Lengua y agrupación lingüística huichol tiene diversas variantes, que se autodenominan wixárika (del norte), wixárika (del sur), wixárika (del este) y wixárika (del oeste). La presente traducción ...

MEKIKU KIEKATARI NIUKIEYA MIWIMA

‘Iki Wimari kananayenetiarieni xapa Diario Oficial de la Federación huta metseritsie 5 tukari 1917 witariyaritsie
Hekwariyari wa’utia mieme mahekiariyarie DOF 27-05-2015


Matiari Kuyaxi Wa’ukiyari manuti’axé makawe, ‘Itsikame Mekiku Kiekarieya Mi‘iwiya, ‘ipai ‘upaukukaku ‘iki rekiretu kaneniutaxeiya:
VENUSTIANO CARRANZA, Matiari Kuyaxi Wa’ukiyari manuti’axé makawe, ‘Itsikame Mekiku Kiekarieya Mi‘iwiya, Mekiku Kiekatari Niuekieya Miwima, ‘ipai nekanaineni:
Waníu Congreso Constituyente meyuxeirieti ‘ena kiekaritsie 1o. tukaritsie tamamata heimana huta metseritsie 1916 witariyaritsie, rekiretu mutahekiaritsie 19 tukaritsie ‘atanauka metseriyaritsie ‘iki witaritsie, kanenayenetiani Primera Jefatura, ‘aritikuru 4o. mitikuxata pai mitiuyutipataxi 14 tukaritsie rekiretutsie kanahekiare 12 tukaritsie tamamata heimana huta metseriyari 1914 witariyaritsie, katineyiní H. Veracruz, kananiiré Plan de Guadalupe xapayaritsie, 26 tukaritsie haika metseri 1913 wiyariyaritsie, kananayeneeni xapa ‘ipai ‘aneti:


MEKIKU KIEKATARI NIUKIEYA MIWIMA MIHEKWARIYARIE 5 HUTA METSERITSIE 1857 WITARI MIEME

Xewirieka tituruyari

Kapituru I

Tewi Tinakemeki Muyeika Yuheimá Nunuwame Mexeiya

‘Aritikuru 1º. Teiteri Mekikukiekatari yuheima nunuwame menexeiyani 'iki wimaritsie mayemie metá kiekari wapai mieme manutineika Mekiku miwarakawima, metá nunuwame maye'axeniki 'iki kapuyukwerieka metá kapuyukunaka xeikía 'iki wimari ke maineni.

Teiteri wahetsie nunuwamete katineyuti'enietiyeikamiki 'iki wimaritsie ke mayetaine metá wanapai kiekatari, wawimaritsie mahekía waikawa tiwapitati yuheimá nunuwame.

Yunaiti 'itsikate, yu'uximayatsikatsie mekanexeiyani memikuxatani, heimana meka'uyehuti metá mete'iwiyati metá metehaye'atiwati teiteri wahetsie nunuwamete 'iki naimetsie mitimiemeki xeime xeikía mikatipinieyaki, katiyutaraniati metá miyemieki, 'Ayumieme kiekari, kaniwarayehitiwamiki, tixeiyati, titirikariyati xika teiteri waheimá nunuwame nanaimarieka, wimari ke mitikuxata.

'Ena Mekiku kiekarieytasie kapiyiwe tewi nai tikunamiyarieti muyeikani, tekunamiyariekate wapai kiekatari xika Mekiku kwieyaritsie me'u'axiani miki menitixinikuni 'ena xika me'u'axiani metá leitexi waheimá kaninuakamiki.

Naiti nanaimarika kaniyukunaka tita pemitihikiki tsepá kewa pemetinuiwaxi, 'awiyaritsie, metá titatsie pemikatiyiweni, tita pemirexeiyaki, kepemireu'erieki, titatsie pemitiuti'erie, ke pemitiku'eriwa, tita metinake, metá neikixatsie, ya tini titatsie tewi mitinanaimarieka kepauka wamireukaxirieka teiteri waheimá nunuwame.

'Aritikuru 2º. Mekiku kwieyari kaniyuxewini.

Mekiku kiekarieya kanayemiireni matiari kiekatari wahetsie ratiwiyati miki meniyiakaitini takwietsie mematekai haitiari teiwari mikatahawekaitsie, metá naime yukiekari `aixia mekateneukuxeiyani, metá ya paimeme.

Mehayukumaiti kename teiteri mehiki mitikuxaxatsiwawahetsie mieme katinayeimiki.

Teiteri menihikitini kehate memiyuwima yukiekaritsie metá yukiekaritsie kename mahatei mete`ikumamateketi `itsikate mewaruku`uitiatikani.

Nunuwame teiteri wahetsie mitikuxata kepai mitiyianeniki wakiekaritsie miki katinayukanimiki wimari niukieya `enieti Mekiku `aixia mireuyukuwimaniki. Teiteri wakiekari kanimatiwakamiki ke mitiutaine yeiyaritsie metá ´etsitarute xapateya hepaitsita, miki naime tixeiyati tsiere hitia pai `aritikuru mitiyutixatsie `utaneeti, niukitsie mieme metá kiekaritsie mieme

A. ‘Iki wimari teiteri metá wakiekarite heimá nunuwame kanimaiká metá yuxaitá miyukemaki:

I. Metá menimaiká kepai memitehuni yukiekaritsie mieme.

II. Metá menimaiká kepai memitehuni xika yiki ti’aneti raniereni, wimaritsie mieme ‘utaneetikaimeki, nunuwamete teiteri wahetsie mieme mekananaimati, metá tsiere ‘ukari wahetsie nunuwamete yemeki mexeiyati. Metá lei kanitayimiki tita yuri xanetsitiariwamete memitehanupini.

III. Meniyiweni teiteri yuyeiyaritsie me’utaneeti yu’itsikate memiwaranuyehapani meriki tsi ‘ukari metá ukitsi tinakemeki memanuyehapanieni menexeiyakamiki, metá meniyiweni memitehaye’atiani titaki memite’utihiawarie miirikia, metá mete’enieti Mekiku ke mitikuniuwa tsiere ‘etsitarutetsie. Yukiekari hepaitsita nakeme miteuhú kapiyiwe mitiwakunamirieka nunuwamete hiawaritsie mieme yunaiti `ukari ‘ukitsi ‘itsikate wahiawaritsie munitsipiyu miemeki.

IV. Tinaiti niukite, maiyate metá naiti tita teiteri mitiwarayeitiwa mateni’iwiyakakuni.

V. 'Aixia ti'iwiyati kwiepa timieme metá 'aye'akame kunaati Mekiku kwieyaritsie wimari mikuxata.

VI. Tinakemeke tixeiyati kwie miyukumanatsie katinikumayiamiki 'iki wimari mitikuxata pai, metá tsiere hipati lei mitikuxata pai, tsiere kiekatari wanunuwametetsie mieme, ya tini kiekaritsie tita mitixuawe tinakemeki katiniyukumauwamiki, xeikía tehayewati kewa wimari meikunaka. 'Ipai miti'anenitsie kiekatari meniyiweni memiyuniini, ‘iki lei hetsie me'utaneti.

VII. Kiekatari yu'itsikate memiwarutihiawe kaniyiweni yumunitsipiyutsie.

Wimarite metá leitexi 'etsitarute miemetexi mepimaika munitsipiyutsie nunuwamete, kimana mekaniyuparewiekakuni yuyeiyaritsie mete'utanetiati.

VIII. 'Etsitaru mirexeiya tahetsie katinimiemetini, 'iki nunuwame miraye'atiwaniki, tinaiti xanetsikate kewa mayemie, xeimetsie timieme metá yumiireme, miki wayeiyaritsie kaniereti kani'anekamiki, katinanaimati wimaritsie mitika'uxa. Teiteri yuheimá nunuwame metá yuniukame mekanexeiyani wayeiyari tsiere waniuki maateti.

Wimarite metá leitexi 'etsitaru miemetexi miki mekateniyuriekuni kepai teiteri wakiekari miti'aneni 'etsitarutetsie, metá tsiere teiteri wakiekari ke maye'ane menimatekakuni 'aku tsi kename wakiekari tsiere hekía.

B. Mekiku, 'etsitarute metá munitsipiyute kiekariteya, menikuxatakuni kename teiteri yaxeikía tetehaye'axé metá nanaimarika metekunati, miki meniyiakakuni kepai hayetewime nunuwame miwa'iwiyani metá wakiekarite kepai mireuyukutuika, miki menitiwewikuni kimana yunaiti meniyekinikuni.

Teiteri yukiekaritsie memikate'uka'eniwaniki metá heitserie memiteheuxeiyani, 'itsikate 'ipai meni'anekakuni:

I. Mekaniparewiyakakuni teiteri kwie keyeumetsie memukutetika wa'uximayatsika mayeniereniki metá 'aixia memiteheukuteniki, yunaiti 'itsikate memayehaika meyu'enieti, tsiere kiekatari meteparewieti. 'Itsikate munitsipiyu memaka'u metenitixeiyaxiakuni kepaimeti tumini wahetsie mikayune.

II. 'Ikitiarika kaniparewiyakamiki, huta niuki 'uweiyati metá teiwarixi tiwayeiyari tsiere teiteri tiwayeiyari tiuweiyati, 'utiarika kaniyu'ikitakamiki, 'Ikitiarika mukaheitia kananayenimiki, memitemaateniki metá, 'ikitiarika hixiapa mieme metá 'ikitiarika yetana mieme. Parewiya yetuayame kanetiwewiyamiki teiteri yu'ikitiwamete wahetsie mieme. Xapate kaniyutiwewimiki yukiekaritsie timieme raye'utikaime wayeiyaritsie tixeiyati teiteri hetsie 'utaneti metá kiekatari waku'iwawiyati. Tsiere 'ikuxatati kename Mekiku kiekatari wayeiyari hayemiire memika'inanaimakaki.

III. Tinakemeki memi'uayemariekaki Mekiku 'uayemarika mexeiya hetsie mieme, tsiere teiteri wa'uayemarika hayexeiyati, teiteri memikahakaxietikaniki 'aixia mekateniparewiyakakuni, 'ikwaitetsie mieme yeme matsi tiirí wahetsie mieme mayaniki.

IV. Teiteri wakiekari 'aixia kaniti'itiariemiki metá kewa memeyutixexeiriwa metá kewa memetiwaiká meyu'enieti kewa matsi manakaneeni tumini kiekari tuminieyatsie ya xeime tuminieyatsie kimana kiite katinitiwewiyamiki ya 'aixia katiniti'itiariemiki, metá parewiya kanihekiakamiki.

V. Teiteri ‘ukari mekanipitiariekakuni memite’uximayaka, parewiyatsie timieme manakaneikaki, memikatekukuyeniki, metá tinaiti miranakaneika 'ikitiarikatsie timieme metá tiparewieka kiekaritsie timieme.

VI. Kiekaritsie mieme niuki manutuaya kanayemiirekamiki, metá yuyemiiriyarimeti niukamete. Teiteri kiekatari meniyiweni yiki mana niukamete memikumauwani, kepai leitexi mitikuxatani ‘ikitsie timieme.

VII. Meniparewiyakakuni ‘uximayatsikatsie. Yukiekari ‘aixia memiteukuhananiki, ‘uximayatsikateki tumini miireme memukaxexeiyaniki, metá memiparewiyakaki kiekari tuminieyaki ya xeime tuminieyaki memiteyu’uximatsitiakaki, metá makinate mepitiarieti tewa memiyuharerutaniki.

VIII. Kanitiwewiyakuni niuki teiteri wapai memu'uwa waheimá nunuwame, takiekaritsie metá wapaiti kiekari mitimanetsie, niuki katinaye'atiariwamiki mete'uximayatamete waheimá nunuwame miraye'atiariwaniki; metá 'ukari memikatekukuyeniki 'aixia mekateniparewiyakakuni; mateniparewiekakuni watiiriyama mateni’ikitiariekakuni 'ikitiarikatsie, metá 'aixia memite'ukwa'aniki; yuheimá nunuwame mirexeiya kani’iwiyariekamiki metá wayeiyari kuxatati.

IX. Teiteri kepai Mekiku 'aixia mireuyukuhananiki mekaniti’iwawiyariekuni Plan Nacional de Desarrollo miyutawewieniki metá wa'etsitarute ya wamunitsipiyute, metá ke memiteku'eriwa metehanuyeniitiwati.

Miraye’atiariwaniki ‘ena ke mayetaine, mirewatixeiritire miwima yaxeikía mirewatixaxatsitire 'etsitaru mieme kiekari tuminieya 'ikitsie mieme kiekari tuminieya manayeneikatsie metá kepai 'anemeki kiekaritsie muyenexiani tsiere ke miti'iwiyarieka.

Teiteri tiwahetsie nunuwamete 'ena maka'uxa katinanaimarieti, wakiekaritetsie, metá kiekarite yaxeikía memiteuyuhana yaxeikía 'aneneme manexeiyatikani lei ke makataine.

‘Aritikuru 3º. Heitseriekame manexeiyani yunaiti teiteri memiteyu'ikitiakaki, -Mekiku kiekari, 'etsitarute metá munitsipiyu- meniyetuakuni tsutiana mieme, hixiapa mieme, hitiapai mieme, Tsutiana mieme kwinie raye'ati kani'aneni wamapeikahiaka. 'Iki metá hixiapa mieme yemeki kapeuyeweka.

Mekiku 'ikitiarika miyetua 'aixia 'iyari muyuyehanaki, naiti tita tewi mirexeiya yuhetsie mieme metá yukiekari meuyehiakaki, tewi heimá nunuwame mikatinanaimakaki, metá miyukihiaweniki kepauka parewiya kiekari humá pai mitimanetsie meuyeweka, kepauka minanaimarieka ke mireuyukuhanatsie.

'Etsitaru katinaye'atiwamiki 'ikitiarika 'aixia 'aneme yetuati, piini 'ikitiarika meturuyari metá 'ikitamete ke memiteuyukuhana, metá tita 'etsikwera mirexeiya tsiere te'ikitamete metá wa'ukiyarima heyemeki mekatenaye'atiwakuni:

I. 'Aritikuru 24 kanaineni tsepá titatsie pemitiuti'erie kaniyiweni, 'aimieme mikitsie timieme 'ikitiarikatsie kapanuyehakeni.

II. 'Iki 'ikitiarika waiká temaikate wawewiyatsie kaniereti, herie kaniwaranenetiwamiki memikananaimariekaki.

Tsiere:

a) Tanaitimati ke temutiyuane, miki me'enieti ke temutiyuane kename miki leitexi xeikía kanihikitini metá kiekari ke mireuyukuhana, miki tsi tuukari kanihikitini kiekari yeiyarieyatsie 'utaneeti 'aixia miti'aneniki.

b) Takiekaritsie kanimiemetikamiki -katinanaimarieti metá wakatiwareukaxirieti- tita temitehayexeiya katinayexeiyakamiki, takiekaritsie mieme piinite 'aixia mete'uximayati, takiekaritsie menuati tatuminitsie menuati metá takiekari yuyeiyaritsie 'aixia mitiyemieniki.

c) Katiniparewiemiki 'aixia 'iyari memiyuxeiyaniki, kimana yeiyari mayemiire 'aixia mireuyuxeiyaniki, tewi maye'axeki, xei nuiwari 'aixia memiteteniki metá teiteri tita memiteheuhiwe'erieka, 'iwatsika tekuxatati yaxeikia nunuwame tekuxatati yaxeikía 'iwatsika nunuwame meuyewetseki, katipitiati hipame xeikía nunuwame memexeiyaniki yunuiwaritsie metá titatsie memiteuti'eerietsie.

d) 'Aixia kani'anekamiki, 'aixia meteyuye'ikitiaximeti metá tixeiyá teyu'ikitiwamete wapaiti memutineikaniki:

III. Miraye’atianiki hutarieka paxaputsie metá II piratsiuniyaritsie mika'uxa, 'Itsikame Mekiku makawe ya kanitayimiki xapate ke'aneneme teyu'ikitiwamete memi'ikitiarieka, matiarixi, hutariekatsie mieme metá hixiapa miemetsie naime Mekiku kwieyatsie, 'aimieme 'itsikame Mekiku makawe 'etsitarute kaniwaranu'iwawiyatiyeimiki, yaxeikía tsiere kehate 'ikitiarikatsie memitekuxata, metá te'ikitamete tsiere tiirí wa'ukiyarima 'iki lei mitikuxata pai. Tsiere kehate 'ikitiarikapa memuyehake 'iwarikaki meniti'iniatsiekuni te'ikitamete wa'ukiyari mayaniki ya tini te'ikitamete waxexeiyame mayaniki 'ikitiarika hutariekatsie mieme metá 'ikitiarika hixiapa miemetsie yemeki kename 'aku miki mana metenaketi me'anayehapanie. Leitexi nitixatamiki kepai ti'anemeki metixexeiyariwati memanuyehakeni, memitihuni, memimatiwani, metá 'uximayatsika mepitiarieti te'ikitamete waheimá nunuwame heyemeki kimana pe'iwiyarieti. Xika ranuyehaxiani metá tiyaani lei hepaitsita katiuyani katinaketi kanayeimiki. 'Ena paxapu ya mitikuxata kapiwaxeiya 'uniweritsitá mikuxaxatsiwa VIII piratsiuniyaritsie 'iki 'aritikuruyaritsie.

IV. 'Ikitiarika Mekiku kiekarieya miyetua, kapitiyuwiyani;

V. Tsiere 'ikitiarika mukaheitia meyetuati yaxeikía matiari mieme, hutarieka mieme, hixiapa mieme mayuxaxata matiari paxaputsie kanaineni kename Mekiku kiekarieya naime 'ikitiarikate xeiyani- metá nuiwakate wa'ikitiarika tsiere 'ikitiarika manuti'axetsie mieme- miki kaneuyeweka takiekari miyuyehanaki, maiyá memiwautiwe metá makinate kaniwaparewiekamiki miya tiniketi waiká kanitirikariyakamiki tayeiyari.

VI. 'Ikitiarika yuhetsie memiyetua miki tinaime meteni'ikitakakuni. Leitexi ke mitikuxata. 'itsikame mitiyetuani metá mitikunani kaniyiweni kename miki 'ikitiarika miyuyetua tinakemeki ti'ane. Kanixatani 'ikitiarika miyuyetua mukahaitia, matiari mieme, hutarieka mieme metá hixiapa miemetsie, miki 'ikitiarika memiyetua 'ipai metenikahukuni:

a) 'Ikitiarika maniyetuakakuni ke makataine hutarieka paxapu piratsiuni II, metá metehaye'atiwati ke memiteki'ikitatsie mayemie mexaxata piraktsiuni III, tsiere

b) Yiki memiteyurienitsie teiteri waniuki memahana meri meniwati'iwawiyakuni, leitexi ke mutiyuanetsie 'utaneti.

VII. 'Uniweritsitá 'ikitiarikayari metá hipati wapai mieme 'ikitiarika memiyetua leitexi yuhikiate memiyuni'aka miki meniyiweni yuhikiate 'ikitiarika memahanani; miki meteni'ikitani maiyá wawiyatsie metá yeiyari humá pai mimatiwaniki 'iki 'aritikuru ke mitikuxata maiyá mayemiire mekananaimati metá me'akumaiti kepai memiteyexeiyarimeni metá ya metehayuhiaweti 'ikitiarika xapayari menitiwewiwakuni; menexeiyakakuni. Ke 'uyime manuyehani, memitihuni metá 'uximayatsika memipitiarieka te'ikitamete metá yupiini meteni'iwiyakakuni. Ke memiteyuxeiyani te'ikitamete metá 'uximayatsika memahana, 'aritikuru 123 'iki wimaritsie A hetsie mitikuxata pai, tsiere Ley federal del Trabajo ke mitikuxatani 'uximayatsikatsie ke mi'aneni 'utaneeti, hekia tsi yuhikiati niyuxeiyakamiki, te'ikitamete metá maiyá wawamete miiremeki mekani'ikitakakuni, metá 'iki piratsiuni ke mitikuxata parewiya kiyaritsie mieme;

VIII. Mirewatixeiritiretsie miwima miki meyuniití metá meyu'enieti naiti 'ikitiarika Mekiku kwieyaritsie leitexi menitiwewikuni ke'aneneti meuyeweka miki 'ikitiarika yunaime wahetsie mieme mayaniki Mekiku kiekarieya, 'estitarute metá munitsipiyute meyu'enieti, menitiwewikuni kepapaimeme tumini 'ikitiarikatsie mikayuné metá menitixanetsiekuni xika 'itsikate 'aixia mekatekahuni ya xika yu'uximayatsikatsie mekatehaye'atiwani, tsiere ke mi'ane mipai mitikamieni, metá

IX. Miraye'atiariwaniki 'ikitiarika 'aixia 'aneme miyuyetuaniki, kaniutahekiare Sistema Nacional de Evaluación Educativa. 'Aixia mitiyeyaniki Instituto Nacional para la Evaluación de la Educación kanixeiyakamiki. Instituto Nacional para la Evaluación de la Educación yunaime wahetsie mieme kanihikitini, yuxaitá yuni'ati, leitexi hepaitsita 'aixia heuti'aneti matia yupiini rexeiyati. 'Iki pai katinikamiemiki miwaxeiyani 'aixia miti'aneniki 'aixia memiteku'uximayataniki, metá 'ikitiarika Mekiku kwieyaritsie mieme kananayeneikamiki 'ikitiarika matiarixitsie mieme 'ikitiarika memeukaheitiatsie matiarixitsie mieme hutariekatsie mieme. Pai miti'aneni katini'anekamiki:

a) Titiwewiwati metá katiniye'iniatarimemiki ke tipaimeti mana mitimieme, ke mitiyeyiximeni metá ke mitikuneikani tsitematsie mieme.

b) Xapate kananayenenetiwamiki 'itsikate Mekiku kiekarieyatsie mieme metá 'etsitarutetsie mieme mipai mete'ixeiyati memiyehuniki meriki tsi xexeiyarika ke manuyine mana niuyehakemiki.

c) Menenayenetiakuni metá me'ikuxatati, 'iki ke mitiuhutsie tekawiti, 'iki tiuweiyati 'ikitiarika 'aixia 'aneme niuweiyakamiki nanukuhanimiki yunaime teiteritsie 'utaneeti.

'Itsikate memeyutixexeiriwatsie miki INEE ni'awame kanayeimiki meyu'auxuwiti meniyiakakauni, 'itsikame Mekiku kwieyaritsie makawe yuhaikame kaniwarananu'amiki mirewatixaxatsitire wapai miemetá mana xewiti kanitahekiarimiki meripai ri meti'iwawiyarieyu. Kanitahekiarimiki wututsie yumiireti ya meteha'eriwani mirewatixaxatsitiretsie wapai mieme mehayetekaku ya mekahayetekaku kehate 'iki niukiyari memihiritiarie 'ikitsie mieme tamamata haika tukari kahautinewekaku xika mirewatixaxatsitiretsie wapai mieme katitahekiataweni miki tuukaritsie 'itsikame memeyutixexeiriwatsie yuhetsie kanihiimiki 'itsikame mekiku kiekarieyatsie makawe xeime kananayehiamiki.

Memanayehapanie xika mirewatixaxatsitire wapaimieme mekawarutanaki'erieni 'itsikame Mekiku kwieyaritsie makawe tawarí kanitipimiki, paxapu xiké muyutaxatsie kaniereti. Xika 'iki tawarí ka'utanaki'eriwa mana 'itsikame Mekiku makawe xeime kananuyehanimiki.

Kehate memaye'u 'Itsikate memeyutixexeiriwatsie miki temaikate maniyiakakuni INEE tita mitixeiyatsie metá metehaye'atiwati leitexi hepaitsita, muwa meteni'uximayakakuni 'atahuta witari yuheimá timieti metá meyiweti tawari memitihiawarieni. Kehate mana memite'uximayá mekapiyiwe tamamata heimana nauka witari mana memite'uximayaka. Xika xewiti yiki tikakeni, xewiti kanitahiawariemiki 'uximayatsikaya makaniniki, metá xika tikwinimiemetini memanayexiriyani meniyiweni tituru IV 'iki wimaritsie 'i'enieti, miki ri tawarí 'uximayatsika mekapexeiyani, metewanewirieti INEE hepaitsita memite'uximaya, metá 'ikitiarikapa memikatepitiarie tsiere maiyá waukate tsiere yeiyari ya tini parewiyatsie, 'itsikate memeyutixexeiriwatsie meyu'enieme xeime mekanitahiawikuni wa'ukiyari mayaniki, meyuhaikati wututsie menenayehanikuni miki lei hepaitsita kaniereti mana kananukakemiki.

`Itsikate memeyutixexeitiwatsie meyu’enieme xeime menitahiawikuni wa’ukiyari mayaniki meyuhaikati wututsie meneyehanikuni miki lei ke mitikuxata hepaitsita kaniereti mana nanukakemiki.

Lei kaniyianemiki xekira mitiwewieni INEE 'aixia mitiyeyaniki, muwa ke mitiku'uximayatsiwani kuxatati yuxaitá yuni'ati, hekiakameki, heitseriekame tinakemeki, miiremeki metá tipitiakameki.

Lei kaniyianemiki 'aixia 'aneme mitahekiata INEE 'aixia mitiyeyaniki tsiere 'itsikate Mekiku kiekarieyatsie memitehawiya metá 'etsitarutetsie miki 'aixia meteyu'enieti meyuparewieti tinakemeki metenaye'atiwakuni.

‘Aritikuru 4º. 'Ukitsi metá 'ukari yaxeikía mekani'aneneni lei hepaitsita. Kiekatari ke miteukutei metá ke memiteuyukuhana waheimá kaninuaka 'iki lei.

Yunaiti teiteri meniyiweni yuhikiate yumaiti ya yu'iwauritiame tiirí ke meyupaimeme miwarayexeiya metá ke mehakatetewame.

Yunaiti teiteri meniyiweni 'ikwai tiwairiyakame memimikieka, haye'akame metá 'aixia ti'aneneme. 'Itsikame 'etsitaru makawe kaniyetuakamiki.

Yunaiti teiteri yununuwame mekanexeiyani yukwiniyatsie memi'iwiyarieka, lei kaniyianemiki kepai ti'anenemeki kwiniyatsie timieme mitiyuyetuaka 'itsikate Mekiku kwieyaritsie memaka'u metá tsiere 'etsitarutetsie miki meyu'enieti kwiniya hepaitsita meteni'uximayakakuni, 'aritikuru 73 piratsiuniyaritsie mayemie XVI mika'uxa 'iki wimaritsie.

Yunaiti teiteri meneixeiyani yununuwame 'aixia 'anekia metá 'aixia 'iyari memiwereniki. 'Etsitaru katinaye'atiwamiki 'iki nunuwame mikananaimariekaki. Xika xewiti kwiepa mitixuawe tinanaimaka kanitaxanetsiemiki 'ena lei ke makatainetsie 'utaneeti.

Yunaiti teiteri meniyiweni ha hariwame memexeiyani metá yukie mieme waiká 'aixia 'aneme metá meniyukahatiwakuni 'etsitaru 'iki nunuwame kanexeiyakamiki metá lei nitixeiyaxiamiki ke'aneneme miyetuakaki, tsiere yunaiti memeixeiyaniki metá ha mikananaimariekaki, 'itsikate Mekiku miemetexi metá 'etsitaru tsiere munitsipiyu miki 'iki’itsie meyu'enieti metene'uximayakakuni tsiere kiekatari waniuki me'enieti.

Yunaiti nuiwarite yununuwame mekanexeiyani ki 'aixia 'aneme memexeiyaniki lei kaniyianemiki ke ti'aneneti parewiya mana mutaneikani.

Yunaiti teiteri yununuwame mekanexeiyani memimatiwaniki metá memitinuiwatsie xeimieme wateukaritsiya kanaka'utiariekamiki, 'itsikame katinexeiyakamiki 'iki miraye'atiariwaniki 'itsikame mana mieme xapa teukaritsiya matiari mieme keniyetuamiki katiwauti.

Tinaiti kiekari mirayexeiya mexika mititipine tiirí kename mehaye'axetsie 'utaneikameki kaniyianemiki, wanunuwame tinakemeki wapitiati. Tiirí yununuwame memexeiyani miraye'atiwaniki wa'ikwaitsie, wakwiniyatsie, wa'ikitiarikatsie metá 'aixia 'anekia weereti muyeikaniki. 'Iki ya miranuyine niuki huyetiarika kanayeimiki ya mitiyiniki, miyuyeweiyaniki, metá miyuyexeiyarimeniki niuki parewiya miyetua tiirí wahetsie mieme mayaniki.

Tiirí wapapama wa’iwiyamete metá wahiwemete wanunuwame ‘atiarika metá me`ikuxatati tinakemeki maniku’iwakuni, miraye’atiariwaniki.

‘Itsikame ‘etsitaru makawe tiirí waparewiya memiyetua kaniwaparewiekamiki.

Yunaiti teiteri meneixeiyani yuyeiyari memexeiyani metá tiirí tiwahetsie mieme tita ‘etsitaru mitiyetua memitehanupikaki, yaxeikia tsiere yuyeiyari memuweiyaniki. ‘Etsitaru kaniyianemiki waikawa tiirí tiwayeiyaritsie timieme mirahekiakaki, metá yeiyari ke mayepaime tixeiyati katinanaimati, lei kanikuxatamiki kepai ti’anemeki yuyeiyari hepaitsita memutiniukani tinakemeki.

Yunaiti teiteri meneixeiyani yununuwame ‘aixia memiteu’erieka yuhetsie mieme metá waikaritsie. ‘Etsitaru niyianemiki mikuxatani, metá parewiya katiniyetuakamiki ‘iki lei ke makataine hepaitsita.

‘Aritikuru 5º. Xewiti tima tewi kapitikunamiyarieka tsepá ke’aneme ‘uximayatsika mexeiya tiheitseriekametsie timieme. ‘Iki xeikía mekanikunaaweni xanetsitiariwamete, kepauka memitekunanaimawani hipame wanunuwamete, ya ‘itsikame ya tayiyu, lei ke makatainetsie ‘utaneeti, kepauka kiekari nunuwameteya minanaimarieka. Xewiti yu’uximayatsikatsie timieme mitinawaiyarieka kapiyiwe xeikía xenetsitiariwamete ya mehaitikakikaku.

Leitexi ‘etsitaru mikuxata ya kanitayimiki, kehate tituru meheuyehiati memakine, kepai ti’anemeki menayehurieni metá kehate ‘itsikate memenayetuani.

Tima kapitiyiwe xewiti wairiyarika miti’uximayatsitiarika ‘aixia katipitiarieti metá ya kara’eriwakaku, hirixia kaniyiweni xanetsitiariwamete ya metiyuayu, ‘iki kaniyukuxatani ‘aritikuru 123 piratsiuniyaritsie I metá II.

Parewiya ‘itsikame miyetuatsie, xeikía ya memiyiní meniyiweni, leitexi mana ke mutiyuaneni, tepiate metá texexeiyamete, metá tsiere kehate kutseku memaka`u metá memutihiawariwa wututsie, heitserie ya kaheitserie. Hiawaritsie mieme metá memiwaraka’utiwatsie miki ya metenikuyuruwakuni mekatewauti, xeikía metenipitiariekakuni ‘uximayatsika wimaritsie ke mireuku`uxa metá leitexi mana mieme. Parewiya ‘ikitiarikatsie mieme katinayuye’atiamiki metá lei ke mutaine metepitiarieti ya katixai lei ke mutaine pai.

`Etsitaru xeime `uximayatsikatsie muyehatiani kapiyiwe, tinanaimamiti, mireuyehianiki ti`uximayatame yu`uximayatsikatsie yikv ti `aneneti ranutineyu.

Tsiere kapiyiwe `uximayatsika pemupitiarieni peminanaimarieniki, kename reumieti petihayewa `a`uximayatsikatsie ya tini pemikunamiyarieni `a`uximayatsika.

Xapa `uximayatsikatsie mieme pikuxatani kepaimeme tukari miyetua lei hetsie `utaneeti, xei wiyari kahaye`awekaku ti`uximayatame mikareuyehipaniki, tawari tukari miyexire kapiyiwe, yemeki kapiyiwe, mitihayewa, mireuyehianiki heitseriekamete temutiniukaniki.

Xapa `uximayatsikatsie mieme xika karaye’atiariwani, te`uximayatamete hepaitsita, miki yu`uximayatsika kanaye`atiwamiki, kananaimarieti metá kawairiyari mati yu’uximayatsikatsie.

‘Aritikuru 6º. Tewi ke mitiku'eriwatsie mititaxata kaniyiweni tima tsi tiyiweka 'aimiemeyari manutahiiyani ya mutaxanetsieni, 'aku tsi pai tiniiyiweni xika xeime 'axa rahiaweni, ya kiekame ke mitika yutukaritsie 'axa ramamateni metá hipame tsiere 'atsi tiwayematiaka, 'aimiemeyari xika xewiti tiukwine, ya kiekatari kaiwati memitetei warukuyuitiani; yuhetsie mieme mitaniuni kaneixeiyani lei ke mitikuxatatsie 'utaneeti. Niuki 'iparewiwame kanexeiyani 'etsitaru katinaye'atiwamiki 'iki ya miti'anetsie.

Tewi kaneixeiyani kakunamiyarieti naimetsie timieme mitimaika metá kwiti, metá titatsie mikatimaika mitiutiwauni ya hetsiana 'iwaurika miye'axeni ya ke mitiku'eriwa ya maineni niuki tuayametsie ketipai mitixuawetsie.

'Etsitaru katinaye'atiwamiki makinate pitiarika mitikupiikaki maiyatsie timieme niuki tuayametsie, xawiyutsie metá terewitsiunitsie timieme, heutiniikame waiká maye'axe metá 'iteriné. 'Ipai miti'aneniki, 'etsitaru katinaye'atiwamiki metá kaniyukumaixiamiki heyemeki pai mitiparewiekaki.

'Ipai mitikuyineniki 'aritikuru ‘ena mayukaxatatsie kanayukaxeiyamiki:

A. 'Ipai miti'aneniki taheima nunuwame temexeiyaniki tinaimetsie temitemaikaki, Mekiku, ‘etsitarute, metá kiekari hixiapa mieme, ke memiteyiwawe memiteni'atsie, 'ena mirayukaxatatsie meha'uti mekaniye'uwekuni metá pai mekani'anekuni:

I. Naiti maiya `itsikate memepine Mekiku makawe, mirewatixaxatsitiretsie, xanetsitiariwamete, parewiya yetuakate, paritiriyute, xeime tuminieya metá kiekari tuminieya, ya tini tsepá ke mi’ane tuminiya, metá leitexitsie memitehawiya, kiekari tuminieya memitekumauwa ya xika `itsikate memanutihaika wahepai meteku`uximayatani, miki kiekari katinipinieyatini xeikía ya tewimeki kaniyu`utaweni kiekari ya hainekaku metá kiekaritsie `aixia miti`aneniki leitexi ke mutiyuaneni. `Iki nunuwame meyuti’enietiyaniki kaniyuxeiyakamiki waiká mimatiwaniki. Kehate memihiritiarie naime mekatenakahekiatakakuni yu`uximayatsikatsie mieme, lei kanitayimiki keti`anemeki mirayuhekiata xika maiyá `umaweni.

II. Xatsiya tewi tukarieyatsie mieme metá xapate ke tipaimeti hetsiena mieme miraxaxata kani´iwiyariekamiki leitexiki mitixeiyarie.

III. Yunaiti teiteri, tsepá keti´anemeki memeiyehiwá, mekawiyarieti tewi maiyaya mekanimaikakuni, yuxapatetsie timieme ya ´aixia mititi´itiarieniki.

IV. Katiniyutiwewiemiki ke ti´anemeki maiyá muyutiwauní metá kepai mitiyutixeiyaxiani meyutimaaniki hipame temaikate wahetsia ´iki wimari mitikuxata pai.

V. Teiteri me´aitiarieti yuxapate ´aixia mekateneuku´utakakuni hehekwame metá menehekiatakuni niuki tuayametetsie naiti maiyá metá hekwati kiekari tuminieyatsie timieme ´iniatsikatsie mahekikiareniki titatsie tumini mireuyeyunixi.

VI. Leitexi menikuxatakuni kepai ti´anemeki teiteri ´aitiariekate maiyá mepahekiatani kiekari tuminieyatsie timieme kepauka xeime tewi memiyetuiriwani ya xeime wimari yu´uximayatsikatsie mieme.

VII. Kepauka kiekari maiyayatsie mikaxeiyarieka katsitiku kananutineikani leitsie ´utaneeti.

VIII. Mekiku kaneixeiyakamiki yuparewiwame hikiame, yemeki mikitsie mieme, tixaititsie katiutaneeti, memiireti, leitexi hepaitsita ´aixia hauti´aneti metá yupiinite rexeiyati, yukimana ti´uximayati, parewiya wawame, yukimana tumini mekayunitiani yiweti metá yiweti ke mitiyuyehana, katinahekiakamiki kiekari maiyá ke maku´ane metá tsiere teiteri wamaiyá miti´iwiyariekaki lei mitikuxata pai.

Yuparewiwame hikiate piratsiunitsie muyukuxata, lei tihekiatametsie ´utaneeti metá kiekari maiyayatsie tsiere teiteri memi´aitiarie wamaiyá miti´iwiyarie lei ke mitikuxata naimetsie mirewatixaxatsitire miwima miyetua, ke mitikuyineniki, nunuwame ‘ena mieme mayuye´atiwaniki.

Yu´uximayatsikatsie kaniyuyehanimi yuritsie, leitexitsie, yuxaitá yuni´aritsie, tixaititsie katiutaneeti, ´aixia tiyemieti, mikitsie xeikía niereti, maiyatsikaki, hekiatsikaki metá waiká yukuxatati.

Miki parewiwame kaniyiweni kiekari maiyaya mitixexeiyani metá teiteri ´itsikate wamaiyá miti´iwiyaniki, parewiya yetuayamete memitawiya Poder Ejekutivo, Legislativo metá Judicial, yuxaitá yuparewiwamete, paritiriyutsixi, xapa tumini metá kiekari tuminieya, tsiere tsepá ke´aneme tewi tuminieya, wimari ´uximayatsikatsie mieme ya tsirikatute kiekari tuminieya memikumauwa ya ´itsikame xika hikitini Mekiku kwieyaritsie, mehayewati Xanetsitiariwametexi memanutinanati memewayeteitsie ´ena Mekiku, mana kumité meyuhaikati ´aixia menekayuriekuni. Tsiere metenetimaikuni kepauka teiteri xanetsika memiyetuayani ke memitekunitsani parewiwamete yuxaitá yemeki mikitsie ‘etsitaru miemetexi, metá tsiere kiekari hixiapa miki metenanukanakakuni, kename ´umawe maiyá, lei tikuxata hetsie ´utaneeti.

Parewiwame yuxaitá Mekiku mieme miki hainekaku yaxeikia ´etsitaru miemetexi metá kiekari hixiapa, piyiwe meitimaaní xanetsika mitixeiya xika ´aku miki ya tiku´eriwani.

Lei yakanitayimiki ke´aneneti maiyá manukanatika.

Parewiwame yuxaitá nitsixaya kaneutaneetikani, ya kapiyutani teiteri wakia memite´aitiarie. Kutseku leitsie mieme ´itsikate wa´aurie mutiwe piyiwe mitawewieni xanetsika mitixeiyarieniki xanetsitiariwametexi memanutinanati memewayeteitsie ´ena Mekiku wahetsie leitsie ´utaneeti, xeikía xika miki nirixate yiki ti´aneneti ranunitiani kaniyiweni Mekiku hepaitsita lei mana miemetsie ´utaneeti.

Parewiwame miyuxaitatsie mekanihikitini ´atahuta ni´ariwamete. Memitihiawarieniki, mitiwatixaxatsitire wapai mieme, meti´iwawiyarieyu miiremeki kiekatari, paritiriyute meyuniiti ya metiyuayu, yuwaiká metiwutaruwayu muwa memayeteni, xeime ni´ariwame menitahiawikuni mana meuyewetsé, leitsie ke makataine tiuweiyati. ´Itsikame Mekiku makawe piyiwe ya mikatiutanaki´erieni tamamata tukari kahautinewekaku. Xika ´itsikame Mekiku makawe yatiutanaki´erieni miki tukaritsie, miki ni´ari kananukakemiki kemi´ane mutaxatsie mirewatixaxatsitiretsie wapai miemeki.

Xika ´itsikame Mekiku makawe ya katiutanaki´erieni ni´ariwametsie, Mirewatixaxatsitiretá wapai mieme menitaxatakuni hekwame, paxapu ke maine hitia pai mieme, matsi yuwaiká metiwutaruwayu muwa me’ayeteeni. Xika miki hutarieka memitaxá ka’utanaki´eriwa, mirewatixaxatsitiretsie Wapai mieme, paxapu ke mutaine hitia pai mieme, metiwutaruwayu tawarí matsi yuwaikawa muwa memayetei, xeime menitahiawikuni ni´ariwame mana manukakení.

Ni´ariwamete ´atahuta witari meniuyuruwakuni mana mehaka´uuti metá metenaye´atiwakuni ke maine piratsiunixi I, II,IV, V metá VI ´aritikuri 95 hetsie ´iki wimaritise, kapiyiwe tawarí ´uximayatsika mexeiyani, ya ni´ari, xeikía mikatipitiarietsie ´ikitiarikatsie mieme, maiyá wawamete ya parewiwamete, xeikía menanakaxiriyawení ke maine tituru nauka wimaritsie metá meniutixanetsieweni.

Muyutakenitsie parewiwame yuxaitá meniyiakakuni yunaiti.

Ni´ariwame ´itsikame nanuyehiiyamiki ni´ariwamete wakia, ´awie wututsie, haika witariki, tawarí mutahiawarieni yiweti hepaina witari; ni´ariekameki niyetuayamiki xei witari heutineikakaku xapa yu´uximayatsikatsie mieme mirewatixaxatsitire wapai miemeta, tukaritsie metá leitsie kepai ´aneme miku´iwawa.

Parewiwame yuxaitá peixeiyani kutseku ´iwawiyariwamete, tamamata kutsekute mahaye´uuti, miki menitihiawariekuni yuwaikawa wawututsie mitiwatixaxatsitire wapai mieme muwa memayetei. Lei kanikuxatamiki ke ti´anemeki mitiuweiyarieka memiwayexeiyarimeniki muwa. Xei witari ´anuyeyeikakaku kehate mana mahaka´uti ´ememiteutewi menitipatsiekuni, yari tawari mepitehanuyexatsie tawarí witari hepaina tewimeki.

Lei katiniyuriemiki tita meri tiukahaitiare parewiwame yuxaitá katiniyuriemiki mirayuye´atiwaniki.

Naiti ´itsikate metá kiekaritsie te´uxiyamete parewiwame yuxaitá mekaniparewiekakuni tsiere kehate mana memite´uximayá ´aixia mitiyemieniki.

Parewiwame yuxaitá waiká ´uximayatsika kanixeiyakamiki pixikari hepaitsita Mekiku makawe, tsiere maiyá mitiuyepitika ya tini maiyá memanupine, ´aixia memite´ikupine tsiere maiyá memahekikiata wahetsia, kwie ´ikitiarika, yaxeikía tsiere parewiwame yuxaitá muwetika ´etsitarute metá kiekari hixiapa, tinakemeki tumini ´iniatsika ´aixia mirahekiakaki Mekiku kwieyaritsie.

B. Niukamete metá niuki tuayamete hetsie timieme:

I. ´Itsikame Mekiku makawe katiniyurienemiki yunaime kiekatari niuki metá maiyá hekía miwatipinirieka, niuki makinayaritsie manutuiwaniki xei witari metá ´ataxewí witarí.

II. Niuki tuayamete kiekatari yunaime wahetsie katinimiemetini, ‘aimieme ´itsikame katiniyetuakamiki ´iwarikaki metá, ´aixia ´aneti, miiremeki, naime tiwiyakameki, hayuyewiyati, hayukunanaketi, ya reiweiyakameki, katiyuwiyakameki metá hau´erieti karanuyehaketi.

III. Niukamete kiekari yunaime wahetsie katinimiemetini, ´aimieme ´itsikame katiniyetuakamiki ´iwarika metá ´aixia ´aneti metá yeiyaritsie timieme mitiwayetuirieka yunaime kiekatari, ’ayemiireme ´iwiyati metá yuri maiyá kuxatati, Mekikutari wayeiyari hetsie tikuxatati, ´aritikuru 3o. ´iki wimaritsie tiparewieti.

IV. Kaniyukunakamiki niukamete maiyá niuki tituayame hepai memiyuyetuaka; katiniyutiwewiemiki kepai ti’aneneti maiyate miranayenaikani metá kepai ti’anenemeki memenupiiní niukamete memenayenenetiwaniki tsiere kaneutinikamiki memitehanupine memitehaye`atiwaniki hipati niuki memiyetuaki, yununuwame niukitsie mieme kakunamiyarieti metá manuyutuayatsiemieme.

V. Leitexi yuparewiwame yuhikiame kanitawewiemiki, yuhetsie mieme, miyuyehaximeniki, miki kanayeimiki niuki tuayamete miyetuayani katiyuwiyati, waikawa teiteri niuki wayetuirieti `etsitarute Mekiku miemetexi, niuki tikuxatati kename kiekari hayukawima, `ikitiarikatsie metá yeiyaritsie mieme, uká metá ukí mati yaxeikía memitehaye`axeki, niuki tixaititsie katiutaneeti, heitseriekameki, kwiti, metá yuri ke mitiyiane ‘ena Mekiku metá kiekari wapaiti mitimanetsie, metá kaniwapitiakamiki niuki yuxaitá memiwewie, metá tsiere niukite naiti kepaimeti mixuawe metá niukite takiekari `aixia mititirikariyaniki.

Parewiwame xeime Consejo Ciudadano kanexeiyakamiki yuxaitá yukemati mayaniki tixaititsie katiutanekameki metá heitseriakameki me’atanaukati kutsekutsixi menakinikuni mekatepitiarieti miirikia mekanitihaiawariekuni yuwaiká wututsie Cámara de Senadores memayeteitsie ya tini memikahayetenitsie, Comisión Permanente katiniyuriemiki. Kehate kutsekutsixi memeuyiaka miki meyeuiximeti yuuximayatsika menayexeiyakakuni, xei witari haye’axekaku yuhutati waiká memiteutewi menitipatsiwakakuni, ya tawari mepiteutixatsie mirewatixeiritire wapai miemetá hutarieka mana menaka’uukakuni.

Parewiwame ´itsikameya kananayehaniemiki, ´itsikame Mekiku makawe ya tayiyu yuwaiká Cámara de Senadores memayetei metiwutaruwayu ya tini memikahayetenitsie Comisión Permanente; ´auxuwi witari mana kanakaweemiki tawari heiwa mieme xeikía kananuyehanieweni metá ke meyupaimeti Senado memayetei memenayehá mipai tsiere ta meyupaimeti menenayehiaweni.

Parewiwame ´itsikameya xei witari heutineikakaku yu’uximayatsikatsie ke mitiuyuri kaniwataxatiamiki Poderes Ejecutivos metá Legislativo de la Unión; mirewatixaxatsitiretsie kanitaxatamiki leitexitsie ke mitiutaineni.

VI. Lei kanikuxatamiki teiteri heitseriekate niuki tuayamete, teiteri waki, tsiere heimana mitinuatika.

`Aritikuru 7o. Nuiki miyuyetua kapiyiwe miyukunaka, maiyá metá ‘eriya, tsepá tita miranutuiwa. Kapiyiwe mitiyukunaka `iki heitseriekate yiki ti`anenemeki, ‘itsikame yiki kapaineni metá xewiti yuxaitá yiki mekapaitikani. Xapa niuki tuayametsie mieme, maiyá tuayametsie metá tita mitiyukumauwa muwa niuki manutuiyatsie ya tsepá tita niuki tuayametetsie tita miirikia miranayeneikani mikatipitia.

Tima xewiti lei metá ‘itsikame memitekunaka mekapiyiwe, metá tita mitiyukuxata kapitiyukunaka, xeikía tita mitiyukunama matiari paxapu 6º ‘aritikuruyaritsie mayemie `iki wimaritsie. Yemeki kapitiyunawarinia piinite maiyá mitiwewiyatá miemetexi, ‘eriya metá maiyá, nanaimarika wewiwamete wahepai. Kename nanaimarika hiki.

`Aritikuru 8o. `Itsikate metá Kiekaritsie te`uximayatamete tita mirayu’iwawa mekani’eniekakuni, `iki xapatsie kanaka`ukamiki, `aixia ‘iyariki metá tinakemeki, xika hirixia puritikatsie mieme tiyukuxatani Mekiku kiekatari mekanikemaka miki heitseriekame.

Tinaiti ‘iwaurika `itsikame xapaya kananayenemiki kemi’ane rahetsia miye’a, miki ‘itsikame kaniyetuamiki yu’utia `utiariakame ke`ane mitiuta’iwau hetsia.

`Aritikuru 9o. Kapitiyukunaka memayukawimani metá memiyukuxexeiriwani `aixia `iyari; Mekiku kiekatari hekía meniyiweni puritikatsie tiutanekameki. Xika tepiate mete’upiiti meyuxeirieni miki waniuki hawai kapirenake.

`Axa kapitiyumaaní metá xeiritsika kapeutipare xika tixaiti `iwaurika `aaritsie mieme tiku`iwawati xeime `itsikame hetsia xika `aixia `iyari meyiaka meka’inanaimati meka’iwairikamati mirakaniniki wa`iyari hepaitsita.

`Aritikuru 10. Mekiku kiekatari tepiate yukie memeuxeiyani mekaniyiweni, yuheimá kimana meminuakaki, xeikía kanikunaka lei mikunatika kuyaxi tiwapiini, lei Mekiku mieme ya kanitayimiki tita metá kewa meyiwe memeixeiyani tepiate.

`Aritikuru 11. Tsepá ke’ane Mekiku kwieyaritsie miye’a kaniyiweni, tewa meyaní, ya tsepá ke pemitiyeimikini Mekiku kiekarieyatsie kaniyiweni, tixai xapa pekarahurieti. `Iki miya miranuyinetsie timieme mekanihika yuhetsie kuyaxi `Itsikate mitiyukwiyane hepaitsita metá teiteri wahepaitsita, metá `itsikame `uximayatsika mixeiya, tsiere leitexi memixeiya tewa paiti memekika, metá kemi`ane tsiere Mekiku kiekatari miwa`uayema, ya wapaiti keikatari `ena Mekiku memititei ri.

Xika xewiti `uweiyarieka puritikutsie timiemeki, xewiti kaniyiweni miyutaniutiani tewa pai metanaki`eriwaki; mitewitiniki xeikía kanitanake’eriwamiki. Lei katinitixeiyaxiamiki kewa meyetia metá tita lei mikatikema.

‘Aritikuru 12. Mekiku kiekarieyatsie, nobleza tituruyari mixuaweni kapiyiwe, tsiere xewiti xeikía naime miranupineni, ya yupiini yu’iwama mitiwahayewirieximeni, xika xaitsie kiekaritsie mehepitiarieka ‘ena takwé mipai ti’aneka kaniyukunaka.

‘Aritikuru 13. Kapiyvwe xewiti mixanetsieka leitexi mikunametikaki metá tsiere mirewatixaxatire waleitexiki. Tima xewiti tewi yu’uximayatsikatsie ‘awietsika mexeiyani kapiyiwe, tsiere kiekaritsie ti’uximayati waikawa tumini mikupitiawani kapiyiwe lei xeikía mitikuxata pai. ‘Awietsika mekanexeiyakakuni mitiyukwinenitsie metá kuyaxi yiki memiteka’uunitsie; metá kuyaxi waxanetsitiariwamete ‘etsiwa tima ‘umá pai kakuyaxipa meu’uwatiyiki mekapitekahuni. Kepauka yiki ti’aneti miraniereni kuyaxi wahepaitsita kiekame ranuyemiekaku, mikitsie timiemeki ‘itsikame hetsia kaniyetuiyamiki.

‘Aritikuru 14. Xewiti lei ‘ariké ke xeime tewi nanaimanike miyukumaixia kapiyiwe.

Kapiyiwe xewiti yuhetsie metá yupiniitetsie mieme mitikunamiyarieka, tsiere tita mirexeiyatsie ya yuheitserietsie timieme, xeikía kaniyiweni texanetsitiariwamete ya mehaitikaikaku, miki wahetsia hirixia ‘aixia katinakayimiki, lei mitikuxata pai meripai mutiwewiya.

Xanetsika xika ‘uta’axiya xewiti wairiyarika miti’aitani kapiyiwe, xeikía mitikemakaki, tsepá yuwaiká waniuki ya hainekaku, katsitiku xika leitsie kahayemieni mikiki ya kapitiyiní.

Katsitiku yayinemete wahetsia, lei ke maineni mipai ti’anemeki katinitipiniyariemiki ya tukari kanikwetatiariemiki, xika ‘iki heuyewekani heitseriekametsie ‘utaneeti kanayeimiki.

‘Aritikuru 15. Pikayiwe wimari miyuwewieka puritikutsixi xaitsie pai memetiwaniki, tsiere yayinemete yiki memiteuyurixia xaitsie kiekaritsie, metekunamiyarieti; tsiere wimari ya tiratarute xika kiekatari wa heitseriekame ‘unanaimarieni ‘iki wimari miyexata metá kewa taritaru ‘uma pai mieme Mekiku kwieyaritsie memitehawiya.

‘Aritikuru 16. Xewiti tewi ‘axa mimatiarieka kapiyiwe, metá ‘iwaamama, kiena, xapateyatsie, mitikunawairiwani, xeikía ‘itsikame tikemati ya hainekaku xapatsie titayari ya miranuyemie.

Tsepá ke’aneti tewi yuhetsie mieme maiyá mexeiyani kaniyiweni, mititixexeiyaniki, ‘aixia mititiyuruwaniki met’a mekayeitiani tsiere xika ya kara’eriwani, lei mitikuxata pai, miki tita mirehuni ya kepai ti’aneneme heimá mitinuaka kanikuxatani, miki maiyá heimá nuati kanayeikani, takiekaritsie ‘aixia miti‘aneniki, ‘aixia ‘iyari temu’uwaniki, ‘aixia temiteu’eriekaki metá hipame waheimá teminuakaki.

Kuyaxi wa‘itsikame waniukiki ke xewiti kaniuwiyarieweni, tsepá katiutaxanetsie, kananutahiiyamiki xika ‘aye’axeni metá xika ‘aku mipai tiuyini ya tini hayewekaitini ya mitiuyitsie.

Kuyaxi wa’ukiyari xapaya hainekaku xika xewiti ‘uwiyarieni, ‘ana wiyariekame juez hetsia kaniyetuiyamiki mexiima metá tinakemeki. Xika mipai katiuyini leitsie kawieti katsitiku kanitipiniyariemiki.

Tsepá ke’aneti kaniyiweni xeime yiki tiyuriekame pemiwiya, ‘aku yiki mitiyurienenitsie ya ‘ariké yiki tiyurieyu warita; ‘ana yapauka ‘itsikame meuhura hetsia kaniyetuamiki, ‘iki tari memiyiní minitsiteriyu hetsia mekaniyetuakuni. ‘Ana ri xeimieme kanaka’utiariemiki kaniwiyariemiki.

Kepauka mitikwiniemiemetinitsie, waiká yiki ti’aneti ranierekaku, metá lei hepaitsita tsiere tiyukemariniakaku metá yiki tiyuriekame kuyaxipa yetuiwame, tsiere ta ke mupaukani, kewa ya kere’anekaku mireyí, ‘ana hirixia minitsiteriyu, yiki tiyuriyuriekame wiyariyari katinitani’amiki.

Xika tikwinimiemetini metá ‘aixia rahekiaka ri, juez hetsia yetuiyayu wiyariekame, ‘ana xeimieme kanenutahiamiki ya tini kanenayexinamiki lei hetsie ‘utaneeti.

Kuyaxi wa’ukiyari, Ministerio Público niukieyaki katiniwakunamiriekamiki kehate teiteri tenanaimawametetsie meyuwimati memite’uximaya, metá kemupaukani ya hakewa mireyianeni lei mitikunitsa pai, huta tewiyari tukari kahanutiyeiwekaku, ‘aixia maiyá hepaitsita miti’aneniki, metá tsiere teiteri mekani’iwariekakuni tsiere tiwapiini, ya tini yiki tiyuriekame kepauka mitikunawaiyarieni kuyaxi hepaitsita. ‘Ipai pai tukari xika heutineeni tawari kaniyuye’iraweni, Ministerio Público yahainekaku hekiatsimeki. ‘Iki hiritsika hepaitsita nauka tewiyari tukari kapanutiyeikani.

Teiteri meyuniití ‘axa meteyurieti panuyine teiteri ‘axa metekahuti ya tini ‘axa meteyurieti miixa ya naitsarie.

Xewiti tewi yiki tiyuriekame Ministerio Público mikunaka nauka tewiyari heimana ‘atahaika tuukari kapiyiwe, mipai pai tukari heutineyu kanitatuiyamiki ya tini kuyá ‘itsikameya hetsia kaniyetuiyamiki; ‘ipai pai tukari heimana tawari hapaina paimeti tukari kaniyutipineni xika tenanaimawamete meyuwimati mewiyarieka. Xika ‘ipai tukari ‘anemetsie ‘itsikame kakakení lei hepaitsita katsitiku kanitipiniyariemiki.

Kepauka xewiti yukie meuhaniemieni, kuyaxi wa’ukiyari hainekaku ta tini Ministerio Público, ’aixia katinahekiakamiki hakewa memetiniere, kehate teiteri memetiwiyarieni metá tita mememitehetiwauní, mipai xeikía ti’ané meteuwauximeti meniyiakakuni, ‘ana xapa kananuyukuhurimiki nai tikuxatame, yuhutati kiekatari memunierixi meneuti’uukakuni, ya tini xewiti kahautiweti, ‘itsikame xapa manukuhurieni tiniyurienemiki.

Taniuki kapinanaimariwame. Lei katinakatsitikaruwamiki xika niuki nanaimaka, hirixia yukimana xika niuki ‘uyetuani kaniyiweni ya mutayiní. Juez ya kanitayimiki ‘iki niuki miyuyetua ke mireu’atika, xika tsi ‘aku mitiyukuxatatsie reuyenaketi hayeikani. Tima kapitiyunanaimaka niuki ‘awiekameki miyukuxatanitsie, lei mitikuxata pai.

Kuyaxi wa‘itsikame mekiku mieme, minitsiteriyu ‘etsitaru mieme ya ra’eriwakaku metekuxatakaku hawai meuyehani piyiwe lei ya hainekaku. xapa ya ‘utaineme titayari ya mitiyuriemiki ‘ahurieti, kepai, kepauka, ya ke mireutere. ‘Aimieme ‘itsikame kaniyiweni hawaiki ya mitayini naime raxaxatati, titayari miranuyehaní, kehate memeuyiaka metá ke memiteutere. Kuyaxi wa‘itsikame mekiku mieme takwé yiweka hiawarixa, pixikari, harerutsiyatsie mieme teiteri wahetsie mieme, te’uximayatamete hetsie mieme manuyehakeni, yaxeikía tsiere kapiyiwe yikv tiyuriekame yuheimá nunuwame meutikekatsie.

Poderes Judiciales mekaneixeiyakakuni juez ‘aixia metehakayuruwati, kwiti, tsepá titaki ‘aixia mirakayuri, tinakemeki, ‘aixia ‘iyari, wahetsie mititimaiyaniki, kuyaxi wa’uximayatsika ‘aixia mitiyeyaaniki, yiki yuriekate ya nanaimariwamete wanunuwame mikananaimariekaki heitserie memikuxeiyariekaki. Naiti katinaka’utiariwamiki ke memitekuxata juez metá Ministerio Público mati tsiere hipati ‘itsikate memitekema.

Kepauka memanuyeniuni heitserie tinakemeki metá lei hetsie me’utaneeti mekateniyurikuni. Tita mitiyutaxata xika heitserie karaye’akameki tiuyiní, hawai karenaketi kanayeikani.

‘Itsikame te’uximayatamete kieta mekanikunieretiwekuni xika ‘aku memikatekukuyeni ‘aixia miti’aneniki xekirayari tsiere kuyari wahetsie mieme; metá xapate ya tita pixikari mitikumauwa meteniku’iwawakuni, lei hetsie meutaneeti tsiere kepai miti’ane meuwiyariemienitsie mieme.

Xapate tuiwame mikahaka’utsie, ke mi’ane menutayepieni kananutahiiyamiki, lei mitikuxata pai.

Kaiwati mitiumakatsie kuyaxi mekapiyiwe xeime kitá miyu’awietani kiekame ya kara’eriwakaku ya wairiyarika. Hirixia kepauka mikuyaxátinitsie, kitá kaneuyuta’awietamiki tikwaiwame tikwaati, kuyaxi waleitexi mitikuxata pai.

‘Aritikuru 17. Xewiti tewi yukimana yuheimá minuaka pikayiwe ya tini yu’iwaama wakwiti yuheimá minuaka.

Yunaiti teiteri yununuwame mekanexeiyani texanetsitiariwamete wahetsia miye’ani yuheimá mitanuaniki, lei ketewime tukari mitaxata, kwitiwa nirixa hanayenenetiwati, ‘aye’akame metá xeimetsie ka’utaneeti. Tixai tumini kapitiyuwauká, ‘aimieme kuyaxi tixai mekapitewauká.

Mirewatixeiritire leitexi kaniwewiekamiki kiekatari wahetsie mieme mayaniki. ‘Iki leitexi naime katinikuxatamiki kepai ti’anenemetsie meuyehakeni, kepai mitiyeyitiyani metá kepai ‘aixia mirakayiní. Juez Mekiku kiekarieyatsie mieme ‘iki leitexi kemanuyitiká mekanimatekakuni.

Leitexi wanirixa miniukixietika kepai ‘aixia mitiuyuyurieni kanahekiakamiki. Kepauka xanetsika miyutamaani, ‘aixia katinakayinemiki metá mekanixeiyariekakun kuyaxi meheuti’uuti.

Leitexi Mekiku kiekarieyatsie mieme metá ‘etsitarutetsie mieme miki ya metiyuayu mirewatixanetsitire niuki ke mitiyuniní mikiki katinayukanimiki metá hekiatsimeki kaniyutaxatamiki kepai witari memikwetatiarieni yunaiti meheuti’uukaku.

Mekiku niukieya metá ta’aurie mitiuyehane ke miti’aneni ya mekatenitiyuakuni yuxexuiti ‘aixia memitehakayuruwaniki.

Mekiku, ‘etsitarute, metá Distrito Federal mekaniyikuni kiekatari waheimá nunuwame miyetuaka tanaiti kiekatari temu’uwa metá ‘aixia raku’anekaku temu’uwaniki. Miki waiká tumini mekani’iwakakuni Ministerio Público reuheimá mete’iwati.

Xewiti tewi manutahiiyani kapiyiwe xika kiekatari wahetsie miemeki rapiika.

‘Aritikuru 18. Xika xewiti ’anutahiiyamiki yapai tukari paimeme meri kaneunamiemiki. Takwé ‘uwa heunamieti heyemeki reukuweenike xaitsie kuxi ya tewimeki miya kantineukuwemiki.

Memanutaxiriwatsie ‘aixia ‘iyari tinakemeki mekateniyuriekakuni, ‘uximayatsika, nunuwameyatsie ‘utaneeti, ‘aixia memite’ikitiarieka, ‘aixia memite’uayemarieka, ‘aixia memitewaikatiweniki, metia kimana kiekaripa tawari memuyeneikaniki metá tawarí ri mipai mikatiyurieneniki, tsiere lei hetsiena mieme ke mitikuxata mikitsie kawieti katinipitiakamiki. ‘Ukari ta memanutaxiriyanitsie xaitsie pita mekaniyenakakuni ‘ukitsi ta xaitsie.

Mekiku kiekarieya, ‘etsitarute metá Distrito Federal meyuniití mekaniwarutaxiriweni teiteri ‘aixia ’iyari memu’uwa xika yiki metekakine.

