilo’ob, taali’ u beeta’ale’ yéetel ku ts’okt’aano’ob ti’ le súutkuxtalilo’ob je’ela’:
a) U máan jump’éel 5% ti’ le buka’aj u xuupil k’a’aytajil éejenta’ano’;
b) U ma’anal wáaj ti’alinta’al wóol ts’aaj ojéelalil wáaj k’iintsilil ti’ náachkunsaj t’aan yéetel ti’ náachkunsaj cha’an, ku pachilkúuntik ba’ax jets’a’an ti’ le a’almajt’aano’obo’.
c) U k’a’amal wáaj u k’a’abetkúunsa’al ba’alob u taal ti’ xma’ a’almajt’aanil meyajo’ob wáaj u ba’alubáaj múuch’kaaj ti’ k’a’aytajilo’ob.
Le táats’máansajilo’oba’ k’a’abet u ye’esa’al yéetel toj tuukulil yéetel ba’alob jaajkúuntik. Yaan u táan óolta’al u ts’ok t’aanilo’ob le táats’máansajilo’oba’ lekéen p’áatak 5% u jela’anil le yéeybal najáalta’ab ichil le u yáax yéetel u ka’ap’éel kúuchililo’.
Wa ku mixba’alkúunsa’al le yéeytambalilo’, yaan u yúuchul páayt’aan uti’al jump’éel túumben yéeytambalil, tu’ux ma’ táan u béeytal u táakpajal le máax ts’aba’an u bo’olsi’ipililo’.