Mekiku kiekarieya metá ‘etsitarute meyuparewieti mekanenayehanikuni kepai memiwayurieni temari ‘aixia ’iyari memikau’uwa, kehate ‘axa memitekakine mehexeiyati tamamata heimana huta witari ya tini tamamata heimana ‘atahaika mekahaye’atiaweti. Heitseriemeki mitikahuritiniki wimari mipai kaniutaineni yaxeikía hipati waiká mitiwareuyehiwá ‘itsimemuyumateki ‘akuxi. Tiirí ‘axa memitekahu mipai xika ‘utiarika ‘itsikame reikuxeiyani xeikía mekatenitixatiakuni heitseriemeki.

Kepai memitekakine ‘itsikate mehaitikaikaku tiiriyamama ya mekatenikakinikuni tiirí ‘aixia ’iyari memika’u’uwa memiwarayexeiya. Mekateniwatixatiakuni ‘aixia ’iyari memu’uwaniki, waheimá memunuakaki metá mita’aitsieniki ‘aixia ’iyari xeiyarieti ‘amitateretsie tinakemeki ‘uyeikati mayani,

Keraku’anekaku manutahiiyani kanitixeiyariemiki xika mipai ranayeneni. Ke mitikuyineni temari wahepaitsita katinitixatsiemiki xika hetsiena rakaaní yaxeikía ‘itsikate ke memiteheikuxeiyani ya mekanitiyuakuni. Ke mitiuyuri meheitaxexeiyati mipai mekateniparewiyakuni ‘aixia ‘iyari kiekaritsie tawari manuyehaniki metá tsiere ‘iwamama miyumaiweniki metá mitiyu’ikitiakaki. Yapaimexia xeikía kananutahiyamiki meyuhitiwaniki, tamaamta heimana nauka wiyari memexeiyatika.

Xika ‘axa ti’anemetsie me’uyenierita. Mekiku kiekatari tewa memanutaririya Mekiku memanuitiarieni kaniyiweni kepaimexia memutipiniyarie memeye’atiani ‘aixia ’anemeki memu’uwani yukiekaritsie metá tsiere tewatari Mekiku memanutaxiriya yukiekaritsie memuyenetiarieni piyiwe xapete ke mutiyuatika mexeiyati ya metekahuti metá miyename ya ra’eriwakaku.

Memanutaririya yuheimá memutanuani mepiyiwe kwinie paimexia wiyari memikaheye’uukaki kiena hehurakaku yukiekaritsie ’aixia ’iyariki maye’ani. Xika kwinimieme tiuyurieni miki hawaiki pikayiwe mipai muyini.

Xika ri ‘anutahiyamiki yemeki memanutikika ‘axa memite’u’iyari hakewa memeutaxiriwa muwa kaniyenakamiki mexixi. ‘Itsikame tayiyi ke kapipitiarieni xeime matia mitikuxatani xeikía kemi’ane heimana mitanuani yaxeikía kanita‘iwiyariekamiki hipame wahamatia mikatikuxataniki. Kehate mipai memitehaukuxeiyarieka ‘itsikame ‘utiarikatsie kemaineni.

‘Aritikuru 19. Xika kuyá ‘itsikameya hixie ‘uwiyarieme ‘anutahiani haika tukari kapanutiyeikani. Kepauka hetsiana miyetuiyani yiki tiyuriekame kani’iniarini yaxeikía xika tixaititsie muwiyarie ka’uniereni, titatsie tsi meteheikuwieritame memeinama kepauka, ke’upaukakaku metá keraku’anekaku mitiuyí ‘itsikame tsiere ya mitayiní titayari mitiuwiyarie ya tini xika tiuparewieni.

Ministerio Público kanitawaumiki juez hetsia xeiyá tewi meunamieni xika ri me’u’ixiani tewi mewiyakuti kwinimieme xika ri ti’aneni, juez kanenutahiamiki xika memuyuni’i ‘aixia memikatekahutsie timieme tini, xeime ‘unawani, teiteri watuaka, xeime xika ’utiwaxiani, ya tixaitiki timieni ‘itsikame tsi kemaineni takiekari kaiwati mumakaki metá ‘aixia ‘iyari temu’uwaniki ‘aixia teteheu’erieti.

‘Itsikame ’utiarika juez hainekaku xeime manayexina piyiwe ke mireuti’aneni tsi.

Kepaimexia mitipiniyarieni miyehiani piyiwe xika tewi miyename ‘itawauni, ’its ikame ’utiarika ke makataineni yeweiyati. Xika miixa ’iyehiani heitseriekameki waiká mexia kanitipiniyariemiki. ‘Itsikame hetsiana miyename tewi ya paimexia ri heutineyu xika xapa titayari mitiyename, ketiuyurieku muwa mayewe ya tini mexixi muwa mirayewe reku’ukame kahaye’atiiriyarieni juez kanitahiawimiki tukari mupitiarie ’aye’ayu xika ri haika hora haye’ani tewi kananayexinamiki.

Ke mitikayani tewi heitseriemeki katini’aneni xika ‘axa tikayayu hahekiaka. mititixeiyarienitsie yiki pita ti’aneti ranierita tawarí kanitiwawiemiki xexuimeki ‘ariké ke tari tiutiniitiarieni manutahiyanitsie xika tiyuritini.

‘Ariké ke xika tewi manutahiya hawai pita heunierita ya xeime hetsia pita juez hetsie heni’arieni ya tewa paiti juez kiekame pire’iwawa mana katiniuye’atiyeimiki muwa paiti mexi raye’atiame meri.

Tinakemeki xika muwiyarienitsie katiuyini ya tini miyenametsie xika ‘axa ranuyeyani ‘itsikame ‘aixia katinakayuruwamiki.

‘Aritikuru 20. Kepai mitiwiyarieni xewiti niukiki katiniyimiki. Hekía, kara’itawti,‘aixia tiyukuhiaweti, ‘aixia reuyukuwiwiyame metá xeimieme:

A. Yunaime wahetsie mieme mikaniere:

I. Kepai ti’anekaku xewiti manutahiiyani katinikunanakeni ‘aixia mirahekiareki katiniyimiki ‘atsi mikatiuyuri heimá katininuaritireni ya ‘axa pitikatia heitserie manutahiyani metá ‘axa mitiuyuritsie ‘aixia katinakayuriemiki;

II. Meyunaiti memitetamarieni juez hixie katiniyimiki, xeime hetsie karateikati ‘akuxi, yaxeikía kepai mitikunanakeni heitseriemeki.

III. Kepaimexia mitipiniyarieni heunati titasie mirahekiarixi ‘axa mitikatiatsie mirakunexia xapate mitiyetuiyatsie. Niuki ‘itsikame ya kanitayimiki kemi’ane xapate xeiyá muyunaki’erie ‘itsikame hetsia manutaxeiyaxianitsie;

IV. Juez kaxeiyatsitiarieweme kaniyetuiriyariemiki. Xapate naime kanihuritiariemiki mititixeiyaki metá hekía yu’utia kakayeikati metekuxatati;

V. Kemi’ane mixaneta miki nai katiniyetuamiki miki kename tiuyuri ’utiyuaneme, ke tsi mutaineni niuki ‘itsikame. Yaxeikía heimana meminua xapate meteyetuayati kename miki katiuyuri ‘utiyuaneme;

VI. Heimana memunua metá memenutahipa yuxeixuiti kapiyiwe xapa memiyetuayani, heu’eriti memikatekuxataniki wimari xeikía ke mutaineni.

VII. Xika ri xewiti ’anutahiiyamiki tiukatsutire yaxeikía tewi ka’uta’ani kepauka meutipare ya katinitaniukiemiki niuki ‘itsikame ke maineni tsi. Yari ti’yumemiwame heitseriemeki pitiyutaxá kename ‘axa tikatia yaxeikía naiti ri xika rahekiare kename miki tikatia, juez kaniwatahiawimiki kaniwaxeirimiki, kepaimexia tukari ya witari manutahiyani xeikía ri mitaxataki. Yaxeikía niuki ‘itsikame ya kanitayimiki kepai mitiparewieni muyutaxaki.

VIII. Juez xeikía kanenutahiamiki heitseriemeki xika yutaxata;

IX. Xika tinakemeki xapate mitiyetuiyanitsie katiuyini kapitanaki’eriwa

X. ‘Ena mika’utika, yunaiti mitiumexiame ri mekatenetimaikuni.

B. Xanetsiekame hetsie mieme mitikaniere:

I. Xika juez hepaitsita yuri karayeiweni xanetsiekame hetsie kapitikunanakeni;

II. Muyutaxata mexika tini mikataniuni; muwiyarienitsie paiti katinitaxatsiyariemiki titayari ya miranayemie metá mikahaniukaniki, yaxeikía mikahaniukaniki. Kanikunaka metá katsitiku ‘itsikame niukieyaki xika ka’upitiarieni xeime matia mitikuxatani, mimariutsieka metá mutiweiwani. Xika tiparewiwame kahayewekaku wiyariekame yutaxata niukieya yuri kapitita’eriwa.

III. Katinakaxatsiyariemiki, muwuyarienitsie metá tsiere Ministerio Público hetsia miyetuiyanitsie titaki mitixanetsie metá kepai yuheimá mitinuaki. Xika memiyuni’i ‘axa ti’ané memitehayexeiya wahetsie tiunake ‘itsikame kuyá ya kanitayimiki ke mititewa mikahaxaxatsiwaniki.

‘Itsikame niuki ’aixia manuyine mayexeiya, wiyariekame, xanetsiekame ya tini miyename heimá kaniutanuaweni xika tiutaxata metá tiuparewieni yapauka ‘aixia mirahekiare metá memeuyewetsé memikaxeiyarieniki;

IV. Memunierixi metá hipame maiyá xapatsie mika’utika kaniyetuamiki, yapaimexia ‘itsikame tukari kanitipiniriemiki timaikameki metá tsiere kaniparewiemiki ‘itsikame hetsia memiyetuanitsie ‘itsikame tsi ke maineni;

V. Meyuwaikawa mekanierekaku ‘tsikame niukieyaki katinanayeyeimiki. Hekía mikatiyini ‘itsikame xika yakara’eriwani, xika takiekaritsie tikunanakeni, metá kiekatari wahepaitsita, memite’ukakukwine waheimá meminuakaki, memunierixi, ‘itsimemiyumaate ya tini xika miranukaname retimatiwaki ya tini mititamaariyaniki, mexika tini ‘itsikame ke reuyuta’aimieme ya mitiuyuri.

Memuyuni’i ‘axa ti’ané memitehayexeiya memiwa‘iwiyanitsie xika tixai mete’ukaxeiya wahetsie memanutaxiriyanitsie ya tini ‘itsikame hetsia memiyetuiyanitsie metá memite’ukakukwine ‘axa metehanayekineki. Yuheimá kanitanuamiki wiyariekame xika katiyuritini.

VI. ‘Iparewiwame kanitahiawiyariemiki miparewieniki miya miranayemienitsie.

Xanetsiekame metá ‘iparewiwame naime xapate mekanitixeiyakuni ke miranayeneika xanetsiekame xika wiyarieka metá muyutaxatatsie ya tini miti’iwawiyarienitsie. Yaxeikía, juez hixie memiyetuanitsie kaniyiweni memitixeiya xapate ke mutiyuane, ‘aixia memitiyurieni yuheimá memitanuaniki tinakemeki. ‘Ena ri mitiyeyani ‘iwiyarika kaiwati kapumaka xeikía kemi’ane ‘itsikame xeikía mitaxata ‘aixia miranayeneniki metá wiyariekame hetsie mikatikunanakeniki;

VII. Nauka metseri ka’anukayeiwekaku ‘itsikame niukieya kani’eniemiki xika huta witari kunamiemiki metá xei witari kahaye’awekaku kunamieti, mexika tini tukari tawari xika ‘iparewiwame ‘utawauní kaniyiweni;

VIII. Yuheimá nunuwame kanexeiyakamiki yukimana kanitahiawimiki miwiyarienitsie paiti. Kayiweni xeime yuparewiwame yu’aurie mutikeni, juez xeime kanitahiawiriemiki. Yaxeikía ‘iparewiwame naitsarie kepaimexia tsepá mitahiawarieni kanenukuteitamiki, metá

IX. Kapiyiwe tewi miwiyarieka ya tini miyenaaka, ‘iparewiwame xika kapitiarieweni ya tini tuminitsie timiemeki kapiyiwe.

Wiyariekame miixa kapiyenaaka xika ‘itsikame mipai kahaineni huta witaritsie kapanutiyeikani, xika tukari ‘uyehiiyani kaniyiweni xanetsiekame heimá mutanuani kuxi. Xika ri mipai paimexia tukari ‘anutiyani xanetsiekame kananayexinimiki xeimieme, mexixi ‘aixia mete’akayuruwani me’ihikaku.

Xika kunamiemiki, ‘ekaniyeteriyariemik√ wiyariekame.

C. Memite’ukakukwine tiwahetsie:

I. ‘Itsikame niukieya mi’enieni; hetsiena mieme ke mutaine wimari metá kepauka mitawauni, ya tini xanetsiekame ke mitimie;

II. Ministerio Público katiniparewiwametini; naime mititaxata hetsiena mirakuneetika naiti mirahekiareki metá ‘itsikame muparewieni tikuxaxatiwati heimana mitanuaniki.

Ministerio Público xika niuki hetserie ka’utawauni mipai kanitayimiki titayari miya mitiuyuri;

III. Kani’uayemariemiki metá katinitaxatsiyariemiki ‘aixia mitika’erieniki;

IV. ‘Aixia katinaka‘itiiriyariemiki. Kapauka mipai mitiyunaki’erieka, Ministerio Público katinita‘aitamiki ‘aixia miraka’itiiriyarieniki tsepá mitiukakukwine kahe’iwawa heitserimeki, ‘itsikame mikunamieni kapitatuayani xika ri ya ‘utayini.

‘Itsikame ‘utiarika kanitaxatamiki xeimieme mitiyianeniki xeimieme memanutaxiriwaniki ‘aixia memitekayuruwaniki;

V. Hetsiena mieme mikaraxaxatsiwani xika: ‘itsiyumaiká, xika ‘unanaimarieni, teiteri warutituayani, xika heunamieni yiki ya tiyurieneti, yuwaiká ‘axa ti’ané memitehayexeiya, heimá memutanuaniki juez ya hainekaku, wiyariekame tsiere yuheimá ‘aixia mitinuaniki.

Ministerio Público memite’ukakukwine heimá mekanitanuakuni, memita’ukwinixi, memunierixi metá yunaiti tita ’iwiyarietsie memitekaniere. Juez mekani’iwiyakakuni tinaiti ‘aixia miranayeneniki;

VI. Memi’iwiyarieka metá memiwaxeiyani waheimá menuati ‘aixia ’iyari kiekaritsie memuyenexianiki, metá

VII. ‘Axa memiteuti’aneriya, xika Ministerio Público tixai karanayenetiani xanetsiekame hetsie timieme, yaxeikía xika tinaime mekate’utaxata, ya mekahenutahiaweni, ya tini mana mete’uye’atiani mexika tini mekate’anunini ‘aixia mekatehakayuriwaweti.

‘Aritikuru 21. Mititixeiyarieniki Ministerio Público katinihetsienatini metá tupiritsixi, wa’ukiyari ya hainekaku.

Ministerio Público katinikamieni. Lei ‘itsikame ‘utirikaya ke maineni kanixanetsiekametini kuyá ‘itsikameya hetsia.

Kepaimexia meunamieni, kepai witari tukari mikwetiarieni metá ke mireutere kuyá ‘itsikameya katinipinieyatini.

‘Itsikame hetia memiku’u ‘axa memitekakika mekaniwatiwiwiyani wa’ukiyarima ya me’utiyuanekaku, tumini memitawawiyarieni, haika tukari meunamieni, ya tini tixaiti mitihe’eiyatiarieni, xika ta ‘axa mitikatia karayukatuani kepai mitawawiyarie kananutahiiyamiki haika tukari.

Xika ‘axa mitikatia tinakemeki kati’uximayaka kepaimeme xeikía mikemaka mipai paimemeki xeikía kaniwiyariemiki.

Memikate’uximaya ta xika ranayeyani ‘etsiwa xei tukari ke miti’iwa mipai pai kanitawawiyariemiki.

Ministerio Público ‘itsikame ke mutaineni xika tikwinimiemetini heitseriemeki muwiyarieni kaniyiweni lei ke maineni.

‘Itsikame Mekiku kiekarieyatsie mieme texaxatamete ya mehaitikaikaku, Corte Penal Internacional wahetsia kanita’iwaumiki.

Takiekaritsie ‘aixia miti’aneniki Mekiku kiekarieya, ‘etsitarute, metá munitsipiyute katinihetsiena miemetini, ‘axa mikati’aneniki, memanutaxiriwani ‘axa memitekahu metá memi’iwiyarietiwe ‘aixia miranayeneikaniki wimari ke maineni mipai tikamieti; instituciones ta hiiyá memayexeiya heitseriemeki mekaniyiakakuni, tinakemeki, ‘aixia ’iyari mekate’anuka’itawati metá ‘aixia ‘iyari teiteri mewaxeiyati.

Institituciones hiiyatsie mieme memayexeiya ta‘iwama mekaniyiakakuni, heitserimeki, rakumaiti tsiere. Ministerio Público metá kuyaxi memaye’u ‘itsikame mayehaika metekuxatati kiekaritsie ‘aixia mekatenakayuruwakuni ‘aixia miraku’aneniki yaxeikía naitsarie Mekiku mekanakunikuni ‘ipai meteyurieti:

a) Tinakemeki, memanutahakeniki, memiteyu’ikitiakaki, heyeme, mana miwaruti’ininiataniki metá memiwarayexiriwaniki takiekari memihikaki. Kiekari hixiapa mieme metá ‘etsitarute metá munitsipiyute hakewa memitehekunanakeni.

b) ‘Axa memitekahu memaka’utsetsie metá takiekari memihi. Xewiti tewi tupiritsixi wakitá kapeutahakeni xapa mipai kahainekaku metá kahaka’utsiewekaku.

c) ‘Itsikame ‘utiarika ya kanitayimiki kepai ti’anekaku ‘itsikame hixie muyeyani.

d) Hipati takiekaritsie memikaniere mekateniparewiekakuni ‘aixia miraku’aneniki hiiyatsie timieme metá instituciones miki memayexeiya tsiere.

c) Tumini miki hetsie mieme miyetuiwa ‘etsitaru metá munitsipiyute mekanenu‘iwekuni mipai ‘ayumiemetsie memeiyeyunitianiki.

‘Aritikuru 22. Xeime mumieni yiki tiuyurieyu pikayiwe, hawai meikuxiteni, ‘axa mititamaani, mitiwaxiani, kiyexiki, waiká tuminiki miwiyarieka, kiya minawaiyarieka pikatikunanake. Tewi xika ‘aixia katikayani ‘itsikame ya kanitayimiki kepai miranayeyani.

Pika‘aixia ‘ane xeime piniteya temite’ikunawairiwani ‘aixia katikayayu mireyukatuaniki, tsepá kwie hetsie mitiunakixi yiki tiuyurieyu. Metá tsiere xeime mitikunawairiwani ‘itsikame ya kahainekaku ‘axa ti’anemetsie xika tiyutuminitiamikini ‘aritikuru 109 ke mutainetsie kaniereti, ‘etsitarutsie katinikunanakeni xika naime katipinieyatini. Xika piniteya tiukumawerá ‘ipai katini’aneni:

I. ‘Itsikame katinikayeimiki heitseriemeki;

II. Memuyuni’i ‘axa memitekahu xika metekahuni, xeime mete’ukwinitiani, me’ikunani, teiteri mewatuaka, kaaxuri mewanawatiweni, ‘axa ti’anemeki meyutituminitiani tixaiti mekatexeiyakaku:

a) Kemi’ane ‘axa miti’anetsie mikaniereni, tsepá ‘itsikame mipai katayiweni, waikari xika raniereni kename mipai tiuyuri.

b) Kemi’ane mikatiuparewi ya ’axa ti’ane mikarayexeiya ya xika tiuti’awieta ‘axa miti’anetsie mieme mexikatini a) hetsie kemaine.

c) Kemi’ane mitiuparewi rakumaiti kename ‘axa ti’ane ke mitiyuriene rakumaiti titi ‘atsi ka’utayini ya xika tiukunani.

d) Kemi’ane hipame memitewaranukanamirieka ya xeime meparewieka ‘axa tikamieme heimá nuaka metá xanetsiekame yuhetsie xika rayeitiwani.

III. Kehate memiteukakukwineni yuhetsie kanitanuamiki xapate naime tiyetuayati mipai ‘utiyuaneme kename miki tipinieya metá tinakemeki ‘uyeika, karakumaikai kename ‘axa reuti’anenekai pinieyatsie mitikunanakekai.

'Aritikuru 23. Tima xewiti xanetsika nanaimariya haikati ke mirawiyatika memeixeiyani kapiyiwe. Tima xewiti hutakía memenutahipani yaxeikía ti’anemeki nanaimarika kapiyiwe, tsepá xika xanetsikatsie memeitatua ya tini memenutahia. Kanikunaka kewa mirawiya mutatuayani xeikía.

‘Aritikuru 24. Yunaiti teiteri yiki mepiteyukuhiawe yiki mepiteyukupinitiwa, tixaititsie mepikatehawiwiya yiki mepiteku’eriwa tsepá hakewa miwarekunanake. Tsepá hakewa mireparewie tsepá kemi’ane kakaiyari mayexeiyani, hipame ‘atsi kawamatiati metá ya lei wakaheukahipati. Xewiti ‘itsikame yeimiti mana muyehakeni pikayiwe.

Mirewatixeiritire kakaiyarixi wahetsie mieme mitikunaaka pikayiwe.

Kakaiyarixi hetsia xika neyutanenewimiki xirikitá xeikía natiniyuriemiki. Xika hekía netiyuriemikini tinakemeki lei ke maineni ne’enieti.

‘Aritikuru 25. Takiekari ‘aixia mitimieniki ‘etsitaru kananuyehaitiaka, heitseriemeki temuhuniki takiekari ‘aixia mitiyeyeikaniki ‘itsikate heitseriemeki tewaranuka’uitiwati, tumini temiiriyati, ‘uximayatsika ‘aixia ‘aneneme teheuxeiyatikaiti, yaxeikía papaimeme teheuxeiyatikaiti tumini, tanaiti tinakemeki temiteukuteniki, wimari mipai kaniutaineni. Mitiyuta’iwa tekateneiti’eniekuni xika naiti tikupiika tumini waiká miyemaririmeniki, tehetaxiriwati hakewa waiká manamaarikeni ‘uximayatsika te’anayenenetiwati.

‘Etsitaru kiekari tuminieya kanita’iwiyakamiki ‘aixia miraku’aneniki tumini hepaitsita metá heitserie temiye’uweniki ‘uximayatsika tehayexeiyati. Xapa ‘itsikate memuyutipiniritsie Mekiku makawe, ‘etsitaru metá munitsipiyute yaxeikía mekateniyukuhiawekuni.

‘Etsitaru ‘uximayatsika kanitimaixiamiki, kepai mitiyani, kepai mitiyurieni metá kepai mitiwaxatiani tuminitsie mieme metá kepai tiyurieme teiteri mepeiti’enietiyani wimari ke mireikuxeiya.

Heitserie temiye’uweniki tinakemeki hurawa temu’uwa, hipati memuyuxeirie yiki ti’ane memitehayexeiya, watekawareukaxiriwati takiekaritsie teteparewieti.

Teiteri mekaneyexeiyakakuni ‘aritikuru 28 nauriekatsie mieme ke mayetaine wimaritsie, Mekiku paiti ‘itsikame makawe katinihetsienatini ‘emipapa tuiyá memitehayexeiya ‘etsitaru ke mitiuku’utika. Luz hetsie timieme naitsarie kiekari memiyenenetiwa metá memeyexeiya miki metá naitsarie memiyenenetiwa, yaxeikía petróleo memiwautiwe memewati’itsewe hipame tsiere, Mekiku katinikayeimiki wimari ke maineni ‘ataxewitsie metá ‘atahutatsie ‘aritikuru 27 hetsie. Temexaxatatsie lei ya kanitayimiki kepai mitikumauwani, heitseriemeki, ‘aixia mitikuyineniki yaxeikía te’uximayatamete metá tsiere hipame wahamatia xika tiuyini ‘itsikame hixie ‘etsitaru katiniyuriemiki, yaxeikía kepai yu‘uximayatamete mitiwakupitiwani, ‘aixia mitikunanakeniki metá heitseriemeki, ke mitiyu’uximayatsiwieka, hekía, metá mipai mitixata xika ‘uta’iwawiyarieni, ’aixia tikamieti hipame ya katiniwayeweiyakamiki.

Yaxeikía hipame wahamati memuyutinini piyiwe, lei me‘enieti xeiyá temiyekineki takiekari titatsie miranukawiwiere.

Tanaiti yaxeikía ‘anemeki temixeiyarieki, temitewewiwaweki temiteparewiweki tiwaikawa memitehexeiya waikawa memiteparewie teiteri meyuwaikawa memiwakuyuitiwa ‘aixia reuti’anekaku waiká memitenetiakaki tanaiti tahetsie mitikunanakeniki metá takiekari mitiuyeniere tetehiti.

Niuki ‘utiarika ya kanitayimiki xeiyá ‘aixia mitikuyineniki mexiima ‘amutayeureki tumini waiká manayeneikaniki, ejido, kiekari ‘itsiyeuti, meyuparewieti tumini memi’uuta, te’uximayatamete memiyuxeirie, ya tini waiká mixuawe heitserie memuyuni’i metekuxatati ya kiekaritsie tita mireuyewetsé tinakemeki.

Lei ‘uximayatsikatsie kaninuakamiki teiteri memite’uximayatsie metá tinakemeki xeime hetsia mire’uximayakaki mipai reikuxeiyati yukiekaritsie ‘etsiwa miparewieka waiká timaateti herie hipame miwaranenetiwani, wimari ke mutaineni ’enieti.

‘Aritikuru 26.

A. ‘Etsitaru kanitawewiemiki xapa kiekari miwereniki tinakemeki tirikaiyeme, mukuyuaneni, muyu’iwaniakaki, yeme metá miwereniki yuxaitá muyutuminitiakaki metá tanaiti temeyexeiyani takiekari weriyari.

Kiekari xapaya ke mayetaine kanitixaxatani ke mitiyurieni. Xapa heitserie kanitawewiyamiki metá heitseriemeki. ‘Itsikame niukieya ke maineni, metá teiteri ke memaitikani waniuki mana maka’ure. Xapa kanitikaimiki tanaiti meyunaiti mana mekaniereti ya memitekahuuni Mekikutsie memite’uximaya.

‘Itsikame Mekiku makawe kanitahiawimiki kepai memiteparewieni metá teiteri memiwaka’iwawiyatiyani xapa kepai memiteyutipinirieni xapatsie ‘aixia kiekari mitimieniki. Yaxeikía, kaniti’uukamiki hipati ‘ukiyari metenita‘iwiyakakuni metá ‘itsikame Mekiku makawe hipame ‘etsitarute miwara’iniwani hipame memiteparewieniki ‘iki xapa wewiyari ya mitawenarienitsie. Xapa kepai kiekari mitiweeré mutaine ya katini’utiariekamiki metá titatsie mireuyewekatsie mehei’utiwati naitsarie mitikunanakeniki.

Mikitsie kemi’ane manuyehakeni Congreso de la Unión ya kanitayimiki heitseriemeki ‘itsikame ke maineni ‘enieti.

B. ‘Etsitaru kaneixeiyakamiki Sistema Nacional de Información Estadística y Geográfica mana miraye’uxa heitseriemeki katini’aneni. Naitarie Mekiku kiekarieyatsie kepai mitikumauwani ‘itsikame niukieya ‘enieti kanikumauwamiki.

Kemi’ane mihika metá ‘aixia miraka’anenei xeimetsie organismo katinikunanakemiki yukimana yuhiaweme metá yukimana tiyuwawirieweti, heitseriemeki ‘uyeikati ‘itsikame hixie ‘aixia heuti’aneti yupiniite rexeiyati, rexeiyati miti’axeniki, mitixexeiyani metá niuki mitawiwiwani metá ‘ixiariya miyexatani.

Miki organismo kaneixeiyakamiki xeime Junta de Gobierno meyu‘auxuwiti, xewiti ri mayani wa’ukiyari Mekiku ‘itsikame mitahiawe tsenaruritsixi ya meteha’eriwakaku ‘etsiwa memekahikatsie Congreso de la Unión.

Niuki ‘itsikame kanitixatamiki kepai memite‘uximayata metá kepai mitikuyineni ‘iki’itsie Sistema Nacional de Información Estadística y Geográfica, ke mutiyuaneni xapate mikitsie xika ’uyeneni, hekia, heitserie metá yukimana; titaki memitehaye’atiwani Junta de Gobierno, ke mireutetereni metá ke mayetetereni mitiuhiritiarie.

Junta de Gobierno memihiki mekananuyexiriyamiki ‘axa xika tiuyini metá tixaititsie ‘uximayatsikatsie mepikatenake, ‘ikitiarikatsie, maiyá hekwame nenetiwame, yeiyari ya tini parewiya; metá tituru nauka ke mutaine ‘enieti ‘iki wimaritsie.

C. ‘Etsitaru kaneixeiyakamiki Consejo Nacional de Evaluación de la Política de Desarrollo Social, yikimana ‘uyeikati, ‘itsikame hixie ‘aixia heuti’aneti metá rekapiiniti, memikatehexeiya kaniwarayexeiyani metá parewiya miranayeneika, ke mireyukunieretika, kawa meu’amiki metá ke mitiyurieni miki tihepaitsita, hepaina ke maineni ‘itsikame niukieya, miki kanitayimiki kepai memiteheuyuku’enieka ‘itsikate Mekiku memamak’u, metá munitsipiyute ‘aixia memitekahuniki.

Miki Consejo Nacional de Evaluación de la Política de Desarrollo Social kaneixeiyakamiki xeime ‘ukiyari metá ‘ataxewi kawiterutsixi Mekiku kiekatari mematiwame naitsarie, yaxeikía ‘etsikwera metá ‘uximayatsikatsie; tamamata paimexia rakumaiti mikitsie timieme parewiyatsie, metá xeimetsie paritiriyu karawiyame, metá tixaitiki katiuta hiawarieme. Mekanitihiawariekuni, ‘itsikame niukieya ke mutaineni, meyuwaiká tsenaruritsixi ya meteha’eriwakaku xeputaritsixi. Xika Mekiku ‘itsikame ya kara’eriwani tamamata tukari ‘anuyemiekaku metá, xika ‘atsi ka’utayiní kawiteru kanayeimiki kehate xeputaritsixi memutahiawixi. Nauka witari ‘anuyeyeikakaku ‘amemiteheutewi ri kawiterutsixi mekanipatsiekuni, xika hutariekari tawari meka’utihiawarieni.

Consejo Nacional de Evaluación de la Política de Desarrollo Social ‘ukiyarieya yaxeikía reuti’anekaku kanitahiawariemiki ‘iki xapa ke mutaine. ‘Auxuwi witari katineuterimiki, tawari kaniutahiawarieweni metá kananakahiiyamiki tituru nauka ‘iki wimari ke mutaine.

Miki Consejo Nacional de Evaluación de la Política de Desarrollo Social ‘ukiyarieya kaniyetuayamiki Poderes de la Unión hixie, ke mitikatia metá ke mitiuyuri. ‘Itsikate hipame kaniwayetuiriemiki heitseriemeki.

‘Aritikuru 27. Kwie metá ha tinaiti kwiepa mutiuyeniere mitixuawe Mekiku kiekarieya hakewa meuye’axé Mekiku kiekarieya katinipinieyatini miki xeikía katinihetsiena miemetini xeime hetsie xeikía xika heyeitiamiki tixewiti pinieyaki mayaniki.

Xeime mitiunawairieni kaniyiweni xika meyuwaiká meniiká metá tipitiame.

Mekiku memitehawiya mekaniyiwaweni yuxexuiti memiteheuxeiyatika ke memitekahuni ya teyuruwamete memuwaikawa tiwahetsie mitikunanakeni, tinakemeki, meteparewiti, kwiepa mitiuyehane mitixuawe metehiti memitekumaiuwaki yaxeikía papaimemeki memitehexeiyaniki kiekatari ‘aixia memiteheukuteniki, memihikaki ‘aixia mitiyeweririmeniki takwie. Tewatari metá hurawa memiteetika. Ke mitikuyineni mipai katinitaniukiemiki kepai teiteri memiteheukuteni metá memeitixeiyaxiani ‘iwiyarika kwie hetsie mieme, ha, ‘iteirite tinakemeki memiteyewewiximeni. Heitseriemeki teiteri memukuteniki, mete’iwiyati, metexeiyati, metá memiweriyaniki kwiepa mitiuyeniere mitixuawe; ‘ayeyeume kwie memeuxeiyatika; ‘itsikame niukieya me’enieti meyuparewieti kwie yunaiti memayexeiya meyuniití memi’uximaya; ‘itsipapaimeme kwie memukunatika miyeneximeni; memuka‘etsaniki¸ memutewaniki, hiritsie mireuxuawe memite‘uximayakaki; metá hipame ‘uximayatsika kwiepa mitiuyehane mieme, metá tsiere, temikatenanaimakaki mireuxuawe teiteri wahetsie mikatikunanakeniki.

Mekiku katinawiyani kwiepa mitiuyehane mireuxuawe metá hata ’upait i mirexuawe; kwie hapa metineniere; tinaiti mitiukuhapane, mukuxaxawatsie, ha mukuneikatsie, ya memiyuxeiriekatsie, yiki miti’anene xika hikitini hurawa mireuxuawe; tepiate ‘epiretsate memiwawa, tetexi miraye’atika, ‘una haramaratsie mieme; tetexitsie mirakuneikatika; xika rewati’iiniyamiki; minerarite ‘etsikatsie meuyehiwa; combustibles minerales sólidos; petróleo metá naiti mitsetse’i, mihayatika metá manuti‘eke mireuxuawe takiekari ke miyewa metá hipati kiekari ke memutiyuaneni.

Mekiku katinipinieyatini haramara kwieya ‘aurie miye’axe keyeyeume metá ke mira’eriwani (sic DOF 20-01-1960) Derecho Internacional; ha kiekari taitá miyemane, harakunate, ya hapa mukumane haramara paiti muyeneikatika; harakunate muukukuketika; hatia metá ha ‘itsipepeti mukuuketika hakewa paiti meyukatsutsutiwa, heiwa muhapane, metá ya mitiuhapane, haramaratsie paiti mitikunanake; harakunate, metá ha kiekariepa hixiapa metineniere Mekiku katinipinieyatini. (sic DOF 20-01-1960) mukuhapane, ya tini xika kwie muyehapanetsie mitiuye’axe, miki kanihikitikamiki ‘iniari, ’etsitarutsie mieme ya tini Mekiku kiekarieyatsie xika ti’aneni; harakunate, metá hiri, xika kwie ‘iniariyari mana ‘uyeyeikani kiekaritsie mieme ya xeimetsie mieme ya tini hutati ’etsitaru mayukananaketsie tikunanakeni ya xeime kiekaritsie tikunanakeni; ha haramaratsie paiti mirawiwiya, ha mukuneniere, muyehapane, muyukuhayeikawa ya harakuna hetsie, harakuna ya haramara miye’axetsie Mekiku katinipinieyatini, metá tepiate memewati’inetsie mukuhapane mewatineikatika; metá mukuhapane, haramara ’upaiti mitiukuhapane harakunate kiitsie mitixuxuawere ‘itsikame ke maineni. Ha kwiepa hetia mukuhapane mikuxixiani kaniyiweni titaki kaniyiweni metá xewiti yuhetsie meyeitiani, kepauka ri yiki mititaniukieni miki hepaitsitatsie; ‘itsikame ya kanitayimiki miyetuiyaniki metá kaiwati mikakumayiiwaniki, yaxeikía hipame hapa mukumane Mekiku kiekarieyatsie. Hipame hatsie mieme ‘ena mika’utika, katinipinieyakamiki kemi’ane mitipinieya ya hakewa mukumaneni, xika xeimetsie ya hutametsie kwie piti’ane, ha teiteri meyuwaiká katini’aneni, ‘itsikame ke maineni ‘enieti.

‘Iki’i ‘utiarika ‘imatirieka mieme, Mekiku niukieya ya panukawiwiereni, kapiyiwe heimana memuyekikani, naime mana mikuxata, yuxexuiti memu’uwa metá memiyunii ‘itsikame niukieya me’enieti, kapiyiwe heu’erieti miyetuiwani, xapatsie xeikía mekaniereti, ‘itsikame ‘iyetuayakaku, heitseriemeki ‘itsikame ke maineni, xawiyutsie metá telecomunicaciones xeikía kaniyetuayani Instituto Federal de Telecomunicaciones. Heitseriemeki miti’ane ‘uximayatsikatsie tetexi matia tepiate kwiepa memitehati’inetsie naukametsie ‘utiarika ke mireku’uxa, ‘aixia mekatenakayuruwakuni metá meneniereti mipai mitiyianeni kepauka paiti miyukatsutia paiti xapayari ya xika katiuyini kanikunamiemiki. Gobierno Federal kani’utiakamiki ya papaimeme kwie ya tini mikumaweriya. Ke mitiyianeni ‘itsikame kanita xatamiki ke mireikuxeiyani. Xika kwietsie mewatineika tiyumemiwani perimitsu kapipitiarieni. Kiekari katinikamiemiki meyunaiti memeixeiyani tai Mekiku kiekatari, metá naitsarie memiyenenetiwani. ‘Iki’itsie hipai memanuyehakeni mepikapitiarie, xika ‘etsitarute meyuxexuiti ‘uximayatsika memayexeiya wapitiamiki ‘itsikame wa‘eniti katinikayeimiki, miki mekanitiyuakuni kepai memite’uximayata wahamatia.

Petroleó metá hidrocarburos mitsetse’i, mihayatika ya tini manuti’eke, kwieta pai mitixuawe Mekiku kiekarieya katinipinieyatini kapinawaiyarieka, metá kapeuyewautseni metá hipati mikitsie mekapanuyehakeni mana mete’uximayatakuti. ‘Etsitaru ‘etsiwa tumini miku’iweniki kiekari memiparewiekaki, kanitiwawamiki metá ka newati’itsewemiki petroleó metá hipame hidrocarburos ‘epiretsate me’iparewiekaku ya tini meyuxexuiti ‘uximayatsika memayexeiya ‘itsikame niukieya me’enieti. Memitehaye’atiwani ke memiteyupiniri ‘emipiretsate ‘etsitaru wahamatia mekatenita’uximayatakuni. Kepauka, hidrocarburo kwiea pai metineniere Mekiku kiekarieya katini’inieyatini mipai reuku’utikaime xapa memutiwewiwanitsie katineuku’utikaikamiki.

Kiekari katinikamiekamiki kwiepa muyeniere mitixuawe miti’uximayaka energía nuclear muxuawitiakaki metá hakewa xeikía meuyeweka mana miyenenetiwani. ‘Iki’i tinakemeki kanikumayiiwamiki.

Takiekari kaneixeiyani haramaratsie paiti ’uye’akame miyutuminitiakaki hepaitsitana tsiere, ‘itsikame niukieya ‘enieti ya katinikamiemiki ke mitiyurieneni. Doscientas millas naúticas heutatewakaku hakewa ha meyukatsutsuwatsie kani’iniarini haramaratsie. Xika hipame wa‘iniaritsie tikunanakeni, metetixatame tawari ‘aixia mekatenakayuriekuni metetixatame ya meteha’eriwati meyunaiti.

Xika yuhetsie xewiti tiyeitiamikini xeikía, ‘ipai’i kanikuyineni:

I. Mekiku memunitinunuiwaxia metá Mekiku kiekatari memayuyeitia metá hipati meyutininiweti ‘uximayatsika memitehayexeiya miki mekaniyiwaweni memitinanaixiani kwie, ha metá tita mikitsie mitikanenieretika ya tepiate metá ha memiti’inieniki ya tini ha. ‘Etsitaru yaxeikía tewa tari memakikatika kaniwapitiaweni tsiere, xika Secretaría de Relaciones Exteriores meyuyexatame Mekiku kiekatari memeyuyeitiwani titate memiite’ukunaxia metá yukiekaritsie kiekatari memikawara’iniwani; xika mipai mekatekakine, mekateninawaiyariekuni, titate memite’utinanaixiakai. Xei waxayari hakewa kwieya meuye’atika metá huta tewiyari heimana tamamata katiniyimiki minawaiyarieni, pikayiwe Mekiku memikakiekatari kwie metá ha yupiini memayeitiwani.

‘Etsitaru kiekatari wa‘enieti metá tita mireuyehiwa metekuxatati, ya kaniyiweni, Secretaría de Relaciones ‘enieti, ‘etsitaru tewatari memakika yayeume kwie memexeiyaniki wa’itsikate mana memi’axeniki metá yuhetsie timieme memitexeiyaniki titate wa‘uximayatame memiteheuyehiaka.

II. Yutsite memiwarayexeiya memuyutininiwe ‘aritikuru 130 me’enieti mekaniyiweni tita memiteheuyehiwa, memixeiyaniki, tita yemeki memiteuyehiwa memite’ayexeiyatsie timieme, ‘itsikame ya hainekaku xeikía;

III. Parewiya memayexeiya, memihekía metá memikahekia, haweri memeuku’anene memiwaparewie, maiyá hekwame memunetia, ‘ikitiarika memiyexata, memuyuni’i memiyuparewie, ya tini tihipame memayexeiya, mepikayiwawe kwie waikawa, kepaimeme xeikía memeuyehiaka memitehayexeiyatsie mieme, ya yuhetsie mieme ‘itsikame me’eniti ke maineni;

IV. Tuiyá memayexeiya tsiere kwie keyeume xeikía memeuyehiaka mipai xeikía yeume mekaneuxeiyakakuni.

‘Ena maka‘utika xewiti pikayiwe kwie muka’etsani, mukatewani, ya ‘iteiri mexeiyani, tamamata heimana ‘auxuwi pai mexika ‘iniarime, ‘aritikuru ‘iki’itsie ke mutaine. ‘Itsikame kepai memeuxeiya ‘aixia katinakayuruwamiki metá ke meyupaimeti memiteyurie, kwie heitserie papaimeme miwapinitini. ‘Iki’itsie, meyuxexuiti memeixeiyatika kwie muyutininí miti’iniatsienitsie. Yaxeikía ‘itsikame kanitayimiki Mekiku memikakiekatari mana meumeuyehakenitsie.

‘Itsikame ya kanitayimiki kepai memiteyu’utiani metá kepai memitekahuni ‘iki ‘aritikuru ke mayetaine;

V. Tumini maname heitseriemeki muku’uutika, ‘itsikame miki miwarayexeiya, tumini kepai memuyemanani ya kanitayimiki, kwie memukunatikani tsiere ‘itsikame ke maineni, meka’anutikikati kepaimeme xeikía memeuyehiaka.

VI. ‘Etsitarute metá Distrito Federal, yaxeikía munitsipiyute Mekiku mieme, kwie memikunaxiani metá memeixeiyani ‘aixia memitekuyuruwaniki mekaniyiwaweni.

Mekiku makawe ‘itsikame metá ‘etsitarute hakewa wani’ari mueye’axé, ya mekananuhaitiakakuni kepauka yuxexuiti memukutetikani, metá ‘itsikame niukieya hekía ya kaniyeyimiki. Kepaimemeki tixaiti mira’utsieni, kani’iniatsiemiki memiti’iniatsiwatsie, mitipinieya hainekaku ya tini ‘aixia mitiyukutuayakaiki. Xika ‘anutiyani ya tini pitikatia piini xewiti mitipinieya ‘uta’iniatsieku, ‘itsikate miki memitehayexeiya ‘aixia mekatenakayuriekuni. Yaxeikía katiniyimiki kepauka tita ke miraye’atika mikahahekiaka hakewa meka’utikatsie.

Ke mitiyiní Mekiku ya kanitayimiki, ‘iki ‘aritikuru ke maine, kuyaxi mekatenikakinikuni; tiriwunaritsixi mekaniyikuni miki memitehayexeiya, xei metseriyari kanitipimiki, ‘ana tari ‘itsikate miki memitehayexeiya muwa mekaneutayaxikuni, wahetsie kanayeimiki, memituani ya tini ha xika hikitikamiki metá tinaiti mana mitikaniere, kapiyiwe ri yu’utia mutayeikani ‘itsikame ya tayuyi ri.

VII. Mekanimaatiwani heitseriemeki ejido metá meyuwaikawa mitiwapini kwie, waheimá katininuaritini, mana memikuteniki ya tini memi’uximayakaki.

‘Itsikame niukieya wixaritari waheimá kaninuaka.

‘Itsikame niukieya, kaneyexeiyani tinakemeki metá meyuwaiká memukutetikatsie ‘aixia ‘iyari memiwereniki, wakwie heimá kaninuakamiki mana memikuteniki metá kwie memi’uximayakaki, hiri metá ha mukuneniere meyunaiti memixeiyani metá miwaparewieka heitseriemeki memiwereniki.

‘Itsikame niukieya, ‘ekiratariyutsixi metá kumunerutsixi ke memite’i’uximayata yukwie, ‘aixia katinakayuruwamiki kumunerutsixi kwie memeuxeiyatika. Yaxeikía ke memite’iku’uximayatani. Ya tini meyutiniime hipame wahamatia, ‘etsitaru ya tini hipame ‘ekiratariutsixi, memiwayetuirieniki hipame yukie kiekatari; yaxeikía kepai mitikuyineni Asamblea comunal kumuneru xeime pita kaniyetuiriemiki, kepauka xewiti miyetuiriyarieni pita ‘itsikame ya kanitayimiki kemi’ane miyetuirieni.

Ejido hetsie memikutei, ‘ekiratariyu waiká kwie kapexeiyani kepaimeme xeikía mipitiarieka. Xika waiká heixeiyani ‘itsikame niukieya xeikía ke maineni kaneixeiyakamiki ‘iki xapa ke mutaine ‘enieti.

Asamblea general kanihikitini ‘ekirutsixi metá kumunerutsixi wa‘ukiyari, ‘itsikame niukieya ‘enieti. Kumitsariyariyu kanitahiawariemiki, meyunaiti ya meteha’eriwakaku ‘itsikame ke maineni, miki katinihetsienatini metá ke mitikuyineni asamblea hetsie.

Kwie, mireuxuawe ‘iteirite metá ha memitewapitiani memukutetika ‘itsikame kaniyianemiki.

VIII. Kapiyiwe:

a) Naime kwie, ha metá hiri teiteri mitiwapiini, xanitsu, memuyuxeirietika ya tini meyuwaiká memukutetika ‘itsikame katinikayeimiki xeime pita miyetuirieni, tatuwanitsixi ‘etsitarutsie memitehawiwiya, ya tini ‘itsikame hurawa mieme ‘itsikame niukieya mutayi 25 junio 1856, metá tsiere hipame hetsiena mieme;

b) Naiti miyetuiwá: kemi’anene ya tini kwie tuiyá, ha metá hiritsie mieme tiyurienekaku Secretarías de Fomento, Hacienda ya tini xewiti ‘itsikame Mekiku makawe mieme, matiari tukaritsie diciembre 1876, ‘ena mu’axe, kemi’ane xeime kwieyatsie muyeha xewiti ya karehiawekaku xeime kwieyatsie meutaha, kwie meyutatuiriexiani ya yiki pita, hipame teiteri mitiwapiini, xanitsu, memuyuxeirie ya tini waiká memukutetika.

c) Naiti ‘aixia tiyuruwame ya tini hawiki, hawai miyetuiyani, xeime miyetuirieni ya tini ‘iwarika kepauka mitiyianeni ‘iki xapa hitia paiti ke maine, metekahukaku juez ya tini ‘ipati ‘itsikate Mekiku memaka’u ya tini ‘etsitarute, mikiki xika ka‘uyiwekaxiani xewiti ya kara’eritikaku kwie, ha metá hiri yupiini mayeitiwani, kwie meyuwaiká tiwapinikaku, ya tini hipati, hawai pita kiekatari.

‘Ena maka’utika pikatikunanake, kwie kemi’ane miyetuiriyarie ‘itsikame niukieya 25 junio 1856 ke mayetaine metá xika yuxewiti xeikía ‘aka’uka tamamata witari reutewikaku huta tewiyari heimama tamamata merirayari kahikitikaku.

IX. Miyetuiyanitsie heitseriemeki xika katiuyini teiteri mete’uyurieku, ya kapitiyini xika meyuwaikawa ya mekateha’eriwani waikama kwie meheuxeiyatikaiti, ya meyuwaiká yapaimeme kwie xeikía mehexeiyati.

X. (Kanakayetiarieni).

XI. (Kanakayetiarieni).

XII. (Kanakayetiarieni).

XIII. (Kanakayetiarieni).

XIV. (Kanakayetiarieni).

XV. Mekiku pikayiwe xewiti kwie ‘ayeume mukunaka ya tini xewiti xeikía mitipinieyatini.

Kanihikitini ‘itsipaimeme kwie mexeiya ‘ika’etsati mika’anutiyeika xei waxayari merirayari hatuwame ya yikimana muyuhatuwa ya tini hepaina mi’anetsie.

Yaxeikía papaimeme memexeiyatikani kani’iniatsiemiki xei merirayari hatuiwame hutametá merirayari mukawiwiyenitsie mieme, nanaukameta ‘ixá netiaweme metá ‘atahaikame ‘iteiri meuxuawe, hiri ya tini mikareuxuaweriwe.

‘Ipai tekateneitimaitiyeikakuni, ‘itsipaimeme mirexeiya, xika huta tewiyari heimana tamamata ‘anutiyeikani xika kwiemuxa ‘etsani, xika hatuiyarieka; metá haika tewiyari, kepai kaarú muka’etsani, ‘uwa, kapé, henequén, hule, takí, kaxie, vainilla, tsikurati, mai, nakari ya tini ‘ikwaxi ‘iteiri.

Tekanimaikakuni ‘itsipaimeme kepai mukatewani kemi’ane kwie kwinimieme yeukame mexeiyani ‘auxuwi waxayari heima yutewamá miwarexeiyani ya yaki paimeme ‘itsikame ke mikuyuruwani mana, kwie ´ixá ke mitinetiaweni.

Kepauka mutihatuiwatsie, ha ’axa miti’anene mitiuhanitsitia ya tini tixaiti piraniere tiwapiini ya tini ‘itsitipapaimeme kwie memeuxeiya wakwie ‘aixia pitiuyixia, yaxeikía katinitewakamiki tsepá kwie ‘aixia muyí, xika ‘anutiyeikani ‘iki ke mireuku’uxa, ‘itsikame niukieya ‘enieti.

Xika mukatewá yukwietsie ‘aixia tikuyuruwani metá muka’etsaniki tiyurieneni, kepaimemetsie mitiyurieneni kapanutiyeikani, hutarieka metá naurieka ‘iki’itsie meripaiti mireku’uxa, kwie ke mi’anenekai ‘aixia mika‘itiariexiawekaitsie;

XVI. (Kanakayetiarieni).

XVII. Congreso de la Unión metá ya memitekahu ‘etsitarutetsie, hakewa wani’ari meuye’axé, niuki ‘itsikame mekanitiwewiwakuni kepai memite’ikutuayani metá kepai memitewayetuiriwani kwie keyeyeume meka’anutikikati ‘aritikuru ‘iki’itsie ke mutaine.

Xika ‘anutiyani kepaimeme manutitiaki kaniyetuamiki mitipinieya xei witari heutineyu kepauka miretimatiwatsie paiti ‘iniariti. Mipai paimexia heutineyu xika kayetuiyaweni, kaniyexatsiemiki mutuiyaniki tsepá kepaimemeki. Yaxeikía ‘itsikame ke maineni ‘enieti.

‘Itsikate hurawa memihikitika teiteri wayirari ‘aixia memiteheukuteniki mekanihikakuni, ke tipaimeme memitehexeiyani, metá kapiyiweni mewayehiiwani ya yiki mireuku’utikani xapateyatsie;

XVIII. Kanitixexeiyariwamiki naime xapate ‘itsikate memitiwewiwa metá titate hipame pita memitewayetuiriwa 1876 paiti mieme, waiká memikunaxia kwie, ha metá kwiepa mireuxuawe Mekiku tipinieya, xewiti xika tiyurieneni ya yameyupai meyuniiti, metá ‘itsikame hitia paiti makawe mikayiwaweni xika hipame ‘axa wamatiaka ya tini teiteri kwinimieme ‘axa wamatiaka.

XIX. ‘Iki wimari ke mutaine, ‘estsitaru ya kanitayimiki kepai mitiyurieni meyunaime wahetsie mitikunanakeni ‘itsikame niukieya, ya tini heitseriemeki yukwie memeuxeiyaniki, (sic DOF 03-02-1983) ejido kwieyari, kumunirá metá kwie ‘itsipapaimeme memexeiya, metá teiteri katiniwaraxaxatiwamiki.

‘Itsikame Mekiku makawe katinayexeiyani tita ejido metá kwie teiteri mitiwapiini, xika ranayeneni, yuxexuiti ya tini meyuwaiká xika metehanieritiani. ‘Ikitsie timieme metá, tiwaikawatsie, kwietsie timieme ‘itsikame, mekanitihiawariekuni makitsitirarutsixi wa’ukiyari metá tsenaruritsixi memayetei ya tini, ‘etsiwa memekahiwetsie, muwa ya memitetei ya tini.

Niuki ‘itsikame kanitaxatamiki xeime ‘itsikame ‘aixia rakayuruwame, metá

XX. ‘Etsitaru kanixuawitiakamiki kiekarieya miyeweririmeniki tinaimetsie, ‘uximayatsika muxuawitiakaki kiekatari ‘aixia ’anemeki memikuteniki metá yukiekaritsie memiteparewieka miweereniki, katinitixuawitiamiki memuka’etsaniki, kwiepa mireuxuawe memite‘uximayaka, makinateki, tita mireuyewetikani, tumini niirika, memitewatixatiani metá memitewati‘ikitiani. Yaxeikía mekaniyutipiniriekuni tita memite’ukaxexeiyani memitetuakaki metá ‘aixia ti’aneneme matsi memitehayexiriwaniki, teiteri miwakunanakeniki.

Tewa memutetika memiwereniki metá tinakemeki hitia paiti maxaxatsiwa, yaxeikía ‘etsitaru kaniyianemiki tinakemeki ‘ikwai metá memexeiyani ‘aixia tinakemeki, ‘itsikame niuki ke maineni.

‘Aritikuru 28. Mekiku pikayiwe xewiti xeikía mitikamieni, (sic DOF 03-02-1983) yuxaitá memeyuyexeiya, memitekunama metá ‘imipuetsituki memikateyukutuaya ‘itsikame ke maineni. Yaxeikía kanikuyineni (sic DOF 03-02-1983) xewiti ‘epiretsa heimá minuaka.

Xika mipai tiuyiní ‘itsikame kanikatsitikaruwamiki kwinimieme, metá ‘ukiyarimama mekaniyeweiyakakuni, tinaime metá hakewa kwinie ‘anamakameki mireuyewetsé memitehetua; metetixatame, ke mitiyiní ya tini memitexuawitia, waiká memitewewiwa, tetuayamete ya tini ‘epiretsariyutsixi tuiyá memayexeiya, yiki meteyurieme, yuxaitá memitetuakaki meyu’iwatiweti ya tini tenawemete waiká metewaraye’atiirieti metá, tinaime mewananaimakuti hipame waheimá me’uyehuti teiteri mewananaimati.

‘Itsikame ya kanitayimiki kepai memitehaye’atiaka mitituiya, mireuyuyehiwá Mekiku miyutuminitiakaki metá teiteri memitenanekaki, yaxeikía ke memitekahuni tetuayamete kanitaxatamiki, hipati memikahanuyehakeniki, mikatiukumamawereniki, ya tini ‘anamakameki mikatituiyaka. ‘Itsikame niukieya tenawemete heimá kaninuaka katiniwakuxaxatiwamiki ‘aixia memiteheukuteniki.

Xewiti xeikía pikarayexeiyani ‘etsitaru mitipinieyatsie ‘ikitsie: xapa ni’awametsie, tumini ni’awametsie metá xawiyu ni’awame; tetexi mitituaxa metá ‘axa miti’anene mitinetiawe; ‘aixia mitikukixeni naitsarie kiekaritsie, yaxeikía tanaiti tahetsie miye’axeni muhekiakaki metá petróleo ‘iwawame ya hipame kwieta ‘upai miretineikatika, ‘iki’i ke mutaine ‘ataxewiriekatsie metá ‘atahutariekatsie ‘aritikuru 27 ‘iki wimaritsie, ke maitikatsie; yaxeikía Congreso de la Unión keti’aneme mitiku’iwawa ‘uximayatsika miki miku’iwawa. Memitekuxataniki tewatsie metá pexukaxiritsixi kaniyunaki’erieka Mekiku muwereniki ‘aritikuru 25 ke mutaine ‘enieti; ‘etsitaru ya mitikayaniki, kiekari tinakemeki kanihikamiki kepauka hipame mitiwakupitiwani ya tini xika temitekuxataniki hipame wayetuirieni, ‘itsikame niukieya ‘enieti.

‘Etsitaru yu‘aurie kaniwati’uitiamiki ke mi’aneme metá ‘epiretsate ‘aixia memitekakine ‘aixia memiteyurieni mira’iwauriwatsie, ‘itsikame niukieya hakewa mirenakeni.

‘Etsitaru yutumini ’utame kanexeiyakamiki ke mireiyehiakaki metá ke mitiku’uximayatani. Mekiku tuminieya mikahanukawiwiereniki, tinakemeki kiekari miwereniki ’etsitarutsie katinikamiemiki. Xewiti ‘ukiyari xeime mikuniniitiwani xeime pikayiwe. ‘Etsitaru miyianeni xapa tumini kiekaritsie mieme kanexeiyakamiki titewakame Fondo Mexicano del Petróleo para la Estabilización y el Desarrollo, miki mitawewieni kanayeimiki banco central miki ri miyianeni ya mitikayani ‘itsikame ke maineni, menu’iweni tumini, miyemaka metá mi’uximayaka metá miyetuayani ‘iki ‘aritikuru ke mireku’uxa wimari ‘enieti, ‘imipuetsitu kaku’ininiatati.

Pika‘axayiane ‘etsitaru yupiini mayexeiya, banco central mieme hakewa tumini tepia metá xapayari memiwewiwa. Banco central ‘itsikame niukieya ke maine, metá ‘itsikate kehate memanuyehakeni, ‘aixia katinakayuruwamiki metá tsiere tuminitsie mieme, ‘itsikame hepai tikamieti ‘aixia mirakayuruwaniki memitexeiyaniki. Tumini maname ‘ukiyari mayani Mekiku ‘itsikame kanitahiawimiki tsenarurtsixi ya meta’eriwakaku ya tini heyeme muwa memayetei, miki; kepaimexia meuyeweká mana kanakawekamiki metá timieti yukimana muyeiweniki; mekanikupatsiwakuni xika ‘axa tiuyiní hawai kapireta’uximayata, kapetahiawarieni tixaitiki, tumini manameki xeikía meyexeiyanitsie, ya tini te’ikitamete, maiyá nenetiwame, ya mireyitsie ya tini parewiwametsie (sic DOF 20-08-1993). Kemi’ane tumini maname memihika, ‘itsikame mekaniwaranutaxiriweni ‘aritikuru 110 ke mutaine ‘iki wimaritsie.

Poder Ejecutivo kaneyeiyakamiki ‘aixia tiyuruwame mititirikawitsie mieme titewakame Comisión Nacional de Hidrocarburos y Comisión Reguladora de Energía, ‘itsikame niukieya ‘enieti.

Pikatimunupuriyu te’uximayatamete memuyutininiwe yuheimá menuakuti metá hipati memuyutininiwe memitewewiwa, yuheimá meminuakaki ya tini hipame wahetsie, memitetuakaki tewa paiti memitewewiwa yukiekaritsie ya tini yemeki heuyeweti ya xika kwinie kareuyeweka, meta’iwiyariekaku Mekiku ‘itsikate ya tini ‘etsitaru memitehawiwiya, ‘itsikame hitia paiti memaka’u mehaitikaikaku. ‘Itsikate niukieya memixeiya, mekanenutituakuni hitia paiti mikayuweniki, kapauka teiteri mipai memaitikani, kemi’ane meyuniiti memiwauka.

Yaxeikía munupuriyu pikahiki ‘itsimireukuxeiyarieka xewiti ya tewimeki, ya tini xika ‘aixia matsi mewakuyuruwani ‘aixia memeuku’aneneniki yuhetsie mieme mehayeitiwani.

‘Etsitaru, ‘itsikame niukieya ‘enieti, kaniyiweni tinaimeki, hipame mitiwayetuirieni miti‘uximayakaki, ke tsi ri mitipinieyaki, kemi’ane xeikía mitaunieka. ‘Itsikame niukieya ya kanitayimiki kepai mitiyiní metá hakewa meiyehatiani miki, mipai teiteri kapiwayehaxiatiani.

Wimaritsie mirawiyaniki teiteri mitiwahetsie ‘itsikame ke maineni me’enieti katiniyimiki.

Yeme waikawa mireuyewetsetsie kananukahiwiyariemiki, waiká mihikitinitsie, ya mireutetere metá kiekari tuminieyatsie mikatikunanakeni. ‘Etsitaru kani‘iwiyakamiki metá ke miranateeni kaniti‘ixiariemiki.

‘Etsitaru kaneyeiyakamiki Comisión Federal de Competencia Económica, yikimana yuniutiaweti ‘aixia heuti’aneti metá piini rexeiyati, katinitixexeiyamiki tinakemeki memuyu’iwatiweni metá memuyuxeirieka, yaxeikía, mikawapitiaka, wa‘iwiyani metá munipuriyu waranukaxiriwati, munupuriyu memikahayexeiyaniki metá memuyuniniwe mitituiyatsie ‘aixia mireuti’aneni wimari ke maineni tikamieti. Miki Comisión ‘aixia katiniyuruwametini tinakeme menikahuritini, memiwaranukaxiriwani hipati ‘aixia memikayiaka hu; waiká mireuyewetsé xeikía memitetua wapitiati, metá hipame wapitiati tinaimeki yutumini memiyetuayani ‘amayetirikawitsie mika’anukawiwireniki.

Instituto Federal de Telecomunicaciones tsiere tuminitsie timieme katinayexeiyakamiki tsiere xawiyutsie mieme metá telecomunicaciones, ‘ayumieme miki hetsie xeikía kanakaani ke mitiyurieneni metá ke mayetaineni ‘iki ‘aritikuru metá Comisión Federal de Competencia Económica metá ‘aixia mireuti’aneni kemi’ane ‘iki memitehayexeiyani heitserimeki metá tinakeme memiyu’iwatiweniki; hakewa meye’axeni kiekaritsie metá ‘etsitarutetsie kanixeiyakamiki, hipame miwakupitiwani metá hipame wahamatia miwakupitiwani metá miwata‘iwiyani hawai xeikía miku’axikeniki, metá hipame katinanayexiriemiki, mireuyewetsé ‘aixia mireuti’aneniki, raye’atiwati ‘aritikuru 6o. metá 7o. ‘iki wimari ke mutiyuatika.

Instituto Federal de Telecomunicaciones titewati kaniuyeikani, yukimana ‘uyeikati, ‘itsikame hixie ‘aixia heuti’aneti metá yupiinite rexeiyati, ‘iki kaneyexeiyani xawiyute metá ‘aparatute mitixuawe ‘itsikame niukieya me‘enieti memitehanuniní. Mipai mitikamieniki ‘aixia katinakayuruwamiki metá kanihikamiki ‘aixia muyineni, miraye’atiwani, metá mita‘ipakieni espectro electromangético mititewá, wipí metá xawiyu ma’eniiriikini metá telecomunicaciones, miyiwaweniki, yaxeikía tepiate ‘aixia miti’aneneni, mikatiyuku’atia metá yemeki mireuyewetsé, raye’atiwati ‘aritikuru 6º. metá 7º ‘iki wimaritsie ke mutaitika:

Instituto katiniyuriemiki, miwapitiani, miwanawairieni metá hipati xapate memiyuyetuirieni ya xewiti xeikía mayani mikitsie mirayexeiya, yaxeikía tinaime mirayexeiya xawiyutsie mieme metá telecomunicaciones. Instituto Secretario katinitaxatiamiki mikitsie, memi’ane rakumaiti mititaxata. Kemi’ane xeime mitiyetuirieni kaniyiweni, mitituaka, teiteriwaki, xeime hetsie mieme xeikía metá hipame kumunirá metá hipati teiteri, me’i’enieti, ke memiteyurieni, ‘aritikuru 2o., 3o., 6o. metá 7o. ’Iki xapatsie ke mutiyuatika. ‘Iki Instituto kepaimemeki rayukatuame miyetuiriyarieni xapa, metá tinaime mireutini’i, autoridad hacendaria ke maineni. ‘Iki ke mayetaine xeimetsie pikarawiya xei metseriyari kaheutinewekaku katinaye’atiwamiki; mipai paimexia heutineyu ‘atsi karaniuwakaku ‘iki ‘ukiyari kaniyeweiyakamiki ‘aixia mirakayiniki.

Espectro radioeléctrico hetsie timieme xapate miyetuiwani kanita’iwamiki, ya meyupaimeti memitehetimaaniki tinakemeki teiteri memitehetimamateniki metá yaki miranayeneni kemi’anetsie mitinake; kemi’anetsie mitinake tsepá waiká tumini mixuawitia mikitsie mekapiyuku‘iwiyani. Xapa miyetuiwá teiteriwaki metá meyuwaikawa wahetsie mitikunanakeniki katini’aneni ‘itsikame niukieya me’enieti metá ‘anuyehekiakameki metekahuuti. ‘Iki Instituto Federal de Telecomunicaciones kaneka’utiwamiki kepaimeme xapa miyetuaya. ‘Itsikame kaniti’utiamiki kepai mitiyini xika xewiti xapa ‘unawaiyarieni, hipametsie, xika ‘aixia mekatekakine yuhekiare, ya tini munupuriyu ‘ayexeiyani. Xika xewiti xapa ‘unawaiyarieni ‘iki instituto katinitaxatiamiki ‘itsikame, miki ri miyiní, kepai reuku’anenekaku miti‘uximayaka miya miti’anetsie.

Instituto Federal de Telecomunicaciones kanitixexeiyamiki ‘itsikame meixeiyani xapate tinakeme ‘aixia miraye’atiwaniki.

Comisión Federal de Competencia Económica metá Instituto Federal de Telecomunicaciones, yuxexuiti mekaniu’uwakakuni yuxaitá mete’ayexeiyati metá ‘aixia metekahuuti metá heitserie metehayexeiyati metá metehahuuti ‘ipai’i metekahuuti:

I. Memitixata yukimana ke memitekahu.

II. Yutumini yukimana mekanitixixitiwakuni. Cámara de Diputados tumini tinakeme kaniwaku’iitiwamiki tinakemeki memitekahuni metá ‘aye’akameki;

III. Ke memiteku‘uximayata mekanitawewiekuni, ke memuyupaime xika ‘ameyupaimeti ya meteha’eriwani;

IV. Niuki mekaninetiaweni yuhetsie mieme xeikía ‘aixia ‘iyari memiyu’iwatiweniki tsiere;

V. Niuki ‘itsikame, kananuyehakemiki ‘aixia mireuti’aneniki ‘iwiyariki metá xanetsikatsie miranieritaxiani;

VI. ‘Ukiyarite mekatenaye’atiwakuni naiti miranuyehekiakaki metá meyunaiti memitehetimamateniki. Ya mekanitiyuakuni meyuparewieti metá meyuwaiká ya meteha’eriwakaku; ke memuyiní, ke memitexata metá ke memiteyurieni teiteri wahepaitsita ‘itsikame niukieya me’enieti;

VII. Ke memitekahuni, ke memite’uyuri ya tita memikatehanu’eni Comisión Federal de Competencia Económica y del Instituto Federal de Telecomunicaciones mekanitatuakuni xeikía xanetsikatsie metá mikiki ya tini kakanitatuiyamiki. Xeikía Comisión Federal de Competencia Económica kanitixatamiki kepaimemeki, metá mitipinieya, ya paimeti mitipinieya kepaukake ’aixia mirakayini xika mana paiti ‘utineeni. Kepauka miki miwarayexeiyani ni’ari kapiyiwekaxiani xeikía kwinimiemetsie miti’anenitsie; kepai mireukuxeiyarieka ‘itsikame hainekaku ‘ana xeikía kanitixatsiemiki. Xanetsika mitixuaweretsie xeikía juez metá tiriwunaritsixi miki memayexeiya ‘aritikuru 94 ‘iki wimari ke mayetaine ‘enieti. Mipai yime xeimetsie mitayikai yuheimá minuaka;

VIII. ‘Ukiyarite yu‘uximayatsika mekaniyetuakuni xei witari mieme metá haika metseri ‘anukayeikakaku kaniyetuamiki ‘itsikame wahetsia ke mitiuyuri yapaimexia; Camara de senadores wahixie kaniyetuamiki xei witari ‘anuyeyeikakaku metá Cámaras del Congreso hetsie tsiere ‘aritikuru 93 ‘iki wimaritsie mieme. ‘Itsikame hakewa meitakwewieni kaniyiweni;

IX. ‘Itsikame mekanikuxatakuni ‘anuyehekiakameki memu’uwani makinatetsie metá mekate’anukanati;

X. Kepai memanu’iweni kumitsiunarutsixi ‘aritikuru 127 ‘iki wimaritsie mekaniereti;

XI. Kumitsiunarutsixi mekanikupatsiwakuni meyuniití tsenaruritsixi meyuwaiká me’ayetekaku, xika ‘axa metekakine, ‘itsikame niukieya ke maineni; metá

XII. Meyuxexuiti mekaneixeiyakakuni kepai yutaitá mitiku’uximayatani, Cámara de Diputados, kanitahiawimiki wa’ukiyari, ‘itsikame niukieya ‘enieti.

Comisión Federal de Competencia Económica yaxeikía Instituto Federal de Telecomunicaciones wa‘ukiyari mekanihikitikakuni meyuhatahuta, xewiti ri Presidente, ya mehayutixiriekame ‘itsikame hainekaku tsenaruritsixi ya meteha’eriwakaku.

‘Ukiyari mayani Cámara de Senadores kanitahiawimiki kumitsiunarutsixi memaye’utsie, meyuhaikati ‘iniari hayayu, nauka witari tawarí muyuta‘iniataki. Kepauka kumitsiunaru miranayeniní kahayexiwekaku kaneyenimiki kumitsiunaruki kepaimexia meiyehiaka.

Kumitsiunarutsixi ‘ikiki mekatenaye‘atiwakuni:

I. Mekiku ‘utinuiwame metá heitseriemeki ‘uyeikati;

II. Xei tewiyari heimana tamamata heimana ‘auxumi heimá hexeiyati;

III. ‘Aixia ‘iyari ‘uyeikati metá hawai kahetaxanetisieweti metá hawai kahanutahiiyaweti;

IV. Tiyuti‘ikitiwame;

V. Haika witari tita mitiyuti‘ikitiatsie ti‘uximayati, teiteri wahetsie mieme ya tini tuminitsie mieme, xawiyutsie metá telecomunicaciones, kepai tsi mireuku’iwaurieka;

VI. Mitahekiarita, ‘iki ke maine kename rakumate, mikitsie mitita’uximayatatsie.

VII. Hawai kahayeiweti Secretario de Estado, Fiscal General de la República, tsenaruri, xeputari Mekiku kiekarieyatie mieme ya tini yukie hura, tatuwani ya tini Jefe de Gobierno del Distrito Federal, xei witari heuyewekaku tahiawarieyu, metá

VIII. Comisión Federal de Competencia Económica, haika witari katiuta’uximayata xeime ‘epiretsatsie kaxanetsiekametsie. Instituto Federal de Telecomunicaciones hetsie haika witari ka’anukamieme katiuta’uximayatame, ‘ukiyari kahayame miki ‘epiretsatsie. Instituto ke mutaine ‘enieti.

Kumitsiunarutsixi hawai tawari mepikate’uximayaka, ‘uximayatsika ya tini miirikia ya ranukanakaku ‘uximayatsika, xeikía ti’ikitame; mepikatehakumaika tinaimetsie xeikía mireu’eniemiki miki hetsie mitikunanakeni ya ti hawaiki ‘itsikame ke maineni, metá ke mutaineni ya ke mitikamieni tituru nauka ’iki wimari metá xanetsikatsie. ‘Itsikame ‘aixia katinakayuruwamiki mikitsie hekía kumitsiunarutsixi tita memitehayexeiya memitetixexeiyani teiteriwaki ke memiteku’eriwa wa’enieti mutaniukani.

Kumitsiunarutsixi ‘atanauka witari mekateneuteterekuni tawari mipai memitehakikani kapiyiwe. Xika yemeki kumitsiunaru heuyeweti hayaní, kaniutahiawarieweni, ke mutaine ‘iki ‘aritikuru metá xeime hetsieme mieme manuyehani menayeniní kemi’ane mikaraye’atia.

Kemi’anemexi kumitsiunarutsixi memakikani mekaneye’atiwamiki tita mitiku’iwauriwa ‘iki xapatsie, kawiterutsixi ‘iki’itsie mieme memuku’u titewati Comité de Evaluación memeyexeiya Banco de México memayetei, tsiere Instituto Nacional para la Evaluación de la Educación metá Instituto Nacional de Estadística y Geografía. Mipai mitiyiniki Comité de Evaluación mekaniyukuxexeiriwakuni kepauka xewiti kumitsiunaru heuyeweti mayeikani, meyuwaiká mehaitikaikaku metá ‘utiana kaneukemiki kemi’ane ‘amireutewini miki rayexeiyati, ya kanitayimiki.

Kumité katinitahekiariyamiki ‘inierika teiteri memayeixiani mana memeuhaxiaku. Kani’iwiyakamiki, ke mi’ane miki memeukiniku, tita mitiku’iwauriwa ‘iki ‘aritikurutsie metá, kemi’ane memitehaye’atiwani, kaniwati’iwawiyamiki kepaimeme mirakumate; katiniyimiki heitseriemeki, hekía metá meyuwaiká wahixie.

Tita miti’iwawiyarieni, kumité meyuhutame ‘initsitutiuni kaniwata’iwawiyamiki ‘ikitiarika hitia paiti mieme memayexeiya metá ‘aixia ‘aneme miyeweiyaniki.

Kumité, kepauka xewiti heuyeweti mayeikanitsie, ‘itsikame Mekiku makawe kaneni’airiwamiki xapa meyuhaikame mehaka‘ukame metá meyu’auxuwi kahanutiyeikame, memi’ane ‘aixia memitehanayenexia. Xika meyuwaiká meka’aye’axeni tawari xapa kanitawiwiyamiki. Mikitsie ri ‘itsikame Mekiku makawe kanenayehanimiki xeime, tsenaru ya ra’eriwakaku miki mayaniki.

Tsenarurite meyuwaiká ya meteha’eriwakaku tawari kanitahiawariemiki, xei metseriyari kaheutinewekaku kepauka paiti mitaxatsieni; tsenarurutsixi xika mutahiawarie mekaheuyehiaka, Mekiku ‘itsikame tawari xeime kananayehiamiki ‘iki xapatsie kaniereti ke mutaine. ‘Ipai kanikuyinemiki wa’iyaritsie ke tinakeyu, miki ri kanitahiawimiki ‘itsikame Mekiku makawe.

Tinaime ke mitiyiane wahiawariyatsie kapanukawiwiereni,

‘Aritikuru 29. Hipati muwa me’ayenexiame ‘axa memitatsimatiaka, ya tini yiki tiyuriemikini ‘itsikame Mekiku makawe Congreso de la Unión metiyuayu ya hipame heyeme ya memiteuku’u metiyuayu katinitaxatamiki kepai mitiyini xika naitsarie tiyimiki ya tini hawai xeikía pitiyiní teiteri waheimá kaniuyeyeimiki kwinie ti‘ané xika ranayenetiani. Xeimieme ‘aixia mirakayurieniki yapai mexia heutineyu, xeime hetsie karateikati. Xika Congreso de la Unión meyuxeiriekaku tiunake, ya kanitayimiki ke mitiyiní tita mireuyeweka tinaiti ‘aixia miraka’aneniki xika me’uxipiekaku tiunake xeimieme mekananuaxiakuni.

‘Ipa’i mireuku’utikatsie kapiyiwe xeime heimá muyeyeikani, minanaimarieka, ‘itsikame hixie mimatiwani, aixia ‘iyari, mitewaka, hipame miwa’iwaka, kiekari xeimetsie mirawiyani, tiirí tiwahetsie, ‘itsikate waniuki, ke mitiu’erieni, titatsie nemitiukuneka; heitseriemeki metá naime nereutixeiyaxiame, yiki tiuyurieyu xewiti mimieka hawaiki mipai pikati’ane, xeime nemukunaka, xeime nemiti’aitiaka, xeime wairiyarika mehanieni, ‘utiweiwati, metá kuyá heimá munuaka tsiere.

‘Aixia ’anemeki nemixeiyariekaki wimari mipai kaniutaineni; yaxeikía kaniutaineni xika ‘axa netikayani yuku’iwiyati heitseriemeki, xatsuniki, raxaxatati, tikuhekiariyati metá xeime kaneenixeiyati.

Kepauka ri heitserietsie mikahexeiyani mexika tini mana tiuye’atiyeikamiki Congreso hainekaku naiti ‘itsikame ke mitiuxá hawai kareenake. ‘Itsikame Mekiku makawe mitikamiemieni ri kepauke ya titahiawarieyu.

Kepauka ri mikunamieni ya tini pitiupatsie, xapate katiniti‘ixiariyamiki Suprema Corte de Justicia de la Nación, miki tari xeimieme mipai kanitayimiki ke mireuti’ane miki hepaitsita.

Kapituru II

Mekiku Kiekatari Wahetsie Timieme

‘Aritikuru 30. Mekiku kiekame kanayeimiki xika ‘utinuiwa metá xika miixa ‘ena ‘uyeikani:

A) Mekiku kiekatari memitinunuiwá mekanihikitini:

I. Mekiku kiekarieyatsie memutinuiwaxi, tsepá wapaapama xaitsie pita memekiekatari.

II. Tewa paiti memitinunuiwá, xika wapaapama Mekiku kiekarieyatsie mehetinuiwaxiani, Mekiku kiekaritsie hetinuiwame rekapaapati, ya tini Mekiku kiekarieyatsie hetinuiwame rekamaamati;

III. Tewa paiti memitinunuiwa, xika wapaapama Mekiku kiekatari mehakine, rekapaapati Mekiku kiekame ‘ayaaní, ya tini rekamaamati Mekiku kiekame ‘ayaaní, metá

IV. Makinate hatsie memukiniwawe metá mawiwetsixi Mekiku mieme hetsie memutinunuiwa, tsepá kwieya ya tini kuyaxi watewa ‘ikatiwame memihi.

B) Mekiku kiekatari memakinixia mepihiki:

I. Tewa paiti memikiekatari xapa mipai ‘utaineme Secretaría de Relaciones miwakuhuritiwa.

II. ‘Uká mexika ‘ukí tewa paiti kiekatari xika Mekiku kiekame matia me’utiwikieni, ‘ena meu‘uwati xika mehakine Mekiku kiekarieyatsie metá metehaye’atiwati tita mitiku’iwawa ‘iki wimari.

'Aritikuru 31. Mekiku kiekatari mepitehaye'atiwani:

I. Waniwema ya wamarema 'etsikwerate kiekatari tiwapiinitsie meniwareni'awakuni, memukahaitiatsie memayetei, matiarixi memayeteitsie, hutariekatsie memayeteitsie, hixiapa mieme memayeteitsie metá kuyaxi wa'ikitiarika metehaye'atiwaniki tsiere, 'iki lei mitikuxata pai.

II. Meheta'axeti kepauka miwarutukaritiani 'itsikame mitini'a hakewa memetiteitsie, kiekatari 'ikitiarika metá kuyaxi wa'ikitiarika miranupiiwaniki kiekatari waheitserietsie muyukuwewiwatsie, tepiate ke mitiyumauwa metehakumaiti, metá tsiere kuyaxi heitserie wa'ikitiarika.

III. Memiyukuha’aritiwani Guardia Nacional memutiparewiwaniki, leitsie 'utaneeti hakewa mirawiya, tsiere yuxaitá yuni’ati, kiekari, 'iyaritsiya, heitserietsie tiemieme metá kwie tita mireuyehiwá, tsiere kaiwati mumaka metá 'aixia miti'aneni temikateheuye'ipaniki; metá

IV. Memitekuparewiwani kiekaritsie tita mireuyewetse, naiti kiekari Mekiku mieme, tsiere Kiekari hixiapa mieme ya tini 'etsitarute metá munitsipiyute hakewa memetiteitsie, yaxeikía meyuparewieti metá yaxeikía meteyurieti leitexi ke maitikatsie me'utaneti.

‘Aritikuru 32. ‘Itsikame niukieya mekiku kiekatari ke memitekahuni kaniwataxeiyakamiki hawai kiekaritsie xika tsiere metehawiyani, niuki ‘itsikame pinieya kanitixatamiki memikate’uka’eniwaniki hutakia kiekaritsie memitehawiya.

Xika tixaitiki tiku’iwauriwani wimaritsie Mekiku kiekame xeikía haineni, ‘ena’i kiekatari xeikía mekaneuyehiiyakakuni xeimetsie kiekaritsie memikaheuyehaxia.Yaxeikía hipametsie xika mipai mireuyehiiyaka.

Kaiwati mumakatsie hawai kiekame kuyaxi wahetsia kapanuyehakeni, tupiritsixi wahetsia tsiere hawaiki metá takiekari ‘aixia mireuti’aneniki memite’uximaya. Xika xeimetsie heuhamikini kaiwati mumakatsie kuyaxi wahetsia kaniyiweni manuyehani xeikía Mekiku mutiu’iwa kaneiyehiaka.

Yaxeikía xika kapitani yeimikini, mawiwema wani’amikini, makinate memitewarayexeiya, mekaanikutsixi, ya haramaratsie memeu’uwa Mekiku pateraya ‘anuwiekaku. Yaxeikía tsutia paiti kanikatsutiamiki heitserie. Tinaime hetsie mieme.

Mekiku kiekatari matia tsiere tewatari yaxeikía mekatenikunanakeni xika ‘uximayatsika ha’iwawani, hakewa tsi Mekiku mitinuiwa mikayunaki’erieka.

Kapituru III

Xaitsie Tewa Kiekatari Wahetsie Mieme

‘Aritikuru 33. Xaitsie kiekatari mepihiki kemi'ane mikaheixeiyani tita mitiyukuxata 'aritikuru 30 wimaritsie metá yuheitseriekame mepexeiyani metá tsiere 'aixia 'iyari muyeikanik+ 'iki wimari mitikuxata pai.

Ejecutivo de la Unión, heitixeirieyu, kaniyiweni hipati xaitsie kiekatari memitaweweiyariwani Mekiku kiekaritsie lei ke maine rawiyati, lei ke mitiyini kanixeiyakamiki, metá tsiere hakewa tsiere ke mireutere miwiyarienitsie.

Xaitsie tewa kiekatari Mekiku kiekari hetsie puritikayari memanuyehakeni mepikayiwaweni.

Kapituru IV

Mekiku Kiekatari Wahetsie Mieme

'Aritikuru 34. Mekiku kiekatari mepihiki 'ukari metá 'ukitsi, Mekiku kiekatari mehikiti, metexeirieti tsiere, 'iki mitiyuku'iwawa:

I. Tamamata heimana 'atahaika me'aye’atiani, metá

II. 'Aixia 'iyari meheu 'uwati.

‘Aritikuru 35. Kiekame katihetsietini:

I. ‘Itsikate memitihiawarienitsie kemi’ane memeuyehiwá ya katinikayeimiki 'iyari ke mi'aneni;

II. Tixaitiki miranutikerieniki kaniyiweni, ‘itsikame niukieya ‘enieti. Yuhiawariekame kemi’ane memanukakeni paritiriyutsixi mekatenikakinikuni metá kiekatari yukimana memeyuka’utiani ti’naimeki metehaye’atiwati tita mitiku’iwauriwa;

III. Meyukuniime, yuxaitá yuparitiriyutsie timieme metetinixeiyakuni takiekaritsie me’u’uwati;

IV. Takiekari heimá temitanuani, metá initsitutiunitsixi ke mitiuku’utika tetuaxamete tewaparewieti ‘itsikame ke maineni te’enieti;

V. Tsepá titatsie mitiyutuirieka tixai mitiyutawawirieni.

VI. Tsepá hakewa miyexatsie ‘uximayatsikatsie tinaimeki raye’atiwati ‘itsikame xapayari ke mutaineni;

VII. ‘Itsikame ‘utiarika mukatsutiani tinakemeki wimari ke mutaineni metá ‘itsikame niukieya miwina ke maineni. Instituto Nacional Electoral, katinikayeimiki mipai miti’ane mirayexeiyaniki, metá

VIII. Ne niuki xapatsie ‘aka’ukame nemuyetuani takiekari hetsie mieme mita’iwaurienitsie mipai ‘utaineme ti’anekaku:

1o. Mirewatixeiritire miwima kaniyexatamiki:

a) ‘Itsikame Mekiku paiti makawe;

b) Tamamata haika heimana haika purutsienituyari mepaimekaku mirewatixeiritire miwima mehikitikaku; ya tini

c) Kiekatari yuniuki me’aka’utiwati memiyetuayatsie huta ‘iniariyari mehakineyu, ‘itsikame niukieya me’enieti.

Xika ‘imatirieka temexaxata katiuyuniní, mirewatixeiritire miwima ke mitiyiní ya mekanitiyuakuni,

2o. Teyumiireti temu’uwa xika tamamata nauka xeikia tehakine ‘ekekutiwutsixi metá Mekiku paiti memitaniere mekatenikakinikuni;

3o. Ke’anemeki muyeikani miki hawaiki pikayiwe mitihiawarieni wimari ke mutaine tamamata naukatsie tekaniereti memitihiawarienitsie mieme; kepai miku‘iwe metá kepai mutixixitiwa ‘etsitaru, takiekari ‘aixia mireuti’aneniki, memitekuxataniki, tinakemeki kuyaxi Mekiku heimá meminua, heyemeki Suprema Corte de Justicia de la Nación: xanetsitiariwametexi memanutinanati memiwayeteitsie `ena Mekiku ‘aixia katinakayuruwamiki ke mutiyurieni ya tayiyi mirewatixeiritire miwima titatsie mitiku’iwauriwa;

4o. Instituto Nacional Electoral miyianeni mita’iwiya kunitsitutiuni c) hetsie maka’uxa xeiyati, yakeikía ‘aixia katinikuyuruwamiki, ke mitiyeyineni ‘iniatsika manieritatsie metá ke miranayenexiani;

5o. Memitihiawarieni xei tukari katinikuyineni ‘ana tsiere ‘itsikate memitihiawariwatsie;

6o. Ke miranayenetiani Instituto Nacional Electoral mita’iwauni kaniyiweni ke mutaineni fracción VI ‘aritikuru 41 yaxeikía haika piratsinuxi ‘aritikuru 99 ‘iki wimaritsie, metá

7o. Niuki ’itsikame ‘utiarika ya mekanitiyuakuni ke mitiyiní ‘iki ‘utiarikatsie.

‘Aritikuru 36. Ke tikamieni Mekiku kiekame:

I. Kwie kepai mexeiyani maka’utsiwatsie mayuka’utiani kepai mirexeiya, titatsie ti’uximayati m+ti’iwa yaxeikía Registro Nacional de Ciudadanos memayuka’utiwatsie kanayuka’utiamiki.

Registro Nacional de Ciudadanos kanikaniereni, heyeme mekaniti’uka, miki mekaniyetuayani xapa kename Mekiku kiekame ‘utiyuaneme hipati memeiyehiwa xapa mipai ‘utaitikaime ‘etsitarutetsie katinawiyani metá kiekatari, ‘itsikame niukieya ke mayetaineni,

II. ‘Aixia miyukuyurieni yukiekari heimatsie mitanuaniki;

III. ‘Itsikate memitihiawarienitsie niuki ‘aka’ukame nemiyetuani; ’itsikame niukieya ne’enieti.

IV. Titaki nemititahiawarieni tinakemeki ya nemitikayani ‘etsitaru ya tini Mekiku kiekarieya mixeiya, netikupitiariwati metá;

V. Munitsipiyu xika ‘utahiawarieni tinakemeki ya katinikayeimiki hakewa mirekuyineni.

‘Aritikuru 37.

A) Mekiku nuiwakame wakapeukahiiyaka Mekiku kename kiekame katiniumatiwamiki.

B) Mekiku kiekame ri kapuyuxatani xika tixewititsie ‘ena mika’utika tiuyini:

I. Hawai pita kiekame xika hayuyeitiani hawai pita mirenakeki xapa hawai pita mieme hurimiti ya tini hawai kiekame nepirawitikikai ‘ayumieme muwa pita pireyani, metá

II. Tewa paiti xika ‘auxuwi witari ‘utayerini.

C) Mekiku kiekame kename ri kaneuyewemiki:

I. Hawai kiekame xika nehawitikikaitini;

II. Xika tewa reparewiekaitini nekiekari ya kara’eriwakaku;

III. Tixaiti memiteyetuayani ‘ahetsie mieme ‘itsikate ya mekateha’eriwakaku.

‘Itsikame Mekiku paiti makawe, texaxatamete metá xeputaritsixi mirewatixeiritire miwima, metá minitsiteriyutsixi xanetsitiariwametexi memanutinanati memiwayeteitsie `ena Mekiku metetixatame ya mekatenitanaki’eriexiamiki hipame tixaiti memitewayetuiriwani, Mekiku kiekatari;

IV. Xika tewa ‘uximayatsika ‘utaxatiarieni ‘itsikate mekatehamaikaku, xeikía xapatetsie mitiukunieretikatsie timieme ‘aixia katinixeiyarieka;

V. Xika yukiekari heimá ka’utanuani hipame pita wahetsia tiuparewieni; xika me’utaxeiyaxiani kiekatari, metá

VI. ‘Itsikame niukieya xeikía ‘enieti.

‘Aritikuru 38. ‘Aixia ’anemeki ‘uyeikati ya tini neminawaiyarieni xika:

I. Karaye’atiwani ‘aritikuru tamamata heimana ‘ataxewí ke mutaine karaye’atiani. Xei witari kaniuyuruwani hipame ta tsiere katsitiku kanitixuawerimiki ‘itsikame niukieyatsie ke maineni;

II. Xika ‘axa netikayani xeime ’unanaimame kepauka paiti muwiyarienitsie paiti heitseriemeki;

III. Kepauka xeime mitiukwinitiani;

IV. Heu’erieti kuyeikati ku’ieneti ‘itsikame niukieya ‘uniereku;

V. Xika ‘utayuni ‘itsikame rawaunekaku kepauka paiti muwiyarieniki mita‘aitsieni tinaiti reutipareyu metá,

VI. Xika kunamiemiki raniuwani ‘ayumieme.

‘Itsikame yakanitayimiki kepauka Mekiku kiekame meuyehiani hipati ta ‘aixia ‘iyari muyeikaniki kaneuyehiamiki tsiere metá kepai reuti’anekaku kiekaritsie miye‘ani.

Hutarieka Tituruyari

Kapituru I

Kiekari Hikiame Hetsie Mieme Metá 'Itsikame Ke Mitikuyuruwa

'Aritikuru 39. Kiekari hikiati xeikía takiekari hetsie kanayeneikani. Naiti tini'awame kiekaritsie kanayeneikamiki metá miki kaniyuwewiwani kiekari yaxeikía memikuparewiwaniki. Kiekatari makaneixeiyani heyemeki heitseriekame yu'itsi kepai mitiyukweixime memikupataniki.

'Aritikuru 40. Mekiku kiekatari xika República miwakuxata meheuwewikuni mipai kaniyiwewimiki, yunaiti wa’enieti, yutsi kakuxatati, Mekiku hetsie mieme, 'etsitaruteki yuwewieti metá yuxaitá yuni'ati kepai mitiumie yutaitatsie; xewiti xeikía Mekiku kiekarieya mekawiti kepai 'iki wimari tsutiarika mutaine.

‘Aritikuru 41. Kiekaritsie memu’uwa yukiekaritsie mieme mep+tehanuyexaxatani ‘etsitaru tiparewiekaku hakewa meuye’atiká wakwie wimari ke mutaineni yaxeikía ‘etsitarutsixi ke’anemeki memite’uximayaka. ‘Itsikame hixie meka’uyekikati.

Haika niuki ‘itsikame mayetirikawi kaniyukupatani heitseriemeki metihiawariwati, kepauka metá ‘aixia reuti’anekaku, ‘ena ke mireuku’uxa tinakemeki:

I. Paritiriyutsixi kanihikitikani kiekatari mitiwareuyehiwa memitehayexeiya ‘itsikame ke maine heitseriemeki metekahuuti kepai meyiati memitihiawarieni, kepai ‘aixia miyianeni kepai ‘aixia ya mitititaniki.

Paritiriyutsixi mekaniwauka kiekatari memayuyehitiwaniki; ‘itsikame kanitixatamiki niuki kepai mitiyu’utiani, kepai miyianeni ‘itsikate memitihiawarienitsie metá ‘aixia mitikamienik+, ke mitiyurieni metá titatsie miranuyehakeni. Paritiriyutsixi mekaneyexeiyani teiteri ‘emiwara‘iniwaniki, ‘itsikame memiwatihiaweni metá hipame miwaniika mipai miti’ane mete’ayexeiyati mitiyiwetsie meuyehakeni, parewiya ke mayetaine, ‘aixia miranayeneikani memiti’ane ya ke memiteku’eriwa memiyetuayatsie yu‘iyari yukimana, ‘awie hakewa mirekunanakeni, ‘aixia miranayeneikani yaxeikía ’anemeki memitihiawarieni, hakewa memitehawiyatika xika Mekiku kwieyaritsie ya tini ‘etsitaru. Kemi’ane tamamata heimana ‘atahaika ‘anutiyakame memexeiyatika xeimetsie paritiriyutsie mieme mayuyeitiani yukimana kaniyiweni; ‘ayumieme kapiyiwe yiki pita ‘anemeki memite’ayexeiya mana memanuyehakeni ya yiki pita ’anemeki meyuka’utiwani.

‘Itsikate niuki xapatsie mika’utika memuti’ininiata memiwaranuka’uitiwa miki xeikía mekanayexeiyakakuni paritiriyu taitá meuyehakeni kapiyiwe, ‘itsikame ‘ena ke mitiku’utiwa ‘iki wimari ke maineni.

Paritiriyutsixi Mekiku miemetexi yaxeikía mekaneixeiyakakuni memitihiawarienitsie mana miyukene manukakeni ‘etsitarutsie metá munitsipiutsie. Kemi’ane paritiriyu haika ‘iniarika ‘u’axá kepauka memitiwutaruwanitsie ‘itsikate Mekiku kwieyaritsie mieme memitih+awarienitsie metá Cámara del Congreso de la Unión, kanakayeitiariemiki.

II. ‘Itsikame kanita’iwiyakamiki paritiriyute tinaime memitehexeiyani ke memitehayeiyaniki kanita’utiamiki kepai tumini memiteki’iweni yukimana metá muyuyexatanitsie, ‘ita’iwiyati tumini ke miraneika, xeikía meyuxexuiti memite‘uximayatika watumini hiki.

Kepai tumini memite’iitiarieni kemi’ane paritiriyutsixi mira’iwauriwa memu’axixi, mekanei’iwekuni yiki meteyurieti ya yukimana me’iku’iweti, kepauka xeime niukieya me’axikuni metá hipame yeme mikitsie ‘aneneni. ‘Itsikame kaniyetuamiki ‘ena xapatasie kaniereti metá ‘itsikame ke maineni:

a) Ke mitiyurieniki tukari miyehane kaniyetuiyamiki xei witaritsie, ‘iti’iniatame ke meyupaimeti teiteri memaka’uxa xapatasie memutiwutaruwatsie metá haika tewiyari heimana ‘auxuwi ‘iniariyari Distrito Ferederal ke memite’iwa. Tamamata haika ‘iniariyari xika ‘imatirieka maxaxatsiwa ‘imatirieka, mekaniyetuaxiakuni paritiriyutsixi wahetsia, haika tewiyari miyukuhayeikawa ke meyupaimeti hetsiena memiwutaruwa xeputaritsixi wahetsia.

b) Tumini miyetuiwa wutu mika’iwaurienitsie kepauwa Mekiku ‘itsikame tsiere hekwame manukakerienitsie. Tsenaruritsixi metá xeputaritsixi Mekiku kwieyaritsie mieme, kanayeimiki huta tewiyari heimana tamamata heimana ke memuyupaimeni teiteri mana kani’iniarini kepapaimeme paritiriyutsixi memiku’axikeni miki witaritsie; kepauka ta xeputaritsie xeikía memitihiawarieni ‘ana xeikía ta kanihikitikamiki xei tewiyari heimana tamamata ‘etsiwa mirayexeiyaniki.

c) Tumini teiteriwaki manayeneika, ‘ikitiarikatsie mieme, memiyiwaweniki, memitehetimamateniki, ‘iwiyarika tuminitsie metá puritikatsie, yaxeikía waiká ‘utiarikatsie miranayeneikani, haika ‘iniariyari kanayeimiki ke meyupaimeti teiteri memihikitini metá ke memiteyurieni xei witari manuhakenitsie. Xika tamamata haika hayani ‘imatiriekatsie ‘utiarika maxaxatsiwa mekanita’iixiakuni yaxeikía papaimeme muyukuhayeikawa tari xeputaritsixi ke meyupaimeti memite’unakixi memutihiawarietsie.

‘Itsikame ya kanitayimiki hakewa meuye’atikani xitiarika paritiriyu taitá yu‘itsikate memitihiawarienitsie metá meyukuxatati kiekari memikexiya. Yaxeikía kaniwata’iwiyakamiki kepai hipati tumini yuparitiriyutsie memiyetuayani; kanitixatamiki kepai mitikamieni, ‘iwaurika, ‘iwiyarika, wutu memika’iwaunitsie tumini ke miraneika ya me’utiyuati; yaxeikía kepai mitiyiní xika kahanu’ena.

Hapaina tsiere, ‘itsikame niukieya kanitixatamiki kepai memitekahuni paritiriyutsixi xika yuxekitsitiru heuyehiani metá xika mirexeiyatika metá miranayenexia Mekiku kwieyaritsie kanayeimiki.

III. Paritiriyutsixi Mekiku mixuawe ya mekateniyuyexatakuni mitikuxaxatsiwatsie. Kemi’ane yukimana memiyuyexata ‘itsikametsie mekaneixeiyakakuni ‘iwaurika ‘iki xapa ke mayetainetsie kaniereti.

A Hetsie. Instituto Nacional Electoral kanihikitikamiki ‘itsikame miya miti’anetsie mieme kepapaimexia memanayeneikani xawiyutsie metá terewitsiunitsie yuhetsie mieme metá ke mitiyiweni paritiriyu mitihikitikani kiekaritsie muxuawe, ‘ikitsie xapa mitixatsieni ‘ena metá niuki ‘itsikame me’enieti.

a) Iwaurika kepauka miyukatsutiani kepauka yeme miyetuani yu‘iyari Instituto Nacional Electoral kaniwapitiamiki xeikía huta tewiyari heimana ‘atahaika xei tukaritsie, huta ya haika minutuyari xei hurayari ‘anukayeikakaku xawiyutsie metá terewitsiunitsie, ke’upaukakaku ‘ikitsie maka’uka. Kepauka mayeikani precampaña metá campaña muyukatsutuanitsie, huta tewiyari heimana tamamata kanihikitikamiki xawiyutsie metá terewitsiunitsie ke memiteku’eriwa memaxaxataniki metá miyukuhayeikawa ‘etsiwa memitewaraxaxatiwaniki xeikía paritiriyutsie mieme, ‘itsikame ‘enieti ke maineni.

b) Memiyuyexatanitsie; paritiriyu mekaneixeiyakakuni xei minutuyari xei huratsie mieme xawiyutsie metá terewitsiunitsie;

c) Memuyuyexaxatanitsie memitihiawariwanitsie paritiriyutsixi mekaneixeiyani nauka tewiyari heimana nauka paimemetsie ’akame memanayeneikani ‘iki xapa ke mireuku’uxa ‘enieti.

d) Memenayenenetiwa xawiyutsie metá terewitsiunitsie xei tukari kananayeneikam+k+ ‘ataxewi ‘upaukakaku metá xei tewiyari heimana nauka ‘upaukakaku;

e) Kepaimemeki paritiriyutsixi memeye’atiwani metá, memeixeiyani, hipati memanuyuti’uitiwa, mekaniyutawiwiriekuni yaxeikía papaimeme kepai memitehanayeneikani memitihiawarienitsie xeputaritsixi ‘imatirieka miemetsie ke memitehanayenexia, metá tamamata haika ‘iniariyari yaxeikía papaimeme mekaniyuyetuiriekuni memanukawirixia, kaniyiweni xeimetsie xeikía mitinake, yukimana memanuyiti’uitiwa;

f) Xika xewiti paritiriyu Congreso de la Unión hixie kahayuhekiata xawiyutsie metá terewitsiunitsie xeikía kanipitiariemiki kepaimeme xeikía maxaxatsiwa ‘iki xapatsie ‘imatirieka; metá

g) Ke mutiyiane yuxexuiti ‘utsika A metá B hetsie metá mikatitiwutaruwatsienitsie Instituto Nacional Electoral kaniyexatsiyariemiki tamamata heimana huta paimemetsie ‘akame ‘etsitaru miwawa kepuka miranayeneikani xawiyutsie metá terewitsiunitsie, ‘itsikame ‘enieti metá kepai, Instituto paritiriyu mitiwatapitiani miki ‘ayumieme metá yaxeikía papaimeme huta tewiyari heimana tamamata, yuhetsie mieme kanayeitiamiki ya tini hipame paritiriyutsixi wa‘ixiariwame ya tini ‘etsitarutsie timieme. Meyuxexuiti paritiriyutsixi mixuawe kepaimeme xawiyutsie metá terewitsiunitsie ‘itsikame me’enieti. Kepauka manayeneikani ‘iki’itsie xapa kanaka’uka metá Instituto ke maineni ‘ikitsie ke mireuku’uxatsie kaniereti. Xika tikwinimiemetini Instituto, kanitaxatamiki kepaimexia mititaxatsieni paritiriyutsie mieme, kepauka mipai mititaniukieni.

Paritiriyu metá memitihiawarieni mekapiyiwawe xawiyutsie metá terewitsiunitsie hipame wahamatia memitewananairieka.

Xewiti tewi metá tixaiti rayexeiyame, xeime hetsie mieme, pikayiwe hipame miwatahiaweni xawiyu metá terewitsiunitsie mieme xeime xeikía paritiriyu makanixeiyakakuni memiwutaruwanitsie, metá xeime xeikía memika’ayexeiyani. Pikayiwe tsiere hawai kiekaritsie takiekaritsie manayaneikani hawai pita heita’aitsieme.

Hutame ‘imatiriekatsie miti’utsie kanaye’atiariwamiki ‘etsitaru ke miti’aneni metá Distrito Federal kepai ‘ukiyari mitikayani.

B Hetsie. Memitihiawarienitsie Mekiku kwieyaritsie mieme, Instituto Nacional Electoral kanitixatamiki ke memiteutetereni xawiyu metá terewitsiuni, ‘itsikame ke mutaineni;:

a) Memitihiawarienitsie ‘estitaru metá Mekiku kwieyaritsie miemeki, kepaimexia memanayeneikani kaniyutiniitiwani ke mireku’uxa a), b) metá c) A hetsie mieme ke mutaine;

b) Hipametsie memitihiawariwatsie, ‘itsikame ya hainekaku katiniyimiki, ‘iki xapa ke mutainenitsie mekaniereti,

c) Kepaimeme memiyupitiani tukari paritiriyutsixi memuyexaxatani, meyunaiti meyutinime, metá yukimana memanuyuti’uitiwa katiniyimiki ‘iki xapa A hetsie mieme mekaniereti ke mireku’uxa ke mitikayani.

Kapuka Instituto Nacional Electoral hepaitsita ‘itsimipaimeni xawiyutsie metá terewitsiunitsie memanayeneika ‘ena ma’utika yuhetsie mieme, ‘ukiyarite memiwatihiawariwa ya tini ‘itsikate memiwatihiawe, ke mitiyurieni kepaimeti ‘iniari meuyeweká, ‘itsikame niukieya ke maineni.

C Hetsie. Memiyuyexaxatanitsie memiyukuxatanitsie paritiriyutsixi metá memanuye’uitiwa heu’erieti hipame ‘axa mekatewamamatiwati.

Kepaimexia muyuruwani ‘ixatsi miki hepaitsita mieme ‘etsitaru metá Mekiku mieme metá kepauka meutipaare wahiawiya, mekatenihayewakuni tsiere memiwaranayenenetiwa miki rayexeiyati, naitsarie, Mékiku mieme metá ‘etsitarute, munitsipiyute, Distrito Federal mirawiwiya, metá hipati teiteri. Xeikía mekanikuxaxatakuni ke memitanayeneika mikitsie timieme, ‘ikitiarika memikuxata metá ‘aixia mireu’eriekaki, ya tini kemi’ane yemeki waiká meuyeweká.

D Hetsie. Instituto Nacional Electoral, ke mitikuyine maka’utika ‘itsikame, kanitiwaumiki hakewa ‘axa mitikatia xika tiukaxeiya kanitahekiriyamiki metá kaniyetuamiki Tribunal Electoral del Poder Judicial de la Federación hetsia. Ya mitiyianenitsie, Instituto tsiere kanitaxatamiki, hipame ‘iwiyarika, kapauka kanitayimiki xika tiukunani ya tini mikunani xeimieme miranayeneikatika xawiyutsie metá terewitsiunitsie, ‘itsikame ke maineni.

IV. ‘Itsikame kanitixatamiki kepai mitikuyineni menayehapariwani metá kepai memiteyuku‘uitiwani metá tixaitiki memitetihiawarieni, yaxeikía kepai mitikuyineni memiyukuxatani metá memanuyuka’uitiwatsie.

Memiyuyexaxatani ke mireutetereni kapauka Mekiku ‘itsikame, tsenaruritsixi metá xeputaritsixi kanihikitikamiki nauka tewiyari heimana tamamata tukari; hekwameki memitihiawarieni kepauka witari xeputaritsixi memitihiawarieni waxatsika xeikía haika tewiyari katineuteteremiki xeikía. Kapiyiwe manutiyeikani mipai paimexia memuyukuxatanitsie.

Xika ‘iki paritiriyu ‘itsikame kahanu’enieme heimana ‘uyeyani ya xewiti tewi ya tixai rayexeiyati niuki ’itsikame ‘enieti.

V. Ke mitikuyineni ‘etsitarutetsie kanimiemetini Instituto Nacional Electoral ‘iparewiekaku, metá hurawa teiteriwaki memayexeiya, ‘iki wimari ke maineni ‘enieti.

A Hetsie. Miki Instituto Nacional Electoral parewiwame kiekaritsie yuxaitá piyiwe leitsie ´aixia peuti´ane metá piinite yuhetsie timieme pirexeiya, kehate mana memaye´u mepeuye´iari Poder Legislativo de la Unión, paritiriyute puritika Mekiku mieme metá kiekatari, nitsixatsie miyexata lei. Mitiyehutinitsie kemarixatsie ´etsitaru, lei yuritsie, xeimetsie ka´utaneeti, xaitsie ka´uhuuputi, waikameki hahekiati metá mikitsie xeikía pakine manukuweweiyariwani.

Miki Instituto Nacional Electoral payani ´itsikame mikitsie timieme, yuxaitá ke mitiyukuhiawe metá miyeyaniki, mirakumatetsie ke mitikamieme, peixeiyani parewiwame hapanamete, ´itsikamete, makina xexeiyamete metá te´iwiyamete. Miki Consejo General payani parewiwame yemeki hitia pai mieme mitiyehana metá mepaye´uka mana kutseku Presidente metá tamamata kutsekute hiawixatsie mieme, metá mepuyukaxexeiyani, niuki mexeiyati wutu hawaiki, kutsekute mieme Poder Legislativo, niukamete wahetsie paritiryute puritikutsie mieme metá Secretario Ejecutivo; lei pitiwewieni xekirate ke memiteuyukuhanani metá ke mitiumieni parewiwamete, ni’aritsie memiyukuhiaweni ´ikite, yaxeikía memiyukiaweni parewiwame kiekaritsie mieme wahurawa mieme. Miki parewiwame ya memiteyurie metá memitehakumaate piwarexeiyani teiteri ´aixia me´aneneme mireuyewetsetsie memite´aye´atiwaniki mitikematikatsie. Parewiwame taitá mieme peixeiyani yuhetsie, naimeki yuhetsie yiweti metá mitikuwauniki, pixikaritsie meuyehani naime kepai tumini manu´iwe metá menayetuaya miki ´initsitutu. Ke mutiyuane ni´ari lei hiawixatsie metá ´etsitatutu mikitsie ´ikatsutuai ya mititanaki´erieni Consejo General, mikitsie mekawiti mepiyehuni ´uximayatsikatsie mieme meite´uximayá parewiwame kiekaritsie. Parewiwamete memiteta´iwiya miki padrón hiawixatsie mepaye´uka mana yuwaikawameki maniukatika waheki paritiriyute puritikutsixi Mekiku mieme. Mexika miraye’atika ki memutiwutaruwayata mepaye´uuka kiekatari.

Tsetsiuni mematinenetiwa yunaiti parewiwamete memite´akumate ´ukiyarite payani kiekatari wahixie nitsixatsie mirani´awa lei.

Miki Initsitutu pixeiyani xeime oficialia hiawixatsie tikemakame miyetuayani wahixie kiekatari ´aixia miti´ane mikitsie timieme hiawixa, miki ya ti´aneneme mitikema metá ke mireuyukuhana pakine ´aixia ti´itiariwati leiki.

Miki kutseku Presidente metá kutsekute hiawixatsie mepuyuruwani memite´uximayatsie ´atanauka witari metá pikayiwe tawari memutihiawarieni. Mepitihiawarieni wawutuki yuwaikawa ke yupaimeti muwa memayeteni Cámara de Diputados, ´iki miraniere me´uweiyati:

a) Miki Cámara de Diputados pitawewieni nitsixa mieme mitahiawarieniki kutseku Presidente metá kutsekute hiawixatsie, payemieni ´inierixa xapatsie hekiati kiekaritsie, ke mitiyeyiximeni ´aye´atikaime mipai memitekakineki, tukari kewa meu´atika metá ´iniari memikahanutikikanitsie, yaxeikía tsiere memitahiaweki comité tecnico de evalución, mehaye´uukame ´atahuta teiteri ´aixia metexeiyarieti, mikitsie yuhaikati mepitihiawarieni heki organo de dirección política de la Cámara de Diputados, yuhutati heki Comisión Nacional de los Derechos Humanos metá meyuhutati parewiwame miraye´atiariwaniki mayemie ´aritikuru 6o ´iki Wimaritsie.

b) Miki comité penuhurieni xapatsie me´ayehume yunaiti kehate memiyu´uitiatiwe ´inierikatsie mahekiarixi, mititixeiya xika raye´axeni mira´iwauriwa wimaritsie metá leitsie, yaxeikía xika miki ´aixia me´aneneni mana memiteta´uximayataki, miwaranuyehapani kehate matsi ´aixia memeuti´anene me´iniarime ´auxuwime teiteri yuxexuiti manayemamawetsie, metá kanenuni´amiki mehayehume mana mieme wahetsia órgano de dirección política de la Camara de Diputados;

c) Miki parewiwame mahana puritika manatutuikani muyutawewieniki nitsixa ´aixia ´aneti mitahiawarieniki kutseku Presidente metá kutsekute hiawixatsie mieme, miti´aneniki tixuawereyu wutu ´iki parewiwameki nitsixatsie kaniereti lei mikuxata, manuni´arieniki wahetsia Pleno de la Cámara memiyexaxatsiwa hiawitexi hakewa memiemete;

d) Mayexiinitsie mi´iniarikai mipai mitiyiniki kepai mi´ane nitsixatsie mexaxata ´initsitsu a), ´uxiwa´ane yianekaku ´organo de dirección política de la Cámara miki katiwutaruwawekaku ya ´atsi kahaineni mayemietsie ´initsitsu hitia paitsie, ya mipai pitiuyuri, ka´u´axieni wutu meuyehiiya mana Pleno, miki mepita´inierieni tsetsiuni memiwewieniki memiwewieniki hiawixa miki pitiyiní wutu xapatsie ´awie kehate memaka´uxa memitawewi comité de evaluación.

e) Mayexinitsie mi´iniarikai mipai mitiyiniki kepai mi´ane nitsixatsie mexaxata ´initsitsu a), xika kuxi hiawixa katixuaweriweni ke mutaine ´initsitsu c) metá d), miki Pleno de la Suprema Corte de Justicia de la Nación piwewieni, tsetsiuni kiekari metanenierekaku, hiawixa wutu xapatsie ´awie kehate mana memaka´uxa mitawewi comité de evaluación.

Xika hauyeweti yuheyemeki ´ayani kutseku Presidente ya tsepá ke´aneti kutseku hiawixatsie mieme kaye´awekaku ´ataxewi witari mitiutsutiatsie, pitahiawarieni xewiti hetsiena mieme mirakaniniki kepaimeti meuyewetsé manayemawetsie. Xika heuyeweti ´ayaní miranayenixime witaritetsie, pitahiawarieni kutseku xewiti hekwameki mititsutiani.

Miki kutseku Presidente metá kutsekute hiawixatsie miemetexi mepikayiwawe tawari ´uximayatsika yiki ´ane memixeiyani, ´ukiyari, ni´arixa, mehanayehayewati kepauka hetsiena mieme memaniukatikani Consejo General metá memikatepitiarietsie miraniere wimari teyu´ikitiwame, maiyá memiwautiwe, yeiyatsie, memitewautiwe ya muwetika memiteuyehiwa memiwaparewie.

Miki ´ukiyari mieme órgano interno de contro mieme ´itsitutu pitahiawarieni heki Cámara de Diputados wawutuki yuwaikawa keyupaimeti muwa memayeteni mewayexatayu ´itsitutute kiekaritsie ´ikitiarika hitia pai mieme memayexeiyaki, kemi´aneki metá nitsixatsie ke maineni lei. Mepuyuruwani ´ataxewí witari mana mete´uximayati metá piyiwe tawari mutahiawarieni xeimeki yaxeikía. Pirawiyani mitixeiyarietsie ´itsikamepa miki Consejo General metá pehanani miwakuyuitiwaniki memitehakumate memeuyewetsé hamatia Auditoria Superior de la Federación.

Miki Secretario Ejecutivo pitahiawarieni wawutuki yuwaikawa ke memuyupaime Consejo General watixatayu ´itsikame Mekiku mieme.

Miki lei pitiwewieni mireuyewetika memitehaye´atiani memitihiawarienitsie miki kutseku Presidente del Consejo General, kutsekute hiawixatsie mieme, ´ukiyari mahana órgano de control metá miki Secretario Ejecutivo del InstitutoNacional Electoral. Kehate memaki ri kutseku Presidente, kutsekute hiawixatsie metá Secretario Ejecutivo mepikayiwawe ´uximayatsika memihini timieme parewiwamete kiekaritsie hakewa ri hiawixatsie meme´iarixi, mieme ‘ukiyari paritiriyutsie, tsiere hawaiki memutaxatsieni hiawixa kiekaritsie mieme, witari hutati manieretsie miki tukaritsie mamite´uhayewaxi mana mete´uximayati.

Miki kutsekute mieme Poder Legislativo mepiyexatsiene waheki memiyuniitika puritikutsixi me´aye´uti paritiriyutsie xeimetsie Cámaras mieme. Xeikía pihekiaka xewiti kutseku wahetsie mieme memiyuni´i paritiriyute ya miti´anetsie memitamatiwaki mikiki Cámaras del Congreso de la Unión.

B Hetsie. Pihiki miyiwe miki Instituto Electoral nitsixatsie mikuxata ´iki wimari metá leitexitsie:

a) Miki mitixuaweretsie hiawixa Mekiku mieme metá ´etsitarute:

1. Hiawixatsie mitiuta´ikitiani;

2. Hiawixatsie kwie mukumane, yaxeikía mitawewieniki metá miku´ininiatani ke mitikumarixiani miki hiawixatsie mieme metá kwie mitaxiteni matsi yaki yeyeume hiawixatsie mieme.

3. Kehate memutetiká metá memaka´uxa yuhiawemete;

4. Ke mitiku´uixiani memitiwutaruwanita metá memanayexiriyani parewiwamete mana mieme mexa memahana;

5. Miki xekirate, ke´ane memanukuweiya, titatsie memiteyiní metá kepai ti´aneni hetsie timieme manayenexiani matiarite, ´iwawiyarika ya memiku´iwawa ke memiteku´eriwa, mitiyexeiyatiyani hiawixa; xeiyá ´iniatsixa; xapate memitiwewieni metá memiteneetiani naiti mana hiawixatsie timieme;

6. Mipixikariyarieni tumini manu´iwe metá menayetuiwa paritiriyute puritikutsixi wahetsie metá memanuyuka’uitiwa, metá

7. Hipame tsiere mikunitsani lei.

b) Hiawixa manierenitsie Mekiku mieme:

1. Heitseriekate metá memitexeiyaniki ke mitiutiyuatika waheki memiyuti’uitiwa metá paritiriyute puritikute;

2. ´Aixia memiteyurieni hiawixa mitixuaweretsie;

3. Xapate memitiwewieni metá memitenetiani naiti mana hiawixatsie timieme;

4. ´Iniatsixa metá xeiriya nitsixa mikuxatatsie lei;

5. Memitaxata ´aixia miti´ane metá memiyetuani xapa hiawixatsie miki xeputarutsixi metá tsenaruritsixi;

6. ´Iniatsixa naime hiawixatsie ´itsikame Mekiku makawe xexuimetsie mukumanetika hiawixa xexuimetsie mieme, metá

7. Hipame mikuxatani lei.

Miki Instituto Nacional Electoral piyiní xapatsie wimari hamatia ´itsikate memitekematika mumanetika kwie ´etsitaru mieme meteha´iwawakaku, mitiwewieniki haniya hiawixatsie ´etsitaru mieme, ke mutiyuane ni´ari leitsie muyukumayiani. Paritiriyute puritikute mehe´iwawakaku metá ke mutiyuane wahetsie mieme, lei mikuxata pai, piyiwe miwewieni hiawixa mieme wa´ukiyaritetsie.

Mipixikaruwieni watumini paritiriyute puritikute metá mieme ‘inierikate memiwewie memiyuti’uitiwa pikemaka Consejo General mieme Instituto Nacional Electoral, lei mitiwewieni tita mitikematika miki Consejo ya miyiniki mikitsie ya manuyine, yaxeikía miwatixata parewiwamete mana miemetexi mikitsie memitehawiya, memiyiwawe memitetixeiya tsiere ya memitiyuani kepai ti´anemeki katsitiku piyetuiyani kehate wahetsie mirakaani. Miraye´atiwanitsie mitikema, miki Consejo General pikatikunamiyariekaa waheki tsekiretariyute tumini mu´utsie mieme, memiteuxeiya metá pixikari, metá waparewiya pexeiyani ´itsikate Mekiku mieme metá ´etsitarute.

Xika miki Instituto Nacional Electoral xeimetsie tiutani´ani pixikaritsie mieme, miki órgano técnico payani naime mitimateni hakewa miraneniereni mipai ti´aneneti paxapu hitia pai maxaxatsiwa.

C Hetsie. Mumanetika kwie ´etsitaru hiawixatsie timieme ´etsitaru mepiyiwaweni parewiwamete kiekaritsie mana mieme me´enieti ´iki wimari, mepitehaye´atiwani miranieretsie timieme:

1. Heitseriekamete metá memitexeiyaniki ke mitiutiyuatika waheki memiyuti’uitiwa metá paritiriyute puritikute;

2. ´Ikitiarika kiekaritsie;

3. Aixia memiteyurieni hiawixa mitixuaweretsie;

4. Xapate memitiwewieni metá memitenetiani naiti mana hiawixatsie timieme;

5. ´Iniatsixa metá xeiriya nitsixa mikuxatatsie lei;

6. Memitaxata ´aixia miti´ane metá memiyetuani xapa hiawixatsie miki xeputaritsixi metá tsenarutsixi;

7. ´Iniatsixa naimetsie hiawixa mayaní mieme poder ejecutivo;

8. Manayenexiani matiarite, ´iwawiyarika ya memuku´iwawa ke memiteku´eriwa, mitiyexeiyatiyani hiawixa, metá xeiyá ´iniatsixa, mexeiyati ke mutiyuane maka´uxa miki Apartado hitia pai;

9. ´Aixia memiteyurieni, memiwewieni, memiteti´iniata metá memitateriwa ke mitiunakixia miki wahetsie hakewa memeuye´iarikai kiekatari mikuxatanitsie lei ´etsitaru mieme;

10. Naiti mikatikema miki Instituto Nacional Electoral, metá

11. Lei mikuxatani tsiere.

Miranenieri lei mikuxatatsie metá ya meteha´eriwakaku yuwaikawa ´iniarime ´atahaika wututsie mieme Consejo General, miki Instituto Nacional Electoral piyiwe:

a) Mitiuwiya xeiyá mitiwewieniki naimetsie timieme mirexeiya kiemarika hiawixatsie wahetsie mieme órganos electorales ´etsitaru mieme;

b) Ni´ari miki órgano hiawixatsie mitikemarie miraxaxatsitire ´initsitsu a) mieme B hetsie ´iki Base hetsie, yiweti tikemati tawari mayani tsepá kepauka, ya

c) Mihana yuhetsie meitimaaniki miraniere memitekematika parewiwamete hiawixatsie ´etsitarute mieme, ya miti´ane miraye´axeki ya mitawewieniki kepai matsi ´aixia tiuyu´eniikireni.

Pitikema miki Instituto Nacional Electoral miwatihiaweni metá miwaranuyexiriwani kehate memaye´u parewiwame hitia pai mieme memite´ahapatika ni´ari mieme parewiwamete kiekaritsie ´etsitaru mieme, ke mutainetsie ´iki wimari.

D Hetsie. Miki Servicio Profesional Electoral Nacional pihiki memanuyeteixiwa, memanutahake, ´ikitiarika, maiyá mikitsie mieme, miyukuxatani, memutixeiyariwani, memaneikani, memaye´uuka metá ´aixia metekahuti, kiekaritsie te´uximayatamete miki parewiwame ´itsikameyari metá memite´akumate mieme Instituto Nacional Electoral metá parewiwamete kiekaritsie ´etsitaru mieme kwie mumanetikatsie mikitsie hiawixa. Miki Instituto Nacional Electoral ´aixia pirakayuruwani memuyuyehanaki metá memite´aye´atiwaniki ´ikitsie Servicio.

VI. Miraye´axeniki ke mitiutiyuatika wimaritsie metá leitsie miraniere metá nitsixate hiawixatsie, puyukakeni mitiyiweniki xanetsika muwewieni ke mitikuxata mikitsie ´iki wimari metá lei. Miki muyukakeni piwewieka yuheyemeki hakewa mireyixia hiawixa miyetiatsie metá raye´atiwati hetsiena nuati heitseriekame puritikatsie memeixeiya kiekatari memitiwutaruwaniki, wahetsie memiwutaruwaniki metá memuyuxeiriekaki, mikuxata pai ´aritikuru 99 ´iki wimari.

Miraniere timieme hiawixa xanetsika mutawewienitsie , wimaritsie ´utaneeti ya leitsie, pikayiwe mitiuyuniní heimá nitsixa ya miki titaki mitixanetsie.

Lei pitiwewieni keti´anemeki pitiyuta´imani hiawixa Mekiku miemetsie ya ´etsitaru mutixuawerixiki nanaimarika kwinie ´aneneti, ´itarikaki metá xika tikuyuitiwakaku miranieretsie

a) Mehanutikine ‘iniwame memuwewitsie ´auxuwime purutsienituyari kepaimeme memipitiariekaitsie;

b) Me´unaneni ya meyupitiani memeixeiyaniki maiyá tuiyá ya ´iniaritsie xawiyu metá terewitsiuni, meka´enieti ke mitikuxata lei;

c) Xika metehanupineni ya mepite’ukumayia tumini ´axa miti´aneta mieme ya kiekari tuminieya mana ‘inierikatsie.

Hiki nanaimarika mepihekiariya naime metexeiyati metá piinite. Mipai mepite´ikinitsani kename nanaimarika yeme mana tiutanetika xika wututsie mieme mema´iwaxia xewiti manuyeka metá ´utimana metikeka xeikía me´ayu´iwani ´auxuwi purutsienituyariki.

Xika tiuta´imatsieni hiawixatsie, ´inierika pitixuaweré tawari hutarieka, mana ri pika hauye´iarini tewi katsitiku muwewiyarie.

Kapituru II

Kehate ‘Itsikate Mekiku Memaka’u Metá Kwieyaritsie

´Aritikuru 42. Mekiku kwieyari pihiki:

I. Keyupaimeti Mekiku kwieyaritsie mematei;

II. Hakwieyari, hatetexi metá hakwieyari ‘itsiyeyeuti haramara ´aurie mamanetika.

III. Hakwieyari Guadalupe metá Revillagigedo Oceano Pacificotsie miyemane.

IV. Kwie ke mireu´atika metá hakwieyari ke mireu´atika hatetiata.

V. Mekiku kwieyaritsie haramara ke mireu´atika metá keyeukame Derecho Internacional mixeiya metá tita haata mitiyepine.

VI. Mekiku kwieyari heimá ke mireu´atika metá keyeume mixeiya Derecho Internacional.

´Aritikuru 43. ´Etsitarute Mekiku mirawiyatika kanihikitini. Aguascalientes, Baja California, Baja California Sur, Campeche, Coahuila de Zaragoza, Colima, Chiapas, Chihuahua, Durango, Guanajuato, Guerrero, Hidalgo, Jalisco, México, Michoacán, Morelos, Nayarit, Nuevo León, Oaxaca, Puebla, Querétaro, Quintana Roo, San Luis Potosí, Sinaloa, Sonora, Tabasco, Tamaulipas, Tlaxcala, Veracruz, Yucatán, Zacatecas y el Distrito Federal.

´Aritikuru 44. Ciudad de México Distrito Federal kanihikitini, mana kaniku´uuka Poderes de la Unión metá tsiere Capital de los Estados Unidos Mexicanos. Kwie hiki ke yeukametsie mikuma xika ta mitikematiká Mekiku mieme ´upatsieni xaitsie, kanitakemiki Estado del Valle de México keyeume kwie Congreso General mitaxatiani.

´Aritikuru 45. Etsitarute kwie keyeyeume metá hakewa heye´atikaime memexeiyatika mekanixeiyakakuni, tixai ´atsi kati´anekaku.

´Aritikuru 46. ´Etsitarute yuhetsie ´aixia mekatenakayurieweni tsepá kepauka, ´aixia memiteyuxeiyaniki, yukwie meuxeiyatikaiti, xika ´aixia meteyuriekuni Camara de Senadores ya tayiyu mekaniyikuni.

Xika ´aixia ´iyari mekayuxeiyani paxaputsie hitia pai maine pai metá xaitsie pai xika yika ti´aaneti ranutineikani katinetimaimiki Suprema Corte de Justicia de la Nación, tinitixeiyamiki metá ´aixia tinakayuriemiki yemeki kayupatsiniati tita miranutineika ´etsitarute wakiekari kewa meuye´atikatsie mieme, piratsiuni I hetsie ´aritikuru 105 hetsie ´utaneeti ´iki wimaritsie.

´Aritikuru 47. ´Etsitaru (sic DOF 05- 02-1917) Nayarit mieme kwie kanexeiyakamiki hiki keyeume Tepic kwie mexeiya.

´Aritikuru 48. Hakwieyari `emiyeyeu tsimiyeyeu metá hatetexi tsiere haramara mamanetiká Mekiku kwieyaritsie, naiti kwie kewa meuye`atika hakwieyari tetiata mieme, hakwieyari `emiyeyeu tsimiyeyeu, haramara Mekiku mieme, haramara tetiatá mieme metá Mekiku kwieyari heimá mieme, miki naiti Gobierno de la Federación kanixeiyakamiki, hayewati kehate `etsitarute hakwieyari yuhetsie memupí.

Harieka Tituriyari

Kapituri I

División De Poderes Hetsie Mieme

´Aritikuru 49. Supremo Poder de la Federación kanayehaikani Legislativo, Ejecutivo, metá Judicial.

Kapiyiwe `iki poderes xewiti tewi hutame miranupiiká ya tini `uximayatsika wimari, yexeikía tsiere Legislativo xewiti tewi kapiranupiwe, xeikía kaniyiweni Ejecutivo de la Unión ya mainenitsie, `aritikuru 29 ke mutainetsie hetsie kawieti. Tawarí hawaiki mipai kapire`aneni, xeikía kaniyiweni `aritikuru 131 hutarieka paxapuyaritsie `utanekameki `ana hirixia kanipitiariemiki leitexi hetsie miti`uximayaka.

Kapituru II

Poder legislativo hetsie mieme

`Aritikuru 50. Poder Legislativo Mekiku mieme Congreso General hetsie kaniyukuhayeikawani, kanayehutani Cámaras, xeputaritsixi metá texaxatamete.

Tsetsiuni I

Hiawixatsie metá del Congreso hetsie mieme

´Aritikuru 51. Cámara de Diputados ya yupaimeti Mekiku kiekatari mana mekanaye`uukakuni, haika witari hanuyeyeikakaku metihiawariwati. Xewiti xeputari mitahiawarienitsie xewiti `iparewiwame kaneutiweemiki.

´Aritikuru 52. Cámara de Diputados 300 xeputaritsixi mehiawariekate mekanaye`uukakuni waiká wutu me`axeyu, Distritos xexuiti muku`utikatsie, metá 200 xeputaritsixi hiawariekate kepai wutu hepaitsita memiku`axike, Sistema de Listas Regionales hetsie, wututsie `iniariti (sic DOF 15-12-1886).

´Aritikuru 53. 300 distritos xexuiti kwie keyeyeukame memexeiya miki kaniyutataramiki ke yupaimeti kiekatari memixuawe Mekiku kwieyaritsie. Distritos xexuiti mikumaarixiani `etsitarutetsie katiniyimiki teiteri wa`iniatsika hekwametsie `utaneeti, tima xewiti `etsitaru yuhutame xeputaritsixi xeikía kapiwarexeiyani.

200 Xeputaritsixi memitihiawarienitsie ke paimeme wutu memu´axixi hetsie mieme metá Sistema de Listas Regionales hetsie mieme me´auxuwiti mekaniku´uixiakuni wutu memu´axixi hetsie mieme Mekiku kwieyaritsie. Lei ya kanitayimiki ke yeyeukametsie kwie miyu´uitiaxiani.

´Aritikuru 54. 200 xeputarutsixi memitihiawarieni wutu kepaimeme memu`axixi hetsie mieme metá kehate memanuyexiriyani Sistema de Listas Regionales hetsie mieme, `ena mitika`uxatsie kaniyianemiki metá leitsie `utaneeti;

I. Xewiti paritiriyu puritikatsie mieme Litas Regioneles hexeiyati mayaniki, katinihekiatamiki kename xeputarutsixi memakine warexeiya wututsie mieme tsikere huta `iniariyari xexuiti distritos mukuwetikatsi.

II. Yunaiti paritiriyutsixi tsikere haika purutsienituyari wutu naki`eriwame xika `u’aaxé Listas Regionales hetsie muku`utikatsie, miki heitseriekame kanexeiyakamiki xeputaritsixi memiwaxexeiyaniki kepaimeme wutu memu’axixi hepaitsita.

III. Ke`aneti paritiriyu miraye`atiani hutametsie hitia paiti temitixá, kepaimeme wutu xapayari hiawariekate memu’axixi, miki tawari menipitiariekuni kepaimeme wutu memu`axixi Mekiku kwieyari hepaitsita, ke yupaimeti xeputaritsixi Lista Regional hetsie memayehu xexuiti muku`utikatsie. Memitihiawarienitsie Lista ke memiteuku`utika mipai meteni’uitiariekuni.

IV. Tima xewiti paritiriyu puritikatsie mieme kapiyiwe 300 xeputaritsixi miwarexeiyani hutame xiké temitixatsie mieme.

V. Tima tixaititsie, xewiti paritiriyu puritikutsie mieme ya yupaimeti xeputaritsixi `atahaika purutsienituyari `anutiyakame Cámara memayetei Mekiku kwieyaritsie, ‘iki kapiraye`atiarieni paritiriyu puritikutsie mieme, xika distritos mukuwetikatsie rayu`iwa `uwenite `u’aaxé kepaimeti Cámara maye`u, miki `atahaika purutsienituyari heimá wutu kepaimeme wutu kepaimeme heimá Mekiku kiekariyaritsie mieme; metá

VI. Tsiere piratsiunite III, IV, metá V ke maitiká hitia pai, xeputaritsixi wututsie memiteha`iwaxi xika `anayuhayewa yunaiti ri mepitiarieyu paritiriyute piratsiuni IV ya V ke maitika hitia paiti, menitapitiariekuni, hipati paritiriyutsixi kimana heitseriekame memexeiya muku`uixiatsie, kepaimeme wutu memu`axixi Mekiku kwieyarutsie. Lei xekirate katinitiwewimiki `ikitsie timiemeki.

´Aritikuru 55. Xeputari xika yeimikini `ipai ti`aneneme katinixeirimiki:

I. Mekiku kwieyaritsie nuiwakame, yuhetsie nunuwame hexeiyati.

II. Xeitewiyari heimana xewí tukari hexeiyakame tukari maye`anitsie hiawarixa.

III. `Etsitaru ke`anemetsie muyutakení nuiwakame `ataxewi metseri heimá mana `ukaiti.

Mayemieni xapatsie hiawarixa xexuiti mukuwetikatsie kename xeputari ‘ayaní `etsitaru nuiwakame meuyuyehiwá hiawarixa mukuwetikatsie tinakeme ya tini mana `ukaiti `ataxewime metseri.

Kewa pemekiekametini pekapireuyehiani xika pe`utahiawarieni kiekari parewiyatsie.

IV. Ejército Federal hetsie pekayeweti, tsiere kuyaxi wa`ukiyari pekahikiti tsiere hiawarixa xexuiti muku`utikatsie nauka tewiyari heimana tamamata tukari kahaye`awekaku.

V. Kati`uximayati parewiya memiyetuatsie wimari miwapitia yuxaitá memiyuni`aka, ya tini Secretarios metá Subsecretario de Estado kahikiti, tsiere kati`uximayati perewiyatsie `axeikía mekakumati Mekiku kwieyaritsie, xika hirixia hiawarixa nauka tewiyari heimana tamamata tukari kahaye`awekaku yu`uximayatsika `uhayewa kaniyiweni.

Kapiyiwe Ministro de la Suprema Corte de Justicia de la Nación mihitini, ya tini makitsitiratu mexika tsekiretariyu mihikitinitsie Tribunal Electoral del Poder Judicial de la Federación, tsiere Consejo Presidente ya hiawarixa kutsekuyari mihikitinitsie ‘aku kutseku wapai miemetsie, tsiere takie miemetsie ya tini Instituto Nacional Electorar muku’uutikatsie, tsiere kapiyiwe mihikitinitsie Secretario Ejecutivo, Director Ejecutivo ya tini teni’awamete Instituto memite’uximayakatsie, hirixia kaniyiweni xika yu’uximayatsika heyemeki ‘uhayewame ‘utawaiká haika witari hautineyu ri kaniyianemiki.

Tatuwanitsixi `etsitaru miemetexi metá `itsikame kiekari hixiapa mieme memutihiawarieni `etsitaru mukuwetikatsie mana memaka`ukatsie tsepá yu`uximayatsika heyemeki memiteuhayewaxi.

Memitihiawarieni mekapiyiwe `etsitarute mukumanetikatsie yu`uximayatsika heyemeki mehayewame haika tewiyari heimana tamamata tukari kahaye`awekaku hiawarixa mayanitsie `ipai ti`anenemetsie memite`uximaya, Secretarios del Gobierno de los Estados metá del Distrito Federal, Magistrados metá Jueces Federales ya tini Estado mieme ya Distrito Federal, tsiere Presidentes Municipales metá puritikatsie ti`uximayatame Distrito federal hetsie mieme.

VI. Ministro kahiki titi xeime yeiyari hetsie `eriekame, metá

VII. `Aritikuru 59 hetsie miraxaxata kakunamieti.

´Aritikuru 56. Mirewatixaxatsitire xei `iniariyari heimana xei tewiyari heimá `atahaika mekanihikitini, kehate metá `etsitarutetsie metá kiekari hixiapa mieme, yuhutati menitihaiawariekuni wututsie, xewiti ta kanitakemiki wutu yaki paimeme memu`axixi wahetsia. Mipai miti`aneniki, paritiriyutsixi mekaniwaraka`utiakuni hutametsie memiyu`uitiatiwe. Mirewatixaxatsitiretsie matiari wututsie mieme miki yu’uitiwame menipitiariekuni paritiriyu memiwaraka`utia. Yukimana xika hutarieka kakení wututsie `etsitaru ke`aneme hetsie mitiyiane.

Xeitewiyari heimana tamamata heimana huta texaxatamete memiyuhayewatiwe miki menitihiawariekuni wutu kepaimeme memu`axixitsie, keyupaimeti wutu muyu’axixi naiti Mekiku kiekari hetsie mieme. Lei kanitiwewiemiki xekirate `ipai ti`anenemetsie timieme.

Mirewatixaxatsitire memaka`u yunaiti mekanitipatsiwakuni `ataxewi witari heutineikakaku.

´Aritikuru 57. Texaxatame yuxexuiti yuparewiwame mekanexeiyakakuni.

´Aritikuru 58. Tixaxatame xika yeimikini reputari tita xapate mitiutawawiyarie katinitawawiyariemiki, xeikía kepai wiyaritsie mieme kayetuati, xeitewiyari heimana `auxuwi witari hexeiyakame hiawarixa maye`anitsie.

´Aritikuru 59. Texaxatamete hutakia memitihiawarieni mete`anuhiayu mekaniyiweni metá xeputarutsixi mirewatixaxatsitire miwima memaka`u naukakia memutihaiawarieni mete`anuhipati mekaniyiweni. Mitahiawarieni paritiriyu ke`anemetsie mayewe xeikía kaniyiweni ya tsepá ke me`aneti paritiriyutsixi meyiniití memiwaranuti`uitia, xika xeikía miki paritiriyutsixi mewaruhayewa hixiapa me`utihuti yu`uximayatsikatsie.

´Aritikuru 60. Parewiwame yetuayame miyukuxata `aritikuru 41 `iki wimaritsie lei ke mitikuxatani, miki niukieyaki xeputaritsixi metá texaxatamete hiawari xexuiti mukuwetikatsie tsiere xexuiti `etsitarutetsie; xapa kaniyetuamiki ke`aneme wututsie mira`iwaxi metá texaxatamete miwarananuka`uitiani matiari wutu tsimipaimetsie `aritikuru 56 mitikuxata pai ‘iki wimaritsie tsiere leitexitsie. Yaxeikía tsiere, ya kanitayimiki metá xeputaritsixi kaniwati`uitiamiki kepaimeme wutu memu`axixi hepaitsita `aritikuru 54 mitikuxata pai `iki wimaritsie metá leitexi.

Ya mitiyini mititanaki`eriwatsie, xapa miyetuiyanitsie metá xeputarutsixi ya texaxatamete memanuka`uitiarienitsie kaniyiweni miwarutaxaneta Tribunal Electoral del Poder Judicial de la Federacion wahetsia, lei mitikuxata pai.

Mirayukanitsa mirewatixanetsitiretsie hitia paxapu maine pai, Sala Superior Tribunal hetsie mieme xeikía kaniyiweni mitixeiya, xenetsikatsie paritiriyute me`itawewieyu miki xeikía meniyiweni xika hiawarixatsie mieme wutu mekupatani. Ke mitinini miki Sala kayupatsiniati kanayeimiki. Lei kanitayimiki kepaimeti tumini miwayeneeni, ke miraneikani mitiyuku`iwawa metá ke tiuyurieme mitixanetani.

`Aritikuru 61. Xeputaritsixi metá texaxatamete waniuki wameukahiani kapiyiwe metá yuniuki memunitiani mekapiyiwe.

Tiwatixaxatsitire wa`ukiyarima menihika yuhetsie mieme memexeiya kename mekayukemarinia metá kename kayunanaimarinia kí memewayutixexeiriwatsie.

´Aritikuru 62. Xeputaritsixi metá texaxatamete memitehanupí mana memaka`ukatsie, tawari xeime `uximayatsika memexeiyani metepitiarieti mekapiyiwe Mekiku kwieyaritsie ya tini `etsitarutetsie, mirewatixaxatsitiretsie kayutawauweti, kaneutiparimiki `uximayatsikaya xeputari hepai, ke mireutere hekwame `uximayatsiya, yaxeikía tsiere meni`anekakuni xeputaritsixi metá texaxatamete waparewiwamete memaka`uukatsie. Xika `iki karayuye`atiani yu`uximayatsika ka neuyehiamiki xeputari ya tixaxatame hepai,

´Aritikuru 63. Mirewatixaxatsitire xeiriya matinetiani kapiyiwe, xika yuwaiká `umemayetei meheuyeweka, mirewatixaxatsitire memayetei meniyukuxexeiriwakuni tukari lei maxaxatatsie metá meniwa`iniekakuni kehate xeiriya memikahanuki xeitewiyari heimana tamamata makahutsie memite`axeniki, xika mipai mekatekakine kename yu`uximayatsika mekanake`erie katineyuti`enietiyeimiki, menita`inieriekuni waparewiwamete, hapaina pai tukari heutineyu, xika tsiere miki karaye`atiani miki huyeripa nakamawerimiki. Xeputaritsixi metá texaxatamete mirewatixaxatsitiretsie miemetexi xika ‘uwenite `uyuhayewa matiari miyukatsutiani `uximayatsika. Metá manutinexiani memaka`uukatsie, mana menanuka`uitiariekuni; `uwenite meuyewetsetsie mirewatixaxatsitire wutu kepaimeme memu`axixi hepaitsita, tsepá ke`aneti Cámara kaniyianemiki mitipiiní tawarí hiawarixa piratsiuni naurieka `aritikuru 77 mitikuxata pai `iki wimaritsie; huyeripa makamamawe xeputaritsixi mirewatixaxatsitiretsie miemetexi memutihiawarie wutu kepaimeme memu`axixi hepaitsita, mana menaka`uikuni yaxeikía paritiriyutsixi miemetexi xapatsie ke memiteuku`uxatsie kaniereti, xeputaritsixi ri mehanuka`uitiarieyu, huyeripa makamamawe texaxatamete mirewatixaxatsitire miemetexi memutihiawarie wutu kepaimeme memu`axixi hepaitsita, mana menanuka`uikuni kahate paritiriyutsie memayehú xapa Mekiku miemetsie mekaniereti, texaxatamete ri mahanuka`uitiarieyu; huyeripa makamawe mirewatixaxatsitiretsie hitia pai mieme matiari yaki memipaimetsie, mana ke`aneti paritiriyu `etsitarutsie mieme mira`iwaxi ‘utia meuwe.

Katineyuti`enietiyeikamiki xeputaritsixi ya texaxatamete xika tamamata tukari meheuyewekani yu’uximatsikatsie, mekayutawaume mirewatixaxatsitiretsie, xeimieme `iki katineyutimaimiki, kename hayepaare tawaritsie ke makamie kename tihayewa, tsiere waparewiwamete menanuti`uitiariekuni.

Xika yuwaiká mekahayeteeni mirewatixaxatsitiretsie ya yu`uximayatsikatsie memitehaye`atianiki, `ana waparewiwamete yapauku menanuka`uitiariekuni memite`uximayakaki. Mexi xeitewiyari heimana tamamata tukari kananuyekiniwe.

Wahetsie katinahuimiki, metá katsitiku menanupiikuni kepai lei mitikuxata, kehate xeputariki ya tixaxatameki me’utihiawarieka, memika`u`axia, Cámara kawarupitiaku yu`uximayatsika memaye`atianikekaiki tukari kepai mireuyukupine pai matiari paxapu `iki `aritikurutsie. Tsiere wahetsie katinahuimiki tita lei katsitiku mitikuxata, paritiriyutsixi puritikatsie Mekiku miemetexi metihiaweyu titi xeputaritsixi ya texaxatamete memakineki, xika miki mehaitikaikaku ke`aneti `utahiawarieme yu`uximayatsikatsie mikatita`uximayata.

‘Aritikuru 64. Xeputaritsixi metá texaxatamete xika memewayutixexeiriwatsie xei tukari mekahanukine mekayutawaume ya Cámara kawapitiayu, tumini ‘ikwaitsie mieme ‘ana mieme mekapi’iitiarieni.

‘Aritikuru 65. Xeiritsika kanatineikamiki matiari tukari ‘atanauka metseritsie, xeiritsika titsutiwametsie mieme xei witari, mipai kapiti’aneni xika ‘itsikame Mekiku mieme yu’uximayatsika ‘ukatsutiani ‘aritikuru 83 mireuku’uxa pai ‘iki wimaritsie, mikiki mekaniyukuxeirikuni ‘atahaika metseritsie; xeiritsika hutarieka mieme kaniyukatsutiamiki matiari tukarieyatsie huta metseritsie.

‘Iki hutametsie xeiritsika mirewatixeiritsitire katinitixeiyaxiamiki metá manitiwutaruwakuni kepaimeti leitexi mahekiare metá tita ‘aixia mirakayuriexia ‘iki wimaritsie ‘utaneeti.

Xeiritsika matineikanitsie mirewatixaxatsitire katinixeiyakamiki tita meri Ley Orgánica miraxaxata.

‘Aritikuru 66. Xeiritsika matineikanitsie tsepá ke memiteuterixi ‘aixia metehakayuruwati naime tita hitia pai miemetsie ‘aritikuru mitiutaxatsie. Matiari xeiritsika 15 tahuta metseritsie xeikia kaniuti’aka. Mipai kapiti’aneni xika ‘itsikame Mekiku mieme yu’uximayatsika ‘ukatsutiani ‘aritikuru 83 mireuku’uxa pai ‘iki wimaritsie, ‘ana xeikía xeiritsika kaniuti’aka 31 ‘atahuta meteseritsie miki witaritsie. Hutarieka xeiritsika kapanutiyeikani 30 tukari nauka metseritsie miki witaritsie.

Hutati Cámara xika ya mekateha’eriwani xeiritsika meutipareki tukari kahaye’awekaku, ‘ana ‘itsikame Mekiku kiekame ‘aixia katinakayurimiki.

‘Aritikuru 67. Mirewatixaxatsitire ya xewiti Cámara, xika tita mirayuyexeiyani mikitsie xeikía timieme, mekaniyuxeirikuni tsepá kepauka Comisión Permanente ya mainenitsie; ‘iki naime xeiritsikatsie xeikía metenitixeiyakuni tita Comisión mireutahatia, miki kanayuxaxatamiki xapatsie ‘inierikatsie mieme.

‘Aritikuru 68. Miki hutati Cámara ‘axeikía mekanayetekuni xaitsie memekine mekayiwaweti ya mekatiyuame kepauka metá kepai memiteipiiní, xeime xeikía menitaxatakuni memiyukuxexeiriwanitsie, xika yuhutati ya meteha’eriwani memiyu’iraki, ya ya mekateha’eriwani kepauka, kepai metá hekewa, ‘ana ‘itsikame ‘aixia katinakayurimiki, xeime kananuyehanimiki kewa memaxaxatani yuhutati. Tima xeiti Cámara yuxeiritsika mihayewa kapiyiwe haika tukari heimá, xewiti ya kara’eriwakaku.

‘Aritikuru 69. Xeiritsika matiari miemetsie mirewatixaxatsitire xei wiyari matineikatsie, ‘itsikame Mekiku mieme yu’uximayatsika xapayari kaniyetuamiki, mana kanahekiakamiki kepai miti’ane ‘uximayatsikaya Mekiku kiekarieyatsie. Tsepá kepauka Congreso de la Unión xeiritsikaya miyukatsutia, ya xeime Cámara hetsie mieme xeikía, Presidente de la Comisión Permanente katinitaxatamiki titaki xapa ‘inierika miratiné.

Yuxexuiti mirewatixaxatsitire xapa ´itsikame ´uximayatsikayatsie mieme manita´ixiariekuni metá maniyiweni ´itsikame Mekiku makawe maiyá matsi waiká mitawauni metá Secretarios de Estado miwarutakwewieni tsiere Directores ´etsitarute miemetexi, miki mekaniyuhekiatakuni tsiere maiyá mekaniyetuakuni ke ’aneme ‘aku yuri me’utiyuati. Leitexi mirewatixaxatsitiretsie mieme metá xekirateya ´iki matenipitiakakuni.

Matiari xei witari memiteni’akatsie, muyukatsutianitsie hutarieka xeitsitsika mirewatixaxatsitiretsie, ´itsikame Mekiku makawe katiniyetuamiki mirewatixaxatsitiretsie, mitaneki´eriwaki, Estrategia Nacional de Seguridad Pública metá maiyá kaniyetuayakuni xei witari heutineikakaku mana ke miti´aneniki.

´Aritikuru 70. Naiti nitsixa mirewatixaxatsitiretsie mieme lei kanayeimiki ya rekiretu. Leitexi metá rekiretute kaniyetuiriyariemiki ´itsikame Mekiku makawe maiyatikaime ´itsikametexi waki Cámara miemetexi tsiere xeime ti´utiwame muwa miemetexi, kaniyutixatamiki ´ipai´i: "El Congreso de los Estados Unidos Mexicanos decreta: (rekiretu xapayari)".

Mirewatixaxatsitire miwima lei kanitawewimiki tixeiyakame ke mireuti´ane metá muwa ke miti´ane.

Lei ya kanitayimiki, ke miti´aneni metá ke mitikuyineni xeputaritsixi memiyukuxexeiriwani, paritiriyu kewa memaye´ukatsie, raye´atiwameki kename katiyunanaima ke memiteku´eriwa muwa memayetei mirewatixaxatsitiretsie.

´Iki lei mukunamieni kapiyiwe metá kapeuyewetsé ´itsikame Mekiku makawe ya mitayiní ya miti´aneniki.

Tsetsiuni II

Leitexi Kepai Mitiuyutsutia Metá Ke Mitiuyukuwewiwa

´Aritikuru 71. Nunuwame leitexi tsutsutiwame ya rekiretute kanikemaka:

I. ´Itsikame Mekiku makawe;

II. Xeputarutsixi metá texaxatamete mirewatixaxatsitire miwima memayetei;

III. Mirewatixaxatsitire ´etsitaru miemetexi; metá

IV. Kiekatari meyu´iniariti, tsikiere tseru putu tamamata heimana tahaika purutsienituyari xapa hiawaritsie memayahú, lei ke mutainenitsie.

Lei mirewatixaxatsitire mieme ya kanitayimiki ke mitikuyineni lei tsutiaritsie.

Xeiritsika muyukatsutsutiwatsie ´itsikame Mekiku makawe kaniyiweni hutame leitexi kikamete miyetuani xeimieme mitixeiyarieniki, ya mipai mitiyumaniki hutame meripaiti miyetuaxia, xika ´akuxi ´aixia karaka´itiarieweni. Xatsika muyetuiya mekaneitixeiyaxiakuni metá mekaniwutaruwakuni mirewatixaxatsitiretsie ke mirané xei tewiyari heimana tamamata tukari kahautinewekaku. Xika pai katiuyini, xatsika muyetuiya, ke miraine metá xeimieme, miki meri kananuyexeiyariemiki metá kaniwutaruwatsiemiki tawarí xeiritsika makamietsie. Xika ‘utanaki´eriwa ya pitiupatsie mirewatixaxatsitiretsie ke mirané, lei yu´eriekame ya rekiretu xeimieme Cámara ri mitixeiya ya kaniyimiki, miki tsiere kaneitixeiyaxiamiki metá kaniwutaruwamiki miki tukaritsie metá kepai ti´anemeki matiari mitiyutaxá.

Xatsika miyetuiya mitikuwiyatsitiwa ya mitikupata ´iki wimaritsie xeimieme muyu´enieni kapiyiwe.

‘Aritikuru 72. Naiti xatsikate miyetuiya ya rekiretu, xika xeime xeikía Cámara katipinieyatini, kaniyuti’ixiariekuni hutametsie Cámara, lei Congreso mieme yu’ixiarieti metá xekirate mana mieme, ke mitiyuyurieni, ke makatetewani metá ke mitiyekine niukitsie metá wututsie:

A. Xika ri yutanaki’erieni niuki xatsika kewa Cámara mekaní, xeimetsie ta Cámara kaniuyunimiki. Xika tari ‘iki ‘itanaki’erieni, itsikame hetsia kaniyetuiyamiki, miki, xika ‘atsi ka’utayiní, yapauka kanehekiatamiki.

B. Xeitewiyari heimana tamamata tukari kahaye’awekaku xika ‘itsikame yiki kahaineni xatsika hepaitsita katineyuti’eniemiki kename miki xatsika ‘utanaki’eriwaxi; ‘iki tukaritsie ‘anutiyayu ‘itsikame tamamata tukari kanexeiyani mitaxataki metá mehekiataki lei ya rekiretu. ‘Iki hutarieka tukari ‘iniarixa heutineyu lei ya rekiretu matiwati kanayeimiki metá Cámara ‘itsikame ya kanitayimiki kename Diario Oficial de la Federación hetsie ‘aka’utiarieni tamamata tukari makahutsie, tixaiti ri karanierekaku. Tukarite ‘ena mayuxaxata kapiyuhayewania tsepá Congreso yuxeiritsika mitiuhayewaxi, xika mipai ti’aneni kaniyuyetuamiki Comisión Permanente wahetsia

C. Xatsika miyuyetua ya rekiretu xika ka’utanaki’erini naimetsie ya yapaimemetsie ‘itsikame, miki ta’aurie kanawiwiyamiki, rahekiatati titatsie mikatiutanaki’eriwaxi, ke’anemetsie Cámara metawewiya. Hutarieka ta kaniyutixeiyaxiamiki, (sic DOF 05-02-1917) xika ta wutaruwayamete yuwaikawa ya meteha’eriwani, Cámara hetsia tawari mekaniyetuakuni. Xika ta ‘iki Cámara hetsie yuwaikawa me’itanaki’erieni, ‘ana ri lei ya rekiretu kanayeimiki metá ‘itsikame hetsia kaniyetuiyamiki mehekiataki.

Wutute lei ya rekiretutsie mieme, yuxexuiti menitiwutaruwakuni.

D. Xika xewiti niuki xatsika ya rekiretu, naiti ya katiunake Cámara meka’itanaki’erieyu, ‘ana yu’utia kananuamiki kehate mana memeitini’akai wahetsia. Xika hutarieka ke yuwaiká me’itanaki’erieni, tawari ta memika’itanaki’erie wahetsia kananuamiki, miki ri menitixeiyaxiakuni, xika tari yuwaikawa me’itanaki’erieni, ‘itsikame hetsia mekaniyetuakuni piratsiuni A ke mitikuxata miraye’aniki; xika ‘iki ka’itanaki’erieni, xeiritsikatsie tawari miyutaxata kayiweti kanayeimiki.

E. Xika xewiti niuki xatsika ya rekiretu ya paimemetsie ya katiukane, ya ‘upatsieni, ya Cámara ya tipai piranamia, Cámara memitawewi xeikía menitixeiyaxiakuni titasie ya mikatiunakixi, mupatsietsie, manamiarietsie, tixaiti mekatekupatati ‘aritikurute mutanaki’eriwaxitsie. Xika Cámara miranamia ya mitiupataxi yuwaiká me’itanaki’erieni, ‘itsikame naime kaniyetuiriyariemiki, piratsiuni A mitikuxata pai miraye’axeniki. Xika Cámara maranamia ya mutiupaxi yuwaikawa meka’itanaki’erieni, tawari yu’utia kanikayunimiki titatsie ya mikatiuyí kanitimaixiamiki, xika ‘iki ‘ixiariyatsie yuwaikawa meka’itanaki’erieni manamiarie ya mitiupatsie, niuki xatsika, titatsie huta Cámara memite’itanaki’erie, ‘itsikame hetsia kaniyetuiyamiki piratsiniu A ke mutaine maye’axeniki. Xika Cámara yuwaiká ya mekateha’eriwani miki mitiupatsietsie ya miranamiarietsie, miki niuki xatsika kaniyutaxatamiki tawari xeiritsika makamietsie ke, ya ‘aku yuhutati Cámara ya mepiteha’eriwa, ‘aritikuru miyutanaki’eriki xeikía, manamia ya mitiuyupataxi mehayewati miyutixeiyaxianiki metá miyutiwutaruwaniki xeiritsika makahutsie.

F. Ke mireyuti’enietiyeikani, leitexi ya rekiretu patsixatsie ya yeitiarikatsie, katiniyuti’ixiarimiki titayari mitiuyutiwewi.

G. Naiti niuki ya rekiretu xika ‘ukuwiwiyani Cámara mutahekiarixitsie, miki kapiyutaxata xeiritsikatsie miki witaritsie.

H. Lei ya rekiretu wewiya tsepá ke’aneti Cámara mikatsutia kaniyiweni, xeikía tuminitsie timieme metehayewati, ya kuyaxi wa’inierikatsie mieme, meri xeputaritsixi wahetsia kaniyutixeiyamiki.

I. Lei ya rekiretu wewiya tsepá ke’aneti Cámara mikatsutia kaniyiweni, xeikía tuminitsie timieme metehayewati, ya kuyaxi wa’inierikatsie mieme, meri xeputaritsixi wahetsia kaniyutixeiyamiki.

J (sic DOF 24-11-1923). Mirewatixaxatsitire wa’ukiyari kapiyiwe yiki maineni mirewatixaxatsitire wanitsixatsie ya Cámara, kepauka hiawari memixeiyani metá xika tixexeiyame hikitini, yaxeikía tsiere kepauka Cámara de Diputados ya mitayiní kename xewiti kiekaritsie ti’uximayateme wapai makawe taxanetsieni tinanaimaneti.

Tsiere kapiyiwe rekiretu ‘inierikatsie xeiritsikatsie miyutipine tsepá kepauka Comisión Permanente menayenenetiwa.

Tsetsiuni III

Mirewatixaxatsitire Titatsie Mitikema

‘Aritikuru 73. Mirewatixaxatsitire katinikemaka:

I. Xika ‘etsitarute hehekwame ‘anuyehatiani Unión Federal;

II. Makayeitiarie.

III. Xika ‘etsitarute hehekwame ‘utiwewieni Mekiku kwieyari manuye’atikatsie, ‘ena mira’iwauriwa raye’axeti;

1o. Kehate ‘etsitaru memitemawietiwe, xika xei ‘iniariyari heimana xei tewiyari waxayari kiekatari me’u’uwani, tsikere.

2o. Mirewatixaxatsitire raye’akame katinahekiatamiki kimana kename puritikatsie muhekiare yiwe.

3o. Mirewatixaxatsitire ‘etsitarute kwieyaritsie mirayiane me’enierieyu, xika ‘aku ya tinakeni ya katixai ‘etsitaru hekwati mitahekiare, taxewí metseriyaritsie heutineyu yumaiyá mekaniyetuakuni, ‘iniariti kepauka miki niuki memiyetuiriyarie.

4o. Yaxeikía tsiere ‘itsikame Mekiku makawe kani’enieriemiki, yumaiyá kaniyetuamiki ‘atahuta tukari kahautinewekaku ‘iniariti kepauka mutawawiyarie.

5o. ‘Etsitaru hekwati miyukene tanaki’eriwayu wututsie yuwaikawa xeputaritsixi metá texaxatamete memayetetika xexuime Cámara hetsie.

6o. Nitsixa mirewatixaxatsitiretsie mieme me’itanaki’erieyu yuwaikawa, me’ita’ixiarieme xapa ‘ikiyari, mirewatixaxatsitire ‘etsitarutsie mieme ya meteha’eriwakaku wakwietsie ya mirayiane.

7o. Xika mirewatixaxatsitire ‘etsitarutsie mieme kwieyari ya mirayianetsie, ya xika mekate’utanaki’erieni, naki’eriya hitia pai piratsiuni maine pai, mirewatixaxatsitire ‘etsitarutsie mieme yuwaikawa ya meteha’eriwakaku.

IV. Kanakayeitiarieni.

V. Xika yupatamikini Supremos Poderes de la Federación.

VI. Kanayeitiarieni;

VII. Tumini ke miranexiani kiekaritsie mikayuné.

VIII. Kiekari mirapinetsie mieme, meriki tsi:

1o. Metenitiwewikuni kepai ti’anenemetsie ‘itsikame tumini mikuwauní metá Mekiku kiekarieyatsie kepai mitiyutuani, miki tumini manayenexianiki mimatsiikiniki metá mirayukatuaniki mirapineki Mekiku kwieyaritsie. Tumini manayeneni kapiyiwe hirixia kaniyiweni mitiyutiwewienitsie timieme kiekari mirana’i’iwaniki, lei ke mitikuxata ‘ikitsie mieme, tsiere mitiyuwewie tuminitsie timieme ‘aixia miti’aneniki, tawari tumini miyutatuaniki ya memitehapitiká ke mitiyurieniki katiniyimiki tuminitsie yemeki ‘aixia ti’anekaku, tsiere kehate tumini meuyehiati xeimieme memitawau ‘itsikame Mekiku makawe mipai hainekaku ‘aritikuru 29 mitikuxata pai.

2o. Tumini kepaimeti miyutawauní ley de ingreso hetsie kaneuyehatiariemiki xei witari heutineikakaku, kepaimeme mitawauní ‘itsikame kiekari hitia pai mieme metá tsiere kiekatari ‘etsitarutetsie, miki lei ke mitikuxata hetsie mekawiti. Xei witari ‘anuyeyeikakaku ‘itsikame Mekiku kiekarieyatsie makawe mirewatixaxatsitire katinitaxatamiki titatsie tumini mitiutixitia, ‘ana ‘itsikame Mekiku kiekarieyatsie mieme xapa kaniyetuamiki nai tumini titasie mitiutixatia raxaxatati. Yaxeikía tsiere ta ‘itsikame Mekiku kiekari hixiapa mieme mirewatixaxatsitire xapa kaniyetuamiki titatsie kiekatari watumini mitiutixitia raxaxatati.

3o. Leitsie metenitiwewikuni kepai ti’anenemetsie, ‘etsitarute, kiekari hixiapa miemetsie ya munitsipuyute, tumini memitaniini; kepapaimeme memewayeniini metá titatsie mitiyutixitiani ‘aixia rahekiakame ‘itsikate kanitawaumiki naiti tumini ‘aixia mireuyuyuipikeniki metá mirayukatuayaniki mirapitikatsie; ‘itsikate kiekatari watumini mipai katini’iwiyani metá kepaimeme miyetuiriyarie ya titatsie mititixitiani kanahekiatakamiki kwiti ya ‘aixia rahekiakameki; kepauka yiki ti’aneti miraniereni mana kanahekiakamiki; metá tsiere kanahekiakamiki kiekaritsie te’uximayatamete kepai memite’anuyehuni xika ‘aixia mekatekahuni yu’uximatsikatsie. ‘Ikitsie mieme leitexi meri kaniti’ixiariyamiki xeputaritsixi memewayutixexeiriwatsie piratsiuni H mitikuxata pai ‘aritikuru 72 hetsie mayemie ‘iki wimaritsie.

4o. Mitiwatixeiritire, comisión legislativa meyuhutati Camarate kehate memiyiwawe ´utia, mepitixexeiyani kepai ´uximayatsika memitetirikariya kiekari tuminieyatsie ´etsitarute mieme, tita mirayehu xapa wimaritsie memitiwewieniki ´itsikame Mekiku makawe hetsia tumini memana´iwaki metá, xika mipai tiuyiní, kanita´utiamiki tita reuyeweti miratia ta´auxuwi kahautinewekaku, tsiere Congreso de la Unión tsiere memikahayetenitsie. Hitia pai ke mireuku´uxa wahetsiemieme payani, ´etsitarute matsi waikawa memitehapitika leitsie ke maine. Yaxeikía, xeimiemetsie pitiyini muyuwewieni wimarite meuyewetsé, niuki panayetuiyani kepai mitiuwewiya ´uximayatsika munitsipiyute kehate yaxeikía memeuti´anene, yaxeikía tsiere, kepauka ´etsitarute wimari memiwewienitsie waikawa memikatehapitika.

IX. Mikatiyukunakaki tuiyá memiwewie ´etsitarute.

X. Mepikuxatani naime Mekiku kwieyaritsie timieme hidrocarburos, minate, sustancias químicas, mititekiwawetsie, pirotecnia, industria cinematografica, harerutsiyatsie, waikari tuminiki metá ya rainekakutsie, hixiapatari metá tumini memiyetua, energía electrica metá nuclear tsiere lei mepitiwewiwani ´uximayatsikatsie mieme ke maine ´aritikuru 123 wimaritsie mayemie.

XI. Mepihekiatani metá mepika´ihekiatani, ´uximayatsika kiekaritsie mieme Mekiku kwieyaritsie metá mipai me´utiyuati, mepenuti´irani ya mepenuka´irani kepaimemetsie mitiyiwe.

XII. Ya memitiyuani kwiyatsie, ´itsikame Mekiku makawe ´iyetuayu xapa pai ´utaineme.

XIII. Leitexi pitiwewiwani haniutikaime kename ´aixia ya ´axa ´anene ha manunatikatsie haramara ya xeikía kwiepa, metá lei tsiere pitiwewiwani heitseriekameki haramara mieme ´aixia ´iyari metá kwiyatsie.

XIV. Memanukuhanaki metá mutuikani instituciones armandas de la Unión, mepihiki: Ejercito, Marina de Guerra metá Fuerza Aérea Nacionales, metá ´aixia mepitiyuruwani wimari metá parewiyatsie.

XV. Mepiyetuayani xekirate mipai memiteuyukuhananiki, tepiate metá ´aixia memiteuhuniki, yuhayewati kiekatari mana mieme, memiwatiteriwaki kehate wa´ukiyarite memakine metá wani´ariwamete, ´etsitarute mepiyiwawe memita´ikitiani kepai me’aku´aneni xekira hepaitsita ke mutaine.

XVI. Mepitiwewiwani lei Mekikutari tiwahetsie timieme, tita heitseriekame ‘upai kiekatari memitehexeiya, ´amemuyumaate kiekatari, humá pai kiekatari Mekikutari memakika, mukumanetika yayeyeuti, memekika huma pai, metá memi´axe yaxeikía, metá kwiniyatsie naime ´ena Mekiku kwieyaritsie.

1a. Consejo de Salubridad General pirawiyani ´itsikame Mekiku makawe, xewiti katiparewiekaku Secretaría de Estado, metá ke maitika naimetsie pihiki ni´arika Mekiku.

2a. Xika kwiniya yuwiyani kwinie ´aneti mexika tahaximeni yuwiyaniati yiki pita ´aneneti Mekiku, Secretaria de Salud ni´arieya kanayeimiki ya mitayiniki kepai tehaku´aneni temikatetikukwineki, yu´uutati ´ariké ´itsikame Mekiku makawe mixeiyaki.

3a. ´Itsikame kwiniyatsie mieme tiyuni´awame, metá ke mutaineni mipai pitikahuriti yunaiti te´uximayatamete Mekiku kiekaritsie.

4a. Kutseku ke maineni mihekiakaki alcoholismo metá mitiuyutua ´axa mitiyumatiwatika ya yaki teiteri mitatsihayeitiwa, yaxeikía mitiyuwimaxi mikatiyukwiemakaki hakewa temetetika, ´ariké pitixeiyaxiani Congreso de la Unión tita mitikematsie.

XVII. Lei kanitiwewiemiki naimetsie tiniukamete ke mireuhanetika, makinate maiyá metá niuki tuayamete, niukamete, niuki tuayame manayenenetiwa, tsiere ´amatayewa temika´ixeiya metá ´iterine, ke mitiyani xapate ni´ari, tsiere mitikumauwaniki rana´i´iwati, haatsie Mekiku meixeiya.

XVIII. Mikakeniki tumini kiyari, ´aixia meuti´aneniki, mitiwewieni xekirate ke mireuhanani tumini humá paiti mieme metá tsiere kepai reuku´iniarini ke mireu’atikani metá ´iniaritsie.

XIX. Xekirate tsiere mitiwewieni mana mirawiyatikaniki kepai ti´anemeki kwie mituiyani xewiti katipinieya metá ke raye´atikani.

XX. Lei mitiwewieni kepai memituyukuhananiki Cuerpo Diplomático metá Cuerpo Consular Mekikutari.

XXI. Mitiwewieniki:

a) Leitexi naimetsie timieme tikuxatati tsikere, hiiyatsie mieme metá katsitiku xika xeime ´uti´awieta, xika teiteri warukumaweriya wairiyarika, yaxeikía tsiere xika tiwakunamirieka memeixeiyatsie heitseriekame lei ke mitikuxata, teiteri wairiyarika wapitiaka, tiwakwinitiaka metá wananaimaka ´axa ti´anenemeki, teiteri pai katiniwaxeiyani mexika yaki tiwaxeiyani, ya hiawaritsie mieme.

Letexi naimetsie timieme tsiere pikuxatani kehate memeixeiyani kemari metá kepai meteuyukuhanani Mekiku ´itsikame, ´etsitarute, Distrito Federal meta munitsipiyute;

b) Texaxatamete memiwewie ´axa miti´anene metá ´aixia mikati’anene Mekiku kwieyaritsie timieme metá katsitikute mitiyuwewiekaki; tsiere timiemetsie memiyukuwima ´axa meteyuruwamete.

c) Xatsixa yuxewiti katsitikutsie timieme ke mireuyuhanani, ya mitixuawe yiki pita mitiuyunixia tieriká, katsitiku miwewienitsie ´iniari metá xeiritsixa katsitikutsie yaki memuyumaate wahepaitsita, miyuxeiyani Mekiku kwieyaritsie yemeki hitia paiti metá yunaime wahetsie timieme.

´Itsikate Mekiku miemetexi mepimaika nanaimarikate yunaime tiwahetsie, xika ´iki tiyuwiyani nanaimarikate hitia paiti mieme mexika tiwananaimaka niuki memiwewie, teiteri ya miwewiyatsie, tiuyukunaka ya katiwapitiaka heitseriekame mixuawe maiyá temetimamateniki ya ke temiteyukuhiawetika, yaxeikía ´utiarika muxuawe.

Wimaritsie mayehu tita ya mitiyu´enie, lei hitia pai mieme pitiwewieni kepauka kename ´itsikate yaki miti´anene metexeiyani metá ´aixia memitehakayuruwaniki katsitiku hitia pai mieme.

XXII. Piyiwe xika tiwareuyehiwirieni kehate ´aixia memikatehu, metehamaikaku tribunales de la Federación.

XXIII. Lei mitiwewiwaniki ´ikuxatame kepai meteuyukuhanani Federación, Distrito Federal, ´atsitarute metá munitsipiyute, yaxeikía pitipiiní metá waxeirieti instituciones kiekaritsie mieme yemeki hitia pai miemete, ´ixeiyati ke mutaine ´aritikuru 21´iki wimaritsie

XXIV. Lei mitiwewiwani ke memiteuyukuhananiki metá tita memitekematikani Auditoria Superior de la Federación metá hipame ´iwaurika ke mi´aneni, ´aixia mi´aneniki metá miwatixexeiyaniki Poderes de la Unión metá kiekarite parewiwamete Mekiku mieme, yaxeikía lei mitiwewiwaniki naimetsie timieme ´utiari tsutía mieme mipai memiteuyukuhananiki Sistema Nacional Anticurrupción mutaine hepai ´aritikuru 113 ´iki wimaritsie.

XXV. Mitiwewieniki Servicio Profesional teyu´ikitiwamete wahetsie mieme ´aritikuru 3o ´iki wimaritsie ´enieti mipai pitayini, pitiwewieni, piwakuxeirieni metá naime mi´iwiyani Mekikutsie ´etsikwera tewa muwetika, matiari, hitia pai mieme, hixiapa mieme metá wapai mieme, maiyá memiwautiwe, bellas artes metá tixaititsie memiteyu´ikitia, ´etsikwera teyuparewiwamete ´etsixatsie mieme, metá minatsie, artes metá ´uximayatsika miraniere, ki mitiuyepitikatsie, xapate miwa´utsie, memutineniereta, metá hipati instituto muwetiká naime tita mitixuawe maiyatsie mieme kiekatari Mekiku tsiere mitiwewieni miraneniere ´iki instituciones, yaxeikía mitiwewieni lei mitixuawe meripaiti timieme ´uumete naime, metá teki mumanetiká meripaiti mieme, ´arititsikute ya yeiyaritsie, xika ´iwiyari Mekiku hetsie tiutaneka; lei tsiere mitiwewieniki mipai reukuhanetikaime kepai mitiyunitiani Mekiku hetsie, ´etsitarutetsie metá Munitsipiyute ´ikitiarika mirayuye´atiwaniki metá tsiere tumini muyuyetuaya miki parewiya kiekari parewiyatsie mieme, ´iwauneti mitiniitianiki metá miranukuhanaki ´ikitiarikatsie timieme ya ´aixia miyutiyuruwaniki yunaime wawimati metá yunaiti teiteri. Tituru memitatuaya kepai reuyukuhanati mitiyurieneni tikemati naime Mekiku kwieyaritsie payani. Lei mitiwewienitsie heitseriekame maiyá memiwewietsie metá hipati memitehakumate tiwapiinitsie timieme.

XXVI. Wauyá mipitianiki ´itsikame Mekiku makawe metá muyutawewieniki Colegio Electoral metá memitaxataki ´iwiyari ke´ane ´itsikame Mekiku makawe huyeripa makakeni, yatewimeki, ya ´ipatame, ke mutaine ´aritikuru 84 metá 85 ´iki wimaritsie.

XXVII. Ya mititanaki´erieniki kepauka ´itsikame Mekiku makawe miyuta´imani.

XXVIII. Lei mitiwewieniki ´itsikate wa´iniatsixatsie mieme mipai mireuyukuhananiki kiekari ´iniatsixa metá miyuhekiata yaxeikía ´aneneti maiyá tuminitsie mieme, muyeneika metá manayetuiwa, yaxeikía kepai memiteuxeiyatika, Mekiku kwieyaritsie, ´etsitarute, munitsipiyute, Distrito Federal metá parewiwame puritiku- ´iwiyamete keyeyeume kwie memixeiyatika, miraye´axeniki ´aixia ´anemeki miyuwiyaniki naimetsie Mekiku.

XXIX. Tumini xeiriya ke maku´anenitsie:

1o. Harerutsiya humapai mieme;

2o. Tsiere ´uximayatsika metá mitiyukumauwa naiti mitixuawe miraxaxatsiwa paxapu 4o metá 5o ´aritikuru 27;

3o. Tsiere mukuwetika meteyuniniitiwamete ya wimaritsixi parewiwamete;

4o. Tsiere parewiwamete kiekaritsie mi´uximayatsie heitseriekameki Mekiku kiekatari.

5o. Yuri matsi ‘ipa’i ti’anenemetsie:

a) Luz hetsie.

b) Wewiya metá kwaiya ya wewiya;

c) Gasolina metá naiti mitiwewiya petroleo heki;

d) Tseriyu metá fosforos;

e) Mai ´iiya metá mitiyuwewie mana rakuneikati; metá

f) Huuku muyu´uximayatsie.

g) Muyuwewie metá muyu´ie tseriwetsa.

´Etsitarute manumanetika pi´iarini miti´iririmeniki tumini wauya mikitsie timieme, ´aye´atikaime lei Mekiku mieme ke mutaineni. Texaxatamete ´etsitaru mieme menitiwewiemiki puritsenitake munitsipiyutsie mieme, memiki´iwe tumini mitiyuwiyatire energia electrica hetsie.

XXIX-B. Xatsika muyutiwewienitsie ke´aneneni metá ketimayiiyani patera, ‘ikiya ya kiekari niawariteya.

XXIX-C. Lei mitiwewieniki ´ikuxatame ke maku´aneni ´itsikame Mekiku makawe, ´etsitarute metá munitsipiyute, kepai memitekematika, timiemetsie teiteri ke memiteukutetikani, miraye´atiariwaniki paxapu haika ´aritikuru 27 ´iki wimaritsie.

XXIX-D. Lei mitiwewieniki hanixa ´aixia matsi miti´aneniki tuminitsie metá kiekatari, yaxeikía maiyá ke miraku´ane mekiku kwieyaritsie yemeki matsi manamaarike muxuawetsie.

XXIX-E. Lei mitiwewieniki ke mitiyuhanitire, ke mitiyuhekiare, ke mitiyuwiya metá ke mitiyuwewieni tuminitsie, yemeki mikareuyewekaki yaxeikía tixaiti mitiyuwewie metá tinakemeki piinite metá parewiya, kiekatari metá naime Mekiku kiekarieyatsie mireuyewetse.

XXIX-F. Tsiere lei mitiwewiwani muyukuxataniki tumini Mekiku miye´axeniki, ´aixia mi´aneniki tumini humá pai mieme maye´axe, miyu´ike makinate metá muyunetiaka, muyukuxatani ya muyukumauwaniki maiyá wautsixa metá makinatetsie naiti tita mireuyewetsé Mekiku.

XXIX-G. Tsiere lei mitiwewewieni ´ikuxatame mikumauwa ´itsikame Mekiku makawe, yaxeikía ´itsikate ´etsitaru memanuka´u metá munitsipiyu, kepai memitekematsie, timieme ´iwiyari temu´uwatsie, muyu´utaniki ya ´aixia mi´itiariekaki ´ena naimetsie kwie metá hetsiena mirapine.

XXIX-H. Lei mitawewieni muyuyehanaki Tribunal Federal de Justicia Administrativa, yuxaitá yukemati yu´nitsixa miwewie, metá kepai mireuyukuhananiki, ke mitiyeyani metá kepai ti´anemeki nitsixaya pihekiaka.

Miki Tribunal pitikemaka nitsixa memiyutate´anitsie kiekari ´uximayatamete Mekiku hetsie timieme metá yuxexuiti.

Yaxeikía, payani ´iki parewiwame tikemati katsitiku miwarupitiani kiekaritsie ´uximayatamete memeixeiya yuhetsie mayiiya lei ke mutainenitsie kwinimieme mi´anene metá yuxexuiti xika mete´uparewieni miki ´axa miti´anenetsie wahetsie mirakaa, yaxeikía mipai mitiwatahiawe kehate ke mete´ayukatuani ya memite´uyuriki ya katsitiku ´aixia memitakayurieniki metá miranutinexia ´axa ti´aneneti ´axa mitiyurie Hacienda Publica Federal tiutanena ya kiekari mirexeiya piinitetsie ti´aneni Mekiku.

´Iki Tribunal piti´uximayaka Pleno hetsie tsiere Salas Regionales.

Sala Superior del Tribunal mepaye´uuka tamamata heimana ´ataxewí Magistrados metá Pleno mete´uximayati ya tsetsiunitsie, ´iki xewiti yiweti payani ´aixia mirakayuruwaniki paxapu haika mikuxata pai ´iki piratsiunitsie.

Magistrados de la Sala Superior mepitihiawarieni ´itsikame Mekiku makaweki metá yuwaikawa ya metetanaki´erieyu wututsie Senado de la Republica memayetei ya, memikahayetenitsie, Sesión Permanente mepiyiaka. Yu´uximayatsikatsie mepuyuruwani tamamata heimana ´auxuwi witari kayiweti memiyeweiyani.

Magistrados de Sala Regional memihi mepitihiawarieni ´itsikame Mekiku makawe metá yuwaikawa ya metetanaki´erieyu wututsie Senado Republica memakatei ya, memikahayetenitsie, Sesión Permanente mepiyiaka. Yu´uximayatsikatsie mepuyuruwani tamamata witari meyiwaweti xika tawari me´utihiawarieni.

Makitsitirarutsixi mekanipatsieweni xika ´axa tikayaní yu´uximayatsikatsie lei ke mitikuxata.

XXIX-I. Tsiere lei mitiwewieniki tsutia mieme ´ikuxatame miki ´enieti Mekiku, ´etsitarute, Distrito Federal metá munitsipiyute, mipai mepiteheuyuku´enieka teiteri waparewiyatsie, metá

XXIX-J. Memitiwewiwaniki cultura fisica metá waikari hetsie timiemetsie mire´axeniki ke mireuku´uxa ´aritikuru 4o ´iki wimaritsie, mipai tikuxatame kepauka mepiyukuhanani Mekiku kwieyari, ´etsitarute, Distrito Federal metá munitsipiyute, yaxeikía kepai meteheuye´iarini kiekatari metá yuxexuiti;

XXIX-K. Lei manayenenetiwaniki turismo timieme, naime ´ikuxatame tsutia mieme kepai meteuyukuhanani tita metekemaka Mekiku timieme, ´etsitaru, munitsipiyute meta Distrito Federal, yaxeikía kepai meteheuye´iarini kiekatari metá yuxexuiti;

XXIX-L. Lei memanayenenetiwani ´ikuxatame kepauka ´itsikame Mekiku mieme peuye´iarini ´itsikate ´etsitarute miemete wahamatia meta munitsipiyute, ke yeyeume memixeiyatikatsie timieme ya memitekema, timieme ke tsi paame metá ke tsi tewa´iwiyari, yaxeikía kepai meteheuye´iarini kiekatari metá yuxexuiti;

XXIX-M. Lei mitiwewiwani Mekiku timieme ´iwiyaritsie, ´ikuxatame tita mireuyewetika metá hakewa meuye´atika wauriya mikitsie timieme.

XXIX-N. Lei mitiwewiwani mimetsie wimari, haniya, yiwetikaiti metá mukumawereki Sociedades Cooperativas. ´Iki leitexi pikuxatani tsutiana mieme parewiya muxuaweniki manayeneikaniki metá ´aixia mititiyineniki ´aixia ´iyariki miki ´uximayatsikaya Coperativa de la Federación, ´etsitaru metá munitsipiyu, ya Distrito Federal, kepapaimeme memitekematikatsie.

XXIX-Ñ. Tsiere lei mitiwewieniki tsutia mieme ´ikuxatame miki ´enieti Mekiku, ´etsitarute, Distrito Federal metá munitsipiyute yu´uximayatsika mipai memiteukuhananiki yeiyaritsie timieme, mehayewati ke maine piratsiuni XXV ´iki ´aritikurutsie. Yaxeikía, mepitiwewieni kepai ´anemetsie memanuyehakeni kiekatari metá yuxexuiti, miraye´axeniki ke mutaine paxapu ´atanauka ´aritikuru 4o ´iki wimaritsie.

XXIX-O. Mepiwewieka tsiere lei ´utsikatsie mieme teiteri tiwapiini memeixeiyatika yuxexuiti.

XXIX-P. Lei manayenenetiwani ´ikuxatame kepauka ´itsikame Mekiku mieme peuye´iarini ´itsikate ´etsitarute miemete wahamatia metá munitsipiyute, ke tipapaimeme memitekematika, ‘ukari, ´ukitsi tiirí metá ´ereixiekate waheitseriekametsie, mewa´iwiyati watukaritsie yemeki wahetsie mieme metá miraye´axeniki heitseriekame humá pai mieme mikitsie timieme, kewa Mekiku me´iarinitsie.

XXIX-Q. Mitiwewiwani kiekatari tita memiteuyehiwatsie mieme meta wa´iwawiyaritsie.

XXIX-R. Mitawewieni lei naimetsie mieme ´aixia maku´aneniki metá mixewiriyaniki ke mireuyukuhana metá ke miti´uximaya miraka´utikatsie kiekari mitikupiitika metá wimarite memixuawe ´etsitaru metá kwietsie mieme muyetuiwa munitsipiyu.

XXIX-S. Mitiwewieni lei naimetsie timieme xekirate ´ikuxatame ka´anene metá tsutia mieme mirahekikiareniki ´itsikate wa´uximayatsika, ke tiuhaní maiyá tsata metá ´utsiya teiteri tiwapiinite memeixeiyatika ´itsikate, hipati, memiyuniitika metá ´itsikate parewiwamete ke memuyupaime.

XXIX-T. Mitawewieni lei naimetsie mieme ´ikuxatame hanixa metá ´uximayatsika yuxewiti xapate mitiuyekate Mekiku mieme, ´etsitaru, Distrito Federal metá munitsipiyu, ´kuxatame tsutia mieme kepai mehaku´aneni metá kepai kuyineni Sistema Nacional de Archivos.

XXIX-U. Lei mitiwewieni naimetsie timieme ´ikuxatame kepai memitekematika ´iki Mekiku kiekarieya, ´etsitaru mumanetika paritiriyu puritikatsie mieme; parewiwamete hiawiya, metá ke mireuyukuhana hiawiya, ke mutaine tsutua mieme ´iki wimaritsie.

XXIX-V. Lei mitiwewieni naimetsie timieme ´ikuxatame kepai memitekematika ´itsikate haikametsie mieme mipai reuku´ukame ke memiteixeiyatika ´iwiyari kiekaritsie mieme memite´uximaya, titaki memiteni´arie, katsitikutsie ke metehanayekine xika ´axa meteka´uuni mexika metehatimaiya metá yuxexuime wahetsie mieme kehate ´axa memitekakine reutaneka ´iwiyaritsie, yaxeikía kepai mitiuwewiyarieni katsitiku.

XXIX-W. Leitexi mitiwewieni tumini memi´iwiyatsie mieme ´ikuxatame kepai matsi ´aixia mitiu´iwiya kiekari tuminieya Mekiku kwieyari, ´etsitarute, munitsipiyute metá Distrito Federal, tsutia miemetsie ke mutaine paxapu hutariekatsie ´aritikuru 25´utaneeti;

XXX. Leitexi mitiwewieni kepaimeti meuyeweka, miraye´axeniki kemari hitia paiti mika´uxa, metá naiti miyetuiya ´iki wimaritsie memeixeiya Poderes de la Unión.

´Aritikuru 74. Pihiki ni´arieya Cámara de Diputados:

I. Mitawewieni Bando Solemne mipai mitayini naime Mekiku kwieyaritsie mitaxataki ´itsikame mira´iwaxi meri ´itaxatayu Tribunal Electoral del Poder Judicial de la Federación;

II. Menukuhana metá mititixeiya, yiki katikiyinekaku mexeiya yuhetsie yiwekame ke maku´ane metá yuhetsie mitikuwaune, ke mitikamieni yuni´arikatsie Auditoria Superior de la Federación, lei ke mitikuxatatsie ´utaneeti;

III. Ya ra´eriwati ´itsikame Mekiku makawe mitahiawetsie Secretario miemetsie Hacienda, xeikía hawaiki xika ´itsikate meyuwiyati mehikitini, xika mipai ti´aneni pita mepitekakine ke mireuku´uxa piratsiuni II ´aritikuru 76 ´iki wimaritsie; yaxeikia yunaiti muwa memite´uximaya Hacienda.

IV. Pitanaki´eriwani xei witari hanuyeneikakaku Presupuesto de Egresos de la Federación, meripai ´iti´ixiarieme, ´itixatame metá, xika tiyiweni, tikupatati Proyecto meiyeni´a ´itsikame Mekiku makawe, xika ri ya meteutanaki´erieni kepai mitiuyuyetuani, ke memiteku´eriwa, ni´ari mayani miraye´axeniki. Yaxeikía tsiere, piyiwe mitiupitiani miki Presupuesto hetsie kepai mitiuyuyetuani parewiya waiká witaritsie proyecto hetsie meuyeyuyuipike ´amireuteteretika ke mutaineni lei xekirate, ke miyiní parewiya mipai piti´aneni meutiyune muyuwewietsie Presupuesto de Egresos.

´Itsikame Mekiku makawe piyetuani Cámara wahetsia Iniciativa de Ley de Ingresos metá Proyecto de Presupuesto de Egresos de la Federación kahanutiyeiwekaku 8 septiembre metseri, piyianeni mitaxata secretario mayeka miki tixexeiyameta. Camara de Diputados ya pititanaki´erieni Prsesupuesto de Egresos de la Federación kahanutiyeiwekaku 15 tukaritsie noviembre metseritsie.

Yu´uximayatsika mikatsutuanitsie ke mutaine ´aritikuru 83 ‘enieti, ´itsikame Mekiku makawe penuni´ani Cámara wahetsia Iniciativa de Ley de Ingresos metá Proyecto Preseupuesto de Egresos de la Federación ´ana kahanutiyeiwekaku tukaritsie 15 noviembre metseritsie.

Pikaxuaweni ´awietsie timieme, xika kauyewekani, mipai ´aneti, mikitsie maka´uxa tita mireuyewetse, mepikumayiani tsekiretariyutsixi ya meta´eriwati xapatsie ´uxaya ´ayemieti ´itsikame Mekiku makawe.

Xekía piyiweni tawari muyupitiani ya tewimeki miyetuaniki Iniciativa de Ley de Ingresos metá Proyecto de Presupuesto de Egresos, xika ´ita´iwauni xapatsie ´itsikame yemeki mipai reuku´ukame titayari katitaniwe me´ixeiyayu Cámara ya Comisión Permanente, mana ´utiwekaku Secretario del Despacho muwa timieme, miki miyianeni mipai mitixata ketitaki ya raku´ane.

V. Mitaxata xika hi ya hawaiki tixuawerimiki katsitiku kiekaritsie memite´uximaya ´axa memitekaki ke mutaine ´aritikuru 111 hepaitsita ´iki Wimari.

Pimateni xanetsika memiwewiyariekatsie kiekaritsie te´uximayatamete ke mutaine ´aritikuru 110 ´iki wimari metá ´ana payani xanetsika nitsiwame muxuawenitsie Juicio Político miki wahetsiemieme.

VI. Pititixexeiyani Cuenta Pública witari manutitia mieme, pitixeiya xika ´aku tiunakixiani xika ´aixia ranayenexiani ke miti´uximayatsie tumini, mana pahekiare xika ´aku ya metekakine mayemie pai Presupuesto metá mihekiata xika raye´atiarieni naimetsie programa.

Mititixeiyatsie Cuenta Pública piwewieni Cámara de Diputados ´utia Auditoría Superior de la Federación. Xika mititixeiyatsie ranayenexiani yiki ti´aneneti mayehu ´iniaritsie ´iki tumini manu´iiwatsie timieme ya manayetuiwatsie, tita mana mirayehu matia metá muxuawe mikitsie xeikía ya pikatixuawe pai tikunanaketi ya kahaxaxatsiwani tumini ´iiyatsie ya hakewa metixitiarie, mepitiwauni kemi´anetsie mirahuni lei me´enieti. ´Ikitsie mieme ´ixiariya xika ´aku raye´atiarieni programa, miki ´itsikame xeikía pitaxata kepai matsi meyime ´aixia memite´uximayata, lei hetsie me´utaneeti.

Cuenta Pública pixikaritsie muyuta´uximayataxi ´ana witari piyetuiyani Cámara de Diputados kahanutiyeiwekaku tukaritsie 30 abril metseri yurikanatsie. Xeikia yiweti payaní muyutawauni yatewimeki miyetuaniki ´enieti ke mutaine piratsiuni IV, paxapu ´utiana mieme, ´iki ´aritikurutsie; mipitiarienitsie pikahanutiyeikani 30 tukari metá, xika pai ti´aneni, Auditoria Superior de la Federación tsiere hepaina tukari pexeiyani miyetuaniki niuki naimetsie timieme ´itsikametsie tita miranayenexia ´ayehume Fiscalización de la Cuenta Publica.

Cámara pitinini titixexeiyati Cuenta Pública timieme kahanutiyeiwekaku tukari 31 octubre metseritsie yurikanatsie kepauka muyetuiya, tita mirayehutsie kaniereti metá ´utuarika ke maku´anetika ´ayumieme Informe General Ejecutivo mirahekiarixitsie pixikari wapai mieme, mexaxata ´aritikuru 79 ´iki wimaritsie, katiyuhayewati muyuyeweiyani mitiuxeiyarie, mitiu´ikitiarie metá tita mitiutiwewi Auditoría Superior de la Federación, miki piyemieni ke mutaine ´aritikuru mikitsie mieme.

Cámara de Diputados pititixeiyaxiani ke mitikatia Auditoría Superior de la Federación metá mikitsie tiukuneekaku mitawawirieni xatsika ke mirayuhatiya ´uximayatsikaya pixikaritsie mieme;

VII. Ya mititanaki´erieni Plan Nacional de Desarrollo ´iniatsime lei ke maineni. Xika Camara de Diputados ´atsi ka´utayini ´ana ya mayetewitsie, miki Plan payani ´utanaki´eriwaka;

VIII. Mitahiawe, yuwaikawa wawututsie muwa mehayetekaku, memakine hanamete muwetika metexexeiyamete taitá timieme parewiwamete yuxaitá memiyiwawe ´iki wimaritsie memaxaxatsiwa memikumauwa tuminitsie mieme Presupuesto de Egresos de la Federación, metá.

IX. Naime ´iki mitiyetuirie mipai reku´ukame ´iki wimaritsie.

´Aritikuru 75. Cámara de Diputados, ya mititanaki´erienitsie Presupuesto de Egresos, pika´ihayewani mipai paineni ke tipitiarieka ´uximayatsika maniere leitsie mayemie; xika yiki ti´anemeki metehatimaiya mana meka´ika´utuani, payani kepaimeti mayemiekai Presupuesto ´aikitsiena ya miki lei ´uximayatsika muneetia.

Naimetsie, ya mireuku´uxa miki pi´aneni kaniereti tsutiana mayehu ‘aritikuru 127 ´iki wimaritsie metá leitexi memikuxata mikitsie mieme miyetua Congreso General.

Poderes Federales Legislativo, Ejecutivo metá Judicial, yaxeikía parewiwamete yuxaitá memiyiwawe memaxaxatsiwa ´iki wimaritsie tumini memikumauwa Presupuesto de Egresos de la Federación mieme, mepeye´utiaka Proyecto de Presupuesto hetsie ´ayemiekame ke memiteta´iwa mana memiteta´uximayata kiekaritsie timieme. ´Iki kepai memiyexata me´ixeiyati kepai ´anemeki minaki´eriwa Presupuesto de Egresos hetsie, me´enieti ke maine ´aritikuru 74 piratsiuni IV ´iki wimaritsie metá naime ke mitikuxaxatsiwa leitsie mana mieme.

‘Aritikuru 76. Ni´arieya yemeki pihiki Senado:

I. Xexeiyame puritika kiekari humá pai mumanetikatsie mieme wewiya ´itsikame Mekiku makawe tsutia mieme ke mutiyuane ´utaneeti miyexaxatatsie xei witari hanuyeneikakaku ´itsikame Mekiku makawe metá Secretario del Despacho muwa mieme memiwayetuirie Congreso.

Tsiere, ya mitiutanaki´eriwani kiekari humá pai mumanetikatsie wimari metá xeiritsixa ni´ariwamete miki ´itsikame Mekiku mieme miranupine, yaxekía xika reutiparitiani, ‘anayeyani, tiuhayewa, ´ipai ta, ´aixia tiuyurieni, tiuhayewa mitikunakai metá mitiwewieni kepai mireiti´enitiyani mikitsie mitimieme.

II. Ya pititanaki´erieni kehate memutiteriwarie Secretarios de Estado miki ´itsikameki, xika yiki mitiyiwetsie ´itsikate meyuwimati mehakine, me´anahayewati memahapana Defensa Nacional metá Marina, tsekiretariyu mitixeiya taitá timieme ´itsikame Mekiku mieme, Secretario de Relaciones, texaxatamete humá pai mieme metá ni´ariwamete humá pai naimetsie timieme, te´uximayatamete humá pai timiemetsie, kehate memaye´u Organos Colegiados memite´iwiya ´aixia miti´aneniki niuki tuayametexi, energía, tuminitsie memite´uximaya, metá kuruneritsixi metá memite’ahanatika Ejército hetsie timieme, Armada metá Fuerza Aérea Nacionales, lei ke mutainetsie me´utaneeti.

III. Mipitiani tsiere miwapitianiki memayekine kuyaxi Mekiku mieme humá pai kewa meuye´atika Mekiku, humá pai mumanetikatsie mieme kuyaxi memuyekikaniki Mekiku kwieyaritsie metá memiyuhayewaki kuyaxi matsi memitirikawi, xei metseri, Mekiku hayatsie.

IV. Ya memita´eriwani ´itsikame Mekiku makawe miwani´aweniki Guardia Nacional tsepá kayu´etsitaru, tirikariya ´aixia yurieme.

V. Mipai mitayini, xika ´utipaare naiti Poderes Constitucionales xeime ´etsitarutsie, mana miya xika tiuyiní xeime tatuwani mana mieme menitahiawikuni yatewimeki, miki miyiní ‘inierika pitawewieni wutu mitixuawereki leitexi wimari ke mutiyuanetsie ´utaneeti mana ´etsitaru mieme. Tatuwani mitateriwarienitsie pitiyurieni Senado waranuyexirieyu yuhaikame ´itsikame Mekiku makawe ya metetanaki´erieyu yuhutati haikametsie mieme muwa memayeteni, memumawenitsie, Comisión Permanente piyianeni, xekirate ke mutiyuane me´enieti. ´Itsikame mitahiawarieni, tawari mutahiawarieni wututsie pikayiwe miki ´inierika mutawewitsie. ´Iki ni´ari ya manuyune panuyekani xika wimaritsie ´etsitaru mieme kahayemieni.

VI. ´Aixia mirakayuruwani puritikatsie miraniere manutineika miki memeixeiyatia ni´ari ´etsitaru mieme xika xewiti Senado ´anutaxeiya, mexika mikitsie tiutaneekaku tiwa´uitini ke mutainekai wimari mana mieme, xika meyukwitiweni tiyutuaxameki. Mipai ti´anemetsie Senado miyianeni mitateriwa yunitsixa, ´utaneeti wimaritsie naimetsie timieme Mekiku metá ´etsitaru.

Lei pitiwewieni xekirate miyiwaweniki ni´ari hitia pai mika´uxa metá heimana pai.

VII. Payeweni Jurado de Sentencia miretimaaniki puritikatsie xanetsika ya memikatekaki ya memitehatimaiki kiekaritsie ´uximayatamete metá miki ri xika ´axa tiuyurieni kiekaritsie timieme miraye´atika metá ´aixia mitiparewieki, ke mutaine ´aritikuru 110 ´iki wimaritsie.

VIII. Memiwarutihiaweni Ministros de la Suprema Corte de Justicia de la Nación, yuhaikati memiyexatsie ´itsikame Mekiku miemeki, yaxeikía memiwapitianiki ya katixai xika meha´iwawani mehanayekineke ya tewimeki ya metehayewake ri, miki wa’iwauriya ´uximayatamete;

IX. Mitahiawe metá menayehianiki Jefe del Distrito Federal xika ´ipai tiuyiní ´iki wimaritsie ke mutaine;

X. Ya memitiyuani rekiretutsie ya meteha´eriwati wututsie yuwaikawa kehate muwa memayetei, miyuwewie wimari ´aixia ´iyari timieme ke mireu´atika kwie ´etsitaru mumanetikatsie;

XI. Ya memitetanaki´erieni Estrategia Nacional de Seguridad Pública ´iniarime lei ke mutaine. Xika Senado ´atsi ka´utayini kepaimemetsie mi’iniari, miki payani naki´eriwati.

XII. Miwatihiawe ni´ariwamete parewiwamete miraye´axeniki ´aritikuru 6o hetsie maxaxatsiwa ´iki wimaritsie, ke mutiyuane miki tsi metá leitsie ke mireuku´uxa; metá

XIII. Memitawewieni me´aka´uxame kehate memiyu´uitia Fiscal General de la República; memitateriwa kemi´ane mayaní, metá memeka´utiani kepai ti´anemeki pikahanayehiiwani ‘itsikame Mekiku makaweki, ke mireuku´uxa ´aritikuru 102, A hetsie mieme, ´iki wimari, metá

XIV. Hipatime ´iki wimari mitikupitiwa.

´Aritikuru 77. Yuxexuiti Cámara piyiwe, xewiti ´atsi kainekaku:

I. Mitiwewieni nitsixa tuminitsie mirawiyatika taitá timieme.

II. Mepiyukuhiaweni Cámara colegisladora metá ´itsikame Unión mieme matia, wa´utia meni´ariwamete mana mieme.

III. Memiwatihiawe ´uximayatamete Secretaría mieme metá xekirate memitiwewieni muwa mieme.

IV. Xapa ´inierika memitawewieni, kayuniwekaku 30 tukaritsie yutsutiame kepauka manayemawere, mitixuaweretsie hiawarixa extraordinarias kahautinewekaku 90 tukari maniere, miki memitahaxianiki mana miemetexi mikuxata pai ´aritikuru 63 ´iki wimaritsie, xika mehanayemaweni xeputari metá wapai miemetexi mana mitiwatixeiritire wimari memi´ane waiká meixeiya wututsie pai tiuyiní, xeikía hawaiki xika ´anayemawere witari mayexiximetsie miki ´uximayatsikayatsie.

Tsetsiuni IV

Comisión Permanente Hetsie Mieme

´Aritikuru 78. Muka´uxipiwenitsie mitiwatixeiritsitire miwima putakekani Comision Permanente 37 mepiyiaka ´iki memakine 19 xeputaritsixi metá 18 texaxatamete wapai mieme, metihiawarieme Cámara haye´aximekaku memite´anunitsatsie meuyutixexeiriwati tukaritsie. Xexuimetsie miemetexi Cámaras mepiwatiteriwá, mana memaye´u mepiwayurieni ´aixia me´aneneti, xeime yuhetsie mieme.

Comisión Permanente, matsi tawari tita mitiyetuiriyarie mipai reku´uti ´iki wimaritsie, peixeiyani tawari:

I. Piyetuani yunaki´eriya mikumayiiyaniki Guardia Nacional xika ratineeka ke mitikuxata ´aritikuru 76 piratsiunitsie IV;

II. Penuhurieni, xika mipai ti´aneni, mira´iwawa ´itsikame Mekiku mieme;

III. ´Aixia mititiyurieni tita miraneniere mitikematika, miranupiiní memi´uxipiekatsie mitiwatixeiritire wimari lei miyutsutiatiwe, ´aixia ´itiarixa lei muyuwewietsie ya rekiretu meini´awa ´itsikame Mekiku mieme metá

IV. Mipai memitexata yuxaitá ya ´itsikame Mekuku mieme mipai hainekaku, Congreso ´inierikaya xapatsie ya yuxewiti Cámara memiyuxeirieniki kayutukaritsie, xika ´ipai tiuyiní heuyeweti ‘ayeikani wutu yuwaiká keyupaimeti muwa memayeteni. ´Inieriaka xapa pikuxatani tita miraneniere ´ayumieme memiyuxeirieni kayutukaritsie. Xika xapa ´inierika hikitini Congreso General hepaitsita miyunitianiki Colegio Electoral metá mitahiaweki ´itsikame Mekiku mieme ya huyeripana mieme, ´inierika memitanaki´erieni yuwaikawa matsi.

V. Pakayeitiarie.

VI. Pitiarika memitawewieni ´iniarime haika tewiyari tukari miki ´itsikame Mekiku mieme;

VII. Ya memitetanaki´erieni memutihiawariwa ´itsikame Mekiku makaweki ni´arite humá pai mieme, ni´arite humá pai mieme naimetsie, Hacienda memite´uximaya hitia pai mieme, memaye´u organo colegiado memite´iwiya ´aixia miti´aneniki energia hetsie, kuruneritsixi, metá hipati ´ukiyaritsixi hitia paiti mieme Ejercito Armada hetsie metá Fuerza Aéria Nacional, lei ke mitikuxatani, metá.

VIII. Meitimamateni metá mitikunitsani miti´iwaurietsie wauritsiya memiyetuaya miki lei wewiwamete.

Tsetsiuni V

Pixikari Superior De La Federación Hetsie Timieme

´Aritikuru 79. Auditoria Superior de la Federación de la Cámara de Diputados, pexeiyani tinaime yuhetsie timieme metá yuxaitá piyiweni tikemati metá ya mitayiniki ke mireuyukuhanani yutaitá, ke mitiyurieneni metá nitsixatetsie, lei ke mutainenitsie.

Tsiere pixikarite pitiyurieneni kereikuxeiyati maka´utika leitsie, yemeki nitsixa, tixaititsie katiutaneeti metá mekate´iitati.

Auditoría Superior de la Federación mitsutiani piyiwe pixikaritsie timieme ´ikatsutiame xewi tukaritsie miyukatsutianitsie pixikaritsie mayemie, katikuyuitiariwati mitiutixeiyarie ya ni´ari mitiutiwewiya mikitsie, xika tiutiwewieni, xeikía mehaxaxatati maiyá munitsie miyexatsie Cuenta Pública mepiyiaka.

Yaxeikía, ´uximayatsikatsie timieme kepai mitiyuhana memitetixeiyatsie, Auditoría Superior de la Federación maiyá mutawauni ´uximayatsika miyemietsie piyiwe, mitinirietikatsie ri.

Auditoría Superior de la Federación pitixeiyani:

I. Pixikari piwewieka ´ariké tumini mani´iiwatsie, manayetuiwa metá mirapiiya, tita mitiuyuná, mikitsie timieme ´itsikameki Mekiku mieme memitehapitikatsie ´etsitarute metá munitsipiyute; memikumauwa, memi´iwiya metá hakewa meuyehaketika tumini metá piinite memitexeiya Poderes de la Unión metá muwetika kiekaritsie parewiwamete, yaxeikía memitewati´ixiaririwaniki ke memitekahu miraye´axeniki mirayehutika programa federal hetsie, muyetuiyanitsie maiyá leitsie me´utaneeti.

Tsiere pitipixikarieni tumini yemeki Mekiku miemetsie memi´uuta ya memikumauwa ´etsitarute, munitsipiyute, Distrito Federal metá wimaritsixi puritiku-´utsiyate hakewa wakwie meuye´atikatsie. Ke mutaineni hepaitsita lei pixikarieya, meyuwimati yunaiti ´etsitarute mieme pixikari ya heitseriemeki, meuye´iaritsie Mekiku. Xika ´etsitarute metá munitsipiyute memitehapitikatsie parewiya waruwewirieni Mekiku, pixikari kaniwewiemiki ke mireuyunixitsie metá ke mitiumayiarie tumini mana mieme memikumayia ´itsikate hurawa miemetexi. Yaxeikía tsiere piti´aneni tumini xika kumayiiwani parewiwamete kiekaritsie ya xewiti, wimari, kiekaritsie ya yuxexuiti, metá mitani´ariwa muyemanetikaniki, ´utsiyata metá ni´aritsie, kiekaritsie mieme ya yuxexuititsie, ya tsepá hipati ke mireuyukuwiyani, ´ipai mehaku´aneni leitexi ke maitikatsie metá xeime ´itsikame heimá meka´uyehuti metá teiteri heitserie memexeiya tuminitsie timieme heimá meka´uyehuti.

Kehate ri memupixikaritiari paxapu hitia pai mikuxata pai memiyehuni ´aixia meuti´aneti metá memiye´utiaximeni ´iniatsixa, piinite, metá tumini ´iniatsixatsie mana mieme Mekiku memiyetuiriyarie metá memutaxatiarie titatsie mitimieme, leitsie ke mutaine.

Auditoría Superior de la Federación mita´iwauni piyiwe metá mititixeiya, mikitsie xeikía timieme metá ya tixeimiemeki, maiya ´aikitsie mieme miki Cuenta Pública mitixeiyarie, mikiki mipai pikareuyuku´enieka, lei ke mutainetsie, kename heuyuyepieni hekwameki miki Cuenta Publica kepauka memieme maiyá mutawawie, xeikía miki programa, proyecto ya niiyá, mayehu tuminitsie mititixexeiyariwatsie naime yurieneni metá mitiuyutuiya mutiwewiyatsie pixikari ya xika ti´aneni ´ixiarixa mikitsie ya xika tikakiniti titatsie miraxaxatsiwa programa Mekiku mieme. ´Ixiarixa metá hiawarixa ´aixia ‘aneti, ya mitiyuritsie, Auditoría Superior de la Federación mitaxata, xeikía mepuyurieka memiteutixeitsie kiekari tuminieya Cuenta Pública miwewie.

´Atsi katikuyuruwame hitia pai paxapu ke maine, lei mikuxatanitsie, xanetsikatsie muneexia, Auditoría Superior de la Federación, ya tayuyi wa´ukiyari, mitiutixeiya miyemietsie pixikari ´uximayatsika kehate pixikari memuwewiyarie, yaxeikía meripaiti memiteuta´uximayataxitsie. Kehate pixikari memuwewiyarie memiyetuani maiyá tita memitetawawiyarieni, ´iniarime lei ke mitikuxata metá, xika mipai mekatekakine, katsitiku mekanipitiariekuni lei mikuxata pai. Auditoría Superior de la Federación piwewieni maiyá mikitsie xeikía timieme Cámara de Diputados wahetsia metá, ya tiuyineni, ka tinikuyuitiaxiamiki mikitsie mieme Tribunal Federal de Justicia Administrativa mana mieme, Fiscalía Especializada en Combate a la Corrupción ya ´itsikate memitekematika.

II. Miwayetuirieni Cámara de Diputados, ´imatiarime tukari tsemanatsie metseri junio metá octubre, yaxeikía 20 febrero metseri yurikatsiena kepauka miyetuiyani Cuenta Pública, maiyá yuxexuimetsie mieme memuwewiyarie auditoria mayexiinitsie ´ana mieme ´uximayatsika. Yaxeikía, ´iki ´imaatime tukaritsie, miyetuani maiyá naimetsie timieme ´itsikame Mekiku mieme tita miranayenexia Fiscalización Superior de la Cuenta Pública, yaxeikia ´aixia tiyuruwame metá ´aixia rakayuruwame, xika mipai ti´aneni, memiyetuaxia memuwewiyarie pixikari naime mikitsie timieme.

Mipai mitiyiniki, meripaiti kuxi kayetuiyawekaku Informe General Ejecutivo ya maiyá yuxexuiti memiyetuaya, mepeitimaani meri miki parewiwamete pixikari memuwewiyarie tita miranayenexia wahetsie timieme, miki memiyiakaki memiteyetuayaniki tita mireuyewetika metá niuki ´aixia mirakayuruwa mana timieme, miki mepiwapaitiani Auditoria Superior de la Federación mitiwewiyaniki maiyá yuxexuime wahetsie timieme auditoria.

´Ukiyari ´Auditoría Superior de la Federación mieme peitani´axiani parewiwamete pixikari memiwewiyarieni maiyá manayenexia auditoria hetsie mieme, kahanutiyeiwekaku 10 tukari tsemana mieme ´iniarime kepauka miyetuiyani maiyá yuxexuime wa´auditoria Cámara de Diputados, mana ´ayehume ni´ari ´aixia miti´anene metá kapitiyiní mikitsie miraniere, ´iniriti 30 tukari, memiyetuaxiani metá memitiwewieni tita wahetsie ´aixia miti´anene; xika mipai mekatekakine katsitiku meniwewiyariekuni lei mitikuxata pai. Hitia pai mitika´uxa, pikarayani timiemetsie ´iwiyari Tribunal Federal de Justicia Administrativa, miki mepitehawiyani pita ke miti´ane metá ke mutiyuane lei.

Auditoría Superior de la Federación pititaxata ´iniarime 120 tukaritsie mikitsie ke memutiyuaxia parewiwamete pixikari memuwewiyarie, xika mipai katiuyiní, ´enierika ´u´enierieka metá ni´ari ´aixia mirakayixianiki metá tita mitiukuyuitiariexia mikitsie.

Miki ni´ari ´aixia mirakayixianiki, parewiwamete pixikari memuwewiyarie matsi yemeki mepitaxatiani Auditoria Superior de la Federacíon hakewa matsi ´aixia memite´uyuri, tita memite´ukuyuitia ya, miraniere, ya memitiyuani titayari mipai mekatekaki.

Auditoría Superior de la Federación piwayetuiriwani Cámara de Diputados, tukaritsie 1 metseritetsie mayo metá noviembre witari muyutsutiwatsie, maiyá ke miraku´ane miki miyetuiyatsie ´aixia mititi´itiarieniki metá tita memite´ukuyuitiaxia mikitsie, miemetexi yuxexuime wahetsie maiyá mitiutixeiyarie xika yetuiyani mikuxata pai ´iki piratsiuni. Miki maiyatsie, pahekiaka kiekaritsie, auditoria peixeiyani kepapaimeti yemeki miyetuiya Hacienda Pública Federal hetsia ya piinite kiekaritsie parewiwamete muku´uutika Mekiku mieme, miranierixikv pixikari memuwewiyarietsie, xanetsika miki wahetsie mieme metá mitiutsutiarie kepai mitiyiniki Tribunal Federal de Justicia Administrativa hetsia.

Auditoría Superior de la Federación yumarima pitiyurieneni ya mitikamietsie metá mitiutixeitsie kepauka ke naime maiyá yuxexuime hetsie mieme auditoria metá Informe General Ejecutiva miyetuani wahetsia Camara de Diputados ´iki piratsiuni mikuxata; lei mikuxatani katsitiku mayeika kehate ya memikatekahuni.

III. Mititiwauni ya mitiiyitsie ya miranayetimaiyarie mitiutaneetika ´axa miti´anenetsie ya xika leitsie mekayiaka tumini memanu´iwetsie, memenayetuayatsie, memikumauwa, memi´uta metá memeiyeyunitiwatsie muyemaneta metá tumini Mekiku mieme, metá wakie memuyeneika, xeikía me´iwauti libro memihekiatsitianiki, xapate ya ´utsika mireuyewetsé wauwiya memiwewietsie, yemeki lei ke maine ke memiteuyukuhananiki maxaxatsiwa miki kitá memeuhakeniki; metá.

IV. Tita memitekaxeiya memiteutiwautsie, mepitetsutiaxiani kehate wahetsie mirakaa muyuyehapaniki hetsia Tribunal de Justicia Administrativa metá Fiscalía Especializada en Combate a la Corrupción, katsitiku memiwewiyarieniki kehate wahetsie mirakaa kiekaritsie memite´uximaya Mekiku mieme metá, xika ta mieme paxapu huta piratsiuni I ´iki ´aritikurutsie, kiekaritsie ´uximayatamete ´etsitaru, munitsipiyu, Distrito Federal metá wakwie hakewa meta´atika, metá yuxexuiti.

Cámara de Diputados pitahiawe ´ukiyari mayani Auditoría Superior de la Federación yuwaikawa metiwutaruwayu ke yupaimeti muwa memayeteni. Lei pikuxatani tita mireuyewetika miki mitahiawarieniki. ´Iki ´ukiyari payeweni mana ´atahaika witari metá yiweti tawari mutahiawarieni hepaina teewimeki. Kaniyiweni manayehiiyani, xeikía, xika yakatikayani lei mikuxata pai, yaxeikia paimeti wutu mutahiawarietsie pai, ya xika raniereni metá ke maitika kepai miti´aneni Tituru Nauka ´iki wimaritsie.

´Ukiyari mayaniki Auditoría Superior de la Federación reuyeweti pirayeika, tawari matsi tita mirawawiwa piratsiunixitetsie I, II, III, IV, V metá VI ´aritikuru 95 ´iki wimaritsie, lei mikuxata. Yu´uximayatsikatsie mayeweni kapiyiwe paritiriyu puritikatsie manuyehakeni, tsiere xeime pita ´uximayatsika mexeiyani, hiawixa ya ni´ari, xeikía memikate´iwatsie wimari memite’akumate timieme, ´ikitiwame, piinite ´aixia miti´aneki ya parewiwamete.

Poderes de la Unión, kiekari ´etsitaru mieme metá parewiwamete pixikari muwewiyarie parewiya mepiyetuirieka mireuyehiwatsie Auditoria Superior de la Federación miraye´atiwaniki yuni´arikatsie metá, xika mipai katikayani, katsitiku mehexeiyati mepakine lei mitikuxata pai. Yaxeikía, kiekaritsie te´uximayatamete Mekiku mieme metá ´etsitaru, ya tsepá ke´aneti parewiwame, tewi yuxaitá ya wimarite, kiekaritsie ya yuxaitá, tumini xeiriya, ni´ari, ya muyemanetsie, tsepá hipati ke memiteuyukuwiyatika, memanu´iwe ya mepitekumauwa tumini kiekaritsie Mekiku mieme, mepiteyetuayani maiyatsie metá xapate mitiwatawawirienitsie Auditoría Superior de la Federación, me´uweiyati ke maitika leitexi mana mieme metá xeime heimá meka´uyehuti ´itsikame miki mitikema metá heitsieriekame teiteri memeixeiyatika tuminitsie timieme. Xika maiyá mekayetuaxiani, kehate wahetsie mirakaa katsitiku mekanipitiariekuni lei mikuxata.

´Itsikame Mekiku mieme pitiyurieni mititsutiani ´iwiyaritsie ke mitiyiní mitiuyuwiyaki memiku´iitiariwa xika ´axa tiuyuni metá katsitiku memipairitiarieni maxaxatsiwa piratsiuni IV ´iki ´aritikurutsie.

Kapituru III

´Itsikame Mekiku Makawe Hetsie Mieme

´Aritikuru 80. Hetsie piti´ane meixeiya Supremo Poder Ejecutivo de la Unión xeime tewi hetsie, pitiuyuteriwani "Presidente de los Estados Unidos Mexicanos."

´Aritikuru 81. Mitahiawarienitsie Presidente heitserie pitinake metá ke mitinitikani lei hiawixatsie mieme.

´Aritikuru 82. Xika heuyeimikini Presidente reuyeweti pirayeika:

I. Mekikutanaka nuiwakame Mekiku, heitseriekame naime rexeiyati, waniwé mekikutari metá Mekiku ‘ukaiti ‘etewimeki tamamata huta witari heutinekaku.

II. 35 witari hexeiyati ´aye´atikaimeki kepauka hiawixa mitixuaweré;

III. Mekiku ´ukaiti xei witari ´aikitanaka manuyetia kepauka mitixuaweré hiawixa. Xika Mekiku ´uku´eirieni ´aye´axeme tamamata haika tukari, kename ´ena ´ukatei pikahanayehayeikawa.

IV. Kahayeweti teyupanitsie mieme karawiyati hipati tixaititsie memuti´erie.

V. Kahayeweti parewiyatsie, xika hayeweni Ejército hetsie, ´ataxewí metseri meripaiti ´ana tukari hiawixa mitixuaweretsie.

VI. Secretario ya Subsecretario de Estado kahikiti, Fiscal General de la República, Tatuwani ´etsitaru mieme hawaiki tsiere Jefe de Gobierno del Distrito Federal, hirixia xika ´anayeyani hauyewekaku ´ataxewí metseri kepauka mitixuawere hiawixa; metá

VII. Kahaxaxatsiwati miraneniere titaki mitiyukunama mikayiweniki mayemie ´aritikuru 83.

´Aritikuru 83. Presidente panutahaní yu´uximayatsikatsie 1o. octubre metseri metá puyurieni ´ataxewí witari. Mekiku kiekame xika ri ´ayani Presidente de la Republica, ´utahiawarieme yunaimeki kiekatari, ya taitana miemeki ya xeime hetsiemieme, ya ya tewimeki xika ´anutikeni ´itsikameki Mekiku mieme, tixaititsie metá tixaitiki pikayiwe tawari manutikení mana.

´Aritikuru 84. Xika hauyeweti ´ayani yemeki Presidente de la República, mexixi Congreso xeime tahiawirime taitá mieme ya xeime hetsiene mieme, miki mapai pitiyiní haika tewiyari tukari kahanutiyeikati, Secretario de Gobernación panutikení ya tewimeki ´itsikame Poder Ejecutivo. ´Ikitsie pikaraniereni tsiere pikatiyukumayiani ke mutiyuane piratsiunitetsie II, III metá VI ´aritikuru 82 ´iki wimaritsie mayemie.

Kemi´ane manutikeni ya tewimeki Presidente pikayiwe miwaranayexiriwani mexika miwatihiawe Secretarios de Estado xeikía ya metetanaki´erieyu meripai Cámara de Senadores. Yaxeikía ti´anemeki, piwayetuirieni Congreso de la Unón maiyá ´uximayatsika ´iniarime kahanutiyeikakaku tamamata tukari, ´iniarime yemeki kepauka mitiuhayewaxi ´iwiyari.

Kepauka hauyeweti mayani yemeki Presidente miki tiuyini huta witaritsie tiuyukatsutiaku, xika Congreso de la Unión tsetsiuni hexeiyani metá muwa mehayeteni, tsikere yuwaikawa matsi ke memiyupaime yunaiti muwa miemetexi Cámara, puyutawewieni xeimieme Colegio Electoral metá xeime mepitahiawe ´awie wututsie metá yuhixiapa xewiti ´anaweti wawututsie, xeime Presidente taitá mieme, ke mutaine lei Conreso mieme me´enieti. Miki Congreso piyianeni mitawewieni, kahanutiyeiwekaku tamamata tukari kepauka memitahiawixitsie, ´inierika xapa Presidnete mitahiawarieniki miki mirakahianiki kepaimeti meuyewetsé mayexiiniki, miki piyianeni meuyewekatsie hiawixa mitixuaweretsie metá ´inierika xapa muyutsutiatsie, ´iniarime yaki paimeme ´atahuta metseri kahanutiyeikakakuta ´atanauka metseri. Miki kemi´ane mitahiawarieni pitikatsutiani metá Congreso wahixie mipai pitayiní kename ya tinaki´erie heutinekaku ´atahuta kepauka meutiparixi hiawixatsie timieme.

Xika Congreso Tsetsiuni kahexeiyani, Comisión Permanente ‘inierika pitawewieni xeimieme tsetsiuni ´ariké mieme mitixuawereki muyutawewieniki Colegio Electoral xeime memitahiaweki Presidente taitá mieme metá mitawewieni ´inierika hiawixatsie timieme ´itsikame Mekiku miemetsie paxapu hitia pai mika´uxa ke mutaine heutaneeti.

Kepauka hauyeweti mayani yuheyemeki Presidente xika tiuyiní ´iki nauriekatsie witari miki miyemietsie, Congreso de la Unión tsetsiuniwieka, mitahiawe presidente hetsie mieme mirakaniniki kepaimeti meuyewetsé, tiuweiyati, miraniere, kepai mitiuyurieni mitahiawarienitsie presidente taitá mieme.

Xika Congreso kayuxeirieka, Comisión Permanente ´inierika pitawewieni xeimieme mitixuawereki tsetsiuni katukaritsie mieme muyutawewieniki Colegio Electoral metá mitahiaweki presidente yiki ´aneme tiuweiyati, miraniere, ke miti´ane presidente taitá mieme.

´Aritikuru 85. Xika kayukatsutiawekaku período constitucional hiawixa kaxuaweni ya kename ´aixia ´ane katitaniukieweni, pireutiparitiani presidente miraye´atia ri kepaimemeki mutahiawariekai metá payani presidente taitá mieme kemi´ane memitahiawixi Congreso, ke mutiyuane ´aritikuru hitia pai mika´uxa.

Xika muyutsutianitsie período constitucional heuyewení yuheyemeki Presidente de la República, panutikení ya tewimeki mana kemi´ane mihikitini Presidente de la Cámara de Senadores, mexixi Congreso ´itahiawirime presidente taitá mieme, ´aritikuru hitia pai mutaine pai.

Kepauka Presidente muyutawaunitsie yuni´arika hayewake haika tewiyari tukari paimemeki, Congreso ya metetanaki´erieyu, Secretario de Gobernación panutikení ya tewimeki ´itsikameki Mekiku mieme.

Meuyewekatsie, ya tewimeki yuheyeme ´ayaní, pitiyiní ke mutaine hepai ´aritikuru hitia pai mika´uxa.

´Aritikuru 86. Ni´arixa mieme Presidente de la República manayeyani piyiwe xeikía yemeki kwinie ti´anekaku, miki pititixeiya Congreso de la Unión, miki wahetsia piyetuiyani ´imari.

´Aritikuru 87. Presidente, miranupiinitsie yuni´ari, Congreso de la Unión wahixie puyutaxata ya Comisión Permanente, xika me´uxipieka ´iyá, ´ipai ´anemeki puyuyexata: "Ne nepaine nepi´utani metá nepitini´aka muyu´utaniki wimari Mekiku mieme metá leitexi hetsiena meukuneika, metá mipai nepitikayani leitsie metá Mekiku nenaki´erieti ´iki ni´ari Presidente de la República kiekatari wani´ari pi´ane, naime ´aixia miti´aneniki netixeiyati metá ´aixia ti´aneneme memiteukaxexeiyaniki yunaiti kiekatari, metá xika mipai nekatikayani kiekatari ke menetsiutaxaneta."

Xika yiki ti´anemeki ranierekaku Presidente ka’uyiwekaxiani muyutaxataki ke maine hepai paxapu hitia pai mieme, xeimiemeki pita wahixie Mesas Directivas de las Cámaras del Congreso de la Unión piyianeni.

Xika yiki ti´anemeki ranierekaku Presidente ka’uyiwekaxiani muyutaxataki wahixie Congreso de la Unión, ya Comsión Permanente ya Mesas Directivas de las Camaras del Congreso de la Unión piyianeni. Yapauka piyianeni pita hixie Prsesidente de la Suprema Corte de Justicia de la Nación.

´Aritikuru 88. ´Itsikame Mekiku makawe piyiwe xika Mekiku kwieyari ´uku´eirieni ‘iniarime ´atahuta tukari, mipai tiwarahiaweti meripaiti ketitayariki tikumaweré Cámara de Senadores ya Comisión Permanente xika mipai ti´aneni, yaxeikía tsiere keti´aneneme mirekaxei ya tita mireta´iwau. Mikumamaweretsie ´anutiyakameki ´atahuta tukari, pitiarika heuyeweti payeika Camara de Senadores mieme ya Comisión Permanente.

´Aritikuru 89. Mitikema metá mipai maku´aneni Presidente pihiki:

I. Penayenenetiwani metá pikuyuitiwani leitexi miwewie Congreso de la Unión, wayetuiriwati mana naiti mitikumayiiwatsie kename mipai xeikía metekahuni.

II. Piwatihiawe metá piwaranayexiriwani yuhetsie Secretarios de Estados, piwakupatani ni´arite humá pai miemetexi, ni´aritexi naimetsie timieme metá ´uximayatamete hitia pai mieme Hacienda, metá watihiawe metá piwakupatani yuhetsie hipati te´uximayatamete Mekiku, miki hiawixa ya patsiya kahayemieti mipai ´utiyuati kepai ti´ane wimaritsie ya leitexitsie;

Secretarios de Estado metá ´uximayatamete hitia pai mieme Hacienda metá Relaciones mepitekatsutiani tukaritsie kepauka memitihiawarieni. Xika tawari meka´utihiawarieni ke mutaine ´iki wimari, mepitehayewa mana.

Ke mutiyuatika tawari wahiawixa Secretarios de Relaciones metá Hacienda, xika mekahakine yuhutati meyuwimati ´itsikate, miki Cámara mana mieme ka´itahiawe hutakia miki Secretario de Estado, mana mieme payani ke´ane mitahiawe ´itsikame Mekiku makawe;

III. Pitahiawe, yametetanaki´erieyu Senado, ni´arite humá pai miemetexi, ni´arite naimetsie timieme, ´uxumayatamete hitia pai mieme Hacienda metá kehate memaye´u wimari memite’akumate memitexeiya ´aixia miti´aneniki timieme niuki tuayame manayeneika, energia metá tuminitsie timieme;

IV. Mitahiawe, ya metetanaki´erieyu Senado, kuruneritsixi metá ´ukiyarite miemetexi Ejército, Armada metá Fuerza Aérea Nacionales;

V. Miwatihiawe hipame ´ukiyarite miemetexi Ejército, Armada metá Fuerza Aérea Nacionales, letexitsie tiutanekamiki.

VI. Mitaniereni mikatiuyukwineniki Mekiku, lei ke mutaine mana timieme ´enieti, metá yunaime wani´aweti Fuerza Armada kepauka miwareuyehiaka ya Ejército, Armada metá Fuerza Aérea ´aixia miti´aneniki mekikutsie metá Mekiku kwieyaritsie mitanuani xika raniereni huma pai timieme.

VII. Piwani´aweni Guardia Nacional tsiere yaxeikía ti´anenemeki, ke mutiyuane piratsiuni IV ´aritikuru 76.

VIII. Mipai pitayiní kepauka mitiyutakwiní Mekuku hetsie mieme, ´itawewieyu lei Congreso de la Unión.

IX. Panuyehakeni mitahiawarienitsie Fiscal General de la Republica metá mita´imaiya, ke mitinitiya ya mutuyuane ´aritikuru 102, mieme A, ´iki wimaritsie;

X. Manukuhana puritika huma pai mieme metá mitikuwimani tratados internacionales, yaxeikía mirakaniniki, mitiutaxaneta, mitiuhayewa, mitiupata, miranuyehatiani, miti´utse mitihayewa metá mitiwewieni kepai matsi ´aixia mitiuyuku´eniwani mikitsie timieme, ´ikuxatati Senado ya memitetanaki´erieniki. ´Iki puritika miyehatiyanitsie, ´itsikame Mekiku mieme titaxeiyati miraniere xekirate piyianeni: yuxaitá ke memiteuyukuhana kiekarite, pikahanuyehakeni; ´aixia ´iyari nitsixa xeiyati tierika manieretsie; mirayukaniniki maariya ya tirikariya mukumauwa memuyu´enietsie kiekari humapai miemete matia; leitsie yaxeikía me´aku´aneneti ´etsitarute; parewiya xuaweti kiekari huma pai mumanetika matia temiyehuniki ´aixia ´anemeki; xetsipetusie, ‘iwiyari metá memikuxataniki teiteri wahetsie nunuwame metá ´aixia ´iyari temu´uwaniki metá kwiya huma pai mieme mikaraniereniki;

XI. Miwata´inieni xapatsie Congreso tsetsiuni matineniki katukaritsie, mipai metexatayu Comisión Permanente.

XII. Xeimiemeki Poder Judicial parewiya piyetuirieka mireuyehiakatsie yu´uximayatsika ´aixia mitiyeweiyaniki.

XIII. Haramara tetsita ´aixia pitikuyuruwani, piku´uitiaxani aduanas marítimas metá kwie kewa meuye´atikatsie memixeiya, metá mitixata hakewa mire´uixiani.

XIV. Piwapitiaka, lei ke mireuku´uxatsie, waheimá meukayani kehate memanutaxiriya ´axa memitekaki mitikematika Tribunales Federales metá kehate memanutaxiriya ´axa memitekakitsie ´axa miti´anene naimetsie timieme, Distrito Federal;

XV. Pitiyetuaka heitseriekame mikitsie xeikía timieme ya tewimeki, leitsie ´utaneeti mana mieme, kehate memiteukaxexeiya, hehekwame memitewewie ya ´aixia matsi memitetiyuruwa makinatetsie timieme.

XVI. Xika Cámara de Senadores tsetsiuni kahexeiyani, ´itsikame Mekiku makawe puwe miwatihiawe kehate memaxaxatsiwa piratsiuni III, IV metá IX, ya metetanaki´erieyu Comisión Permanente;

XVII. Tsepá kepauka, mitawewieni ´itsikame meyuwimati memakine xeime ya yuwaikawa paritiriyu puritikute memaye´u Congreso de la Unión.

´Itsikame yuwimati matia puyuyehana xapa wimaritsie metá programa mana mieme, miki ya meteheitanaki´erieyu yuwaikawa muwa memayetei Cámara de Senadores. Miki xapa wimari pikuxatani ke ti´anemeki puyuhayewa ´itsikame muyuwimaxi.

XVIII. Pihekiata ya memitetanaki´erieniki Senado, me’ayehaikame mitahiawarieniki Ministro de la Suprema Corte de Justicia metá mititixeiya kepaua mawirixa metá memayu´imawanitsie ri ya meteha´eriwakaku Senado;

XIX. Ya mikatitanaki´erieniki hiawixatsie ni´ariwamete parewiwame miraye´axeniki mieme ke mutaine ´aritikuru 6o. ´Iki wimaritsie mitiwewi Senado Mekiku mieme, nitsixa ´ena ke maine wimari metá leitsie;

XX. Hipame tsiere ´uxatsie mitiyetuirie ´iki wimari.

´Aritikuru 90. Administración Pública Federal payaní hixiapa rawiyati metá ´etsitaru mitiparewie ke mutiyuane Ley Orgánica mitawewi Congreso, miki pitiwatapitiani miraniere ´uximayatsika ´iwiyaritsie Mekiku timieme memita´iwiya Secretarías de Estado metá tsutia miemeki naimetsie timieme mihekiareki parewiwamete Mekiku mirawiyatika metá hakewa meuye´iarini ´itsikame Mekiku mieme ´aixia mireuyukuhananiki.

´Iki (sic DOF 02-08-2007) leitexi pikunitsani kepai meteuyukuwiyani miki parewiwamete matia ´itsikame Mekiku mieme, ya miki matia Secretarias de Estado.

Pitiyuruwame Consejero Jurídico del Gobierno miki hetsiena pirakaani rawiyani ´itsikame Mekiku mirawiya, miki mipai miti´aneniki, mikuxata lei.

´Itsikame Mekiku mieme paniukani naime Mekiku hetsie mirawiyatika miraneniere yunaiti memeuye´iaritsie, naiti ´utia kemi´ane metá kemi´ane mihikitini Consejero Jurídico del Gobierno ya Secretarias de Estado, ke mitikunitsani lei.

´Aritikuru 91. Mayaniki tsekiretariyu Despacho mieme heuyeweti payeika mekikutanaka hikiti metá mipai reukunuiwati, heitseriekame naime rexeiyati metá haika tamamatayari witari hexeiyati ´aye´akame.

´Aritikuru 92. Naiti xekirate, rekiretute, ya memiteha´eriwatikatsie metá Presidente ni´arieya pitimeiya Secretario de Estado miraniere mana timieme, metá xika mipai kati´aneni pikahau´enierieka.

´Aritikuru 93. Secretarios de Despacho mieme, mireuyepiekatsie tsetsiuni tukari, mepitetaxata Congreso hetsia ke miraku´ane miki wa´uximayatsikatsie.

Tsepá kewa mieme Cámaras miwaruta´ini xapatsie piyiwe Secretarios de Estado, ´ukiyaritexi metá memite´iwiya parewiwamete Mekiku mieme, yaxeikía ´ukiyarite parewiwamete yuxaitá miemetexi, yuritsie maiyá memiyetuaniki, xika lei yukuxatani ya pitiyutixexeiyani mana timieme ya ya mitiyiniki ya ke memitehahiawariwani mema´ewaniki memiteha´iwawiyariwa.

Cámara, me´itawauyu matsi yuwaikawa muwa memayetei, xeputaritsixi wahetsie mieme, metá hixiapa me´ati, Senadores wahetsie ti´aneni, mepiyiwawe comisiones memiwatiwewieni miki memitetiwauniki kepai tiuyuhaxime parewiwamete Mekiku mieme muwa karawiyati metá ‘epiretsate meuye´iaritika waikameki. Tita mitikaxeiyarieni piyetuiriyarieni ´itsikame Mekiku mieme.

Cámara mepiyiwawe memutawauni maiyá ya xapate ´utsixa kemi´ane ´ukiyarite memihiki miki parewiwamete metá parewiwamete ´itsikame Mekiku mirawiyatika.

´Iki ya ti´aneneme mitikematika muyukuyuitianiki pitiyini ke mutaine lei Congreso mieme metá xekirate.

Kapituru IV

Poder Judicial Hetsie Timieme

´Aritikuru 94. Pitiutaneetika mitiyehanaki Poder Judicial de la Federación xeimetsie Suprema Corte de Justicia, xeime Tribunal Electoral, ya Tribunales Colegiados metá Unitarios de Circuito metá Juzgados de Distrito.

Miti´iwiyarieka, mititaxeiyarieka metá ´aixia memitekahuni Poder Judicial de la Federación, hawaiki Suprema Corte de Justicia de la Nación, naime pitixeiyani Consejo de la Judicatura Federal nitsixatsie ke mutaine, hepaitsita tsutia ke mutiyuane ´iki wimari mikuxata leitexi tsiere.

Lei mikinitsanitsie ke mutaineni tsetsiuni Pleno metá Salas mieme kiekaritsie pahekiaka, metá ´awieki xika raniereni niukixiya tiutixuawereki ya yunaime kiekari wahetsie timiemeki.

Lei mikinitsanitsie ke mutaineni tsetsiuni Pleno metá Salas mieme kiekaritsie pahekiaka, metá ´awieki xika raniereni niukixiya tiutixuawereki ya yunaime kiekari wahetsie timiemeki.

Mitikema Suprema Corte, mitiuti´uximayatatsie Pleno metá Salas, mitikematika Tribunales de Circuito, ya Jusgados de Distrito metá Tribunal Electoral, yaxeikía wahetsie mirahekiaka xika yiki me´uyiní kiekaritsie ´uximayatamete miemetexi Poder Judicial de la Federación, mepiyehuni, tsutia ke mutiyuane ´iki wimaritsie manamieme.

Consejo de la Judicatura Federal pitinitsixatiaka kepaimeti, ke manutapaimere circuitos, kemarika ke yeyeumetsie kwie metá titatsie yemeki metekemaka, mana tsiere panuyehaní niuki tuayamete, niuki memineetia tuayame metá kemarika tuminitsie, miki Tribunales Colegiados metá Unitarios de Circuito metá miki Juzgados de Distrito.

Yaxeikía ti´anemeki, ya meteha´eriwati naimetsie mepitiwewieni Plenos de Circuito, mewa´enieti ke memuyi pai metá yemeki titatsie memitekema Tribunales Colegiados memitawiyatikatsie yuxexuime Circuito. Leitexi nitsixa piwewieka ke tiyuwewieni metá kepai tiyemieni.

Miki Pleno de la Suprema Corte de Justicia pitikemaka mitiwewieniki naiti mitinaki´eriwaniki, mitikaxeiyaki kepai matsi ´aixia mitiuku´uixiani Salas titatsie memitekemakaxiani miraneniere tixeiyariekaku Corte, yaxeikía mepiwayetuirieni Tribunales Colegiados de Circuito, xeimieme miraye´atiariwaniki miranenieretsie, ´iya hakewa meitiwewi jurisprudencia ya miki, yunaiti ke memite´uxatsie, yuxaitá Corte nitsixa pitiwewieni matsi ´aixia mitiuyuyetuakaki nitsixa. Miki ke memiteyu´enieni mipai pitiyiní kepauka manayenetiarieni.

Xanetsika amparo mieme, tieriká wimaritsie mieme metá acciones de inconstitucionalidad piyukaxexeiyani metá nitsixa puyuwewieka xemiemeki xika xewiti Cámaras del Congreso mieme, yu´itsikame ´utia , ya ´itsikame Mekiku mieme, ´utia kutsekeru leitsie ´itsikame mieme, ´itaxata ke titayari miki matsi xeiyá tiyunaki´erie wa´enieti kiekatari ya kiekaritsie ´aixia miti´aneniki, nitsixa leitsie xekirate ke mutiyuane.

Lei pitaxata nitsixa kepauka mayaní ni´arixa jurisprudencia memitiwewi Tribunales del Poder Judicial de la Federación metá Plenos de Circuito mieme ke mitiku´enieriwa wimari metá nurmate naimetsie timieme, yaxeikía tsiere mireuyewetika muyuhayewaki metá mipatsieniki.

Kepaimeme memi´iwani yu´uximayatsikaki Ministros de la Suprema Corte, miki Magistrados de Circuito, miki Jueces de Distrito metá Consejeros de la Judicatura Federal, yaxeikía Magistrados Electorales, pikayiweni memanuka’iiriyariwani mexi mete´uximaya.

Miki Ministros de la Suprema Corte de Justicia mepuyuruwani mete´atiti tamamata ´auxuwi witari, xeikía memanayexiriyani piyiwe ke mutainetsie Tituru Nauka ´iki wimaritsie metá, mayexinitsie ke tewimeki mutahiawarie, mepeixeiyani heitseriekame memi´iitiarieni tumini memitehayewatsie.

Tima pikayiwe xewiti tewi minitsituru ´ayame mutahiawarieni tawari hekwameki, xeikía xika ´anutahaní xeimetsie mieme mexika ya tewimeki ya taitanaki.

´Aritikuru 95. Mitahiawarieniki Ministro de la Suprema Corte de Justicia de la Nación, pireuyewetse:

I. Hikiti Mekiku kiekame nuiwitsita, naime rexeiyati heitseriekame puritikutsie metá tsiwiritetsie.

II. Heixeiyati ya paimemeki haika tamamatayari heimana ´auxuwi witari ´aye´ati ´ana mutahiawarienitsie.

III. Heixeiyati kepauka mutahiawarienitsie, reutewime tamamata witari, Tituru maiyatsie mieme Licenciado en derecho, ´iyetuayu ´itsikame ya ´itsititutsiuni leitsie tikemati mapai miti´anene.

IV. ´Aixia tixeiyarieti metá tima xanetsika kahexeiyati rayuyetemeki hanutahiiyame xei witari mieme, xika nawatsixatsie ti´aneni, ti´itaiyarika, ´axa ti´aneneme tiwewieti, xeime ti´itaiyati metá tinaiti tita ´axa mitiutiyuatika ´axa pemitixeiyariekatsie kiekariki, miki ri pikayiwe mutahiawarieni, tsepá kepaimeme katsitiku muwewiyarie.

V. Mekiku ´ukaiti huta witari meripaiti kepuka mutahiawarieni; metá.

VI. Kahayame Secretario de Estado, Fiscal General de la Republica, Senador, Diputado federal hawaiki tatuwani ´etsitaru mieme ya Jefe de Gobierno del Distrito Federal, ´ana ´aikitsiena tukaritsie mitahiawarieni.

Wahiawixatsie minitsiturutsixi matsi pitikunanakeni teiteri ´aixia memitekaki, memuyiwekaxia metá xatsuniki memuwewi xanetsikatsie timieme ya mepitahekiarixi kename yemeki ´aixia mepiteu´uximayataxi, naime mete’ukemakaxia metá meripai mieme wa´uximayatsika hekiaka miki leitsie timieme.

´Aritikuru 96. Memitihiawarieniki Ministros de la Suprema Corte de Justicia, Presidente Mekiku mieme piwayexata yuhaikame Senado wahetsia, miki ri, meyutixatayu yunaiti teiteri memiyexatsie, menitahiawikuni minitsituru manutahaniki manayemawetsie. Miki hiawixa pitiyiní yuwaikawa watututsie muwa memayetei Senado, ´iniarime kayiwetsie tawari maniereni xei tewiyari heimana tamamata tukari kahayexiwekaku. Xika Senado ´aixia karakayurieni miki ´iniaritsie, panutikeni tewi minitsituru ke´aneti, mayewe yuhaikametsie, mitahiawarieni ´itsikame Mekiku makawe.

Xika Cámara de Senadores yunaime kawarutanaki´erieni ‘ayehaikate memiyexatsie, ´itsikame Mekiku makawe tawari hekwameki miwatixata, nitsixatsie paxapu hitia pai memayuyehaikatsie, mitahiawarieni ´itsikame Mekiku makawe.

´Aritikuru 97. Miki Magistrados de Circuito metá Jueces de Distrito mepitihiawarieni metá mepaka´utsieni mikiki Consejo de la Judicatura Federal, tsutia mieme tixeiyati mikitsie timieme metá mipai ´aku´aneme tita mireuyewetiká metá kepai mitiuyitika mikuxata pai lei. Mekaniuyuruwakuni ´ataxewi witari miki ´uximayatsikatsie, miki mirayukaninitsie, xika tawari me´utihiawarieni ya mepite’uti´irarie hitia pai, xeikía piyiwe memukunamiyarieni xika raniereni metá ke mutiyuatika ke miti´aneni leitsie.

Miki Suprema Corte de Justicia de la Nación piyiwe muyuta´iwauritiani wahetsia Consejo de la Judicatura Federal ke tiutiwauni ke mitikamie xewiti juez ya makitsitiraru Mekiku mieme.

Miki Suprema Corte de Justicia piwatihiawe metá piwaranuyexiriwani yutsekiretariyu metá hipame ´uximayatamete kiekaritsie metá ´uximayatamete. Miki ´uximayatamete metá ´uximayatamete Tribunales de Circuito metá miemetexi Juzgados de Distrito, ke mitikuxata ke mutaine lei miki wahuyé judicial.

Nauka witari heutineikakaku, Pleno penuyehiani yutsata mana miemetexi Presidente de la Suprema Corte de Justicia de la Nación, miki pikayiweni mitahiawarieni tawari xeimiemeki maniere.

Yuxexuiti Ministro de la Suprema Corte de Justicia, memanutahaxianitsie, puyutaxata wahixie Senado, maniere hepai:

´Itsikame: "¿Miya peraine ya petikayaní leitsie metá Mekiku hetsie penuati ´iki Ministro de la Suprema Corte de Justicia de la Nación pemuhiritiarie metá pe´i´utati metá mi´utsiekaki Constitución Política de los Estados Unidos Mexicanos metá leitexi mana manakuneika, pe´itaxeiyati naimetsie ´aixia miti´aneniki metá waiká mitiukaxexeiyariwaniki?".

Minitsituru: "Hu mipai nepiyini".

´Itsikame: "Xika mipai pekatikayaní, kiekatari ke memetsiutaxaneta".

Miki Magistrados de Circuito metá miki Jueces de Distrito mepuyutaxata wahixie Suprema Corte de Justicia metá Consejo de la Judicatura Federal.

´Aritikuru 98. Xika heuyeweti minitsituru ´anutiyani xei metseri, ´itsikame Mekiku makawe pitaxata hiawixa xeime minitsituru taitá mieme memitanaki´erieniki Senado, yexeiyarimeti ke mutaine ´aritikuru 96 ´iki wimaritsie.

Xika heuyeweka xewiti minitsituru miikí hetsie miemeki ya ke ti´anemeki ranierekaku ´ukumaweré yuheyeme, ´itsikame kanitaxatamiki hekwame hiawixa memitanaki´erieniki Senado, nitsixatsie ´aritikuru 96 ´iki wimaritsie.

Wa´imarika Ministros de la Suprema Corte de Justicia piyeyaní xeikía xika kwinimieme ti´aneni, miki pititixeiya ´itsikame Mekiku mieme metá, xika ya tiutanaki´erieni, penuni´ani memeitanaki´erieniki Senado.

Wauwixa minitsiturutsixi wahetsie mieme, mikahanutikikatsie xei metseri, piyiwe miwapitiani Suprema Corte de Justicia de la Nación, manutikikatika ´iki tukaritsie, miwapitiani ´itsikame Mekiku mieme Senado ya metetanaki´erieyu. Tima xewiti wautsiya pikahanutiyeikani huta witari.

´Aritikuru 99. Miki Tribunal Electoral payaní, ´anayehayewati ke mutaine piratsiuni II ´aritikuru 105 ´iki wimaritsie, ´itsikame yemeki hitia pai mieme yayeume mitaxeiya mikitsie timieme metá parewiwame mikitsie xeikía mieme Poder Judicial de la Federación.

Miraye´atiwaniki mitikematikatsie, Tribunal ya piti´uximayaka xeime Sala Superior hexeiyati metá salas regionales; tsetsiuni nitsixatsie mexeiya hekiapa piyianeni, nitsixa lei ke mitikuxatani. Piwarexeiyani teiteri leitsie ´aixia meuti´aneti metá te´iwiyamete keyupaimeti memeuyeweká muyuyehaximeniki ´aixia ´anemeki.

Sala Superior hetsie mepaye´uuka ´atahuta Magistrados Electorales. Miki Presidente del Tribunal pitahiawarieni mikiki Sala Superior, xeime mana memaye´u, miki miranukuhanaki nauka witari.

Miki Tribunal Electoral pitikema ´aixia mirakayurieni yuheyemeki pikayukemarinia nitsixaya, nitsixa ´iki wimaritsie metá ke mutaine lei, miemetsie:

I. Xanetsika hiawixa Mekiku mieme xeputaritsixi metá hitia pai miemetexi Senado;

II. Xanetsika muyuhekikiata mieme hiawixatsie ´itsikame Mekiku mieme ´aixia piraka´itiarieni xeikía xeime ta Sala Superior.

Miki salas Superior metá regionales del Tribunal xeikía piyiwe mitaxata ´aixia kati´ane hiawixatsie miraniere ´uxatsie ke mutiyuane leitexi.

Miki Sala Superior piwewieni ´iniatsixa ´imatirieka hiawixa ´itsikame Mekiku miemetsie, xeimieme ´aixia mirakayiní xanetsikatsie mitiutixuawerixi miyetuiya mikitsie mieme, mepiyehuni me´itawewienike, xika pai ti´aneni, mitaxatsieniki kename ´aixia ´ane hiawixa metá ´itsikame mira´iwaxi miyukene kemi´ane waikawa ´iniarime wutu ma´iwaxi.

III. Xanetsika ke mitiiyiki metá nitsixate ´itsikame mieme hiawixa Mekiku hetsie, yiki pita mi´anene maxaxatsiwa pai hutame piratsiuni hitia pai, ya memikatekahu normas constitucionales hepai ya leitexi hepai.

IV. Xanetsikate ke mitiiyiki ya nitsixate yuheyeme metá tirikawiti ´itsikate memitekematika mieme parewiwamete muku´utuka Mekiku hetsie mitiwewie metá mitixeiya hiawixa ya ´aixia mirakayuruwa tierikatsie manutineika mipai mitiyianenitsie, xika mana tiutaneikati yiki pita tiuyini kepai mitihutuka hiawixa ya manayeneikatsie ´imatirieka hiawixatsie ke mitiuyi. ´Iki pitikatsutiani xika mira´iwauriwa ti´aneni ´aixia mirakayurieniki pinitetsie metá leitsie tiyiweti ´iniariti ya tewimeki hiawixa matineikatsie metá yiweti kahaye´awekaku tukari wimari mikuxata pai ya leitsie ke mireuku´uxa ri muyuku´uitiaxianiki parewiwamete ya memanuti´uunitsie kiekaritsie memutihiawarie;

V. Xanetsika ke mitiuyitsie metá nitsixatsie heimá heitseriekame puritika hiawixatsie memeixeiya kiekatari memitiwutaruwaniki, wahetsie memiwutaruwaniki metá tsepá kemi´ane hetsia memanuyehaxia metá ´aixia ´iyari memeuye´iariniki miraneniere puritika Mekiku miemetsie, nitsixa mikuxatatsie ‘iki wimari metá leitexi. Xewiti kiekame miyiweniki meuyani keyeume mixeiya Tribunal heitserieya ´unanaimarieyu paritiriyu puritiku waheki kemi´ane wahamatia mayewe, ´itixitiame ri naime muxuawe parewiwamete ´aixia tiyuruwamete mayehutika xekirate taitá mieme, lei pitipiiní xekirate metá ´iniatsixa mana mieme.

VI. Tierikate ya memikayu´enie ´uximayatsikatsie miki Tribunal metá yu´uximayatamete;

VII. Tierikate ya memikayu´enie ´uximayatsikatsie matia Instituto Nacional Electoral metá yu´uximayatamete.

VIII. Ke mitayiní ya mitiwatapitiani katsitiku miki Instituto Nacional Electoral paritiriyute ya memiyuwima puritikatsie ya teiteri ya meyiniitikaiti xapatsie, mekikutari ya humá pai kiekari mukumane miemetexi, heimá xika me´uyekine ke mutiyuane ´ikiwimaritsie metá leitexi.

IX. Tita miranieretika miki Instituto Nacional Electoral meitimamate nanaimarikaki ke mireku´uxa Base III ´aritikuru 41 metá paxapu ´atahaika ´aritikuru 134 ´iki wimaritsie; nurmate ke mutiyuatika timieme xapatsie mitikuxaxatsiwa puritika metá hiawixatsie, yaxeikía memiwewie me´anuyeyaxiketi ’inierika mukaheitia ya ‘inierika, mitiwatapitiani katsitiku mana mieme, metá.

X. Hipame tsiere lei mikuxata.

Miki kiitá Tribunal Electoral mieme mepikumauwani mikitsie mitimexiatika mireuyewetsé miraye´axeniki xeimieme nitsixaya metá ´aixia mirakayuruwatsie, lei ke mitikunitsá hetá pai.

Katikuyuitiwati ke mutaine ´aritikuru 105 ´iki wimaritsie, miki kiitá mieme Tribunal Electoral piyiwe mitiuniní leitexi miyukumayianiki mana mieme hiawixa kemi´ane yiki pita mutiyuaneni mitikuxata pai ´iki wimari. Nitsixa muyutateriwaxiani miki ya ti´ane mitikema rakunetikaiti xeikía mieme payaní ke mutaine xanetsika. Ya miti´anetikatsie Sala Superior piwataxatiani Suprema Corte de Justicia de la Nación.

Kepauka xewiti kiitá mieme Tribunal Electoral meixeiyani maiyatsie inconstitucionalidad xeimekia ke mitiuyitsie ya ´aixia miraka´itiarietsie ya ke mireti´enierietiyeika xewiti maka´uxatsie ´iki wimari, metá miki maiyá niyiweni yiki pita ´utaineni xeime memeixeiya kiitá mieme ya Pleno de la Suprema Corte de Justicia, tsepá ke´aneti minitsituru, kiite, ya memi´iari, piyiwe memitaxaneta niuki manuyutananake nitsixatsie mikuxata lei, miki pleno mieme Suprema Corte de Justicia de la Nación pininí yuheyemeki ke´aneti maiyá muyuhayewa. Nitsixate mipai ti´anemeki ´aixia miraka´itiariwa pikatikuyuitiwani miraneniere ´aixia miraka´itiarie ri.

Ke mireuyukuhana Tribunal, tita mitikematika kiite, kepai ti´anemeki ´aixia memite´akayuruwani miraneniere memitekematikatsie, yaxeikía mitixuawetikatsie memitipineniki ke ´utiyuane jurisprudencia ni´ari makika mana timiemetsie, pakine ke mitikunitsire ´iki wimaritsie metá leitexi.

Miki Sala Superior piyiwe, ya ti´aneneme mitixeiyaki, xeime ´iwaurieyatsie ya xewiti kiite muku´utuka ya yeyeumetsie, miwahana xanetsika memimate ´iki, yaxeikía, piyiwe meini´ani miraneniere mitikematika wahetsia kiite ya yeyeume mixeiyatika miretimamateniki metá ´aixia mirakayuruwaniki. Lei pikuxatani xekirate metá kepai ti´anemeki mepiteyurieka miki kemarikatsie.

´Iwiyarika, mixeiyarieka metá ´aixia memite´uhuniki mana Tribunal Electoral pirakaani hetsie, lei mikuxatatsie ´utaneeti, xewiti Comisión del Consejo de la Judicatura Federal, mepaye´uka mana Presidente del Tribunal Electoral, miki pehanani; xewiti Magistrado Electoral mieme Sala Superior ´utahiawarieka xapa ‘utiariekametsie ‘anayehanieme katimaikaku; metá yuhaikati miemetexi Consejo de la Judicatura Federal. Miki Tribunal pita´iwauni tumini kepaimeme meuyehiwa hetsia Presidente de la Suprema Corte de Justicia de la Nación memeiyehatianiki proyecto de Presupuesto del Poder Judicial de la Federación. Yaxeikia, miki Tribunal pitawewieni yuxekira taitá mieme metá nitsixa naimetsie timieme ´aixia ´anemetsie miyemieniki.

Miki Magistrados Electorales memaye´u Salas Superiores metá ya yeyeume memixeiyatika mepitihiawarieni wutuki yuwaikawa ke yupaimeti muwa memayeteni Cámara de Senadores wayexatayu Suprema Corte de Justicia de la Nación. Miki memitihiawarienitsie memaye´u yuheima meti´utukaiti pitiyiní, ke mutiyuane xekirate metá kepai ti´anemeki leitsie ´utaneetikaiti.

Miki Magistrados Electorales memaye´u Sala Superior mepitaye´atiani mireuyewetikatsie lei mitikuxata pai, pikayiwe yaki matsi ti´anemeki hepai xika heuyeimikini Ministro de la Suprema Corte de Justicia de la Nación, metá mepuyuruwani ´atanuka witari kayiweti tawari. Memiyutu´imawa, memukumamaweretsie metá memuyutawawa miki Magistrados Electorales mieme Sala Superior mepiwewieni, wahetsie xeime memitaxata metá memiyetuayani mikiki Sala, kemi´anetsie mimiemetini, ke mitikunitsa ´aritikuru 98 ´iki wimari.

Miki Magistrados Electorales memaye´u kiitá ya yeyeume mixeiyatika mepitehaye´atiani mirawawiwa leitsie, pikayiwe yakimatsie ti´anemeki hepai xika heuyeimikini Ministro de la Suprema Corte de Justicia de la Nación. Mepuyuruwani mana ´atanauka witari tima xei tukari waiki kayiweti, xeikía meti´irarieni hitia pai miemetsie.

Manayemamaweretsie yuheyeme pitahiawarieni hekwati makitsitiraru kepaimeti meuyewetseki miranuniniki mitihiawarietsie matiari.

´Uximayatamete Tribunal pitiwaxeiyani ´uximayatsikatsie miemeki hepaitsita ke mutiyuatika miranupine Poder Judicial de la Federación metá xekirate mikitsie xeikía mieme metá tima tixai katihayewati ke maine lei.

´Aritikuru 100. Miki Consejo de la Judicatura Federal pihiki parewiwame mieme Poder Judicial de la Federación yuxaitá yiweti mirexeiyatsie, mitikumauwatsie metá nitsixa manayenenetiwaniki.

Miki Consejo mepaye´uka ´atahuta meyupaimeti miki memiyiní, xewiti payani Presidente de la Suprema Corte de Justicia, tsiere payaní Consejotsie, yuhaikati kutsekute metihiawarieyu mikiki Pleno de la Corte, yuwaikawa maye´ati ´atahaika wututsie, miki yunaiti Magistrados de Circuito metá Jueces de Distrito, yuhutati kutsekute metihiawarieyu Senado waheki, metá yuxewiti heki ´itsikame Mekiku makawe.

Yunaiti kutsekutexi mepitehaye´atiani mireuyewetika mirayehu miki ´aritikuru 95 ‘iki wimaritsie metá teiteri mehikiti mehahekikiati kwinimieme memiteuta´uweki memitematetsie metá ti´iwiyaritsie, kati´itawati metá naimetsie ´aixia tikamiemti tita mitikumauwa, memutihiawarie waheki Suprema Corte, mepeixeiyani yuhetsie mieme, xeiyari ´aixia ´aneme mana mieme tiyuxanetsikatsie.

Miki kutseku piyiweni Pleno metá meni´ariwameteki. Miki Pleno ´aixia pirakayuruwani memitihiawariwatsie mieme, memayuka´utiwatsie, tawari memutihiawariwatsie metá memanayexiriwa makitsitiraru metá juez, yaxeikia naiti miraneniere lei mikuxata.

Hawaiki Presidente del Consejo, yunaiti kutsekute mepuyuruwani ´auxuwi witari memitehitsie, mepitipatsieni yuxexuiti meyehuti, metá tawari hekwameki memitihiawarieni pikayiwe.

Miki kutsekute memiwarutihiawixi wahetsie mieme mepika´ane, mikitsie mepiteta´uximayata xeimetsie meka´utaneti ya tixaititsie mekate’utahiati. Mana memaye´ukatsie, xeikía piyiwe memanayexiriyani nitsixa ke mutiyuane Tituru Nauka ´iki wimaritsie.

Lei pitiwewieni tsutia mieme memiteyu´ikitiakaki metá memuyutihekuariyaniki kiekaritsie ´uximayatamete, yaxeikía tsiere ´aixia memiyeyiximeniki miki ´uyeyari´itia xanetsika, miki puyuyehaximeni xeiyati ´aixia mi´anene, mikitsie xeikía mieme, tixaititsie katiutanetikaiti, titamemitematetsie ya yuxaitá meyiwaweti.

Miki kemi´ane ke mutaine leitsie, Consejo pitikemaka mitiwewiwani nitsixa naimetsie timieme ´aixia ti´anemeki matsi mitiyehuniki. Miki Suprema Corte de Justicia mitawawirieni piyiwe Consejo mitiwewieniki miki nitsixa naimetsie timieme tixeiyati mireuyewetseki mikareuyewekaki ´aixia mitiuyuwewiekaki ´uximayatsika ke yeume mitaxeiya Mekiku. Miki Pleno de la Corte tsiere piyiwe mitiutixeiya metá, xika pai ti´aneni, mitikunani mitiwewiwa Consejo, yuwaikawa me´aye´ati ´atahaika wututsie. Miki lei pikuxatani nitsixa metá kepai ti´anemeki pitiyeyani miki kemarika.

Miki mitikinitsa Consejo yuheyeme pakine xewiti yiki maineni pikayiwe metá, mana miti´ane, pikatiyiwe xanetsika mikitsie ya tixaiti mitixuawe, miki hepaina, xeikía maxaxatsiwani hiawixatsie, memayuka´utiwa, tawari memutihiawariwa metá memanayexiriwa makitsitiraru metá juez, miki hirixia piyiwe mitiutixeiyarieni mikiki Suprema Corte de Justicia, xeikía miretimaiyaniki xika ke mutiutiyuatika mana xekirate mikuxata lei mikitsie mieme tiuyiní.

Miki Suprema Corte de Justicia pitawewieni yuhetsie kepaimeme mireuyehiwa metá Consejo piyiní mitawewieni yunaime memitawiya Poder Judicial de la Federación, katikuyuitiwati ke mutaine paxapu ´ataxewi miki ´aritikurutsie 99 ´iki wimari. Miki mireuyewetika tuminitsie mutawewiya piyetuani Presidente de la Suprema Corte meuyehatiarieniki proyecto mieme Presupuesto de Egresos de la Federación. Miki ´iwiyari pinitetsie mieme Suprema Corte de Justicia hetsie pirakaani Presidente mana mieme.

´Aritikuru 101. Miki Ministros de la Suprema Corte de Justicia mieme, Magistrado de Circuito, Jueces de Distrito, yutsekiretariyute meheutiniití, metá miki Consejeros de la Judicatura Federal, yaxeikía Magistrados de la Sala Superior del tribunal Electoral, mepikayiwawe, tima yati´anemeki, ya memiteha´eriwani ´uximayatsika memihiniki ya mehiritiarieka Federación, ´Etsitarute, Distrito Federal ya yuxexuime wahetsie, xeikía memitehiritiarie mekate´iwati wimarite memitewautiwe, ´ikitiarika, ´utuarika ya parewiya memiteuyehiwa wahetsia.

Miki teiteri memaki ri Ministros de la Suprema Corte de Justicia, Magistrado de Circuito, Juez de Distrito ya Consejero de la Judicatura Federal, yaxeikía Magistrado de la Sala Superior del Tribunal Electoral, mepikayiwawe, maniere huta witari ´ana tukaritsie memanayeki, ´ukiyarite memakine, nunuwame ya xeimeki memaniutikani mitiyukumauwa miki parewiwame muwe Poder Judicial de la Federación.

´Iki ‘iniaritsie, teiteri mana memiteuta´uximayataxi memaki minitsituru, xeikía hawaiki xika mehakine yatewimeki ya taitana miemeki, mepikayiwawe memanuti´uuni maxaxatsiwatsie piratsiuni VI ´aritikuru 95 ´iki wimaritsie

Mitikuname ´iki ´aritikurutsie payani wahetsie mieme te´uximayatamete xanetsikatsie memeixeiya waurixa.

Miki katsitiku mayemie hitia pai paxaputetsie, payaní katsitikuya meiyehianí yu´uximayatsika mana mieme Poder Judicial de la Federación, yaxekía naime niitsixa metá tita mitiyetuiriyariekai miranieretsie miki hetsie mitimiemetikai, karayenuhaketikaiti mana xika katsitiku raniereni leitsie mikuxata.

´Aritikuru 102.

A. Miki Ministerio Público pireuyukuhanani xeimetsie Fiscalía General de la Republica hepai parewiwame kiekaritsie yuxaitá naime rexeiyati, leitsie ´aixia hauti´aneti metá piinite yuhetsie timieme rexeiyati.

Mayaniki Fiscal General de la Republica pireuyewetsé: Mekiku kiekame nuiwaritsie; heixeiyati xei tewiyari heimana ´auxuwi witari ´aye´itikaime ´ana tukaritsie mutahiawarieni, heixeiyati, reutewime tamamata witari, tituru maiyatsie heimá nunuwame mieme; ´aixia tixeiyarieti, metá xanetsika kahexeiyati ´axa tikayametsie.

Miki Fiscal General piyuruwani yuni´ari´atsie ´atanauka witari, metá mutahiawarieni metá manayehiiyaniki ke mutiyuani maniere:

I. Mukumaweretsie yuheyeme Fiscal General, miki Senado de la República peixeiyani xei tewiyari tukari mitawewieniki me´aka´uukame yameyupaimeti tamamata memiyuti’uitiwa mikitsie mieme, yametenaki´eriekaku yuwaikawa heiwa memayetei, mepenuni´airieni ´itsikame Mekiku mieme.

Xika ´itsikame kahenuhurieni miki me´aka´ukame ´iniarime hitia pai maxaxatsiwa pai, penuni´ani yuhetsie meyuhaikame wahetsia Senado metá xeime pitahiawe yatewimeki Fiscal General, miki piraye´atiwani mana timieme mexixi hiawixa yuheyeme mana mieme yuwewie ke mutiyuatikatsie ´iki ´aritikuru. ´Ikitsie timieme, miki Fiscal General mutahiawarie piyiweni mi´iarini tsiere miki memuyuhaikatsie.

II. Menuhurienitsie memayehu maxaxatsiwa piratsiuni hitia pai, maniere tamamata tukari ´itsikame Mekiku mieme piwaranuyehapani meyuhaikame metá menuni´ani ya memitetanaki´erieniki Senado.

III. Senado, miki waxeiyati yuhaikame metá meyutixatayu wahetsia yuxexuiti, menitahiawikuni Fiscal General wawututsie yuwaikawa muwa memayeteitsie kahaye´awekaku tamamata tukari.

Xika miki ´itsikame Mekiku mieme kaheini´ani meyuhaikame paxapu hitia pai mikuxata pai, Senado peixeiyani tamamata tukari mitahiaweki Fiscal General kehate memaka´uxa memiyuti’uitiwa miraxaxatsiwa pai piratsiuni I.

Xika miki Senado xeime ka´utahiawe ´iniarimetsie ke mutiyuatika paxapute hitia pai, ´itsikame Mekiku mieme kanitahiawimiki Fiscal General kehate memayehu memiyuti’uitiwa ya, xika mipai ti´aneni, memuyuhaikatsie.

IV. Miki Fiscal General piyiweni manayehiiyani heki ´itsikame Mekiku mieme ranierekaku kwinie ti´aneti lei mikuxatapai. Kepauka xewiti mikuyuitiarieni ya katiniyimiki Cámara de Senadores ya hainekaku tamamata tukaritsie, ‘ana Fiscal General kanita’imaiyariemiki yu’uximayatsikatsie, Senado xika ‘atsi ka’utayiní kename ri ya tiyiní katineyuti’enietiyeikani.

V. Memikahayetenitsie Senado, Comisión Permanente ´inierika pitawewieni yapauka memiwewieniki tsetsiuni katukaritsie mitahiawarieniki ya yiki mititaniukieniki kepauka manayehiiwani Fiscal General.

VI. Mukumawerenitsie Fiscal General hetsiena mieme payeikani nitsixa ke mutaine leitsie.

Hetsie pirakaa Ministerio Público miwaranukuwewiyani, tribunales wahetsia, naime ´axa miti´anenetsie hitia pai timieme Mekiku; metá, yaxeikía ti´anemetsie, pitawauní ya mitiyiniki ´axa ti´aneti mikatiyuyeweiyaniki kehate memixanetsie; mitiwauni metá mihekiariya mipai tita wahetsie mirakaa rahekiakame kename ´aku miki mipai me´iyi lei mexaxata kename miki ´axa ti´ane; miraye´atiwani xanetsika Mekiku mieme hiixatsie tiuyuyeweiyani ´aixia ti´anemeki miraye´axeniki xeimieme xanetsika metá tixaititsie ´atsi kati´aneti; mitawauni kepaimemeki manutahiiyani, heuye´iariti naimetsie miraniere lei mikuxata.

Miki Fiscalía General peixeiyani, tsikere, miki pixikarite xeikía timieme hiawixatsie ´axa miti´anene metá memiwakwitiwe memitenawatiwe, miki ´ukiyarite mana mieme mepitihiawarieni metá me´anayexiriwati mikiki Fiscal General de la República. Miki hiawixa metá memanayexiriwa pixikarite memite’akumatetsie hitia paiti maxaxatsiwa ya memikatetanaki´erieni piyiwe Senado de la republica wawututsie yuwaukawa keyupaimeti muwa memayeteni, ´iniarime lei ke mutaine; xika Senado ´atsi kahaineni ya mireuku´iniaritsie, mipai pitiuyu´enieni kename ya meteha´eriwa.

Lei pitiwewieni tsutiamete muyutawewieniki metá muyukuhekwariyaniki kiekaritsie memite´uximayá miki pixikari, yaxeikía ´aixia matsi memitiyineniki memiteyu´ikitiatsie miki maiyá, miki puyuyehaximeni leitsie ke mutiyuatikatsie ´utaneeti, mikitsie xeikía ´u´erieti, yiweti, yumaiyatsie, katiku´itawati metá titeri wahetsie nunuwame waheimá ka´uyemieti.

Miki Fiscal General pikuhekiariyani witari muyutsutuwatsie wahetsia Poderes Legislativos metá ´itsikame Mekiku mieme ´ayemieme yu´uximayatsikatsie mieme. Pititaxata tsepá ke´aneme hixie Cámaras kepauka mita´inierieni mitixatamieki ke mitimie metá tita ti´uximaya.

Miki Fiscal General de la República metá memiparewie, meyaní wahetsie rakaaiti memitehatimaiyatsie, memikanieretsie ya nanaimarika leitsie memiwewieka miki yu´uximayatsikatsie.

B. Congreso de la Unión metá leitexi wewiwamete ´etsitarute mieme, kepapaime memitekematikatsie, mepika´uitiaxiani parewiwamete nunuwame mitixeiyaniki teiteri wahetsie nunuwamete hetsiena munua leitsie Mekiku mieme, miki mepeitimamateni muxuawetsie xanetsika hepa ya miti´aneki miranayetimaiyariwatsie timieme ´iwiyametsie hakunetikaikaku tsepá ke´aneti ´itsikametsie ya kiekaritsie ´uximayatamete, mehanayehayewati mieme Poder Judicial de la Federación, ´iki xika heimá me´iyekikani heitseriekamete.

Miki parewiwamete maxaxatsiwa paxapu hitia paitsie, mepitiwewiwani ´aixia miti´aneniki kiekaritsie, katiwiyaweti, xanetsika metá ya mikatinaki´eriwa wahetsia ´itsikate wahetsie timieme. Yunaiti kiekaritsie te´uximayatamete wani´ari pihiki mema´ewani ya memitahiawariwatsie miwayetuiriwa ´iki parewiwamete. Kepauka ´aixia miti´aneniki miwewiya mikahanuhuriwani ya mipai mepikatekaki ´itsikate ya kiekaritsie ´uximayatamete, ya mepitiyuani, ke ti´anemeki metá memehekiariya ketitayari ya mekatenaki´erie, tsiere, Cámara de Senadores ya mumawenitsie miki Comisión Permanente, ya xaxatamete kwie mieme ´etsitaru, hakewa memiemetini, piyiwe mita´inieni, miki meteha´iwawakaku parewiwamete, ´itsikate ya kiekaritsie te´uximayatamete wahetsie mirakaa memuyutaxataki wahixie miki texaxatamete, memitaxataki ketitayari ya mekatenaki´erie.

´Iki parewiwamete mepikatekema xika raniereni hiawixa wututsie metá jurisdiccionales.

Miki parewiwame mitawewieni Congreso de la Unión pitiuyuteriwani Comisión Nacional de los Derechos Humanos; yuxaitá yiweti payaní naimetsie metá tuminitsie, leitsie ´aixia hauti´aneti metá piinite yuhetsie timieme rexeiyati.

Miki wimarite ´etsitaru mieme metá Estatuto de Gobierno del Distrito Federal pitiwewieni metá piraye´atiwani yuxaitá memiyiwaweniki heitseriekate heimá nunuwame.

Miki Comisión Nacional de los Derechos Humanos peixeiyani Consejo Consultivo mehaye´ukame tamamata kutsekutsixi mepitihiawarieni wututsie yuwaikawa ke yupaimeti muwa memayeteni Cámara de Senadores, ya memi´uxipiekatsie, Comisión Permanente del Congreso de la Unión waheki, yaxeikía paimemeki wutu. Lei pikuxatani kepai ti´anemeki pitiuyuyeweiya miki memihekiareki miki yuhetsie Cámara. Xeiwitari ´anuyeneikakaku mepukupatsiwani yuhutati kutsekutsixi ´ememiteutewi mana me´aye´uti, hawaiki xika tawari me´anuyexatsieni.

Miki Presidente de la Comisión Nacional de los Derechos Humanos, tsiere payaní mieme Consejo Consultivo, pitahiawarieni ke mireukunitiká paxaputsie hitia pai. Puyurieni mana ´ayeweti ´auxuwi witari, tawari mutahiawarieni piyiwe hapaina tewimeki metá xeikía manayehiiyani piyiwe mitikematika nitsixa ke mutiyuane Tituru Nauka ´iki wimaritsie.

Mitahiawarienitsie ´ukiyari mieme presidencia de la Comisión Nacional de los Derechos Humanos, yaxeikía yunaiti mati memaye´u, Consejo Consultivo, metá ´ukiyarite mana mieme parewiwamete hetsiena nunuwame teiteri wahetsie nunuwame ´etsitaru mieme, mepiyiaka me´uweiyati ´iwawiyarika kiekaripa miemeki, hekía piti´aneni, ke mitikunitsa metá ke ti´anekaku mikuxata lei.

Miki Presidente de la Comisión Nacional de los Derechos Humanos pikuxatani xei witari ´anuyeneikakaku wahetsia Poderes de la Unión xeime maiyá ke memiteyurie´ayemieme. Miki mipai miti´aneniki pitaxata wahixie Cámaras del Congreso ke mitikunitsá mikuxatatsie lei.

Miki Comisión Nacional de los Derechos Humanos peitimamateni maniere ya memikateha´eriwatikatsie muyuyetuaya reukunetikaiti ´aixia mititi´itiariwaniki miyetuiwa, nitsixa ya memikutitimaiyatsie parewiwamete yaxeikía memitekematika ´etsitaru miemetexi.

Miki Comisión Nacional de los Derechos Humanos piyiwe wautsiya yamitiiyitsie mireutanetikatsie nanaimarika yemeki kwinie ´aneneti teiteri wanunuwame hetsie mieme, meitimaitiyeikanitsie kename mipai ti´aneni ya ´ita´iwauyu ´itsikame Mekiku mieme, xewiti Cámaras del Congreso de la Unión mieme, tatuwani ´etsitaru mieme, miki Jefe de Gobierno del Distrito Federal ya xaxatamete mumanetika ´etsitaru mieme.

'Arítikuru 103. Xanetsitiariwamete Mekiku miemetexi niukieya manutineika mepitaxewiriya:

I. Tsepá ke 'ayepaimeti, 'itsikate memitehanayehayeikawa 'iki xapatsie mirayehu heitseriekameki temu'uwaniki, metá tsiere tahetsie nunuwame takiekari huma mitimane wanuiwaritsie manutineika Mekiku wahamatia mayukawiya;

II. Tsepá ke 'ayepaimeti miranutineika 'itsikate Mekiku kiekarieyatsie memaka'u xika 'Etsitaru yukuyuitiani metá mete'ikunamiriekaku, tsiere

III. Tsepá ke hayepaimemeki 'itsikate 'etsitaru memite'uximayá xika Mekiku memaka'u wahixie me'uyehuni.

'Aritikuru 104. Xanetsitiariwamete Mekiku miemetexi mepeitimaani:

I. Kepai mitikuyine xika karaye'atiarieni kiekari ke mutaine yeme watá paiti pateratsie;

II. Tinaiti ke mirayepaime teiteri tiwahetsie mieme metá tsiere mitituiyatsie timieme miranutineikatsie xeníu yeme wimari ke mayetaine mirayuye'atiwaniki metá tsiere xapa tewa paiti mitikate pai hayetaitikaiti mu'uwatsie kaniereti Mekiku kiekari wahamatia mayukawima. Pai rainekaku xeikía metá tsiere kepauka tewi yuheimá nunuwamete xika 'ukunamiyarieni xanetsiwamete 'ena hurawa memuwetika mepeitixeiyaxiawe.

Ke mirakayineni 'ena hurawa tixanetsitiariwame hetsia miki xanetsitiariwame heimana makawe mimaiká piyiwe xika xatsunimeki ke mitikuniuwa rakumaika;

III. Tinaiti mititi'ixiariwa xanetsitiarikate kwatiwapitia memitehakanini tinakemeki 'ena ke makatainetsie XXIX-H 'aritikuru 73 TSUTIANA, 'auxuwirieka n) ke makatainetsie metá tsiere 'AUXUWIRIEKA 'aritikuru 122 'iki wimaritsie mayemie xapa mipai maineni. Miki tsi xeikía meneitimaikuni xanetsitiariwamete wapaiti memika'uwa, 'aritikurute 73 metá 107 metehaye'atiame wimaritsie mirayemie. Xika meheixeiyakuni yuheimá nunuwamete, miki tsi xanetsitiariwamete ke memaitikani waheimá kaniuyeyeimiki yiki kapitiyini xanetsika kapiyeyani;

IV. Tinaiti miranutineika haramaratsie tinuakatetsie timieme;

V. Tsiere tinaime Mekiku kiekaritsie mirakuwiyatikatsie timieme;

VI. Metá tsiere tinaiti miranutineika 'Aritikuru 105 mirayehutsie mieme, miki tsi xanetsitiariwamete pateratsie memika'u xeikía yuhikiate mekanekaxeiyakuni;

VII. Miranutineikatika 'etsitarutsie, 'etsitaru 'auriena mumamatikatsie timieme, metá tsiere

VIII. 'Itsikate memanu'u wahepaitsita Mekiku kiekatari hawai pai kiekaritsie yu'iwaama wahetsie mieme memaniutika wahetsie mieme.

'Arítikuru 105. Xanetiariwametexi memanutinanati Mekiku kiekarieyatsie mem’u’uwa mepeitimaani xapa ke makatainetsie 'utaneeti 'ikitsie timieme:

I. Xika niukixiya 'anutineni wimaritsie mieme, xeikía 'itsikate wahiawariyatsie timieme kahaxaxatati 'ipai’i ranuyinemetsie:

a) Mekiku metá 'etsitaru kiekarieyatsie;

b) Mekiku metá munitsipiyu kiekarieyatsie;

c) 'Itsikame Mekiku makawe metá mirewatixatsitire miwima, ya tsepá ke'aneti mirewatixaxatsitiretsie. Méta tsiere kehate memihiritiarie, miki Mekiku kiekarieyatsie me'ukuniereni;

d) 'Etsitaru xeime 'etsitaru matia;

e) 'Etsitaru kiekari hixiapa matima matia;

f) Kiekari hixiapa matima matia xeime Munitsipiyu;

g) Yuhutati munitsipiyute yaxeikía 'etsitaru mekatehawiyati;

h) Yuhutati kiekari hanamete yaxeikía ‘etsitaru metehawiyati, wimaritsie tsi ke mayetaine wa'uximayatsikatsie mieme metá tinaiti miranutineika;

i) Xewiti ‘etsitaru metá xeime yumunitsipiyu matia, wimaritsie tsi ke mayetaine wa'uximayatsikatsie mieme metá tinaiti miranutineika;

j) Xewiti munitsipiyu 'etsitaru mikarawiya matia, wimaritsie tsi ke mayetaine wa'uximayatsikatsie mieme metá tinaiti miranutineika;

k) Yuhutati kiekari hanamete kiekari hixiapa matimatsie miemetexi, wimaritsie tsi kemayetaine wa'uximayatsikatsie mieme metá tinaiti miranutineika. Tsiere

l) Yuhutati kiekari hanamete yuxaitá miyukuyuitiwa, 'iki xeime matia, 'itsikame Mekiku makawe ya mirewatixeiritire miwima matia wimaritsie tsi ke mayetaine wa'uximayatsikatsie mieme metá tinaiti miranutineika. 'Ena ke makataine piyiweni xeikía ke’ane kiekari haname miraye'atiwani tinakemeki 'aritikuru 6º 'iki wimaritsie pai maineki.

Kepauka niukixiya manutineikani kename Mekiku tiwakunamirie 'etsitarute ya munitsipiyute metá 'etsitaru xika munitsipiyute tiwakunamirieka, ya 'ena heimana ke makataitika 'ikitsie c), h) metá k) xanetsitiariwametexi memutinanati xika kename pai kati'aneni me'utiyuani, miki waniuki kaniyu'eniemiki xika 'utanaki'eriwayu tsikiere 'atahaikame wutuyari katiniyimiki.

Xanetsitiariwamete memanutinanati memewayeteitsie ‘ena Mekiku titatsie xeikía mitiyukuxata katinayukanimiki.

II. Metá wewiyakate kati'eitseriekameki 'ena ke makataine 'iki wimaritsie hepaitsitana meka'utaneeti wewiyati xeikía `iwawame waikawa wimaritsie hakawieti.

Wewiyakate katiheitseriekameki piyiwawe xeime heimá mutanuani, xika tiyianeni xei tewiyari heimana tamamata tukaritsie heitseriekameki temu'uwaniki mitiyutixata hetimaiyayu, 'ena miraka'uxa:

a) Xeitewiyari heimana tamamata haika hepaitsitana purutsienituruyari Cámara de Diputados Congreso de la union memayetei, ya mekateha'eriwakaku leitexite hepa+tsita mekiku kiekarieyatsie miemete ya Distrito Federal miemete Congreso de la union me´itiwewiyu;

b) Xeitewiyari heimana tamamata haika purutsienituruyari mehaye'ayu Senado memayetei ya mekateha'eriwat+ leitexite hepa+tsita mekiku kiekarieyatsie miemete ya Distrito Federal miemete Congreso de la union me´itiwewiyu ya wiyatsit+akate Estado Mexicano ´iwimayu.

c) Ejecutivo Federal, xika Consejero Juridico del Gobierno, ya kara'eriwani 'aixia teyuruwamete 'ena maka'uxatsie metá tsiere 'etsitarute memeixeiyatsie;

d) Xeitewiyari heimana tamamata haika purutsienituruyari mehaye'ayu mirewatixaxatsitretsie 'etsitaru mieme ya mekateha'eriwati muwa titi 'utiwewiyaku,

e) Xeitewiyari heimana tamamata haika purutsienituruyari mehaye'ayu Asamblea Distrito Federal miemete, ya mekateha'eriwati muwa titi Asamblea nuakate 'utiwewiyaku, metá

f) Paritiriyutsixi kehate memaye'u Instituto Nacional Electoral hetsie, wa'itsikate kiekaritsie miemetexi, xika ya mekateha'eriwani 'aixia teyuruwametexi tse'iti mieme 'ena Mekiku miemetexi ya ta tsiere 'etsitarutetsie miemeki; metá tsiere paritiriyutsixi kehate 'etsitarutsie memayehu, kepauka wa'itsikate ya memikateha'eriwani yemeki 'aixia tiyuruwametetsie yuxapa xaxatametsixi memiwaruhuritiatsie hepaitsitana.

g) Comisión Nacional de los Derechos Humanos, ya xika kara'eriwani 'iki wimari ke makatainetsie Mekiku keikarieya, 'etsitarutetsie ya Distrito Federal timiemeki, metá tsiere xapa 'aixia teyuruwamete humá paiti kiekari mumanetikatsie manutineika Ejecutivo Federal tiuwiyats+t+aku metá Senado de la República me'itanaki'erieyu, xika yeme tinakemeki temu'uwaniki metekunaka 'iki Constitucion hetsie mayehu metá tsiere kiekari humá paiti mumanetikatsie mayehu México miwarakawima. Metá tsiere xaxatametsixi memuku'utika ´estsitarutetsie´ena miemete leitexite heap+tsita ya mekateha´eriwakaku leitexi hepa+tsita m+rewatixaxatsit+re ´etsitarute miemetexi metá Comisión de Derechos Humanos Distrito Federal mieme, ya mekateha'eriwankaku leitexi hepa+tsita Asamblea Legislativa Distrito Federal mieme me´itiwewiyu.

h) Ke'ane xaxatame 'aritikuru 6º manuyehipa. 'Iki Constitución xika ya kara'eriwani leitexite mekiku miemete,´etsitarute miemete ya Distrito federal, metá tsiere xapa 'aixia teyuruwamete humá paiti kiekari mumanetikatsie manutineika Ejecutivo Federal tiuwiyats+t+aku metá Senado de la República me'itanaki'erieyu, xika temiteamaika ke miti'ane 'ena kiekaritsie mekatepitiaka metá tsiere taxapate te'iwiyamete metekunaakaku. Metá tsiere xaxatamete memuku'utika yaxeik+a meteheuyukuhapat+ ´estsitarutetsie ´ena miemete, ya mekateha´eriwakaku leitexite hepa+tsita m+rewatixaxatsit+re ´estitarute miemetexita mee´itiwewiyu, ya tatsiere kemi´ane m+ piit+arie Distrito Federal, xika ya karaa´eriwani leitexite hepa+tsita Asamblea Legislativa memitiwewi hepa+tsita Distrito Federal mieme.

i) Fiscal General de la República leitexite mexiku miemetexi hepa+tsita metá ´etsitarute miemetexi, 'aixia 'iyari temu'uwaniki metá tsiere ke miti'anetsie mieme, tsiere ke'aneneti 'uximayatsikayatsie mutaneniereni.

'Iki 'ena ke makataine 'aritikurutsie xeikía ya mikara'eriwani piyiwe 'itsikate wahiawaritsie timiemeki.

'Aritikurute 'itsikate wahiawaritsie timiememeki metá 'etsitaru miemetexi mitixatsieni metá metimaiyani nauka tewiyari heimana tamamata heuyewekaku memahiawarietsie timieme katiyukatsutiawekaku kepauka meuyewekatsie 'ana mipatsieni pikayiwetika waikawa 'aritikurute ke mutiyuane.

Ke memite'inikai xanetsitiariwametexi memanutinanati 'ena Mekiku miki xeikía 'aixia metenakayuriwaweni 'aritikurute mitikutse'etsie timieme, kepauka ya meteha'eriwakaku yuwaikawa tsikere me'atahaikati ya meteku'eriwakaku.

III. Xapatsie meteha'iwawiyariwakaku tinakemeki xeiti xanetsitiariwame hayeweti ya 'itsikame Mekiku makawe, tiparewiwame 'aixia 'iyari temu'uwanitsie timieme pai hainekaku, metá 'aixia tiyuruwame mekiku makawe kepauka minitsiteriyu manutahakeni, miki mitiuti'ixiarieni xapate 'aixia mirakayiniki kaniyiwekamiki tixanetsitiariwame ke mitiunikaitsie timieme 'ena hurawa mieme kepauka Mekiku manuyehakenitsie metá tsiere kepauka mipai miraineni.

Kepauka mukunamieni 'aixia teyuruwamete 'ena maka'utika I méta II 'iki 'aritikurutsie ta'aurie memehiwirieni pikayiwe, xeikía 'aixia 'iyari temu'uwanitsie timieme, mana tsi katini'aneni niukiki naiti 'ena mireuyeniutika.

Xika karaye'atiariwani ke mitiutaniukie 'ena'i I metá II 'iki 'aritikurutsie katinayuye'atiamiki tinaimeki ke mutiyuane hutati 'utiarikatsie mika'uxa XVI, 107 'aritikurutsie 'iki wimaritsie.

'Aritikuru 106. Kuyaxi waxaxatame Mekiku mieme, 'aixia mirakayurieni piyiwe kepauka 'iki wimari me'iwawani, xanetsitiariwamete yuhutametsie timieme metá 'iki xanetsitiariwametexi 'etsitarutsixi wahamatia, tsiere 'etsitarute yuhutame tiwahetsie mieme tita miranutineka.

'Aritikuru 107. Xatsika 'Aritikuru 103 mikuxata 'iki wimaritsie, xeikía 'itsikate wahiawaritsie ka'uyehaketi pakawiwe kepai 'iki wimaritsie mitiutaine tiwahetsiemieme, 'ena hetiana mitika'uxatsie hakawieti:

I. Xanetsitiarika yuheimá nunuwametsie timiemeki, ke'ane yuheimá nunuwame mitiukunamiyarie kani'eniemiki mitinaketsie timieme ya hipame tiwahetsie timieme tsiere, kepauka kename tiukunamiyarie yuheimá nunuwamete miretimaiyani heitserie temu'uwanitsie timieme 'ena wimaritsie mayehu xika kunanaimariwani kepai mitikuyineni hetsiena mieme texanetsitiariwamete wahixie.

Xika ke mitiutaineni metá ke mitikunireni xanetsitiariwamete 'aixia `iyariki temu'uwaniki miki miemetsie hayeneni ya 'uximayatsikatsie timieme, mitixaneta kaniwaxeitsitiamiki tinakemeki kename tipinieya miki yuhetsie nunuwame mitiukunamiyarie.

II. Ke mitikunitsireni xanetsika yuheimá nuakametsie timieme xeikía mepitehaye'atiani kehate memiteutaxanetaxi, xeikía waheimá nuati metá wa'iwiyati, ke tsi xanetsikatsie mitikiyineni.

Kepauka xanetsika yuheimá nunuwametetsie mieme ya tewa mieme mi'ixiariya kename katiheitseriekameki niuki tiuyí hutarieka yu'utima, miki tsi xanetsitiariwametexi memanutinanati memewayeteitsie 'ena Mekiku 'itsikame ke'ane ya mitiuni katinitaxatiamiki.

Kepauka kuyaxi waxaxatame 'ena Mekiku kename niuki 'ixatsitame katiheitseriekameki yiane, xanetsitiariwametexi memanutinanati memewayeteitsie, 'itsikame ke'ane miya mitini metenitaxatiakuni. 90 tukari heutineyu 'aixia katiyiwekaku mikatiheitseriekame, xanetsitiariwametexi kanitawewiemiki xika ya tiutanaki'eriwa tsikere meyu'atahaikati ya meteha'eriwati kename miki mikatiheitseriemeki tiwewiya 'iki xapa kanekuwimani ri tsiere mipai mititayini kewa paiti mirekunanake metá kewa paiti meuye'axé miki 'enieti 'ixatsi heimana mieme mitikuxata.

'Iki heimá maka'utika kapiyiwe tumini 'ixatsieyatsie meuyehakeni.

Xanetsika yuheimá nunuwame mana ri kapirayemieni kewa menanaimarie 'iki tsi wiwari kemakatainetsie xeikía 'utaneeti.

Kepauka xanetsika muxuaweni wanitsiriekatsie meyemieni tiyukunakate piinite metá kwie piiniteya, hate, 'ixate, metá hirite kiekari mukumane kewa yuheimá nunuwamete yeme memeixeiyani yunaiti kiekatari meyuwimati, kwie memeuxeiya metá kiekari, miki tsi xapate katinitiwawiemiki teiteri memutixatsie tiwahetsie nunuwamete metá kepai memikuyuruwani xeníu yemeki kename miki nunuwame wawima miretimaiyaniki, metá kwie titaki tsi mitixanetsieka.

Xanetsikatsie mitikuxata 'ena heimá maka'uxa kapitiyekine, kiekatari metá wakwie tinanaimati xika xanetsika ya 'aixia tiyuruwame heutipareyu waheimá nuati xeikía kaniyeyeimiki. Kepauka mitixanetsieka tixaiti 'emeyupaimeme wanunuwame tinanaimati, kiekari waheukahiati tsepá ke mitiutiyixia kapiyiwe, yunaiti ke meyikuxeirieme mipai metiyuayu ke.

III. Xanetsitiariwamexi 'aixia 'iyariki temu'uwanitsie timieme metá 'uximayatsikatsie mieme kepauka mixanetsietikani heimana nunuwamete kaniyekinikuni 'ena miraka'uxatsie hepaitsita.

a) Xanetsikatsie ke mitiuniriekaitsie mieme metá miki heitiparitiaku xika me'unanaimarieni, ya ke mireuterixi xanetsikatsie xika yiki tiuyini xanetame nunuwameteya tinanaimati mikitsie reukunexiaku ke mitiunirie xanetsikatsie mikiki nanaimarika tiuyiku. 'Ena ke makataine metá watipaiti mika'uxa V hetsie 'iki 'aritikurutsie, xanetsitiariwametexi hixiapa memika'uwa ya kanitayimiki kehate nanaimarikate mixeiyarie xanetsi ke mireuterixitsie mieme kepauka tsi miyeyani mikitsie yemeki nita'ixiariyamiki, miki ya menitiyuakuni kepauka mirayukanini hekwameki xanetsika. Xika nanaimarika xanetsika ke mireuterixitsie mieme ka'utixatsieni matiari xanetsika yuhetsie nunuwameki, xika tsiere xanetsitiariwamete mekaheka'utiani xapatsie kepauka manuyehake xanetsikatsie miki tsi nanaimarika kapitiyumareni tawari memitaxeiya kapiyiwe kepauka xanetsika yuhetsie nunuwameki miwewiyani.

Kehate memiteha'iwaxi metá kehate 'akuxi xanetsika memiyeweiyani ya memiteha'eriwa, miki tsi xanetsika memitixuawitiani 'akuxi meniyiwaweni. Lei ya kanitayimiki kepai mitiyani xanetsika yuheimá nunuwametsie mieme.

Xanetsika titayari mitiutixuawerixitsie mieme tinaiti mitixuawe mana mireuyehake katiniyutixitiamiki lei mikitsie mieme me'iwawaki, mikitsie tsi xanetsika yiki pita katiniyuniweni metá kaniupatsieweni ya niuki maniuwiyaweni, ‘atsi kapitiuyiwe xika lei tiukunani tita mana tinaiti mireuyehake.

Kepauka xanetsika nitsierieyatsie xanetsika manutineni, mana tsi niyuti'ixiariemiki titatsie xanetsika tiyeyaku mitiunanaimarie, xika tsi tixanetame ya kara'eriwani kepauka xanetsika mutawautsie kepauka leitexi mitipitiakaitsie. 'Iki 'ena mira'iwauriwa xanetsikatsie kapititirikaxiani kehate xanetsika yaki mirayuhapatikatsie, tewi hetsie timiemeki metá 'aixia 'iyari temu'uwaniki ta'iwaama wahamatia. Tsepá ke'anetsie mirahuitsie timieme.

b) Xanetsikatsie ke mitiuyiki xika yemeki katiyinitiaweni, xanetsika warita metá heutipareyu, xika tinaiti mana mireuyehake tiuti'ixiariyani, metá.

c) Xika teiteri xanetsika wakunanaimawani ‘atsi mekatemaikaku.

IV. 'Itsikate wa'uximayatsikatsie yuheimá nuarika kaniyiweni, tsiere, titatsie 'itsikate xanetsitiariwamete 'aixia 'iyari temu'uwaniki mieme, 'uximayatsikatsie mieme, xika mete'unanaimani yuheimá nunuwame 'iki wimaritsie naime mitixitiani yuheimá nunuwamete kaniyiweni xika xapatsie mipai raniuwani kename ke mitiunitsiekai kunamieni, ya xika ka'utaxanetsieni, nunuwameki ke'ane yuheimá nunuwametsie maniuka, kewa paiti lei meuye'axé 'ixeiyati tixaiti katiku'iwawati xeikía katinikunamiki, yaki mireutereki kakunaati xeikía katinipitiamiki tsepá ke mitiuyí xika kunamieni kaniyiweni ya waiki leitexitsie kaniereti.

Naime mititixitiani yuheimá nunuwamete yeme kapiti'ane xika mitixanetsie karaye'atiwani ya xika xeikía tixanetsieka nanaimarikate 'iki wimaritsie heimá 'utaneeti.

V. Nuarika kewa 'aixia mirakayuriekaitsie tsiere xika xanetsika heutiparitiani miki kanitaxatsiemiki Tribunal Colegiado kewa mirenake 'iki leitsie kaniereti 'ena mitika´uxak+:

a) 'Aixia 'iyari temu'uwanitsi mieme, 'aixia yuriyari hepaitsitana tixanetiariwamete 'aixia teyuruwamete, me'itixatayu kiekari Mekiku miemetexi, ya 'ena hurawa mieme tsiere kuyaxi wa'ixatsi mahana.

b) 'Itsikate wa'uximayatsikatsie timieme, kepauka memaxanetsiwani rakanirieku xeime xanetsieya miki heutiparitiaka me'itawewieku 'itsikate wa’uximayatsikatetsie timiemeki xanetsitiariwamete metá 'aixia `iyari temu'uwaniki, katiyunitiaweti tixaitiki, xanetsika metá yuheimá nunuwameki.

c) Teiteri hetsie mieme mitikuxata, kepauka maxanetsiwani nirixa mekiku paiti 'uwewiyaku metá xanetsitiariwamete tumini hepaitsita mieme, Mekiku paiti ya `etsitaru hurawa ya ke'ane 'itsikame 'aixia mirakayuriekai, ya xanetsitiariwamete 'ena hurawa mieme.

Xanetsika teiteri wahetsie mieme ‘aixia yuriya kaniutawawieweni tsepá ke ti'anemeki memiyuxanetatiwe yuheimá nunuwameki, metá tsiere Mekiku tita mirexeiya heimá nunuwakate.

d) 'Uximayatsikatsie timieme, kepauka maxanetsiwani niriwame 'itaxatayu memiyukuxexeiriwa 'ena hurawa metá memitexeiya Mekiku mieme, ya xanetsitiariwamete Mekiku mieme te’uximayatamete memiwaxeiya kiekaritsie mieme memite'uximayaki;

Xanetsitiariwamete memanutinanati memiwayeteitsie 'ena Mekiku, xapatsie ya he'iwawakaku xanetsitiariwame memiwayeteitsie, nunuwame mitixeiya kiekaritsie mieme kepauka manuyehakeni minitsiteriyu Mekiku mieme, metá ‘itsikame, xika pai 'utayiní 'aixia teyuruwametetsie miparewie, miki tsi kaneitimaimiki yuheimá nuakate heitserie miemetexi yemeki xika tikwinimiemetini, tsiere xika yeme kwinie tiyeyiximeni.

VI. 'Ena heimana miraxaxatsiwa, kepai mitikuyineni wahepaitsita metá kepai ti'anemeki mepiye'axiani xanetsitiariwamete memiwayeteitsie, tsiere kepai xanetsitiariwamete memanutinanati wahetsia mitixatsieniki kepai mitinirixiani.

VII. Nunuwame xanetsikatsie mieme ke mitiunirie, xanetsika hepaitsitana metá heutipareku, tsiere xika wakunanaimawani teiteri ‘atsi mekatehayexeiyame miki xanetsikatsie, xika 'itsikate yemeki mekatehaye'atiani wa'uximayatsika ke mutaine, miki tsi xanetsi xanetsitiariwamete wahetsia niye'atiariemiki kewa mirekunanake, mikiki 'itsikate xeikía metenitaxatiariekuni, metá 'enakaremete mexuawekaku tsiere 'iwawiyariki menipitiariekuni tita tinaiti xanetsikatsie reuyehakeme memitexeiya tsiere meniwa'eniekuni, mana tsiere kanitaxatsiemiki kepai mitiniré xanetsika.

VIII. Nitsixa metiwewieyu xanetsitiariwamete 'ena hurawa miemetexi metá xanetsitiariwamete hitiapai mieme heimá nuarika wawiekaku miki tsi nita'ixiariyamiki. Xanetsitiariwametexi memanutinanati memiwayeteitsie 'ena Mekiku meneitimaikuni:

a) Kepauka nirixa xanetsika heimá nunuwametsie mixanetsieka ke mitikuniuwa wahepaitsita xika 'iki wimari kename miki nanaimarikate hiki tayiyu, kuxi xika reukuwiyani kename katiheitserie.

b) Kepauka mitikuxaxatsiwani ke mireuku'utika II metá III 'aritikuru 103 hetsie 'iki wimaritsie.

Xanetsitiariwamete memanutinanati memiwayeteitsie 'ena Mekiku, xapatsie ya heiwa xanetsitiariwamete memiwayeteitsie, nunuwame mitixeiya kiekaritsie mieme kepauka manuyehakeni minitsiteriyu Mekiku mieme, metá 'itsikame, xika mipai 'utayini 'aixia teyuruwametetsie miparewie, miki tsi kaneitimaimiki yuheimá nuakate heitserie miemetexi yemeki xika tikwinimiemetini, tsiere xika yeme kwinie tiyeyiximeni.

Tita 'ena heimá miraka'uxa mikatixeiya, 'ixiariya miki meneitimaikuni xanetsitiariwamete memiwayetei mieme miki ke memite'ininí kapiyiwe mitiutaxaneta.

IX. Yuheimá nuarikatsie timieme kaniyeyeimiki mana mititi'ixiariyani kaniyiweni ke mitiunitsie timieme 'ixatsika ke miti'aneni miki hepaitsitana miemeki, xika ranutineikani rahekiatati kename kepauka mira'iwauriwakai katiutixá, xika tsi yemeki kimana tiutirikareni ke tsi maineni xanetsitiariwamete memanutinanati memayeteitsie 'ena Mekiku, raye'atiwati ke mitiuxatsie memiyutixexeiriwatsie. Kewa memieme miki nuarika tiniitiarikatsie mieme miki kani'eniemiki 'ixatsika 'iki wimaritsie mayemie hipametsie haheuyehaketi.

X. Mitixanetsie mitikunamieni katiniyiweni kepauka metá kepai ti'anemeki mitipitiaka lei, mikitsie mieme 'itsikate yuheimá nuarikatsie mieme, kepauka ke miraané miki xanetsika mitipitiaka, menita'ixiariekuni kepai miti'aneni kimana metá kiekaritsie 'uti'erieti.

Miki kunarika kaniyetuiyamiki ke mitiunirie xeiyati xanetsika teiteri wahetsie mieme nuarika ke mitiunirietsie mieme taxatsieyu, teiteri, mitituiya tsiere 'itsikate wa'uximayatsikatsie mieme, raye'atiwati tixanetame miraye'atiariwaniki nanaimarika miki tikunarikatsie miranutineika tewi xeime xika nanaimaka. Miki kunarikatsie ‘atsi kapitiyiní xika karaye'atiwani tiyetuiyaniki tita kiekari miti'iwiya xika nuarika mikitsie mieme hanu’enierieni metá miraye'atiarieniki nanaimarikatsie tita miranutinexia metá miranutinexiani.

XI. Xanetsika yuheimá nuarika kaniye’atiariemiki `itsikate kewa memieme wahetsia, miki tsi ya menitiyuakuni xika tikunamiemiki hipametsie xanetsikate niye’atiariemiki xanetsitiariwamete ‘ena hurawa mieme miki tsiere memita‘ixiarieniki kunaarikatsie mieme, xanetsitiariwamete memiwayeteitsie ‘etsitarute mieme kewa tsi lei meipitiaka;

XII. Nanaimarika tita tinakemeki mitiyetua 'aritikurute 16 ke miti'anetsie metá 19, 20 miki kanitaxanetsiemiki ke'ane mitani heimana makawe, tsiere xanetsitiariwame hetsia 'ena hurawa miemetexi metá kewa xanetsitiariwamete memewayeteitsie mirekunanakeni, henukuweweiyati, xeimetsie metá tixaititsie, ke mitiunirie, kepai tsi mitikuxata 'ixatsi VIII.

Xika xanetsitiariwame ya xanetsitiariwamete mekahetiteni `itsikame mikitsie mieme kewa memetitei, lei nitaxatamiki ke'ane hetsia xanetsitiariwame ya xanetsitiariwamete xanetsika meta'ixiariyani miki katiniukunaweni tita mitixanetsie ya tewimeki, miki tsi lei yukimana ke mutaineni 'ikitsie mieme.

XIII. Kepauka xanetsitiariwamete yaxeikía miemetexi niukixiya heimá kikamete manutineikani xanetsikatsie wahetsia miemetsie timieme, ‘itsikame parewiwame Mekiku makawe tiheitseriekameki, ‘aixia `iyari temu’uwaniki hetsie timiemeki metá ke mitikuyine kinamana xanetsikatsie, metá tita miranuyehake ‘uximayatsiyatsie. Miraxaxatsiwa xanetsitiariwamete metá kehate muwa memite’uximaya, xanetsitiariwamete ‘ena hurawa miemetexi, tsiere kehate memiteukatsutia ya ‘itsikame Mekiku makawe, miki kiekari parewiwame ’aixia miti’aneni hepaitsitana, memiteutaxaneta niukixiya kaniyiweni kewa tsi xanetsika xanetsitiariwamete wahetsie memiemetini, miki niukixiya leitexi hepai mirayuhananiki.

Kepauka memiyukuxexeiriwa xanetsitiariwamete yutsata miemetexi, ya memuyukuxexeiriwa xanetsitiariwamete yaxeikía miemetexi yutsata ‘aixia mete’aneneti xika ranutineikani niukixiya heimá kikamete ‘aixia kename teyuruwamete ‘aixia yuriya heimá me’uyehuti tita tsi mitiwa’uximayatsika, mexika tini kewa memiemetini minitsiteriyute xanetsitiariwamete memanutinanati `ena Mekiku mieme memayetei, memuyukuxexeiriwa xanestitiariwamete, metá kehate `itsikate `ena heimá memaxaxatsiwa, miki memiteutaxaneta miki xanetsikatsie timieme mekaniyiweni xanetsitiariwamete memanutinanati memiwayeteitsie `ena Mekiku miki kewa memieme ke memiteininiki xeikía me’enieti memakineki.

Kepauka xanetsitiariwamete memanutinanati memiwayeteitsie `ena Mekiku kiekatari muwa niukixiya manutineikani xanetsikatsie muwa mieme, minitsiteriyute xanetsitiariwamete memiwayeteitsie metá muwa memite’uximaya, ya xenetsitiariwamete ‘ena hurawa memimieme, tsiere ‘itsikame Mekiku makawe parewiwameya ‘aixia ‘iyari temu’uwaniki hetsie timieme metá ke mitikuyine miki kimana xanetsikatsie metá tita miranuyehake ‘uximayatsiyatsie. `Itsikame Mekiku makawe ya hainekaku kiekari parewiwameya `aixia miti’aneniki, metá kehate memiteukatsutia, miki tsi memiteutaxaneta mekaniyiweni xanetsitiariwamete memanutinanati memayutixexeiriwatsie, lei tsi ke mutaineni mana mieme miki ‘aixia mirakayurieniki.

Miki ke memiteinini xanetsitiariwamete memanutinanati memayutixexeiriwatsie metá xanetsitiariwamete ‘ena heimana memiwaraxaxata, miki xeikía kaniyiwaweni mutaniuni tinakemeki miraye’atiarieniki. Katinanaimati xanetsika nirixatsie kewa mikitsie yuheimá mireuyekinitixi.

XIV. Kanakayeitiarieni.

XV. Nunuwamete mitixeiya `ena Mekiku ya xewiti minitsiteriyu ni’ariwameya ke’ane tsi manuyehiiyani, miki kanayewemiki xanetsika yuheimá nunuwametsie kepauka miki xanestika matineeka nanaimarikatsie xanetsi miti’ixiariwatsie metá ke´ane lei ya mainenitsie kaniereti.

XVI. Xika `itsikate mekatehaye’atiani xanetsikatsie ke mitiunirie, xika metehaxaxatani titayari memikatehaye’atia, xanetsitiariwamete memanutinanati memiwayeteitsie `ena Mekiku lei mana mieme yahainekaku, kanitipimiki tukari ya paimeme `itsikate memitehaye’atianiki. Miki miyuyehiani kaniyiweni ya tewimeki, xika ta mekatehaxaxatani titayari memikatehaye’atiawawe tsiere xika tukari mutipiya haye’aní. `Itsikame ke’ane mikaraye’atia kananakahiiyamiki yu’uximayatsikatsie tsiere kanitaxanetsiemiki xanetsitiariwamete `ena hurawa miemetexi wahetsia. Yaxeikía katinanayeyeimiki ke’ane heimana makawekai miki `itsikame mikaraye`atia heimá xika mana tiuparewieni, tsiere kehate mana `itsikate memaki metehamaiti titi ke miti’anekai xika mekatehaye’atiani.

Xika niuxá yetuiyani, xika tawari yaxeikía tiuyiyu, xanetsitiariwamete memanutinanati memiwayeteitsie `ena Mekiku, lei mana miemetsie kaniereti kananakahiamiki `itsikame ke’ane mana makawekai, tsiere minitsiteriyu mipai katinitahiawimiki Mekiku mieme, xika miki `itsikame nanaimakameki karakanini xanetsitiariwamete memanutinanati memiwayeteitsie nirixa mekataxatawekaku ‘atsi kapiranuyeyani.

Miraye`atiarieniki yiki pita xanetsikatsie ke mitiuniriexia miki tixanetame mitiutawauni kaniyiweni lei memitixeiyatsie ya xika xanetsitiariwamete memanutinanati memiwayeteitsie ya `utayini, kepauka nirixa miwakunanaimawani yuwaikawa kiekatari xika yaki tipaimeni xanetame miranupiini, mexika kepauka miraye’atiarieni ke miti`anekai yemeki kayiweni. Miki nirixa pita kanitipimiki xanetame memitepitianiki titatsie mitiunanaimerie. Ke’ane memiyutaxanetaxi metixeiyaxiame memitehaye`atiani mekaniyiweni lei mitixeiyatsie ya metiyuame.

Xanetsika miyuti`uta kapiyiwe xika ke mitiuniriekai karaye`atiarieweni miki tsi ‘iki wimari heimana kaninuaka.

XVII. `Itsikame ke`ane mikahanu`ena miki mitikunametsie ya tixaiti hepaina rayuhaname, ya tinanaimakameki mitiyutuiyani ya mikatiuyutuiyani pai ti`anekaku miki kanitaxanetsiemiki.

XVIII. Kanakayeitiarieni.

Naurieka Tituruyari

‘Itsikate Ke Memitekahuni, Yu’uximayatsikatsie Xika Mekatehaye’atiwani Metá Metenanaimaka, Kiekari Piniteya

‘Aritikuru 108. Tita mitikuxata `ena `iki titurutsie meteniyuteriwakuni kiekaritsie te`uximayatamete kehate miirikia memutihiawarie metá memite`uximaya kuyaxipa Mekiku memaka’u ya `itsikate metá tsiere te`uximayatamete mana, tsiere yunaiti, te`uximayatamete ya tixaititsie ni’ariwamete mirewatixeiritire miwimatsie. Ya kiekari mitixeiyarietsie, tsiere kiekaritsie te`uximayatamete parewiya yetuayameta memite`uximaya `iki wimari kaniwapitiaka yuxaitá memiyuni`aka, miki waheimá katinahupuni titatsie memikatehaye’atiani muwa memite’uximayatsie.

`Itsikame Mekiku mieme, Mekiku makawenitsie, xeikía mutaxanetsieni kaniyiweni kename kiekari nanaimawame tsiere nanaimarika tikwinimiemetsie nanaimarika teireri tahetsie mitimiemetinitsie.

Tatuwanitsixi ‘etsitaru memaka’u, reputaritsixi mirewatixaxatsitire `etsitarutetsie miemetexi, tsiere ‘aixia teyuruwamete xanetsitiarikapa ‘etsitaru mieme memaka’u, metá ‘ixatsitamete muwa miemetexi, munitsipiyu memaka’u, tsiere parewiya yetuayametsie memite`uximaya ke`ane tsi wimari ‘etsitarute mieme miwapitiaka yuxaitá memiyuni’aka, miki tsi menakinikuni memitehaye`atiani nanaimarikate tita xanetsikatsie miranutineikani metá lei Mekiku mieme mitixeiyatsie tsiere tumini nanaimakameki maiwarikayaritsie Mekiku kiekarieya tuminiya.

Wimarite `etsitaru miemetexi Mekiku memitehawiya menikuxatakuni yemeki, matiari paxapu `iki `aritikuruyaritsie kaniereti kepai ti’anemeki memitehaye’atiwani ya tini memakikani kiekaritsie te`uximayatamete `etsitaru `uximayatameteya mexika ni’ariwameteya memakikaniki ya tini munitsipiyuteyatsie. Miki tsi kiekaritsie te`uximayatamete mekanakikani tita miranutineikanitsie tehaye’atiwamete xika tumini `axa metekumauwani ya tini kiekari kepaimeme mirapiniyarieka.

Kiekaritsie te’uximayatamete ‘iki `aritikuru miwaraxaxata miki memitehaye`atiani kananiereni, mekateha’itawati, tita piini memitehexeiya metá ke ti’anekaku kiekaritsie mepite’uximayataku `itsikate metá lei kepai mutainetsie wakimanatsie.

`Aritikuru 109. Kiekaritsie te’uximayatamete ya teiteri yuxexuiti xika kiekaritsie mete’unanaimani, miki yunanaimarikaki ‘ikitsie tikaniereti metenaye’atiwakuni:

I. Menitataxatiariekuni, xenetsika kiekaritsie te’uximayatamete wahepaitsitatsie, tita, ‘atiarika mitikuxata `aritikuru 110 mana miwaraxaxata tsiereki kiekaritsie te`uximayatamete, kepauka tsi yu’uximayatsikatsie memikatehaye`atiwani metekunanaimawati kiekari ke mireuyukuxeiya mexika `aixia mitiyuxeiyatsie.

Xanetsika kapanutineika xika xeikía ke mitiku`eriwa tiutaxata.

II. Kiekaritsie te`uximayatamete memitekunanaimawatsie ya xewiti tewi yixaitá xika kiekari pinieya tinanaimaka, miki tsi kanitaxanetsiemiki lei xanetsika tsata mieme hepaitsitana ke mutiyuaneni.

Lei miya niutiyuanekuni keti`anekaku ya tini kepai ti`anemeki kiekaritsie te`uximayatamete meniutaxanetsieweni xika meteyupinitiaka katiheitseriakameki kepauka `itsikate memiyiaka, ya tini pai ti`anemeki, tsiere xika xeime yuhixie yekeká tipinitiati kename yupinite, ya waikawa tiyupinitiaka, ya pinite tiutinaneni kename heitseriekameki meteyupinitia kahahekiakaku, lei xanetsika tsata mieme meteninawairiekuni miki pinite meka`ipitiati tawari piniteya mirakine, tsiere miraye`atianiki tita tawari miranutineikani mana.

III. Metenaye’atiakuni yu’uximayatsika tsata kiekaritsie te’uximayatamete titatsie memikatehaye`atiwaki xika mekatehaye’atiwani ri leitsie ke mitikuniuwa, mexika kepai ti’anemeki yu’uximayatsika memiwimani. Miki ‘atiarika kanakiniweni tierika, ya tini mayepariyarieni yu’uximayatsikatsie, ya manakahiiyaniki, ya tini muwiyarieni, miki tsi kanipitiariemiki miraye’atiani tuminiki kepaineme mirayeika ya tini xika tiunanaimani, tiyupitiamiti miki piinite mana mitiyuxeiyakai lei ya kaniutainemiki ke’anemeki mititixeiyarieni miki nanaimarikate miraye’atiarieniki kimana.

Nanaimarikate yeme tikwinimiemetsie timiemeki miki niti’ixiariyakuni tsiere mana tinitiwawiemiki Mekiku miti’xeiya `aixia miti’aneniki wapai mieme muwa miemetexi te’ixiariwamete, ya tini hepaina `aneneti `etsitaru muwetika, kewa tsi mirekunanakeni, xanetsitiariwame `uximayatsikatsie `aixia miti`aneniki katinakanimiki kewa tsi mirekunanakeni. Nanaimarikate ya keti’anenemetsie timieme ya nirikate niti’ixiariyakuni tsiere nakaniriexiakuni muwa hurawa mitixeiyatsie kewa tsi parewiya yetuayameta mirenanaimarie.

Mititi’ixiariyaniki metá mana mititiwawiwaniki kepaimeme memitehayukatuayani kuyaxipa memika’uwa `ena Mekiku, naka’ixiariyamiki ke mireuku’uxa `aritikuru 94 `iki wimaritsie, katikunanaimawati tita mirexeiya mititixeiya `aixia miti’aneniki wapai mieme Mekiku, kiekari tuminieya mikumauwaki metá mixeiyaki.

Lei kanitawawiemiki kepai ti’anemeki metá kepai mitikuyineni ya mikatikuyineki miiremeki mixeiyarieka kename yeme kwinie katikunanaimawa, te’ixiariekate memiteunanaimatsie.

Parewiya yetuayamete Mekiku miemetexi meneixeiyakakuni yuhetsie `aixia teyuruwamete lei ke mutainetsie kaniereti memite’ixiariekaki `aixia memiteyuriekaki, metá memitewautiweniki nanaimarikate xanetsika tsata manutineweki: mititirikariyaniki ke’ane nanaimarika xanetsitiariwame `uximayatsikatsie `aixia miti’aneniki mikaye’axé: tumini Mekiku mieme metá parewiyaki miyetuiwa menixeiyakakuni ke miraneika, kewa mekika, kepai mitiyukumauwa; tsiere meniyiwaweni memiteutaxaneta ke mitikuyinenitsie metá tita miranutineikanitsie xika nanaimarika hakiniweni miki memitexaneta nanaimarika mitixeiya yemeki mana mieme naimarika mikaxuaweniki ‘iki wimari mikuxata.

Parewiya yetuayamete `etsitaru miemetexi metá munitsipiyutetsie wakiekari kewa meuye’atikatsie paiti meneixeiyakakuni texexeiyamete yuhetsie mieme kewa `etsitarute meuye’atika paiti ‘iwiyati. Paxapu `ena heimá mika`uxa ke mutaine hepai ti’uximayati. Tsiere

IV. Xanetsitiariwamete `uximayatsikatsie `aixia miti`aneniki meteniwatipiniriekuni kehate teiteri meyuxexuiti yu`uximayatsikatsie nanaimariyari memanuyehakeni yeme tikwiniemiemetikaku, tixaiti `atiarikatsie ka’utaneeti, mirayukatuani tuminiki; miki mitiuyupinitiani, metá makaparewiyani, ya mitiyetuiriyarieni parewiya kayiweti kanayeikani; tsiere katinayukatuamiki mitiunanaimaki kiekari tuminieya mixeiyatsie, ya tini parewiya yetuayame Mekiku miemetexi, `etsitaru miemetexi ya munitsipiyu. Teiteri kiekari tuminieya mixeiyatsie memayehu metenaye`atiakuni `iki piratsiuni ke mutainetsie mekaniereti kepauka teiteri memiwakunanaimawani kename kiekari tuminieya mitixeiyatsie memayehuki meteyurie ya tini kimana `aixia miti`aneniki. Wa’uximayatsika mukunamieni kaniyiweni, miki teiteri wawimari yu`uximayatsikatsie mikunamieni kaniyiweni yatewimeki ya heyemeki kepauka wananaimarika yeme miwaikawani kiekari tuminieya mixeiya mikunanaimawaki, ya tini parewiya memiyetua Mekiku miemetexi, `etsitaru miemetexi ya munitsipiyu, kepauka tsi miki teiteri wawimari yu`uximayatsikatsie tumini ma’i’iwaki tsiere xika retimaiyani kename miki tinanaimawame tiparewiekai miki miyukuyuitiwatsie, tixexeiyame ya tiparewiwame miki wimaritsie `uximayatsikatsie mieme, ya tini kepauka metimaiyani kename miki teiteri wawimari yu`uximayatsikatsie nanaimarikaki me`i`uximayaka metenanaimati waikawa; `ena mitika`uxa hepaitsita `atiarikaya haye`axeni naiti `aixia karakayiyu. Leitexi ya kanitiyuakuni kepai ti`aneme xatsuni miyutiwauni tsiere ke ti`anemeki ´atiarika memiyetuiriyarieni mana manutinexia wananaimarikatsie ke memiteuyuriki ya tini ke memikateuyuriki.

Kepai ti`anemeki mirayuye`atiani nirixa mitiutixatsie piratsiuni `ena heimá maka`uxa kaniyutiwewikuni yuxaitá miki nirixate. Nirixa ya xeikía miemetexi hutakia mupitiarieni kapiyiwe xeime xeikía nanaimarikaki.

Tsepa ke`ane Mekiku kiekame, yu`uximayatsikatsie nuakameki tsiere tiyetuati yemeki ke miti`ane heitseriemeki, mutiutaxaneta kaniyiweni Cámara de Diputados Congreso de la Unión pait+ `ena `aritikuru ke mitika hurit+ni m+raxaxata hepa+tsita.

Metehaye `atiakameki yu`uximayatsika, xatsuni maiyá wawamete metá nuariekate kehate memitehaye`atiani miki nanaimarikatsie mekapikunamiyarieni ke mitikuxata niuki ke mitiuyí mikarahekiakaki miirikia, tumini muyuxeiyatsie, ya tini kewa meyini`awa, tsiere mi`iwiyarie, miyu’uuta ya tini mimiiriyarie tumini. Lei ya niutiyuanekuni ke `anemeki miki `utiarika muyuyetuaka.

Auditoría Superior de la federación metá Secretaria del Ejecutivo Federal mitixeiya `aixia miti`aneniki `ena Mekiku, miki memanukuweiya ke mutaineni Fiscalia Especializada en Combate a la Corrupción metá tsiere Tribunal Federal de Justicia Administrativa, ke tsi mutiyuane xeiyati `aritikuru 20, mieme C, piratsiuni VII tsiere `aritikuru 104, piratsiuni III `iki wimaritsie, mireuhane.

`Etsitaru miraye`atianiki nanaimarikateki, `aixia kati`uximayakaku, tikunanaimawani xeime piniteya tsiere nunuwameya, hahekiakameki tsiere mitiheitseriekaki. Miki teiteri meneixeiyani yununuwame memiteunanaimariyarieki memitehakapitiarieniki ke tsi mutiyuaneni leitexi tsiere ketewa `uye`akameki mitiyiní nanaimarika xeiyati.

‘Aritikuru 110. Memutixanetsieni kaniyiweni texaxatamete tsiere xeputaritsixi mirewatixeiritire miwimatsie, minitsiterutsixi xanetsitiariwametexi memanutinanati `ena Mekiku miemetexi, kawiterutsixi Mekiku muyutuikaniki, te`utiwamete parewiya yetuayameta memite`uximaya, xeputaritsixi kiekari hixiapa miemetexi, `itsikame kiekari hixiapa mieme, `aixia tiyuruwame Mekiku makawe, mitixeiya `aixia miti`aneniki kiekari hixiapa makitsitirarutsixi tsiere xanetsitiariwamete `ena hurawa miemetexi, kiekari hixiapatsie, kawiterutsixi kiekari hixiapa miemetexi, `itsikame kawiteru, kawiterutsixi hiawarixa miemetexi, tsiere ti`utiwame `itsikame Instituto Nacional Electoral mieme, makitsitirarutsixi texanetsitiariwamete hiawarixatsie miemetexi, parewiya yetuayameta memite`uximaya yixaitá memuyutuika, teiteri, ya `uximayatsikate texexeiyamete tsiere wahepai memiteuyukuhana wana meuti’uutikatsie, `epiretsate kiekari mituika waikawameki, `uximayatsikatsie wimarite yaxeikía reuyukuhanakaku, tsiere xapate tumini mi`iwiya ya miyetuaki kiekaritsie mihirietsie.

Tatuwanitsixi `etsitaru mieme, xeputaritsixi `etsitaru mieme, makitsitirarutsixi xanetsitiariwamete heimana miemetexi `etsitaru miemetexi, ya tini, kawiterutsixi `etsitaru muyutuikaniki, tsiere parewiya yetuayamete `etsitaru wimarieyatsie memimatiwa, tsiere kiekari hixiapa yuwimaritsie yuxaitá memiyini`aka miwapitia, miki memutixanetsieni xeikía kaniyiweni `iki tituru ke mutaine hepaitsita xika wimari Mekiku kiekarieyatsie mieme mekunanaimawani waikawa, tsiere xika kiekari tuminieya katinakemeki mekumauwani, `ikitsie xeikía menitaxatiariekuni kepai mitiniré yemeki texaxatamete metenita xatiariekuni, yu`uximayatsika memeye`atianiki, ke miti`aneki memitehakaniniki.

`Iki nirixateya kanakikani kiekaritsie ti`uximayatame manakahiyani tsiere mikunamiyarieni miti`uximayaka mitihiritiarieni tixaiti `uximayatsika kiekaritsie mieme kapiyiweni ri.

`Iki nirixa mayuye `atianiki `ena kemakataine hepaitsita, Cámara de Diputados m+k+ xanetsika mekaniyetuakuni Cámara de Senadores pait+, ya metiyuayu yuwaikawa muwa kehate memayeteni ´ana memayutixexeiriwatsie, meti`iwawiyarieyu muwa hayekaikaku ke’ane heimá mirakaa.

Me heitimaame Cámara de Senadores waniukiki, taxatsieyu nirixa, miki nirixa nayuye`atiamiki ya meteha`eriwakaku yuhutati meyuhaikakaku memiyukixexeiriwatsie, meti`iwawiyarieyu muwa hayekaikaku ke`ane heimá mirakaa.

Ke memitiyuani tsiere ke memiteniní Cámara de Diputados metá Senadores yiki mi`itiarieni kapiyiwe.

‘Aritikuru 111. Xanetsika matineeniki xeputaritsixi tsiere texaxatamete wahepaitsita Congreso de la Unión miemetexi, minitsiteriyutsixi Suprema Corte de Justicia de la Nación miemetexi, makitsitirarutsixi Sala Superior del Tribunal Electoral miemetexi, kawiterutsixi Judicatura Federal miemetexi, Secretarios de Despacho, xeputaritsixi Asamblea del Distrito Federal miemetexi, Jefe de Gobierno del Distrito Federal, tsiere Fiscal Genaral de la República, metá procurador General de Justicial Distrito Federal mieme, Ya kawiteru ´itsikame ya tini kawiterutsixi Instituto Nacional Electoral miemetexi, xika mete`unanaimani mana memaka`uitsie, Cámara de Diputados yuwaikawa ya metiyuayu memiyutixexeiriwatsie xika yeyeimiki ke `ane heimá mirakaa hepaitsita ya waiki ya meteha`eriwakaku yuwaikawa muwa kehate memiyuxeirieka.

Xika Cámara kename mekataxanetsieni tiunini kanikunamiemiki miyeyanikekai miki xanetsika, mikitsie kayeikati xanetsika kunariwame kepauka yu`uximayatsikatsie manakayani, miki tsi kapikuxata kename tawari kataxanetsieni.

Xika Cámara kename meyekine tiunini, miki tewi niyetuiyamiki `itsikate kimana miemetexi wahetsia leitsie ke mutaine memitehaye`atianiki.

Presidente de la República hetsieta ti mieme, xeikía mutaxanetsieni kaniyiweni texaxatamete memiwayuxexeiriwatsie `aritikuru 110 ke makatainetsie kaniereti `ikitsie, Cámara de Senadores `aixia mekatenaka yuriemiki, lei mana mieme ke mutainetsie ‘utaneeti.

Xanetsika miyekineki kiekari nanaimariyatsie mieme Gobernadores de los Estados wahepaitsita, Diputados Locales, Magistrados de los Tribunales Superiores de justicia de los Estados, ya tini Consejos de las judicaturas Locales miemetexi, tsiere parewiya yetuayamete Constituciones Locales metá Estatuto de Gobierno del Distrito Federal yuxaitá memiyuni`aka memipitiarie ‘iki `aritikuru hepaitsita mekaniyekinikuni, `ikitsie, ke mitiuyixia tsiere ke miranexia metenakanimiki Legistaruras Locales yu`uximayatsika mana mieme maye`atiwaniki.

Ke mutiyuane tsiere ke mitikunitsa (Sic Dof 28-12-1982) Cámara de Diputados (Sic Dof 28-12-1892) Senadores yiki mi`itiarieni kapiyiwe.

Xika ya tiutaniukieni kename xanetsika `ena miemeki yeyani mixanetsie hepaitsita miki yu`uximayatsikatsie nanayepariyariemiki ke mireutere xanetsika. Xika `iki xanetsika `aixia tiunini xanetsiwame yu`uximayatsikatsie kananuamiki, xika nirixa `anutineikani kename yemeki tiunanaima miti`uximayakaitsie, yemeki heimana kapireukakine.

Xanetsikate teiteri wananaimarikate hetsie mieme xika `anutinexiani xeime kiekaritsie ti`uximayatame ke mirané miki kapiyutiwauni mikauyewetseki.

Nirixate xanetsikatsie miemetexi kanayuye`atiamiki leitexi xanetsikatsie mieme ke mutiyuaneni `enietikaiti, nanaimarikatetsie tita tinanaimawame `i`iwakakaitini ya xika tinanaimaka xeime piniteya, miki niti`iniatsiemiki tixeiyarieti ke tipaimeme mira`i`iwakai mirayukatuaniki miki nanaimarikate hepaitsita mitiunanaimaki `aixia katikamiekaku.

Miki nirixate tuminitsie miyukatuaya kapanutikikani haikakia tita mira‘iwarietsie ‘iniariti miki nanaimarikaki.

‘Aritikuru 112. Kapititawawieni ke mitiuyí mexika ke miranexia nanaimarika Cámara de Diputados kepauka xewiti kiekaritsie ti’uximayatame mixanetsieka mikuxata paxapu xewi `aritikuru 111 mitiunanaimani kepauka yu`uximayatsikatsie miki manayepariyatsie xika tiuyurieni.

Xika miki kiekaritsie te’uximayatamete yu’uximayatsikatsie ‘anuani ya tini ‘utahiawarieni xeime pita ‘uximayatsikatsie, miki mitikuxataki `aritikuru 111, tiniyekinikuni mana ke mitikuxata `enieti.

‘Aritikuru 113. Sistema Nacional Anticorrupción nihikitini yu’enieti yunaiti `itsikate wahamatia memitexeiya, memikaxexeiya tsiere memitehaye`atiwaniki yu’uximayatsikaki memiteyetua nirixate nanaimarikatetsie miemetexi, tsiere memixeiya tumini ‘aixia mi`aneniki `ena mitika’uxa metenitixexeiyakuni:

I. M+k+ Sistema maxaxatsiwa kanexeiyakam+k+ comité coordinador mana memaka’uni ´itsikate Auditoria Superior de la Federacion miemetexi; metá Fiscalia Especializada en Combate a la Corrupción; ti`utiwameta makawe Mekiku `itsikame menuyehia mitixeiya `ena ke mitiyiane; `itsikame tixanetsitiariwameta makawe `uximayatsikatsie `aixia miti`aneniki mieme; `itsikame Tribunal de Justicia Administrativa; ´itsikame tiparewiwame yeme miraye’atiwa `aritikuru 6 mikuxata `iki wimaritsie; tsiere xewiti Consejo de la Judicatura Federal mieme, tsiere xewiti Consejo de Participacion Ciudadana mieme.

II. Miki Comité de participación Ciudadana del Sistema muwa menaka`ukakuni yu’auxiwiti teiteri yuparewiyaki `aixia miti’aneniki mirahekiakaki mexeiyarieti, memitehaye`atiwaki, ya nanaimarikate memikanake`eriekiki, leitsie ke mutaineki mekananuyehapaniekuni, tsiere.

III. Miki Comité Coordinador del Sistema, metenaye’atiwakuni leitsie ke mutaine ‘utanekameki:

a) Memitiwawieni ke miti’aneni memuyuxeiyaniki mikitsie `etsitarute miemetexi wahamatia.

b) `Ixatsika `aixia `aneneme manitiwawiekuni mikuxaxatsiwaniki timini heitserie yukumauwati tsiere mixeiyariekaki tinakemeki kiekari tuminieya, meheitimamateketi, tixeiyarieti tsiere nanaimarikatsie rayukatuariwati, yemekitsie matsi tita miki nanaimarika miranutinexia;

c) Kepai ti’anemeki mitiyuyetuaka katiniyutiwewiekuni, yupatani, mi’ixiariyaka ya muyuyewauximeni maiyá ‘ikitsie timieme miranutineika parewiya yetuayameta mana mieme. Mekiku `itsikate memanutahaikatsie.

d) Katinitiwawiemiki ke ti’anemeki ya keti’anemetsie `aixia `anemeki mepuyuxeiyani `itsikate mamatahaika tumini heitseriekatsie timieme tsiere kiekari tuminieya memixeiyaniki.

e) Mekanitawewiekuni xapa xatsunimeki tixaxatame wa`uximayatsikatsie tikuxatati xei wiyari mieme ke memahu tsiere ke mitiuyixia wa`uximayatsikatsie `ixatsikate ke mutiyuane `atiarikatsie ya parewiya mikitsie timieme.

`Iki xapatsie rakaneeti, kaniyutiwewiweni `uximayatsika hiritiarika `itsikate wahetsie ka’utaneeti, miki `aixia miti`aneniki parewiya yetuayameta nanaimarikate mikaranutineikaniki, `aixia mutiyemieniki tsiere `aixia mitiyuxeiyaniki, miki `itsikate kehate memiteuhiritiarie meteniwakuxaxatiwakuni kawiterutsixi wahetsia tita memiteuhiritirie.

`Etsitarute menitiwewiekuni mana hurawa kiekaritsie nanaimarikate xexeiyamete memayukawiyaniki `itsikate kimana memuti’u wahamatia memitewautiweniki, memixeiyaniki, tsiere `atiarikate memiyetuaniki, `uximayatsika nanaimarikatsie miemeki.

‘Aritikuru 114. Xanetsika kiekaritsie te’uximayatamete wahepaitsita mieme matineni xeikía kaniyiweni miki mana makawenitsie ya tini xei wiyari ‘anuyeyayu. `Atiarika mana mieme kanayuye`atiamiki xei wiyari kahaye’awekaku kepauka miki mitiyukatsutiatsie ‘iniariti.

Xika yemeki kiekaritsie ti’uximayatame hetsie rahupuni mana miti`uximayatsie, miki `atiarika kanayuye`atiamiki lei ke mutaine xenetsikatetsie mieme `utaneeti, haika wiyari hetia kareutetereti miki tukari muyutipine kiekaritsie ti`uximayatame miraye`atianiki, ya kanakateriweni xika miki tihiritiarieka ya ti`uximayaka `aritikuru 111 mikuxatatsie.

Lei nikuxatamiki ke ti`anemeki mitiyuyetuani miki `atiarika `itaxeiyame ke mirané tsiere ke mitiunanaima ya tita mitiuhayewaxi mikuxata `aritikuru 109 piratsiuni III hetsie. Xika miki nanaimarikate yemeki waiká tinanaimaka, miki mayuye’atianiki `atahuta wiyari hetia kapireutetereni.

`Auxuwirieka Tituruyari

Kiekari ‘Etsitarutetsie Timieme Tsiere Kiekari Hixiapa

‘Aritikuru 115. `Etsitarute mekanenuwimakuni, yutaitá muyukuyuitiwaniki, yu`itsikate wahiawaritsie miirikia yuniuki me`enieti, hipame wahetsie mieme, meyuwimati, titatsie memiteuti’eerie mekayuxeiyati, yunaime yuniuki mewimati, me`ixeiyati wakwie ketewa muye`atika tsiere ke memiteuyukuwima ya kepai memite`uximayá, munitsipiyu yuxaitá kaniyukuyuitiwamiki, `ena mitika`uxatsie ‘utaneeti:

I. Yuxexuiti munitsipiyute kanituikariekamiki teiteriwaki miirikia metihiawarieyu heitseriemeki, mana mekanaka’uukakuni `itsikame munitsipiyu mieme tsiere texaxatamete munitsipiyu miemtexi tsiere tixexeiyame leitsie tsi ke mutaine ‘enieti. Mitipitiarie munitsipiyu `iki wimaritsie munitsipiyu tinaye`atiamiki yuxaitá xewiti hixiapa kapukaweni `iki `itsikate `etsitaru miemetexi wahamatia.

Wimarite `etsitaute miemetexi menikuxatakuni kename tawari `itsikate, ya texaxatamete ya tixexeiyame munitsipiyu miemetexi meniyiwaweni memanuka’uuni tawari, xika tsi manamemaka’uunitsie haika wiyari heimá kareutetereni. Miki memiyuti’uitiani paritiriyu memaye’uukaitsie xeikía kaniyiweni ya paritiriyute memayukawima, ya xika kename miki paritiriyu ‘uku‘eiri ‘utayini ya ri kawaranukuweiyamiki hixiapa ka’uti’aweti makawekaitsie.

Mirewatixaxatsitiretsie `etsitarute miemetexi, ya meteha`eriwakaku yuhaikame heimá huta muwa memite`uximaya munitsipiyu xeime memukunani mekaniyiwaweni, ya kename `iki ‘ukumawerixi memutiyuani mekaniyiwaweni tsiere xeime mana ti`uximayatame menanuyepariya ya `uximayatsika memika`ipitiani tixaitiki yeme tikwinimieme miki leitsie `etsitaru mieme mitixeiya, kehate ya memitehanayehuki mepitiarieyu yapaimeme tukari memitexeirieniki xapate yuheimá nunuwamete (sic DOF 03-03-1983) xanetsikatsie.

Xika xeiti munitsipiyu hakaweti yu`uximayatsika ‘uhayewa, `utimanamieme mana kananutikemiki, ya lei kemutainetsie `utaneeti katinakanirimiki.

Xika xewiti munitsipiyu kename ‘ukumawerixi tiutaniukieni xika tiuhayewa ya mehauyewekaku yuwaiká mana te`uximayatamete, xika leitsie mekaniereti kayeyeikani wa`utima miemetexi memanuti`uweni ya tini tawarí hiawarixa matineni, mirewatixaxatsitiretsie `etsitaru mieme meniwaranuyeteixikuni mana memaka’uuni kiekari kawiterutsixi miki `uximayatsika memanuniniki; `iki kutseku leitsie ke meyupaimeme miwapiitia mana menitihiawariekuni, mete`aye’atiwati texaxatame ‘ayeikame keti`aneti, keti`anemeki mayani;

II. Munitsipiyute leitexi hepaitsita `aixia kaneuti`anenekamiki metá yupiinite metenikumauwakuni lei ke mutaine hepaitsita.

Miki munitsipiyute memiteutanaki’erieni meyiwaweti meniyiakakuni, leitexi hetsie mekaniereti munitsipiyute hetsie miemetexi mirewatixaxatsitiretsie `etsitaru miemetexi, mekanitiwewiekuni kepai kuyaxi memiteuyukuxeiya metá `itsikate, xekirate, xapate, metá wa`uximayatsikatsie tita miraneniere metá kewa `akame memipitiarietsie, munitsipiyu memi`uximayaka tinakemeki, memitexeiyani, ke mitikuyine, kepai mirayuku`uximayata kiekari parewiya miwayetuirie ke miti’anetsie wa`uximayatsikatsie manuyehake tsiere mewapitiati kiekatari memiteparewiwa.

Paxapu ‘ena heimá miraxaxata mititiwewiyaniki katiniutaineni:

a) `Uximayatsika tsutia mieme kepai yemeki munitsipiyutsie mirayuku`uximayata metá kepai ti`anemeki, ranuyehatiwati xanetsikate kepai mitiyuwewieni metá munitsipiyu xexeiyamete xika yiki ti`aneti ranutineni muwa memite`uximayaki xieme tewi matia, kaname yaxeikía tetehaye`axetsie `utaneeti, mamatsiiki, mixeiyarieki, `aixia miti`aneniki;

b) Kepauka yuwaiká ya memiteha`eriwani tixaititsie mieme munitsipiyu te`uximayatamete ya memutiyuaneniki ke mitikinitsirikeni piinite munitsipiyutsie timiemete ya xapa miyutiwewieniki miwiyatsitiarieniki munitsipiyu haika wiyari heimá.

c) ‘Ixatsika muyukuxata munitsipiyu memiyukuwiyatsitiwaniki piratsiunixitsie III metá IV `iki `arítikurutetsie, metá tsiere huta paxapu piratsiunixi VII `aritikuru 116 `iki wimaritsie.

d) Ke mitikuyineni metá ke’anenemeki `etsitaru muti`uximayaka ya parewiya munitsipiyu mieme muyuyetuakaki, xika tsi tiwiyatsitiwame `umaweni, xika mirewatixaxatsitiretsie `etsitarute mieme kename miki munitsipiyu parewiya muyetuani kayiwe; `ikitsie, munitsipiyu ya kanitayimiki meripaiti, yuwaikawa mana te`uximayatamete ya meteha`eriwakaku; metá

e) Kepai mitikuyineni munitsipiyute wahepaitsita yu`uximayatsika `uwiyame ya xekirate memikahexeiya. Mana mieme.

Mirewatixaxatsitiretsie `etsitarute mieme menitiwewiekuni `ixatsikate tikuxatame kepai mitikuyineni xika yiki ti`aneti ranutineikani, munitsipiyu metá `iki `etsitaru mieme matia, ya ‘iyá wahamatia, maxaxatsiwaki hitia paiti c) metá d) hetsie.

III. Munitsipiyute meni`iwiyakakuni metá `iki kiekaritsie parewiyate meniyetuayakuni:

a) Ha hariwame, kwitá `iwiyame, tepía `akite, ha `axa mi`ane memixeiyani;

b) Kiekaritsie mikuhekikiare.

c) `Aixia yuriya, teuriya, tewa tuiyari, xeiyá ri metá kewa meyukuhayeikawani mirexiriwa.

d) Mitiwatuiyatika.

e) Mikite memuka`awietsiwatsie.

f) Tewaxi mematikwipiwatsie.

g) Kaayete, miratiwaikatire metá mana tita mireuyewetsé.

h) Kiekari `iwiyari, kepai tsi mitiyukuxata `aritikuru 21 `iki wimaritsie, kuyaxi munitsipiyu miemetexi, metá kaayete memixeiya; metá

i) Tsiere tita tawarí mirewatixaxatsitiretsie ya memitiyuani metetixeiyame munitsipiyu kwieyari ke miyewa metá kepai memiteukutei mana munitsipiyu, tsiere yu`uximayatsika xika mekemaka metá kepai tumunitsie memiteukuyiwe.

Katiyukunanaimawati wimari mitiyetua, yu`uximayatsikatsie metá parewiya miyetua yu`uximayatsika hepaitsita, munitsipiyute metenixeiyakakuni leitexi Mekiku metá `etsitarute miemetexi.

Munitsipiyute, ya meteha`eriwakaku wuwa te`uximayatamete, memiyu`enieni metá memuyuwima kiekari parewiya tinakemeki memiyetuayaniki ya yu`uximayatsika yemeki memaye`atiwaniki. `Ikiki metá kepauka yuwimari muyukuxatani munitsipiyute huta ya waiká `etsitarute metahawiyame, miki mirewatixaxatsitiretsie `etsitarutetsie miemetexi, ya meteha`eriwakaku meniyiakakuni tsiere miki munitsipiyu `uximayatameteya, `etsitaru matia memiyuparewieni mekaniyiwaweni miki ya parewiya yetuayameki, mi`ixiarieka hipame ya tini, miyuyetaukaki meyuparewiekameki miki `etsitaru matia munitsipiyu.

Teiteri wakiekarite, yumunitsipiyutetsie, memuyu`enieni tsiere memiyuwima lei kapai mitiwapitia metá kepai mutaine mekaniyiwaweni.

IV. Munitsipiyute yupiinite meteni`iwiyakakuni miki tsi nihikitikamiki wapiinite `uximayatsikatsie miranutineika, tsiere memiparewiyakaki metá tumini memiki’iitiariwa mirewatixaxatsitiretsie memipitiarie, metá naimeki:

a) Tumini mekananu’iwekakuni, tsiere tinaime memitekupitiariwa, `etsitarute memiwaku`iitiwa wakwieki, tsiere kepai mireukuma, kepai mireuyukuxeiya, `aixia miyuwimaniki miyukutuiwaniki metá `aixia yuriya metá tsiere tita kwie ke miraye`axetsie miranukaneika.

Munitsipiyute `etsitarute matia muyuwima kaniyiwaweni miki miparewiekaki miki tumini `uximayatsikatsie.

b) Mekiku tumini miyetuaya, miki Mekiku niyetuayamiki munitsipiyute wahetsie tixeiyati keti`anemeki, kepaimeme, metá kepauka memitipiiní mirewatixaxatsitiretsie xei witari `anuyeyeikakaku.

c) Tumini manayeneika kiekaritsie mitiyetuaki.

Leitexi Mekiku miemetexi `etsitarute yutumini kepai memite’ixeiyani memexeiyani mekapiwakunamirieka mitikuxata A) metá c) hetsie mekapitekunani kimana. Leitexi `etsitarute miemetexi mepitekunaxiani metá mekapiteyetuaka xeime tewi hetsia xeikía ya parewiwame yetuayame miki tumini miyuki`iwetsie xeikía. Xeikía kaniyukunaka Mekiku kiekarieya tipiiniteya, `etsitarute ya munitsipiyute, xeikía kaniyiweni xika miki piinite ya paimeti `etsitaru tipiiniteyatini xeiti tewi `ihiti ya `epiretsa, tsepá kepai mireukuka, `aixia miti`uximakaki ya yiki pita mitiyurieniki.

Munitsipiyu, yu`uximayatsikatsie, mirewatixaxatsitiretsie menitaxatiakuni kepaimeme tumini mutawauke wautsixatsie, heitseriakatetsie, parewiya `aixia mi`aneniki metá kwie ke miraye`axé ya memiteuwewietika miki makikaniki titsutsutiwame yemeki kepai mutiyutuiyaka kwie memexeiyaki.

Mirewatixaxatsitire `etsitaru mieme leitexi menitanaki`eriekuni munitsipiyu tumini manu`iwenitsie mieme, menixeiyakakuni metá yemeki kewa meka kewa mekayuyuipike kiekari tuminieya. Kewa tumini mekayuyuipike munitsipiyute menitawewiwakuni tumini manu`iwetsie mekaniereti, mana tinayehukuni, yunaiti mana memite`uximayaki ke memite`iwa, `aritikuru 127 hetsie `utaneeti `iki wimaritsie.

Tumini hacienda munitsipiyu mieme munitsipiyu ni`uximayakamiki heitseriekameki, ya miki ya meteha`eriwakaku, leitsie `utaneeti;

V. Munitsipiyute, leitexi Mekiku mieme metá `etsitarute miemetexi hetsie `utaneeti kaniyiweni ‘ipai mitiuyurieni:

a) Mitawewieni, mitanaki`erieni metá mixeiyani keyeyeume yukiekari muta`uximayata.

b) Tiparewieka kiekarieya kapai mureuyukuxeiyani miwewiyakatsie.

c) Tiparewieka kepauka kiekari kepai mitiyeyaaní `utiarikaya muyuwewieka, miki `utiarika `utiarikate yaxeikía miemetexi matia niyu`eniekakuni. Kepauka `itsikate Mekiku ya `etsitaru miemetexi kiekari kepai mitiyeyaaní memiwewieka munitsipiyute waparewiya kanahekiakamiki tsiere.

d) Ya tinaki`eriya, ‘iwiyarika metá kwie xeiyarika, kewa tsi `uximayatsikaya mipitia, metá kwie kekeyeume mixeiya;

e) Tumini kiekari ‘aixia `iyari muyuwimaniki kaneuyeyunitiwamiki.

f) Tiwewiya xapayari kaniyetuayamiki.

g) Katiniparewiekamiki wewiyatsie metá kwie mukunatika mana piinite memitexuawe mete’iwiyarietikaiti metá ‘iki kepai mireuyukuxeiyanitsie ya kepai mitiyuyeweiya kwie `iwiyarikatsie.

h) Tumini kanitayunitiwamiki kiekatari memiyukuyuitiwaniki kaaxuri wahetsie kikamete ke’aneme tsi kiekarieyatsie meuyehakeni; metá

i) Wimari kaniyuta`utiamiki kiekari Mekiku mirawiya xeiyarieyatsie mieme.

Mitiyemieniki metá miraye`axeniki miraxaxatsiwa paxapu haika `aritikuru 27 `Iki wimaritsie; xekirate metá kepai ti`aneti miki `uximayatsikatsie katiniyutiwewiwamiki.

VI. Kepauka hutati kiekarite munitsipiyute timaneti huta `etsitarutetsie miemetexi manayumiaka yukiekaritetsie, Mekiku tsiere `etsitarute metá munitsipiyute mana miemetexi, yu`uximayatsikatsie, meneitimaixiakuni yunaiti metá menixeiyakakuni miki kiekari kepai mitiyuxata lei Mekiku mieme hetsie ‘utaneeti.

VII. Kuyaxi munitsipiyu miemetexi miki `itsikame mana mieme kaniwa`ukiyaritini Ley de Seguridad Pública hetsie ’utaneeti. Miki tatuwani niukieya mekaneu`eniekakuni kepauka `iki kename tikwinimieme mitimaiká kename kiekari `aixia `iyari katima.

`Itsikame naime Mekiku kiekariayatsie mieme tsepá kewa mekani kaneu`enieriekamiki ya kewa meuyeyeikani.

VIII. Leitexite `Etsitarute miemetexi menenuyehatiwakuni wutu kepaimeme paritiriyu muku `axiketsie mekanierekameki memihaiwarieka munitsipiyu yu’uitiwamete.

Kepai memiteyuxeiyani munitsipiyutsie mana te`uximayatamete, miki kaniyuxeiyakamiki leitexi `etsitaru mekanitiwewikuni `aritikuru 123 `iki wimaritsie ‘utaneeti, metá xekirateya kepai mutiyuane.

IX. Kanakayeitiarieni

X. Kanakayeitiarieni

‘Aritikuru 116. `Itsikate `etsitaru miemetexi meniyutatarakuni, memite`uximayakaki, Ejecutivo, Legislativo metá Judicial. Metá ‘iki`i tsi xewiti xeikía tewi heimá maheeni kapiyiwe ya xeime wimari `uximayatsikatsie mieme, metá tsiere kapiyiwe Legislativo xewiti xeikía mihikitini.

Miki `itsi matahaika `etsitaru miemetexi kaniyu`uximayakakuni yuwimarite hapaitsita me’utaneetikaiti, metá `ena ‘ixatsi mayuxaxata hepaitsita:

I. Tatuwanitsixi `etsitaru miemetexi yu`uximayatsikatsie `ataxewi heimá witari mekapiteutetereni.

Tatuwanitsixi wahiawari metá xeputaritsixi `etsitarute miemetexi heitseriakameki kanihikitikamiki metá kepai leitexi hiawaritsie miemetexi ke mutiyuanetsie `utaneeti.

Tatuwanitsixi `etsitaru miemetexi, xika me`utihiawarieni wututsie, `ana mieme metá tsepá kepauka, ni tima metá yemeki nitixaitiki tawari manukakeni kapiyiwe, ni tima tatuwani `iterina, metá paimexia mieme, `utimana miemetexi ya mana te`iwiyamete.

Ni tima tawarí makamietsie hiawarixa memitihiawarieni mekapiyiwe:

a) Tatuwani hayeikame wimaritsie maiyati, ya hiawariwame mirakaniniki tatuwani xika kahaukuyeixiani, tsepá yiki pita mitiuyuteriwa.

b) Tatuwani `iterina, ya yatewimeki yeikame ya xewiti kiekame tatuwani yeikame, tsepá kepai mitiyuteriwa, raye`atiwani tatuwani manuyepariketsie, mana manukakeniki huta witari meuyewetsé maye’aniki.

Xeikía tatuwani `etsitaru mieme wimaritsie maiyati mayani kaniyiweweni xewiti Mekiku kekame metá mana `utinuiwame. mana ‘ukaiti tsikere `auxuwi tukari heimana witari hiawarixa matiné tukari hetia `iniariti, metá 30 witari haye`atiame hiawarixa tukaritsie, ya yaki paimeme, xika tsi mipai haineni wimari mana `etsitaru mieme.

II. Xeputaritsixi mirewatixaxatsitiretsie `etsitarute miemetexi kiekatari wahepaitsita me`iniariti meniyiakakuni; naimeki, ‘atahuta tsikere menihikitikakuni `etsitarute kehate 400 waxawi kiekatari memiwarexeiya; ‘atanauka, kewa kiekatari ke memeyupaimeni peri tsi 800 waxawi mekahanutiyeikati. Metá 11 kewa `etsitarute wakiekatari manutiyeikani `iniari kiekatari maxaxatsiwa `ena.

Wimarite ´etsitarute miemetexi xeputaritsixi mana miemetexi kepai memitehatihiawarieximeni mekanitiwewiekuni, memitihiawarieni naukakia yu´utima hau´ukame kaniyiweni. Miki yaxeikía paritiriyutsie xeikía memuyuti´uitiwani kaniyiweni metá ke´ane matia miki paritiriyu mayukawima, ya miki paritiriyu mepiteuku´eiri ya mepiteihayewaxi yu´uximayatsika hixiapa meka´utinexiaweti.

Mirewatixaxatsitiretsie ´etsitaru mieme muwa xeputaritsixi memutihiawarie mekanayetekuni, wututsie metá kepaimeme wutu waparitiriyu mu´axixi hepaitsita memutihiawarie, leitexitsie mana mieme ke mutiyuaneni. Ni tima xewiti paritiriyu yuwaikawa xeputaritsixi mana kapiwarexeiyani ‘anutiyeikati ´atahaimeki wutuki ke yupaimeti reputaritsixi memakika. ‘Iki ´ena mirayuxaxata paritiriyu ke´ane mirayu´iwaxi hetsie mieme kapayani xika miki paritiriyu naime ´uwenite ´u´axé, ‘anutiyakameki ´atahaika purutsienituyari wutuki kepaimeme mu´axekai. Metá mikiki mirewatixaxatsitire miyutamianitsie, xewiti paritiruyu mana reputaritsixi kapiwarexeiyani yaki meyupaimeme wutu kepaimeme mu´axixi hetía ´atahaika purutsienituyari.

Mirewatixaxatsitire ´etsitaru miemetexi kaniwa´uximayaka memitanaki´erieni tumini ke mireuyune mayemie xei witari mieme. Ke pauka kiekaritsie te´uximayatamete ke memitepitiariekatsie memika´uwani ´aritikuru 127 ke mutaine ‘iki wimaritsie me’utaneeti meniyiakakuni.

`Itsikate `etsitarute miemetexi Legislativo, Ejecutivo y Judicial, metá parewiya yetuayamete yuxaitá memiyuni`aki wimarite `etsitarute miemetexitsie mahekiatika, miki meneye’atiakuni tumini kepaimeme memitawauni xapayari, mana kanayehukakuni xapa `iniatsiya hayemieti kepai memiteiku`ininiata mana `uximayatamete memite`iwani. ‘Iki xapa muyutawewienitsie menixeiyakuni kepai mitiyuku naki`eriwa miki tumini kepai mema`iwawa miki `etsitarutetsie kepai tsimitiutainenitsie wimaritetsie metá leitexi mana mieme.

Mirewatixaxatsitire `etsitaru miemetexi meneixeiyakakuni yuparewiwamete tumini xexeiyamete, miki yuxaitá niyuni`akamiki, metá yuxaitá metekumauwati, yuxaitá kepai yutaitá miti`uximayatsieka nexeiyakamiki, kepai mitiumieni metá kepai mitiunitsani, kepai tsi leitexieya mutiyuaneni. Miki tumini xeiyarikatsie katiniyianemiki leitsie `utaneeti, xeimetsie katiutaneeti, metá `aixia tiyu`iyatsiniati. Miki tsiere menixeiyakakuni kepai memiyia tuminitsie `etsitaru metá munitsipiyu, yutumini mana miemetsie metá kiekari mirapinetsie. Maiya muyuyetuiwa tumini xexeiyamete `etsitaru miemetexi miki yemeki `aixia katinahekiakamiki kiekaritsie.

Miki teparewiwamete tumini xeiyameta `itsikameya kanitahiawariemiki ya meteha`eriwakaku yuwaiká yuwututsie mirewatixaxatsitiretsie, `atahuta hetía witari kareutetere miki `auxuwi witari kanexeiyakamiki ti`uximayati tumini ‘iwiyarikatsie, tumini xeiyaritsie, metá yu`atiarikaki.

Tumini kepaimeti miyutixitia xei witari manuyetia mieme mirewatixaxatsitiretsie `etsitaru mieme kananuni`ariemiki, 30 abril kahanutiyeiwekaku. Miki tukari miyukuyuitiani kaniyiweni xika tatuwani mipai haineni, yemeki hautimaiyaxiayu mirewatixaxatsitiretsie.

Mirewatixaxatsitiretsie `estitarute miemetexi menixeiyakakuni kepai ti`anemeki kiekatari leitexi memipatawe ya xeime ‘ayeikame memiyetuaniki muwa mirewatixaxatsitiretsie.

III. Poder Judicial `etsitaru miemetexi miki niyu`uximayakamiki xanetsitiariwameki wimarite miwati`uitiani.

Makitsitirarutsixi yuxaitá mekaniyuni`akakuni metá texanetsitiariwamete wa`uximayatsika maye`axeniki miki niyuxeiyakamiki wimariteki metá leitexiki `etsitaru miemetexi, miki mekanitiwewiekuni kepai ti`anemeki, mitiyemaiximeni metá mana memite`uximayaka poderes judiciales `etsitaru miemetsie.

Makitsitirarutsixi Poder Judicial `etsitaru mieme memaye`u, metenaye`atiwakuni tita tinaiti mira`iwauriwa piratsiunixitsie I `uti`akame V `aritikuru 95 `iki wimaritsie. makitsitirarutsixi memakine mekapiyiwe kehate te`utiwamete memaki ya hepaina reuyukuhanti, Procurador de Justicia ya xeputari `etsitaru mieme, yu`etsitarutetsie, xei wiyari hiawarixa matinenitsie.

Memitihiawarieni makitsitirarutsixi metá texanetsitiariwamete memanuka`uní poderes judiciales `etsitarute miemetexi mekanakinikuni kehate teiteri yu`uximayatsika `aixia memitehaye`atia metá heitseriekameki xika ti`uximayaka `aixia miti`ane ya menupiiní pitiyiwe `aixia mitiuka’iyariki, yu`uximayatsikaki metá ke mireutewi leitexi hepaitsita ti`uximayati tinakemeki.

Makitsitirarutsixi yu`uximayatsikatsie memiteutetereniki (sic DOF 17-03-1987) kepaimeme witari wimari `etsitaru mieme mitipiine, tawari memutihiawarieni mekaniyiweni, xika mipai tiuyini, yu`uximayatsikate memukunamiyarieni kaniyiweni kepai tsi wimarite memiteukuxeiyatika metá leitexi `ataiarikatetsie timietexi kiekaritsie te`uximayatamete waki mitikuxata `etsitaru miemetexi.

Makitsitirarutsixi metá texanetsitiariwamete metenipitiariekakuni tinakemeki metá kayuhayewaniati, miki manakahiiyani kapiyiwe mana memaka`ukatsie.

IV. `Ena `iki wimaritsie miraxaxatsiwa `utaneekameki metá naime leitexi mana mieme, wimarite metá leitexi hiawaritsie mieme metenaye`atiwakakuni naime `iki:

a) Hiawarixa tatuwanitsixi wahetsie mieme metá mirewatixaxatsire memanuka`uuni tsiere munitsipiyute te`uximayatamete wututsie katiniyimiki, tinakemeki, kamatsiikiti metá yuxewitiki; miki hiawarixa kanatinemiki junio metseriyatsie matiari tumikutiyari miki witari miemetsie. `Etsitarute kehate hiawarixa matineni naiti Mekiku kiekari hepaitsita peri tsi katikunanaketi yaxeikía tukari hiawarixa, miki ‘ena miraxaxatsiwa memitehaye`atiani wahepaitsita kapitirikare.

b) `Uximayatsika maye`axeniki, miki menehanani `itsikate hiawarixa miemetexi, tiyuritsie me’utaneeti mekaniyiakakuni, xeimetsie meka`utaneeti, yuxaitá, leitexitsie me`utaneeti, naiti mamaiyakaki, metá ‘ahekiakameki;

c) `Itsikate kehate hiawarixa mematinenetiwani miwa`uximayatsika metá naiti miranutineika miki hiawarixa hepaitsita, miki yuxaitá meniyuni`akakuni, metá tixaititsie mekate`utaneeti, `ena miraka`uxatsie `utaneeti metá leitexi ke mutiyuaneni.

1o. Parewiwa yetuayamete hiawarixatsie `etsitarute mieme miki yu`itsikate mekaniwarexeiyakakuni miki mekaniyiakakuni xeiti yeme `itsikame metá meyu`ataxewiti kutsekutsixi hiawaritsie miemetexi, yununuwame mehexeiyati memutiniukaniki metá mimuwutaruwaximeniki; ti`utiwame metá niukamete paritiriyutsie miemete meneta`axekuni xeitsitsikatsie yununuwame xeikía memutiniukaniki mehexeiyati; yuxexuiti paritiriyu xeime niukame mana parewiwame ta mekanexeiyakakuni.

2o. Kutseku `itsikame metá kutsekutsixi hiawarixatsie mieme miki menanayuyexiriyakuni Consejo General del Instituto Nacional Electoral, leitexi hetsie `utaneeti, kutsekutsixi hiawaritsie miemetexi mana `etsitarutsie memutihiawarie makaninuiwakametexi tini ya tsikere mana mekuteeti `ataxewí wiyari `anuyemiekaku memitihiawarienitsie, metá naiti tita mira`iwauriwa katinaye`atiwamiki mana manukakeniki leitsie mirayehu. Xika xeiti `uweni mana `utahekiare mana xeiti kutseku heuyewekaku `etsitaru mieme, miki mana Consejo General del instituto Nacional Electoral xeime kananuyehiamiki `iki `aritikurutsie `utaneeti metá leitsie. Xika miki `uweni `anutineeni nauka wiyari matiarixitsie miki `uximayatsikatsie, xeiti mana mieme kanitahiawariemiki. xika miki `uweni watimaaweré haika wiyari miki `uximayatsika meutiparirimemitsie, xewiti kutseku kanitahiawariemiki naime wa’iyariki miki `uximayatsika ke mayetetere.

3o. Kutsekutsixi `etsitaru miemetexi mana meteni`uximayakakuni `atahuta witari metá tawari memitihiawarieni mekayiweti; ke memiteyurieki metenipitiariekuni metá memanakaxiriyani mekaniyiwaweni Consejo General del Instituto Nacional Electoral, nanaimarikaki yemeki kwinie ti`anenemeki.

4o. Kutsekutsixi hiawaritsie miemetexi metá yunaiti kiekaritsie te`uximayatamete lei miwaraxaxata, xeime tawari `uximayatsika memexeiyani mekapiyiwe, `uwenitsie ya hiritiarika, xeikía kewa memepitiariaka ‘ikitiarikatsie, maikatetsie, yeiyaritsie, maiyá wawiya, ya perewiya yetuiyariki. Tsiere menanuka`uuni xeime `uximayatsikatsie kiekaritsie mieme hiawarixa `iwaritsie `anutineeku, ni tima memutihiawarieni tixaiti `uximayatsikatsie wututsie `iwarika `anutineeyu ya pariritiriyu mahanani, huta wiyari heimana miki `uximayatsika mehayewayu.

5o. `Itsikate hiawarixa miemetexi yayeukia memixeiya kahakahuhutameki meni`iniarikakuni, miki menitihiawariekuni yuwaiká Cámara de Senadores memayeteni, `inierixa meripaiti `anutineyu, leitsie ke mutaine `utaneekameki.

6o. Parewiwame yetuayamete hiawarixatsie `etsitaru miemetexi kiekaritsie te`uximayatamete mekaniwarexeiyakakuni kiekari kename naime yuri tiwa`erie miki hiawarixatsie, miki wa`uximayatsika leitsie nixeiyariekamiki.

7o. Xanetsikate ke mitiuyí hepaitsita, V tsutía mieme `aritikuru 41 `iki wimaritsie, xika Instituto Nacional Electoral `itiwewieni hiawarixa matineikaki `etsitarutetsie, miki kanakaniriexiakuni Tribunal Electoral del Poder Judicial de la Federación. Lei tsi ke mutaineni.

d) `Itsikate hiawarixa miemetexi metekemati miki hiawarixa xexeiyamete memiyuwima Instituto Nacional Electoral matia mekaniyiwaweni miki hirixia miyehanaki mana `etsitarutsie.

e) Paritiriyutsixi kaniyutiwewiwanimiki kiekatari waki xeikía memiyuwimatika tixaititsie mekahanuyehakekaku, yiki pita kiekaritsie meteku`eriwati, mana mekaye`uuti hipati meyuwimati tixaititsie. Mehexeiyati yununuwame hiawariwamete memiwaraka`utianiki `itsikate memakineki, xeikía katiyuxeiyati `aritikuru 2º, mieme A, piratsiuni III metá VII `iki wimaritsie.

f) `Itsikate hiawaritsie miemetexi miki menanuye`akekuni xeikía kepauka metá ketewa paritiriyu miwapitia;

Paritiriyu `etsitaru mieme xika, tsikere haika purutsienituyari ka’u`aaxé naiti wututsie `iniariti tsepá kepauka hiawarixa matineikatsie tatuwanitsie mieme metá xeputaritsixi, miki kanakayeitiariemiki. `Iki `ena miraxaxatsiwa paritiriyutsixi Mekiku naime kiekaritsie miemetexi kapitiwahetsie xika manuyehakeni hiawarixa `etsitaru miemetsie.

g) Paritiriyutsixi menenu`iwekuni, yaxeikía papaimeme, kiekari tuminieya yu`uximayatsikatsie tukaritsie mieme metá wutu memiwautiweniki kepauka hiawarixa maniereni. Tsiere kaniyutiwewiemiki paritiriyutsixi kepai `anemeki memitateutiarieni xika yu`utsika meheuyehiani metá kepai mireuyuné piinite tita memitehexeiyakai metá tita miranayuhayewa.

h) Katiniyutiwewiekuni kepai tumini memiteyutatarieni hiawarixa kahaye`awekaku metá yeme hiawarixa kepai mitiyunitiani, ya xeikía tsiere kaniyuxeiyakamiki kepapaimeme tumini memiyetuani paritiriyu weweiyamete metá mana memayehu memipitiarie.

i) Paritiriyutsixi menanuyehakekuni niuki tuayametetsie metá terewitsiuni, xeikía xekirate ke mitikuxata pai B tsutia mieme III `aritikuru 41 `iki wimaritsie.

j) Xekirate kaniyutiwewiekuni hiawarixa kahatineewekaku mieme metá hiawarixa tsutsutiwame paritiriyutsixi wahepaitsita, metá katsitikute xika miki metekunanaimawani. Naimetsie, hiawarixa tsutsutiwamete katineuteteremiki haika tewiyari `uti`akame nauka tewiyari heimana tamamata tatuwani mitahiawarieniki metá xeitewiyari heimana tamamata `uti`akame kepauka xeikía reputaritsixi `estitarute miemetexi ya munitsipiyu wahiawari matineeni; `inierika hiawarixa kahatinewekaku haika tarariyari purutsienituyari miki tukari hiawarixa `inierika kahatineewekaku mieme katineuteteremiki.

k) Kaniyuxeiyakamiki xekirate memiyuti`uitianiki, memeyuka`utianiki, heitseriekateki metá tita memitehaye`atiwani yu’uitiwamete paritiriyutsie memikahayehu, ‘aye`atiariwati tumini kiekaritsie mieme memenu’iiniki metá memanuyehakeniki niuki tuayametetsie metá terewitsiuni kepai tsi mireuyukupiine `iki wimaritsie metá leitexi mana mieme.

l) Kaniyutawewiemiki xanetsikate xexeiyame naime tixeiyati ke mitikuyine metá kepai mitinirixiani miki yemeki leitsie mutaneetikaniki. Metá tsiere, kepai ti’anemeki ya xekirate kepai `anemeki mitiyianeni, miki `uximayatsika xeiyaritsie metá leitsie mutaneekaki, wutu yu`utia ‘iniatsiya yapapaimeme xeikía;

m) Katiniyutiwewiekuni titatsie rakunexiayu tatuwani hiawarieya mikatiutanaki`eriwaxi, reputaritsixi `etsitarute miemetexi metá munitsipiyute te`uximayatamete, metá tukari kepaimeti miyupiitia miki xanetsikate meutipareki, tukari yapaimeti leitsie miyupitiatsie me`utaneeti hiawarixa miemetexi.

n) Kanatineikamiki, tsikere hiawari xewiti `etsitaru mieme hiawarixa Mekiku paiti mirakawiyatika hepaitsita kanatineikamiki.

o) Kanakahekiarimiki nanaimarikate metá titatsie reuyeweti miratia miki hiawarixatsie, metá kepai katsitiku `aneme mikiki mipitiarieni.

p) Kaniyutiwewiemiki titsutsutiwamete metá tita mitiyuwawa hiawarixa hepaitsita kiekatari memayuka`utiani memiyiwaweniki kename hiawariwamete meyia wahetsie mieme mitiyuwutaruwani yiweti mayaniki naimetsie `itsimuyuyetia hiawarixa, kepai tsi mitikuxata `aritikuru 35 `iki wimaritsie.

V. Wimarite metá leitexi `etsitarute miemetexi mekaniti`uitiakuni Tribunales de Justicia Administrativa, yemeki yuxaitá meyuni`ati mipai memitekunitsani hepaitsita metá kepai memiteuyukuxeiyani yuxaitá mekanitawewiekuni, kepai mitikuyuaneni, kepai muwa mitikuyineni metá, mikitsie, kepai ti`anenemeki yunitsixa ta`aurie mirawiwirieni. Miki xanetsitiariwamete kaniwa`uximayatsikatini memitehakanitsani tinaiti niukixiya miranutineikani `itsikate `etsitaru miemete metá munitsipiyu wahamatia ya hipame teiteri wahamatia; mekanitipinekuni lei hepaitsita kepai mutiyuane, katsitikute `etsitarute te`uximayatamete metá munitsipiyu te`uximayatamete wahepaitsita metenanaimayu yemeki kwinimieme, metá tsiere kehate teiteri mana mitiunanaimerietsie memeuyehaxia; tsiere yeme ka`ane ya mitikatía hahekiareyu naime katsitiku memititiani kaniyiweni naimeki mirayukatuani tsiere miki ya tiuyuriyayu titayari mitiunanaimerie naiti Hacienda `etsitaru mieme metá munitsipiyu mieme xika tsi tikunanaimawakaitini ya xeime parewiya yetuayame `etsitaru ya munitsipiyu miemetexi.

Maiyá mitiwawiyaniki, mititixeiyarieniki metá katsitiku muyetuiyaniki xika Poder Judicial `etsitaru miemetsie ti`uximayatameya meteunanaimayu, katiniyutixeiyamiki wimarite mana mieme ke mutiyuane, mekawakunanaimawati tumini memixeiya memikumauwaniki, memi’iwiyaniki, metá kiekari tuminieya memi`uximayakaki.

VI. `Etsitarute metá `etsitarute te`uximayatamete meniyuxeiyakakuni, leitexi mirewatixaxatsitire `etsitaru miemetexi me`itiwewieyu tsutia mieme pai maineki `aritikuru 123 `iki wimari puritikatsie kepai mireuyukuxeiyani naiti Mekiku kiekarieya metá xekireteya kepai mutiyuane; metá

VII. Mekiku kiekarieya metá `etsitarute, leitsie ke mitiyuxeiya pai, `iki memayukawima mekaniyiwaweni wa`uximayatsika maye`axeniki, memitsutiakaki metá wewiyate memite`uximayakaki ya parewiya kiekari memiyetuiriekaki, kepauka tuministsie ke memi`ane metá yukiekaritsie me`iwawani.

`Etsitarute makaniyiwawekuni `iki pai `ena mirayuxaxata munitsipiyute wahamatia memiteyuwima, `iki `etsitarute pita parewiya memiyetuakaki ya tini memite`uximayakaki tita miraxaxata hitia pai paxapu mieme.

VIII. Wimarite `etsitaru miemetexi makeniti`uitiakuni parewiwame yetuayamete hawai mekatehawiyakame, yeme mana miemete, tinakemeki tinitsamete metá mana ´utaneeti, miki tsi menihiritiariekakuni nunuwame mikayunanaimakaki maiyá mayumaikaki metá tewi naime xapateya miki tsi xeikía menimaikakuni, kepai tsi tsutiana miemete memite´ikuxata ´aritikuru 6º ‘iki wimaritsie metá lei `emayepaime mirewatixaxatsitire wiwima me`itawewieyu miki naime `iki nunuwame tsutía miemete mana kaniyukuxatamiki yemeki kepai mitiyu`uximayaka.

IX. Wimarite`etsitaru miemete matenaye`atiwakuni yemeki naiti `aixia miti`ane miyuxeiyaniki tixaititsie katiutaneekameki, tinakemeki, tinakemeki, leitexitsie, hahekiakameki, maiyatsie, metehaye`atiwati, metá tewi nunuwameya mekananaimati.

‘Aritikuru 117. `Etsitarute mekapiyiwe, ni tima:

I. Memiyuwima xeime `etsitaru matia ya xeime kiekari wapaiti mamanetika kwinie titirikaiyeti.

II. Kanakayeitiarieni.

III. Tepia tumini memiwewieka, xapa tumini memiwewieka, ni xapate ti`utikaime tumini pai tiyukumauwanike.

IV. Memitewauká mana teiteri metá piinite wakiekaritsie memuyekikaki.

V. Mikatipitiaka metá mitiwauká ni tima ya tewa kiekarieyatsie mitiye`axeni, miranuyekikani, tixaiti tituiyari Mekiku mieme ya wapaiti kiekari mamanetikatsie mieme.

VI. Mitiwauká kiekarieyatsie mitiuyekikaki Mekiku timieme ya kiekarite wapai mamanetikatsie timieme, `etsitaru tiwauti metá mitiu`uwaki, xika tsi mititixeiyarieni heuyeweka ya ke tipaimeme miti`iniatsieni ya xapa xika `utawawiyani miki tituiyari matia meutiniiká.

VII. Mi wewieka ya miweiyani leitexi yiki pita ´aneneme tumini miyukuxexeiriwatsie (sic DOF 05-02-1917) ya xapate miki piinite ke miranexia mieme ´ena Mekiku ya kiekari wapaiti mamanetikatsie, ´iki ya xeikía kati´anekaku piinite yaxeikía miemetexiki, ya tini miki yaxeikía piinite xeikía yiki pita ranexiayu.

VIII. Memenupiini yuhetsie mieme ya yatewa mieme ´atiarikate ya tiyutuiyari ´itsikate wahamatia wapaiti miemetexi, ya ´uximayatsikatsie wimarite ya hipame teiteri wahamatia, ya kepauka tummini wapai miemeki mirayukatuiyani ya kepauka wapaiti mireyutuiyani.

´Etsitarute metá munitsipiyute memenupiini `atiarikate ya tiyutuiyari mekapiyiwe xeikía kepauka tumini kiekaritsie mieme mana mikayunitiarieni memite`uximayakaki ya tawari mi`iitiarieniki ya `aixia mitiyuxeiyaniki, miki tsi tiniyianemiki yemeki `aixia ti`anemetsie tiuyeneekameki, yemeki matsi ke`ane memenupineni wimarite yu`uximayatsikatsie ya xeikía mekaku`uuti, ‘epiretsate kiekarite piiniteya metá xapa tumini metá, `etsitarute wahetsie mieme, memiyetuayani xapa kename yeme `aku munitsipiyute memitehapiine metehayukatuani. Miraxaxatsiwa, tsutía miemete me`eniekameki memutiwewi mirewatixaxatsitiretsie mana lei miemetsie, metá `iki wimaritsie ke mitiutaine, metá kepai yemeki memite`ikuxata metá ketipaimeme miki meminaki`erie. `Itsikate ya meniutiyuanekuni miki xika yuta`uximayata kepauka kiekaritsie yu`uximayatsika memiyetuani. Ni xeimetsie xeime niirika memeuyehatiani tumini ya miyutixixitiwatsie wa`uximayatsikatsie kapiyiwe.

Mirewatixaxatsitire `etsitaru miemetexi, yuwaiká wawututsie kehate muwa memite`uximaya keyupaimeti memeyeteeni, miki mekanitanaki`eriekuni yeme kepapaimeme, metá yemeki tuminitsie `aixia ti`anekaku, miki niirika memenupiini metá kepai memitehayukatuani, naime tsi metetixeiyaxiame miki tumini ke mireuyune, xika rayukatuariweni metá mikitsie, tixaiti xapa raye`ati mitiyuyetuani ya kepai mirayukatuiyani mahekiare.

Katiyukunanaimawati `ena xiké miraxaxatsiwa, `etsitarute metá munitsipiyute memiyutaniini makeniyiwaweni mana xeiyá mireuyewetsé miemeki, mekahanutikikati kepaimeme xeikía metá kepai ti`anekaku mitipitia lei miki naimetsie mieme Congreso de la Unión me`itawewieyu. `Atiarikate memitehapiine xeimieme, miki katinayuka tuiyamiki haika metseri meripaiti miki `itsikame ke mireutetere mipatsie nikahaye`awekaku metá tawari miyuwiya hehekwame niirixa `atiarikateya `ana ri kapiyiwe miki haika metseri mana`utsie.

IX. Mitiwauka wewiyatsie, miyukuxexeiriwa metá ye’atiarieti miyutuaki, yiki pita ya waiká tiwauti Congreso de la Unión kepai mutanaki`eri heimá.

Congreso de la Unión metá mirewatixaxatsitire `etsitarute miemetexi menikuxatakuni, leitexi tawaiya yaki miti`aneniki.

‘Aritikuru 118. Tsiere mekapiyiwawe, Congreso de la Unión ya kara`eriwakaku:

I. Mitiwewieni keraheteme mitiheitserie, metá tixaiti pai ti`aneme kanuwate miye`axetsie, ni tima katiwauti tirikaiyemeki ya heitseriekate yetuati miti`atiariwatsie ya miretiwatsie.

II. Kapiwarexeiyani, ni tima tukaritetsie, kuyaxi yemeki naime tukariki metá makinate kuyaxa timiemete.

III. Mieriká matinetiani yuxaitá xeime kiekari wapaiti mieme matia, xeikía kaniyiweni kepauka yemeki mitikwinimiemetini metá heimana mitiuyehunitsie yemeki mitiukwaniweni katiyiweti. `Ipai ti`anekaku yapauka `itsikame Mekiku makawe katinitaxatiariemiki.

‘Aritikuru 119. Poderes de la Unión miki kaniwa`uximayatsikatini `etsitarute memiwa`iwiyani naime kwiya ya nanaimarika wapaiti maneika. Xika ta mana `etsitarute ta tiyukwineni, yaxeikía tsiere mekaniwa`iwiyakakuni, xika tsi miki mirewatixaxatsitire tiyukatsutiani ya `itsikameyaki, xika miki mekaheyuxeirieka.

`Etsitarute mekanitirikariyarieka kehate waheimá mirakamemiwa yetuaniki, tsiere mekateniti`utakuni, metá makateniyetuakuni, piinite metá memiteunanaima kimana, meu`enieti tsepá ke`ane xewiti `itsikame me`iwawani. `Iki nitsixate kaniyuta`uximayatamiki, parewiya yetuayamete `aixia miti`anenikitsie mehanuyehaxiayu, kepai tsi mutiyuane wimarite parewiyatsie timieme, mikitsie me`itiwewieyu `etsitarute. Mikitsie timieme, `itsikate `etsitarute miemetexi memiyuwima meyuparewikuti Fiscalía General de la Republica mekaniyiwaweni.

Miyetuiyani `etsitaru wapai mieme mipai hainekaku `itsikame Mekiku makawe kanita’iwawamiki, `itsikate kuyaxipa miemetexi wahamatia `iki wimari tsi kepai mitikuxata hepaitsita, metá wimarite wana paiti miemetexi miyu`utia ke mutiyuaneni metá leitexi miki xekirateya. Mikitsie, xanetsitiariwame ke miyininí nayeikani tsikere haika tewiyari mikunaka ke`ane mixatsiwa.

‘Aritikuru 120. Tatuwanitsixi `etsitarute miemetexi mekanitirikariyarieka memehekiata metá haye`atiariwame memayeitiani naime leitexi Mekiku mieme.

‘Aritikuru 121. Yuxexuiti `etsitarutetsie ya metena`eriwakakuni metá nahekiakamiki kiekaritsie ke mitiyiane, mitiyuye`utiaxime metá ke mitikuyine kuyaxipa hipametsie. Congreso de la Unión, leitexi naimetsie hepaitsita, katinitiwewiemiki miki kepai mirahekiata, `utiarikate, metá kepai mitiuyixia, metá ke mitikuyineni, ‘ikitsie niutaneekamiki:

I. Leitexi `etsitarute miemetexi xeikía miki `etsitarutsie mieme kanihikitini, metá mikitsie, yemeki kapitirikareni wapaiti xika peuyeikani.

II. Piinite mitiyuawawe metá mikatiyuawawe kewa miretipiineki leitexi kaniyuxeiyakamiki.

III. Nitsixate xanetsitiariwameta xeime `etsitarutsie `utixatsieyu `eitseriekametsie xeime pita `etsitarutsie rekupikakaku, xeikía pai mitiuyiní kaniyiweni, kepauka leitexi mama mieme pai mutiyuaneni.

Nitsixate nunuwamete xeime tewi piiniteya xeikía kaneyuyehatiamiki miki pita `etsitarutsie, kepauka ke mi`anetsie mirakaa yemeki mana meuyehatiarieya kewa mekaki, `aixia miti`aneniki miemetexi tsi me`itaxataku, metá ta`inierieyu yukimana xanetsika matinenitsie mayeweniki.

IV. Nanaimarikate teiteri wahetsie mieme leitexi `etsitaru miemetsie xika `ayehuni, miki tsepá kewa yaxeikía katini`anemiki.

V. Titurute ‘ikitiarikatetsie miemetexi xeime `etsitarutsie wewiyatikaiti, waleitexi hetsie heuyehaketi (sic DOF 05-02-1917) `aixia katinixeiyariekamiki hipame `etsitarutetsie.

‘Aritikuru 122. ‘Aritikuru 44 hetsie katiniyuxeiyani ‘ena timieme miya maineki leitexitsie Distrito Federal nuiwariyari, miki `itsí kanayukwekamiki Poderes Federales me’ihikaku metá te parewiwamete kiekaritsie miemetexi Ejecutivo, Legislativo metá Judicial mana hurawa miemetexi menihikakuni, ‘iki ‘aritikuru ke mitikuxata hepaitsita.

‘Itsikate Distrito Federal miemetexi mekaniyiaka, Asamblea legislativa, ‘itsikame mana makawe Distrito Federal metá Tribunal Superior de Justicia.

Asamblea Legislativa Distrito Federal mieme kaniyutakemiki xeputaritsixi hiawaritsie memanutinexianiki wututsie metá kepaimeme wutu waparitiriyu mu’axixi hepaitsita, memakatei xapayari yutiwutaruwayu, kepai tsi ‘iki wimari mitikuxata metá Estatuto de Gobierno.

`Itsikame Distrito Federal makawe miki Ejecutivo kanihikitikami metá naime kiekari kani’uximayakamiki ‘i’iwiyati miki xewiti xeikía tewi kaniyianemiki, miki wututsie kananuyehaniemiki, katikunamieti, heitseriekameki metá kamatsiikimeki.

Tribunal Superior de Justicia metá Consejo de la Judicatura, metá yunaime parewiwame yetuayamete miwaruti’uitia Estatuto de Gobierno, miki `itsi kuyaxipa mieme makanihikitini watipaiti ya yinemete wahetsie mieme mana Distrito Federal.

Yu`uximayatsika memitapitiarieni Poderes de la Union metá hipati `Itsikate Distrito Federal miemetexi ‘ikitsie mekanieteti mekaniyiakakuni:

A. Congreso de la Unión kani’uximayatsikatini:

I. Lei makani’uximayakakuni Distrito Federal hepaitsita miemetexi, mehayewati kehate Asamblea legislativa miwa’uximayatsika;

II. Memiwewieka Estatuto de Gobierno Distrito Federal hetsie mieme.

III. Leitexi mekani’uximayakakuni kiekaritsie ke mirapinetsie mieme Distrito Federal.

IV. Mekanitiwewiekuni kepai ti’anemeki naime mitiyuxeiyani, yapauka, kwiti ‘aixia memite’uximayaka Poderes de la Unión; metá

V. Naime tita ‘iki wimari mitipiitia.

B. Katini`uximayatsikatini `itsikame Mekiku kwieyari miyuwima:

I. Lei mikatsutiani Congreso de la Union Distrito Federal miemetexi.

II. Senado kanitaxatiamiki ke’ane pita ‘itsikame Distrito Federal mieme mayaaní, xika mana makawekai ‘anakahiiyani;

III. Kaneni’awamiki xei witari manukaneikatsie Congreso de la Unión, kaniyexaxatamiki kepaimeme tumini muyutixitiawe tumini Distrito Federal manakanetsie mieme. Mikitsie timieme, `itsikame Distrito Federal mieme kanita’iwawiyamiki ke mitiku’eriwa miki tuminitsie mieme, leitexi tsi kepai mutiyuane.

IV. Katiniparewiekamiki `uximayatsika miyutixeiyatsie yemeki leitexi Congreso de la Unión memitiwewi Distrito Federal mieme makineki; metá.

V. Metá tawari tita ‘iki wimari mitipiitia, ya Estatuto de Gobierno metá leitexi.

C. Estatuto de Gobierno Distrito Federal `iki tsutía miemetsie kaniutaneekamiki:

TSUTIA MIME XEWÍ.- Asamblea legislativa hetsie timieme:

I. Xeputaritsixi Asamblea legislativa miemetexi haika witari ‘anuyeyeikakaku mekaniutihiawariwakuni wutu naimetsie, tixaititsie katiutaneeti, heitseriekame metá kamatsiikiti kepai tsi lei mutaineni, mikitsie katinixeiyakamiki, hiawarixa wewiya matineniki, xapate mititiwewiyaniki metá kepai mitiyí xanetawe mikitsie timieme, mutiyuane pai ‘aritikurutetsie 51, 59, 61, 62, 64 metá 77, `iki wimaritsie.

II. Xeputari pemayaniki mitiku’iwauriwa yaki kapitipaimeni mitiku’iwauriwa Xeputari Mekiku kwieyaritsie mieme pemayaniki hetía. Miki naime metenaye’atiwakuni Asamblea Legislativa metá mana memite’uximaya miki naiti mete`uximayati, miraxaxatsiwa naiti `iki `aritikurutetsie 51,59,61, 62,64 metá 77 piratsiunixi IV `iki wimaritsie;

III. Asamblea Legislativa miyukamanitsie Distrito Federal mieme naimeki katiniyutixeiyaxiamiki mitikuxata `aritikuru 116, piratsiunixi II, paxapú haika, ‘iki wimaritsie.

IV. Tukari kanitipimiki hutakia xeiritsixa yeme mana mieme matineikaniki xei witaritsie metá miyukamaniki ya mirexeiyaniki muwa hiawariekate memanayepariketsie memite’uximayá. ‘Inieritsika xeiritsika miki xeiritsika warita miyutipine kaniwa’uximayatsikatini miki parewiwame taitana mieme yuwaiká mipai mehaitikaikaku ya `itsikame Distrito Federal mieme mipai hainekaku;

V. Asamble Legislativa, mitikuxata pai Estatuto de Gobierno, katini’uximayatsikayatini:

a) Lei mana mieme kanitawewiemiki, miki `itsikame Distrito Federal mieme kananuni’aiyariemiki ‘iki xeikía mehekiataki.

b) Mitixeiya, mitixata, metá mitanaki’eriwani tumini kepaimeti manayeneni xei witari mieme metá lei kepai mitiuyukuxixitiwani miki tumini Distrito Federal mieme, ‘itanaki’erieme meri tumini kepai miraneeni miki miyutixitiani makineki. Kepauka kiekaritsie te`uximayatamete memaxaxatani miki meniutakaneekakuni titsutsutiwametsie mayuxaxata ‘aritikuru 127 `iki wimaritsie.

`Itsikate Distrito Federal miemetexi, Legislativo, Ejecutivo, metá Judicial, metá parewiya yetuayamete yuxaitá memiyuni’aka memahekía Estatuto de Gobieno hetsie, miki menanuyehatiwakuni tumini kepaimeme memitixitianitsie xapayari, kepai memite’ikumamateke memite’iwanikeyu mana te’uximayatamete. `Iki wewiyariekate mekanixeiyakakuni kepai mitikuyine miki tumini kepaimeti mitixitiarieni xapayari mitanaki’eriwa Distrito Federal mieme, kepai tsi mutiyuaneni Estatuto de Gobierno metá leitexite mana meheuyehake.

Lei Distrito Federal mieme tumini kemiraneenitsie mieme, mana mayemie kapiyiwe tumini mirayupiika waikawa Congreso de la Unión mitanaki’eri heimá manayeneniki miki timini Distrito Federal kiekarieyatsie mieme.

Mitawewieni lei tumini ke miraneenitsie mieme metá kepai mitiyuxitianitsie mieme miki kani’uximayatsikatini yemeki xeikía `itsikame Distrito Federal mieme. Miki muyuyetuani kaniuti’aka 30 tamamata heimana xewí metseriyaritsie, hekía pai katikuyiti kepauka witari mana Distrito Federal ‘itsikameyari miyutahiawixitsie, `ana tsi kaniuti’aka 20 tamamata heimana huta metseriyaritsie.

Asamblea Legislativa kanitawewiwamiki tumini kepaimeti meuyewetsé xapayari xei witari mieme metá yapauka kanenuni’airiemiki `Itsikametsie Distrito Federal mieme `iki mekaniniki yuwewiyatsie.

Hacienda Distrito Federal mieme mekeemati mekanakinikuni, kehate yemeki hepaitsitana mikatiuhú metá kepai mireuyukuwima `itsitsie, naiti mirayuxaxata paxapu huta mieme C) piratsiunixi IV ‘aritikuru 115 `iki wimaritsie;

c) Tuminitsie ke maku’ane kiekari meneitixeiyaxiakuni witari manuyetía mieme, parewiwame tumini xexeiyameki Distrito Federal mieme Asamblea Legislativa mi’uximayá, kepai tsi mitiyukuxata piratsiunixi VI `aritikuru 74, kewa tsi meyiwaweni.

Tuminitsie ke maku’ane kiekari witari manuyetiatsie mieme Asamblea Legislativa kananayuni’amiki 30 nauka metseritsie xeikía ‘uti’akame. ‘Iki tukari mayuxaxata metá leitexi wewiekatetsie kepaimeme tumini meuyewetsetsie mieme ya kepaimeti mitiyutixitianitsie mieme, tukari tawari ya paimeti muyuyetuani kaniyiweni `itsikame Distrito Federal mieme he’iwawakaku yemeki heuyewekaku mete’ikumamatekaku Asamblea.

Maiyate manayeneika tumini yeikariyaritsie Distrito Federal mieme kanahekiakamiki.

`Istikame miki tumini xexeiyame ta manukaweni kanitahiawariemiki yuwaiká waheki Asamblea Legislativatá kehate memayeteni ‘atahuta wiyari hetía kareuteteremeki metá `arí ri rakumaikame tsikere `auxuwi wiyari xeiyaritsie, tumini yeikaritsie metá raye`atiwati.

d) Mekanitaxatakuni ke’ane `itsikame huyeripa manukakeni xika yemeki miki kahaukuyeixiani tima, `itsikame mayaniki Distrito Federal.

e) Mekatenitiwewiekuni lei kepai mutiyuaneni Hacienda kiekaritsie mieme xexeiyamete, tumini kepaimeti muyemane, tumini muyu’iniata metá kepaimeme tumini Distrito Federal muyuxitia, metá miki parewiwame tumini xexeiyame yuxaitá miyuni’aka mekanipitiakakuni metá miti’uximayaka yemeki ke tewa paiti mipitiarie, metá kepai yutaitá mutiyu’uximayaka yukimana kanitawewiemiki, kepai mitikuyine metá kepai mitikunitsa. Miki tumini yeikariya leitsie ‘utanakemeki katiniyianemiki, tixaititsie katiutaneeti metá yuritsie.

f) Mekanitiwewiwakuni niuki ya’utiyuaneme kename Distrito Federal hiawarixa tinakemeki ‘atineika metá ‘aixia yemeki, yunaiti ya meteha’eriwakaku, katikunamiyariekameki, karahekiakameki metá heitseriekameki; Estatuto mitiwewi ‘itsutsutiwameya ke mutiyuaneni, miki tsi metinaye’atiwakuni matiari miemete metá xekirate mayehu b) ‘uti’akame O) piratsiuni IV ‘aritikuru 116 ‘iki wimaritsie, mikiki mirayuxaxata J) ‘uti’ati m) tatuwanitsie, xeputarutsixi ‘estitaru miemetexi metá munitsipiyu te’uximayatamete katinikayunimiki, ke maku’ane tiuweiyati, `itsikame hetsia, xeputaritsixi Asamblea Legislativa memayetei, metá `itsikate Delegación miemetexi.

g) Leitexitsie meni‘uximayakakuni kepai mitiyu’uximayá kiekari mana hurawa mieme, kepai yutaitá mireuyukuxeiya metá wa’uximayatsikatsie kepai mitikuyine.

h) Leitexitsie meni’uximayakakuni teiteri wahetsie timieme metá xika pemanutahiiyanitsie mieme; xekirate metenitiwewiekuni parewiwame teiteri wahetsie nunuwame hepaitsita, kiekatari memutiniukaniki, ‘uximayatsikatsie nuarixa, xapate wewiya metá kwie yupiini maka’utianiki ya tixaiti harerutsiya.

i) Teiteri wahetsie nunuwamete xekirateya mekanitiwewiekuni; kepai ‘aixia manuyemaka kuyaxi metenanaimakaku metá ‘itsikame ‘aixia ‘aneme mekahexeiyakaku; kuyarixipa parewiya miyetuiyatsie mieme xeime ‘epiretsaya hepaitsita; meri mitiutixata ya kiekaritsie ‘aixia ‘iyari pemitayeriniki; kwiniyatsie metá perewiya muyetuiwa kiekaritsie, metá kiekari meripaiti tixatiarikatsie.

j) Leitexitsie meni’uximayakakuni kepai kiekari mititaweeré mireuyukuxeiya; kiekari miyeweririmetsie, kepai kwietsie mitiyiane, ‘iwiyarika naiti tatei yuriekakatsie timieme metá naiti mitixuawe; kiité, wewiyatsie, kí wewiyatsie; kiekaritsie mitiuyekikatiretsie metá kewa memewaye’uuwé turukitsixi; nanaiya metá kiekaritsie tiwewiyarika; metá memite’uximayaki tita Distrito Federal mitipiniteya.

k) Makanixeiyakakuni miyetuiwá metá memipitiarie kiekaritsie parewiya memiteyuaka, metá leitexitsie mekani’uximayakakuni parewiya kiekaritsie memiyukuyuitiwaniki, ‘aixia miraka’utiariwaniki, muye`iwatsietiyeikaniki metá kewa manuhuni mexeiyaniki, mitiwatuiya mexeiyaniki, mirewakwipiya, metá tikwaiwame miretuiyatsie metá miikite memati’awietsiwatsie.

l) Xekirate makanitiwewiekuni tunimi muyu’uximayakaki metá `uximayatsika ‘iwiyamete; naimetsie ‘uximayatsika mitiyeweririmeni; tituiwame muku’utikatsie, tewaxi wa’iwiyarika; kiekaritsie miratineika, Mekiku yeiyariyari ‘ikitiarikayari metá waikari; metá kepai kiekari mitikuyuane ‘ikitiarikatsie ke tsi mitikuxata piratsiuni VIII ‘aritikuru 3º ‘iki wimaritsie.

m) Leitexi kepai mireuyukuxeiyani hepaitsita mieme mekanitiwewiekuni xanetsitiariwamete waheki miwa’uximayatsikaki teiteri ke memiyiatsie mieme mana Distrito Federal.

n) Leitexi memitiwewieni Tribunal de Justicia Administrativa mieme;

ñ) Leitexitsie meni’uximayakakuni maiyá memimaikaki metá yupiinite memite’iwiyariekaki xika hipati pita mepitiarieti me’imaika mana Distrito Federal, metá tsiere miyu’iwiyatsie metá xapate muyuxeiyatsie, lei hetsie ‘utaneeti Congreso de la Unión mitiwewi, ‘itsutsutiwame makineki, metá naime tsutiarika metá kepai mitikuyitika ‘iki nunuwame mayuye’atiwaniki. Distrito Federal kanexeiyakamiki xeime parewiwame yuxaitá, tixaititsie katiutaneeti, metá mana yuwiyame miki katini’iwiyakamiki maiyá mayumaikaki metá yupiinite memite‘iwiyarieka xika hipati me’imaika, miki leitexitsie ‘aixia kaneuti’anekamiki metá yupiinite tinexeiyakamiki, yuxaitá yeme kaniyuni’akamiki, ‘uximayatsikatsie metá kaniyiweni yutumini kepai yikimana mutixitiani metá yutaitá kepai mireuyukuxeiyani.

o) Niuki lei tsutsutiwame miyetuani ya rekiretute Distrito Federal hetsie timieme ‘utaneetikaime, Congreso de la Unión;

p) Lei hetsie mikayunitiani metá mana tita mana mira’iwauriwatsie Distrito Federal kiekatari niuki lei tsutsutiwame memiyetuayaniki nunuwameya mekanexeiyani muwa Asamblea. Metá

q) Tita tawari ‘iki wimari mitipiitia.

TSUTIA MIEME HUTA.- Jefe de Gobierno Distrito Federal hetsie mieme mitikuxata:

I. Yu’uximatsika kanaye’atiwamiki ‘ataxewí witari katineuteteremiki, yukatsutiati tamamata heimana huta metseri 5 tukaritsie miki witari hiawarixa matineetsie, miki ya katiniyimiki leitexi hiawarixa mieme ke mutiyuane hepaitsita.

Mayaniki Jefe de Gobierno del Distrito Federal katinayuye’atiwamiki tita Estatuto de Gobierno mitiku’iwawa, mana kanayemieni tsiere; kename `aku yemeki Mekiku kiekame hiki mutinuiwaxitsie paiti ‘anunuwamete pekakunamiyarieti mana pe’ukaiti tinakemeki haika witari miki hiawarixa mikahaye’awekaitsie paiti. Xika tsi Distrito Federal pekiekametini ya ‘auxuwi witari pepitiuka kehate ‘etsitarutetsie memikiekatari; xei tewiyari heimana tamamata witari kanexeiyakamiki, metá kahayeiweti meripaiti Jefe de Gobierno Distrito Federal mieme tsepá kepaitsie. Kewa pemekani kanakaparikeni xika peti’uximayaka Mekiku kiekarieyatsie timieme xeime pita kiekaritsie.

Kepauka ta Jefe de Gobierno del Distrito Federal manakahiiyani, Senado kanitaxatamiki xeime, Presidente de la Repùblica ‘itakeyu, mana manukakení miki ‘uximayatsika makaniniki. Metá xika xeikía ya tewimeki tiyimiki, mana kanihiritiariemiki kiekaritsie ti’uximayatame Estatuto de Gobierno mikuxata. Ya ri xika heyemeki ‘anayeparimiki mana makawekai ya yuta’imani ya tsepá kepai mitiiyí, Asamblea Legistativa xeime kanitaxatamiki miki `uximayatsika makaniniki. `Imarika yu`uximayatsikatsie mieme Jefe de Gobierno Distrito Federal hetsie mieme xeikía kaniyutanaki’eriemiki yemeki kwinie ti’anemeki. Mana `uximayatsikatsie pariya pitiakate kaniyuxeiyakamiki Estatuto hetsie.

II. Jefe de Gobierno Distrito Federal kani’uximayatsikayatini metá `iki katinaye’atiwamiki:

a) Katinaye’atiwamiki metá kani’uximayakamiki leitexi Distrito Federal mieme Congreso de la Unión memitiwewiwa, kewa paiti tsi ´uximayatsikaya metá mitini’atikatsie hetsiena mirawiyatika meipitiatika.

b) Kanitixatamiki, kanehekiaritamiki metá kani‘uximayatakamiki leitexi Asamblea Legislativa memitiwewiwa miki hitía paiti ´uximayatsikatsie tihekiakameki kaniye´axekuni, xekirate mana mieme katiniyuwewieka rekiretute metá wimarite. Metá tsiere kaniyiweni yiki mutayiní leitexi Asamblea Legislativa meiyeni’airiwa mitixataki hepaitsita, tamamata tukari kahanutiyeiwawekaku. Miki ke mutayiní xika yuwaikawa xeputaritsixi ya mete’itanaki’erieni, miki kanitaxatamiki Jefe de Gobierno del Distrito Federal;

c) Leitexi tsutía mieme kanitiwewiwamiki metá rekiretute Asamblea Legislativa ´enutini´awati.

d) Miwatixata metá miwakuyuitiani katikunakameki kiekaritsie te’uximayatamete mana hurawa ´itsiyatsie memitehawiya, xika tsi yiki pita mete’uxatsieni ya ‘upatsieni kayemieni ‘iki wimaritsie ya leitexi mana miemete yakareikupiiká.

e) Miki kanayeikani yemeki kuyaxi wa’ukiyari mana miemetexi pai mutaineki Estatuto de Gobierno; metá

f) Tita naime mitipitia ´iki Constitución, Estatuto de Gobierno metá leitexi.

TSUTIA MIEME HAIKA.- Miraxaxata kepai mireuyukuwimani kiekari muyuxeiyatsie Distrito Federal:

I. Kanitaxatamiki xekirate naimetsie miemete kiekari parewiwameteya hixiapa mieme, manutamiiretika metá naimetsie mireunaketika wahetsie mieme memimaikaki tita mitiwa’uximayatsika.

II. Kaniti’uitiamiki kiekari parewiwamete puritikutsie ya ‘uximayatsikatsie texexeiyamete xexuime Distrito Federal kiekarieyatsie ke tsi memiyupaimeni miki.

Metá tsiere kanikuxatamiki kepai ‘anemeki Distrito Federal yukiekarite mayemiire mixeiyani, kanikuxatamiki kiekari parewiwamete puritikutsie ya ‘uximayatsikatsie ketewapaiti wa’uximayatsika muye’atika, kepai mireuyukuwimatikani, kepai memite’uximayaka, metá tsiere kepai miki kiekari parewiwamete Jefe de Gobierno del Distrito Federal matia memiteyuxeiyani.

‘Itsikate kiekari parewiwamete puritikutsie ya’uximayatsikatsie kiekari muye’atikatsie miemete mekanitihiawariekuni tinaimeki, katikunakameki, karamatsiikimeki metá heitseriemeki, kepai tsi lei mitikuxata.

TSUTIA MIEME NAUKA.- Mitikuxata Tribunal Superior de Justicia metá naiti xanetsitiariwamete tsutia miemete:

I. Makitsitiratu mayaniki Tribunal Superior de Justicia mieme katinaye’atiwamiki tita ´iki Constitución mitiku’iwawa tsiere minitsiteriyutsixi Suprema Corte de Justicia wahetsie mieme; katinayu´iwawani, tsiere, yu’uximayatsikaki yemeki maiyati ya xanetsikapa, yemeki mana Distrito Federal. Tribunal Superior de Justicia makitsitiratutsixi mekanayetekuni lei mana mieme keyupaimeme miwaraxaxata.

Makitsitiratutsixi wahuyeripa memanuka’uuniki Tribunal Superior de Justicia paiti, Jefe de Gobierno del Distrito Federal kaniwapitiamiki memitanaki’erieniki Asamblea Legislativa. Makitsitiratutsixi ‘ataxewí witari xeikía mekanakikakuni metá memitixatsieni Asamblea waki; xika pai tiuyiní, xeikía memiwaparieni yu’uximayatsikatsie kaniyiweni kepai mitikuxata Titulo Cuarto ‘iki wimari hetsie.

II. Memi’uximayaka, xeiyatsitiarika metá memipitiaka Tribunal Superior de Justicia, mirewatixanetsitiretsie metá naiti xanetsitiariwamete, miki kani’uximayatsikatini Consejo de la Judicatura Distrito Federal mieme. Consejo de la Judicatura mekaniyu’atahutakakuni, miki xewiti ‘itsikame Tribunal Superior de justicia kanihikitikamiki, metá tsiere kanihikitikamiki Consejo mieme. Mana memanuyuhayewa mekanakinikuni: xewiti makitsitiratu metá yuhutati xanetsitiariwamete mekanitahiawariekuni yuwaikawa ya meteha’eriwakaku makitsitiratutsixi memayutixexeiriwatsie; xeit+i ‘itaxatayu Jefe de Gobierno del Distrito Federal metá yuhutati metixatsieyu Asamblea legislativa waki. Yunaiti Consejeros mekatenaye’atiwakuni tita mitiyuku’iwawa makitsitiratu mayaniki metá teiteri mekaniyiakakuni yu´uximayatsika yemeki mehaye´atiwati metá mete’iwiyawaweti, hekiakameki metá tinakemeki yu´uximayatsika, xika me’utixatsieni makitsitiratutsixi memayutixexeiriwatsie mekaneixeiyakakuni, tsiere, memaiyati yumaiyaki xanetsikatsie miemeteki. ‘Auxuwi witari mekateneuteterekuni yu´uximayatsikatsie; mekanitiwapariwakuni yu’utia meheu’uuti metá menitixatsieni hekwameki mekayiwaweti menakikani.

Consejo kaniwaruyexatamiki xanetsitiariwamete Distrito Federal mieme, kepai tsi mireuyukuxeiya ‘uximayatsika xanetsitiarikapa mieme, metá tsiere kanitixatamiki ke meyupaimeme metá titatsie memitemiemetini memiwayetetikani xanetsitiariwameta metá xanetsiwametá Poder Judicial memanuwima Distrito Federal mieme, kepai tsi miki memitexata yikimana Consejo.

III. Kaniyutiwewiekuni tita mirexeiya metá xekirate miyu’uximayakaki Consejo de la Judicatura, ti’enieti tita mirayuxaxata ‘aritikuru 100 ´iki wimari hetsie;

IV. Kaniyutiwewiekuni kepai ti’anenemeki lei tsutía mieme xekirate mitiwewieni kiekari hetsie te´uximayatamete memanutineikaniki metá memiyuhekwariyaniki, metá yu´uximayatsika memiyeweiyaniki xanetsitiarikatsie;

V. Wahetsie mieme kanakikani Consejo de la Judicatura memaka’u, metá tsiere makitsitiratutsixi ya xanetsitiariwamete , tikunakate metá katsitikute mitiyuxeiya ´aritikuru 101 ´iki wimari hetsie.

VI. Consejo de la Judicatura xapa kanitawewiemiki tumini kepaimeme miyutixitiani mana mieme metá kanenuni’amiki Jefe de Gobierno Distrito Federal mieme hetsia meka’utianiki xapatsie naime tumini kepaimeti miyutixitiani miyuyetuaniki memitanaki’erieniki Asamblea Legislativa.

TSUTIA MIEME ‘AUXUWI.- Xeikía xewiti Tribunal de Justicia Administrativa kaniuwemiki, yuxaitá miyu’uximayaka pitiarieti ‘aixia mirakayurieniki hetsie metá muyuxeiyaniki kepai mireyukuwimani, yu’uximayatsikaki, kepai mitikuyitikaki metá, xika pai ti’aneni, xanetsikate tita ‘aixia mirakayuruwa hetsie mieme, miki Tribunal kani’uximayatsikayatini ‘aixia mirakayuruwani tita miranutineikani kiekari parewiwamete hipame teiteri wahepaitsita; ya mutayini, kepai tsi lei mitikuxatani, katsitikute kiekaritsie te’uximayatemete wahepaitsita yunanaimarikaki yeme tikwinimiemekaku metá teireri kehate mana nanaimerika kwinie ti’anemetsie memeuyehakeni; metá tsiere memiwatiwauni kehate memitehayukatuani metá memikatsitikaruwatsieni manutineikatikaki memiteunanaimaki metá memikunanaimawaki Hacienda Publica Distrito Federal mieme ya tita memitexeiya kiekari parewiwamete Distrito Federal mieme.

Mititiwawieniki, mitikaxeiyarieniki, metá katsitiku manutinexianiki ´uximayatsika ‘atiarikatetsie Tribunal Superior de Justicia wahepaitsita, kaniyuxeiyamiki miraka’uxa piratsiuni II TSUTIA MIEME NAUKA hetsie ‘iki ´aritikurutsie, katinanaimati tita mitiwa’uximayatsika tumini memixeiya memikumauwaki, ‘iwiyaki, metá memi’uximayaki tumini kiekaritsie mieme.

D. Ministerio Publico Distrito Federal mieme ´itsikameya kanihikitikamiki xewiti Procurador General de Justicia, miki kanitaxatsiemiki kepai mitikuxata Estatuto de Gobieno; ´iki muyukuxata metá lei tsutia mieme mana mieme menikuxatakuni kepai mireyukuwimani, ketewa wa’uximayatsika muye’atika metá xekirate miyu´uximayakaki.

E. Distrito Federal katini’anemiki Presidente de los Estados Unidos Mexicanos hepaitsita, mirayuxatata piratsiuni VII ´aritikuru 115 ´iki wimari hetsie. Manukakerieni ya muwaparieni kiekaritsie ti’uximayatame miwa’itsikame heitseriemeki kuyaxi kaniyiweni xeikía kepai mitikuxata Estatuto de Gobierno.

F. Cámara de Senadores del Congreso de la Unión, ya memuka´uxipiwetsie, Comisión Permanete, muwapa Jefe de Gobierno del Distrito Federal kaniyiweni yemeki tikwinimiemetikaku tikunanaimawakaku ‘aixia memiteyuxeiya Poderes de la Unión ya kiekari ‘aixia ´iyari manumaka Distrito Federal. Miki miwaparieniki mieme xapa kaniyuyetuamiki yuhixiapa me´ati Cámara de Senadores memayetei wakí ya Comisión Permanete, xika mipai ti’aneni.

G. ‘Aixia memiteyuparewiekaki ´aixia teyuruwamete ´etsitarute miemetexi metá munitsipiyute miemetexi yuxaitá, metá ´iki Mekiku kiekarieya matia metá Distrito Federal memitewewiekaki metá memite´uximayakaki kiekarite manuhatikatsie Distrito Federal ´aurie, ´aritikuru 115 mipai mitikuxataki, piratsiuni VI ´iki wimari hetsie, teiteri wakiekarite hetsie miemete mtikuxata; tsiere miti’iwiya naiti kwietsie mitixuawe, miti’iwiya metá ‘aixia kwie muyurie; teiteri watuayametsie timieme, ha hariwame metá kwitatsie mieme; teixiya, ´uximayatsika metá xatsi mirahíte ke mireuyuyuipiketsie timieme ya kuyaxi wahepaitsita, wa´ukitsiema memiteuwiyatsitiani mekaniyiwaweni kumitsiuni memuku’uitiaxianiki leitexitetsie ´utaneetikaime.

Miki kumitsiuni muku’uixiani kanitiwewiyakuni ya meteha’eriwakaku yunaiti mana memeuyehaketika. Miki xapa wewiyayatsie katinayemiemiki kepai mireyukuwimani, mixeiyani metá kepai miti’uximayaka.

Miki kumitsiunitetsie katiniyutiwewiekuni:

a) Tsutia miemete tiwiyatsitiwamete, miki hixiapa kumitsiunitetsie, mikitsie katiniyu xeiyakamiki ketewa kiekari ‘uye’atikaime metá kepai memite´uximayaka mutiyutiwewiwa, metá yunaiti kiekatari memitehanunakeniki mitixuawe ya mitiyu’uximayakaki matiari paxapu ´ena heimá miraka’uxa.

b) Tsutía mieme tewewiekate, yu naiti kumitsiuni memiwima wahepaitsita, wa´uximayatsika titatsie memitemiemetexi, metá tsiere kepapaimeme yunaiti pinite mepiteyetuayani, teiteri metá tumini miki mitiyu´uximayakaki; metá

c) Naiti xekirate memitexeiyaniki yuwiyakameki metá meyuparewiekameki kiekari memiyehapaximeniki, yunaiti kiekatari memitehanunakeniki mitixuawe, metá ya memiteyurieka ke memite’uxá kumitsiuni memaye’u.

H. Mitikunatika metá mitiyukunama ´iki wimari ´etsitarute wahetsie mieme ´itsikate Distrito Federal mieme tsiere kaniwahetsie miemetini.

‘Ataxewí Tituruyari

Trabajo y de Previsión Social

‘Aritikuru 123. Yunaiti teiteri ‘uximayatsika ‘aixia ‘aneme memexeiyani mekaniyiweni kiekaritsie mieme mayaniki; yuri tsi, ‘uximayatsika kaniyutihekiatamiki metá ‘uximatsika hepaitsita ke miti’aneni, lei mitikuxata pai.

Mirewatixaxatsitire, yiki katikaweti xiké temaitikatsie ‘utaneeti, leitexi kanitiwewimiki ‘uximayatsikatsie ‘utaneeti, ‘ipai’i miti’aneniki:

A. Te’uximayatamete, te’i’iwamete, kitá te’uximayatamete, tewewiwamete, tsepá naiti contrato ‘uximayatsikatsie mieme:

I. ‘Uximatsika ‘atahaika hora xeikía katineuteteremiki.

II. ‘Uximatsika yiwikita mieme 7 horas xeikía kanexeiyakamiki. Katiniyukunaka: ‘axa tiuye’aneneti metá ‘axa ti’aneneti tiuyexuawekaku, ‘uximayatsika yiwikita makinatetsie mieme metá ‘iyá naiti ‘uximayatsikate yiwikita tamamata mitiyehanetsie, ya tiirí tamamata heimana ‘ataxewí mehitikaiti memite’uximayatsie.

III. Mekapipitiarie tiirí tamamata heimana ‘auxuwi wiyari mehitikaiti memite’uximayaka. Kehate ‘ipai pai witari memexeiyatika ya tamamata heimana ‘ataxewí wiyari miki ‘ataxewí hora xeikía mekani’uximayakakuni.

IV. Ataxewí tukari ‘anuyekikakaku kaniuka’uxipiwemiki xei tukari, tsikere.

V. ‘Ukari memayehukatikanitsie waiká mekapite’uximayaka raheteme metekumauwati metá tiwarukwinitianiki yuhukatsie; ‘ataxewí tsemana heuyewekakaku memitiniwexianitsie mekanipitiariekuni memika’uxipieni metá tsiere ‘ataxewí tsemana mekanika’uxipikuni hanayeweyu reuwarita, naime yutumini kani’iitiariemiki ‘aye’akame metá yu’uximatsikata manuani kanipitiariemiki tsiere yaxeikía yuhetsie nunuwame katinexeiyakamiki. Yuniwé mitsitsitiakatsie kaniuka’uxipiwemiki hutakia tsepá kepauka xei tukaritsie, media hora reutetereti yuniwé tsitsitiati;

VI. Te’uximayatamete Salarios mínimos mekanexeiyakakuni yunaiti te’uximayatamete. Kehate matiaritsie mieme memite’uximaya yareu’atikaimetsie kwie kaniyianemiki; hutarieka miemetsie te’uximayatamete ‘uximayatsikatsie, ya ‘uximayatsika yiki ‘anenemetsie.

Salarios mínimos waiká tumini yu’iwaniati kananuyineni xei nuiwari wakemati, mireuyewetikatsie, ‘aixia mireukukaniki metá kimana tiirimama ‘etsikwera menexeiyakakuni. Salarios mínimos memiteuyuti’ikitia memi’iwa miki ‘uximayatsika yiki ‘anenemetsie kani’iniarikamiki.

Comisión Nacional katiniyurienemiki kepaimeti Salarios mínimos miyu’iwani, miki meteniyurikuni te’uximayatamete wa’ukiyari meta ‘itsikame heutiweti, miki meteniyurikuni kepaimeti tumini miyu’iwani kimana ‘aixia memiteyuparewiekaki te’uximayatamete.

VII. Xika xewiti tiuta’uximayata salario kanita’iwamiki, tsepá ke’aneti ‘ukí ya ‘uká.

VIII. Salario mínimo miyu’iwanitsie tixaiti kapitikunawaiyariwani, ya kapanaka’iiriyariwani.

IX. Yunaiti te’uximayatamete parewiya mekanexeiyakakuni, ‘ipai’i ti’anenekametsie metekawiti:

a) Comisión Nacional menihikitini te’uximayatamete waniukame, wa’ukiyari metá tsiere ‘itsikame heutiweti miki metiyuayu kepaimeti purutsienitu te’uximayatamete memi’iwani.

b) Comisión Nacional naime katinitixexeiyamiki kepai ti’aneneti mitiyuxeiyani Mekiku kwieyaritsie. Miya tiniereti tita matsi ‘aixia mitiuyine Mekiku kwieyaritsie ya kanitayimiki, metá tita matsi Mekiku kwieyaritsie mireuyewetsé, titatsie tumini mireuyehatiani.

c) ‘Iki Comisión katinitixeiyaxiamiki kepaimeti purutsinituyari miyukuxatani maiyá timaiyayu ya mainenitsie.

d) Mirewa’uximayatsie mutihekiarixiki ke lei kaniwahayewakamiki utilidades kapiyetuayani tukari yatewimeki, metá tsiere kepauka mitiyutixexeiyanitsie ya pepauka ‘uximayatsika yiki ‘aneneti manutineikani kapitiyukutuayani.

e) ‘Uximayasikata kepaimeti utilidades manayeneikani miki kani’iniarini renta gravable yu’iniatati Ley del Impuesto sobre la Renta mitikuxata pai. Yunaiti te’uximayatamete mekaneta’axekuni wana Secretaría de Hacienda y Crédito Público titatsie mieme tumini memikahaka’iiyariwani, lei kemitixuka hetsie me’utaneeti;

f) Yunaiti te’uximayatamete yuhetsie mieme utilidades mekanexeiyakuni mikv kuta hexeiyati mirewa’uximayatsietsie ke mitiyehaniexime miemeki yiki kapitikuruwani.

X. Salario hexeiyati tuminiki katinipitiariekamiki, takwe yiki ti’anenemeki tipitiariekake, metá vales heki kapitipitiarieka, ya tini yiki ti’anemeki tumini xatati mikiki pita mitipitiarieka.

XI. Kepauka, yiki ti’aneti miraniereni ‘uximayatsika horas waiká hanateme ‘uta’uximayatsitiarieni, ‘ana tumini kepaimeme mi’iwa tawari hapaina paimeme tumini kanita’iwamiki 100%. ‘Ana xei tukaritsie haikati horas manutiyeikani kapiyiwe, metá xei tukaritsie hahaikamexia horas hanateme muta’uximayata kapiyiwe. Temari tamamata heimana xewí wiyari memexeiya mekapiyiwe ‘iki ‘uximayatsikatsie memite’uximayaka.

XII. ‘Uximayatsieka kwiepa ‘etsiyatsie timieme, makinatetsie mieme, ya tetexitsie ya tsepá yiki ti‘anemetsie ‘uximayatsika, miki ya kani’anekamiki, hekía tsi lei ke mitikuxatani, miki kí ‘aixia tiuye’anenemetá mekaniyehipitekuni. ‘Iki miya ti’aneneti katinaye’axemiki ‘uximayatsitatumini miyetuayaki Mekiku kwieyaritsie te’uximayatamete wakitsie miemeki tumini miyemaneniki, metá kimana te’uximayatamete miwaniitiakaki yuki memewayehapaniki metehayukatuaweme.

Utilidad social titewati leitexiyari kaniuweni mana mekanaye’uuka Gobierno Federal, te’uximayatamete metá te’uximayatamete wa’ukiyarima, miki te’uximayatamete watumini mekani’iwiyani kí hetsie mieme. ‘Ena leitsie katinikuxatani kename yunaiti te’uximayatamete yukí mehexeiyati mehakine.

Niuki nitsiya 'aixia tiyuruwame matiari paxapu mexaxata ke miti'aneni katinaxaxatani, kite tewa muku'uutikatsie 'estikwerate, mitiwati'uayematire metá tita mitiyunaki'erie mekaniku'uitiakakuni kiekatari wahetsie mieme.

Metá, mana kiekaripa 'uximayatsika muku'uutikatsie, xika kiekatari kwinie me’utipaimeré huta 'iniariyari (sic DOF 09-01-1978) mehakine, kwie kaniyukunamiki 'aimiemeyari, 'auxuwi waxawi metros cuadrados hanutiyakame, mana mitikupiinireki tiwatiharerutsitiwamete, kite munitsipiyu mitiyetua metá miretiwaikatire.

'Uximayatsika mirakupiine 'iki tinaiti katiniyukunakamiki, kiite 'iiwame mititawaiyatika muku'uitiarieka ya kiite tumini 'aixia ka'anemeki mayu'iwane.

XIII. 'Epiretsate, tsepá keti'anemetsie memitekumauwa, mekanini'ariekakuni wairiyarika, yu'uximayatamete 'aixia meteniwa'ikitiakakuni yu'uximayatsikatsie timieme. Lei xekiraya heitserie mitikuxata ya kanitayimiki ke ti'anemetsie mekaniereti memiyiaka, meturuyari metá ke mitikiyineni te'uximayatamete wa'ukiyari 'iki ni'aritsie kaweti kaniyianemiki.

XIV. 'Epiretsate kutsiyarimama mekatenaye'atiwakuni kepauka mete'uximayatamete yu'uximayatsikatsie yiki miranuyeyani ya xika kwiniyate kwinie muyitika waru'axe, yu'uximayatsikata mete'uximayati; 'aimieme, mete'uximayatamete wa'ukiyari naimeki katinayukahiamiki, ke tsi ti'uximayatame mitiyuxeiyani yumiiyatsie ya yukwiniyatsie rakuwiekaku heyemeki ri kati'uximayataweti hayani, ke tsi leitexi maitikani. Pai katini'anemiki tsepá ti'uximayatame wa'ukiyari hixiapa kawekame wimari mitiuta'aitaxi.

XV. Mete'uximayatamete wa'ukiyari ni'arieti kaniwa'iwiyakamiki, ke tsi niukitsie mitikiyineni, 'aixia katiniuye'anekamiki memitewa'uximayatsie tsiere nai ti'iwiyame rexeiyati, metá 'aixia mitiyeyiximeniki ´iwiyarikatsie me´utaneeti makinate mekanikumauwakuni, tinaime muwa memitekumaiwa, metá naiti 'aixia katini'anekamiki, mete'uximayatamete 'aixia 'iyari memitekumauwaniki mekate'ukakwikwineti yutukari mehayexeiyati, tsiere tiirí memayetikietika metá 'ukari memayehukatika 'aixia 'anemeki memiyuxeiyani. Leitexi katinexeiyakamiki, 'aimiemeyari, ke mitiukatsitikutsieni xika pai katikayani;

XVI. Mete'uximayatamete metá 'epiretsariyute meniyiwaweni memiyukuxeirieni yuhetsie mieme meminuakaki, tsirikatute memitinuiwitiaxiani, wimarite mete'uyemaiti, metá hipati.

XVII. Leitexi katineti'enietiyeikamiki kepauka mete'uximayatamete metá 'epiretsariyute yu'uximayatsika ya tewimeki memewakeni ya ri matsi memewa'unitsie.

XVIII. 'Uximayatsika hayewari 'aixia kani'anekamiki kepauka 'aixia 'iyarimeki memitehakayuruwani yu'uximayatsikatsie timieme, 'aixia 'anemeki 'uximayatsikatsie nunuwame meixeiya 'utaneeti metá tuminitsie 'aixia miti'aneniki. Mete'uximayatamete meni'arieti mekanayuxaxatakuni, tamamata tukari kahanutiyeiwekaku, wana Junta de Conciliación y Arbitraje, muwa mekatenahekiatakuni kepauka 'uximayatsika hayewari mematinetiani. 'Uximayatsika hayewari 'aixia kapi'aneni xika haxia mehatinetiani yu'iwama wahepaitsita ya piinite, ya kuyaxá xika 'utaweni, xika tsi kiite ti'uximayatamete Gobierno tiwapiinitini.

XIX. 'Uximayatsika hayewari 'aixia kani'anekamiki xika 'uximayatsikatsie heyemeki rayuye'atiani metá tiwewiyatetsie ranutikinixiani, miki piini waiká matsi mikaraye'arikaki, Junta de Conciliación y Arbitraje ya ra'eriwakaku.

XX. Xika yiki ranuyiti ya mierika raniereni tuminitsie ya 'uximayatsikatsie rakunekaku, Junta de Conciliación y Arbitraje ya kanitayimiki ke miti'aneni, mete'uximayatamete waniukamete yaxeikía meyupaimekaku metá mete'uximayatamete wa'ukiyarima hepaina, metá xewiti Gobierno rawiyati.

XXI. Xika mete'uximayatamete wa'ukiyari ya katiutanaki'erieni arbitraje hetsia 'aixia miraka'itiarieni ya Junta ke mitiutaniukie, 'uximayatsika mana kaniu'akaimiki metá ni'arieti (sic DOF 21-11-1962) katinayukatuamiki haika metseritsie 'uti'akame tumini ti'uximayatame kani'iitiamiki, metá tsiere tita miraninieretani 'iki ya miti'aneki. 'Ipai kapitikuyineni xika piratsiunitsie 'ena mekaxata pai tikuyineni. Xika mete'uximayatamete ya mekate'utanaki'erieni, 'uximayatsika mana kaniu'akamiki.

XXII. Xika mete'uximayatamete wa'ukiyari wa'uximayatsika warukunamirieni tixai karanierekaku wimaritsie ya tsirikatutsie mehanuyehaxiaku, ya 'uximayatsika hayewari 'aixia 'anemetsie tiuparewieku, wa'ukiyari wairiyarika ni'arieti katinayukahiamiki, ti'uximayatame tsi ke maineni, wa'ukiyari xika contrato hanu'eniemiki ya haika metseritsie 'uti'akame tuminiki pirayukatuani. Lei ya kanitayimiki kepauka wa'ukiyari hetsiena mikati'aneni ya contrato hetsie wairiyarika makerieka, ya naimeki mirayukahianiki. Tsiere wairiyarika ni'arieti ti'uximayatame hetsia katinayukatuamiki haika metseritsie 'uti'akame xika 'aixia katikamiekaku ya tikwinitiakaku ti'uximayatame yu'uximayatsika 'uhayewa, miki ranuyemiekaku, 'iyaya, papamama, niwemama metá matsimama. 'Iki ya miti'anetsie mete'uximayatame wa'ukiyari kapiranukahayeikawani, yaxeikía tsiere katini'aneni kepauka tsewiximarika maninieritani 'iwamama ya hetsiena memikawí meteyurieka (sic DOF 21-11-1962) miki ya ra'eriwakaku ya wa'eiriekaku.

XXIII. Tumini niitiarika mete'uximayatamete mitiwahetsie yu'uximayatsikaki meme'i'iwa ya kimana memayukahipa xei witaritsie mieme, ya tumini wahetsie mieme miyemane, kapiyiwe memiwakumaiwiriwani waikari hakiyatsie ya xika tiukanare memitewa'uximayatsie.

XXIV. Ke ti'anemetsie memitehapitika mete'uximayatamete yu'ukiyaritsie rakunekaku, yuhepai mete'uximayatamete, yu'iwama ya hetsiena memikawí, 'iki ya miti'anetsie ti'uximayatame xeikía rapiti kanayeikani, kapiyiwe 'iwamama tumini wairiyarika miwara'iwawiriwani memitehayukatuaniki ya tumini mema'iwawani xei metseri 'uximayatsikatsie mieme.

XXV. 'Uximayatamete yu'uximayatsika mekanikaxeiyakuni tumini mekawawiyarieti, wana kiite munitsipiyutsie mirawiyatika ya xapa 'uximayatsika wawame yetuati 'aimiemeyari muku'utikatsie.

'Uximayatsika yetuayamete heyemeki waiká ranierekaku 'uximayatsikatsie mekaniyiakakuni metá, meyunaiti yaxeikía metexeiyarieti, kehate matsi haweri memiteyuxeiyani yutiiriyama wahepaitsita 'uximayatsika meri mekanipitiariekuni.

XXVI. Contrato mematinetianitsie ti'uximayatame Mekiku kiekame metá 'epiretsariyu kiekari wapai miemetsie kiekame, naiti 'aixia katini'anekamiki hekía ya kanitayimiki 'itsikame mitikema munitsipiyu mitini'a metá Cónsul de la Nación ya ra'eriwakaku kewa tsi ti'uximayatame memienitini, ya meteha'eriwati kename xekirate tsiere xuawe 'ikitsie timieme, tsiere hekiakameki kanamatsiikikamiki kename 'epiretsariyu contrato nitsane naimeki rayukatuani kepauka ti'uximayatame ta'aurie mawení yukiekaritsie manuani.

XXVII. Ya kapiti'aneni ya hawai kepirenake metá yumamatsie memakawirixi kapiwakuyuitiwani, tsepá tinike contrato hetsie mirayukaxá:

a) Kepauka mayukaxaxatani 'uximayatsika kwinie ranutiyeikame, ke tsi rayetirikaiyemetsie mitiyu'uximayatani.

b) Kepauka tumini yaki paimeme memiyexatani 'uximayatsikatsie hepaitsita Junta de Conciliación y Arbitraje mehaitikaikaku.

c) Kepauka memitekupitiariwani xei tsemana warita hanuyeyayu.

d) Kepauka miratikwitiripitire, 'ikwai mirewatuiya, kapé, mirewati'itire, ya mirewatuiya muwa ti'uximayatame mirakapitiwani kapiyiwe, ya mekate'uximayatamete mitiwarakapitiwani.

e) Kepauka wairiyarika ya kawairiyarika 'axeikía mirewatituitire ya kewa memexatiarie piini tikwaiwame meminaneka.

f) Kepauka tumini memikunaka takwé hanaka'iiriyarienike mirapineki.

g) Ke`aneti menutineika kepauka ti`uximayatame yukimana muyuta`imanitsie mitikupitiariwaniki kepauka yiki muyini yu`uximayatsikatsie, metá xika tiutakwine, ya tsepá tita miranutiné kwiniya wimari `uximayatsikatsie mieme kahayuye`atiwakaku ya xika yu`uximayatsikatsie `anayehiiyayu.

h) Metá naiti mitiyuti`ixiariwa xika miki ti`uximayatame yununuwame muhayewa `anuyineni leitexi ti`iwiyamete metá te`uximayatame waheimá nunuwamete.

XXVIII. Leitexi ya niutiyuanekuni tita piinite yemeki xei nuiwari mitiwapiini, miki xeikía katiniwapinitini, mikiki memiwiyarieka kapiyiwe metá mukunamieni kapiyiwawe, kaniyiwaweni xeime mitiuhayewiyarieni xapa tituruyari mipai `utainekaku xeikía raye`atiwameki mirayukuwewiwa xanetsika `anutineniki `ariké ke.

XXIX. Kaneuyeweka yemeki Ley del Seguro Social, mana katinayemieni heimana nunuwamete xika ri pekayiweni, pe`ukiratsitini, ‘atukaritsie mieme, xika ‘a`uximayatsikatsie panayehiiyani, kwiniyaki ya xika yiki pe’uyini, parewiya tiwahiwemete metá tsepá keti`aneti te`uximayatamete wa’iwiyame metá `aixia memiteukuteniki, kwietsie te`uximayatamete, memikate`iwa metá hipati kiekatari ya waxeinuiwarite.

XXX. Metá kename kiekaritsie meheuyewetsé meteniumariwakuni, wimarite yuparewiyatsie nuiwakate kí memitiwewiwaniki yaki raye`atikaime metá `aixia `aneneme, memitinaneniki wapiini mayaniki, te`uximayatamete yaki tukari ya titimeki.

XXXI. Leitexi `uximayatsikatsie miemetexi mani`uximayakakuni `itsikate `etistarute miemetexi, kewa wakiekari meuye`atika, xeikía yemeki `itsikate Mekiku miemetexi kaniwa`uximayatsikatini `iki `ena mitika’uxatsie miemetexi.

a) Mirewatiwewiwa metá mitiyetuiwa miemetexi.

1. Kemarite;

2. Mukuhekikiare;

3. Terewitsiunitsie miranayeneika wewiwamete;

4. Hule mewewiyatsie;

5. ‘Atsukari mewewiyatsie;

6. Minatsie mieme;

7. Tepiate, mina waurikatsie timieme, miranutineika metá miki `uximayatsikatsie, tepai manutineikatsie metá tepía yeme mitse`i naime ke mayepaimetsie metá líga ya piinite miki tiwewiyatikaiti.

8. Hidrocarburos;

9. Petroquímica;

10. Cemento mewewiyatsie;

11. Naxí mawewiyatsie;

12. Kaaxuri memewewiyatsie, tsiere naiti tita mana timieme;

13. Química, naiti mana timieme tsiere `uayete mirawewiyatsie;

14. Celulosa metá xapa;

15. Wiyá metá wiyá `aixia mi`anene;

16. `Ikwaite mewewiyatsie, ‘aku ‘ikwaite manukanaatiká ya tini manukanamiexiania.

17. Wewiya `iiwamete mirewewiyatsie tixaiti ta mete`ikatu’ati ya xika tixaiti ta reyukatuamiki;

18. Ferrocarrilera;

19. Kiyé mexitekietsie, triplay meyuwewietsie yaki hayuyewiyati;

20. Vidriera, yemeki miwewiyatsie vidrio plano, mewaweweri ya mewatsatsaiyatiká, ya vidrio watsuyari mewawewiyatsie; metá

21. Tabacalera, mitiwewiyatsie mana naiti miranayeneika;

22. Banco tumini muyemane kanixuawekamiki metá niitiarika kanixuawekamiki.

b) ‘Epiretsate:

1. Kehate memi`uximayá heitseriakameki `itsikame Mekiku mieme ya mana xika rawiyani;

2. Kehate memite`uximayá wimariki ya mepitiariekameki Mekiku kiekarieyaki metá `uximayatsikate tita naime memitepitiarie; metá

3. Kehate miki memite`uximayaka Mekiku kiekarieyatsie xeiti karapiini ya Mekiku mexeiyarieti, hatsie Mekiku miemetsie ya xika mete`uximayaka yemeki Mekiku tuminieya manutineikatsie.

Xeikía tsiere kaniwa`uximayatsikatini `itsikate Mekiku miemetexi, ya memitiyuani kepai `uximayatsikatsie miti`aneni xika miki yuhutame `etsitarute wakunanaimawani; wimarite yuwaikawatsie mieme kename yemeki miki `ayuye`atiani tiutaniukieyu hutati `etsitarutetsie; `atiarikate ‘ikitiarikatsie te`uximayatamete wahetsie mieme, lei ke mutainenitsie; metá `atiarikate `uximayatsika memiyetua wahepaitsita mieme te`uximayatamete memitewa’ikitiakaki, metá tsiere xika `aixia reyu`uximayatani tsiere xika `aixia reuye`aneneni, mikiki `itsikate Mekiku miemetexi meniparewiyakakuni `etsitarutewaki, kepauka mitixatsiwani mana hurawa timiemete, kepai tsi mutiyuane xekirate miki leitsie timieme.

B. Poderes de la Unión matia, `itsikame Distrito Federal mieme metá mana te`uximayatamete:

I. `Uximayatsika tukaritsie metá tikariki mieme kareuteteremiki `atahaika tikari `iniariyaya metá `atahuta kepai tsi mireuyukuxeiyani. Xika miki `anutikikani yiki pita katineuyuku`iniatakamiki metá matsi waiká katiniyutuiyakamiki. Ni tima `uximayatsika mira`uximayatsie hetsie mieme kapanutiyeikani haikameki tukari miyuku`ininiata ni tima tsiere haika tukari yu`utima yuweiyakameki;

II. `Atawewi tukari `iniariyari ‘uximayatsikatsie, ti`uximayatame xeime tukari kanexeiyakamiki kati`uximayati, tsikere, ti`iwiyati yeme ke miti`iwa pai;

III. Te`uximayatamete tukari ya paimeme menipitiariekakuni yu`uximayatsikatsie mekate`uximayati miki xei tewiyari tukari hetía kapireutetereni xei witari;

IV. Ke memitepitiarieka kaniyuxeiyakamiki tumini kepaineme muyutixitianitsie miki kemipaimeni manukaweni kapiyiwe `iki ke mireutetere, `utaneeti miraxaxatsiwatsie `aritikuru 127 `iki wimaritsie metá leitsie.

Ni tima ke memitepitiarieka yaki kapipaimeni ke memite`iwa Distrito Federal yunaiti te`uximayatamete wahetía metá `etsitarutetsie Mekiku miemetexi.

V. Yaxeikía `uximayatsika `aneti yaxeikía metenipitiariekakuni, katiyuxeiyati tita pemitihiki;

VI. Xeikía mukunamieni, manuka`iiyani, meuku’iiyani, ya munawaiyarieni ke miti`iwa, kepai ti`anekaku leitexitsie mayemie;

VII. `Uximayatsika memitapitiarieni katiniyianemiki metexeiyati ke memitemaaté metá titatsie memiteyiwawe yu`uitiwame mana memite`uximayataku. `Etsitaru kanixeiyakamiki ‘ikitiwamete kiekaritsie te`uximayatamete;

VIII. Te`uximayatamete meneixeiyakakuni yununuwamete yu`uximayatsikatsie memiti`irikeniki mexeiyarieti tsi ke memite’uyemaate, titatsie memiteyiwawe metá ke memiteutewiki. Xika yaxeikía mete’uyemaika, kaniti’irariemiki ke`ane yukie miki xeikía miti`uximaya.

XI (sic 05-12-1960). Te`uximayatamete xeikía memanayepariyarieni ya memaneyexiriyani yemeki rahekiakameki kaniyiweni, kepai tsi lei mitikuxatani.

Xika titayari miranuyepariyarie karahekiaka yununuwame kanexeiyani yu`uximayatsikatsie manuaniki ya mitipitiarieniki mikitsie mieme, leitsie ya tiyiyu. Xika plaza `unawaiyarieni, te`uximayatamete kehate memunanaimarie yununuwame mekanexeiyani tawari xeime memihanitiarieni ya memitepitiarieni lei pai mutaineki;

X. Te`uximayatamete memiyuwima mekaniyiwaweni ya xeikía ti`anemeki hetsie metenuati. Mekaniyiwaweni, tsiere, yununuwame memaye`atiani mekaniyiwaweni memayepare metehaye`atiametsie leitsie tita mitiyuku`iwawa, ‘utaparewiwa yetuayamete wahetsie tiutaneekaku, kepauka muyunanaimaka naimetsie nunuwamete `iki `aritikuru mitikuxata wahetsie mieme;

XI. Seguridad Social katineuyukuxeiyakamiki `iki tsutía miemetsie `utaneeti:

a) Katinixeiyakamiki xika yiki tiuyiní metá kwiniyate `uximayatsikatsie mieme; kwiniyate kati`uximayatsikatsie mieme metá nuiwaritsie mieme; `uximayatsika `atiarikatsie, xika kayiweni ri, xika `ukiratsitini ri metá xika `umiiní.

b) Xika yiki ‘uyiní ya tiutakwine, yununuwame kanexeiyani yu`uximayatsika mexeiyaniki lei kepaimeme tukari miyetua hepaitsita.

c) `Ukari kepauka memeyehukani yemeki kwinie mekapite`uximayaka ri yeikame watukari nanaimawame memayehukaki; meneixeiyakakuni xei metseri memayepareki yu`uximayatsikatsie katinuiwawekaku waniwé metá tawari huta metseri menexeiyakakuni mitinuiwatsie yu`iniatati, metepitiarieti yemeki naime ke memite`iwa metá yu`uximayatsika mehexeiyati metá tita nunuwamete memitehexeiya yu`uximayatsikaki. Memitetsitsitiariekatsie hutame tukari `uxipiweme menexeiyakakuni, xei tukari `iniariyari hixiapa `akame. Yuniwema memitewamikwaniki. Tsiere, meni`ixiariyakuni teyu`uayemawamete waki metá ‘uayeteki, parewiwamete metá yutiirí kewa memiwarehiritaniki.

d) Ti`uximayatame `iwamama yununuwame mekanexeiyani memixeiyariekaki teyu`uayewameteki metá ‘uayeteki, kepai tsi metá kepaimeme lei mitipiitia.

e) Kaniyuti`uitiakuni yu`uximayatsikatsie memaye parikeniki kewa memeta`axeni metá kewa memanayexiriweni, metá mirewatituiwa yaki raye`atikaime mekawananaimakameki te`uximayatamete watumini metá wa`iwama.

f) Te`uximayatamete metenikupitiariwani kí yaki raye`atikaimeki, xenitaki ya meminanaikuni, kepai tsi mikuyineni parewiwamete meripaiti muyutanaki`eri. Metá tsiere, `etsitarute kepaimeme tumini memiyetuayanitsie, kaniyutawewimiki Fondo Nacional de Vivienda te`uximayatamete mewaparewiekameki metá memitawewieniki kepai mitikuyineni `iki yukí memitinaweniki `aixia rayuyeixame metá `aixia ‘aneneme, ya memitiwewieniki, `aixia memiyuriekaki ya memitehayukatuayaniki `ikiki tita memitehapiine.

Tumini muyuyetuaya `iki memikuxexeiriwatá mikiki metenitaxaxatiwakuni tiparewiwame ke`ane Seguridad Social mahanani leitsie miyuxeiyaniki, metá ke`anetsie mitikunanakeni, kepai miti`aneni metá kepai mitikuyineni mikiki kaniyu`uximayakamiki Fondo maxaxatsiwa metá niyuyetuakamiki mikiki naime tita miti`uximayatsikaya.

XII. Niukixiya xeime piinieya, ya yuwaiká ya tsirikatu miemetexi miki kaniye`axiakuni Tribunal Federal de Conciliación y Arbitraje yukemati kepai tsi lei miki xekirayaritsie mireku`uxa.

Niukixiya Poder Judicial de la Federación matia yu`uximayatamete `aixia kanaka`itiariwakuni Consejo de la Judicatura Federal; kehate ta manutineikani Suprema Corte de Justicia `uximayatameteya matia `aixia katinaka`itiariwakuni `ikiki wa`utima maxaxatsiwa.

XIII. Kuyaxi, hapa kuyaxi, wapaiti memite`uximaya, hiritiariwamete Ministerio Público miemetexi, peritos metá yunaiti kuyaxipa te`uximamayatamete, meniyuxeiyakakuni leitexi mana miemetexiki.

Hiritiariwamete Ministerio Público miemetexi, peritos metá yunaiti kuyaxipa te`uximayatamete Mekiku miemetexi, Distrito Federal, `etsitarute metá munitsipiyute, yu`uximayatsikatsie memanakaxiriyani mekaniyiwaweni xika mekatehaye`atiwani tita mirayu`iwawani leitexiki `ana mieme mana te`uximayatamete wahepaitsita mieme, ya xika manakaxiriyani meteunanaimaka yu`uximayatsikatsie. Xika `itsikame mana mieme rakanini kename miki manakahiiya, meni’arie, manuyepariyarie ya kepai `uximayatsikaya mitiunirie kename yemeki titayari mitiuyí xika karahekiaka, `etsitaru xeikía kanitirikariyarieka mirayukatuaniki metá tita tawari parewiya mirexeiyakai, tawari yu`ximayatsikatsie manuani kapiyiweni ri tsepá kepai xatsika mitiuni ya tsepá kepai heimana mitiunuarie.

`Itsikate Mekiku miemetexi, `etsitaru miemetexi, Distrito Federal miemetexi meta munitsipiyutetsie, me’itirikariyameki Sistema de Seguridad Social Ministerio Público miemetexiwaki, kuyaxi memuku`utika metá kuyaxi parewiya yetuayamete, wanuiwarite metá kehate mana memitehawiya, menitiwewiekuni Seguridad Social parewiwameteya.

`Etsitaru kaniwayetuiriekamiki kehate memaye`u Ejército, Fuerza Aérea metá Armada, parewiya mirayuxaxata f) piratsiunixi XI `iki ‘aritikurutsie, ya xeikia ti`anenemeki metá Seguridad Social parewiwameya mana kewa mireyiane miemetexi.

XIII bis. Banco Central metá parewiwamete Administración Pública Mekiku miemetexi Sistema Bancario Mekiku mieme metehawiyati yu`uximayatamete meniwaxeiyakakuni `ena miraka`uxa hepaitsita.

XIV. Lei ya kanitayimiki kepai mitiyuyetuani `uximayatsika yeme yuri `eriyatsie mieme. Kehate teiteri mana memanuka`uuka yutumini `iwiyame kanayexeiyakakuni metá Seguridad Social mitiyetua metenanupikuni.

‘Atahuta Tituruyari

Naimetsie Tita Miraniere

‘Aritikuru 124. Tita memiteyetuiriyarie `iki wimaritsie Mekiku kiekarieyatsie te`uximayatamete, miki xeikía katiniwapiinitini `etsitarute.

‘Aritikuru 125. Ni tima xewiti tewi hutame `uximayatsika Mekiku mieme mexeiyani kapiyiwe hiawarixa manutineika, ni tima xeime Mekiku pai mieme matia xeime `etsitaru mieme tsiere hiawarixa miemete; xeikía kaniyiweni hiawariekame ke`ane miki `uximayatsikatetsie mitita`uximayata.

‘Aritikuru 126. Kapitiyutuarieni tixaiti tumini miyutixitianitsie xapayari xika kahaka`utsieka ya leiki xika hanayehiiyani `ariké ke.

‘Aritikuru 127. Mekiku kiekarieyatsie te`uximayatamete, `etsitarute, Distrito Federal metá munitsipiyutetsie, `iparewiwame metá muwa mirawiyatika, metá `uximayatsika xexeiyamete `etsitaru paiti miemetexi ya munitsipiyu miemetexi, xapa tuminitsie kiekaritsie mieme, parewimete metá parewiwamete yuxaitá meyuni`ati, metá tsepá ke`ane kiekari parewiwame, metenikupiitiariwakuni `axia yemeki kayuhayewaniakame mana memaka`uki, memite`uximayaki, memitehiritiarieki, ke memiteyurietsie `iniariti makatenikupitiariwakuni.

Miki memitekupiitiariwa kaniyutiwewiwamiki xei witari metá raye`akameki xapatsie kepaimeme muyutixitiani tumini `iki `ena mitiyuxeiyatsie ‘utaneeti:

I. Katiniyuteriwani pitiarika tumini ‘iitiarika ya tixaiti pitiarika, ‘ikwaitsie mieme, aguinaldos, gratificaciones, premios, recompensas, bonos, estímulos, comisiones, compensaciones metá tsepá tita, xeikía waiki parewiya metá xitiarika miyetuani maniere `uximayatsikatsie manutineika metá muyutixixitiwa yeiyatsie `uximayatsika ranierekaku.

II. Ni tima xewiti kiekaritsie ti`uximayatame tumini manu`iweni kapiyiwe, piratsiunixi xiké mieme miraxaxatatsie, mana makaweki, miti`uximayaki, mitihiritiarieki, hanutiyakame `itsikame Mekiku makawe ha`iwame tumini manayeneikatsie mayemie pai.

III. Ni tima xewiti kiekaritsie ti`uximayatame `ekapiti`iwani heimana makawe pai; xeikía xika miki manutiyeikaki waikawa kiekaritsie parewiwameta miti`uximayaki ti`aneni, ya ke miti`iwa xika `uximayatsikaya ke mireuyukuxeiyatsie hakaneeka, ya yemeki xika mana yemeki `axia tiu`uximayatani ya yemeki mana miemetini, miki ke mitipitiarieka kapanutiyeikani hixiapa heimá `itsikame Mekiku mieme ke mitita`iwa tumini xapayari muyuxeiyatsie `ana mieme.

IV. Yu`uximayastikatsie `ereutewiti manayeyani kapiyiwe, tipitiarieti, ni mitipitiarieka ke mitiuyuriki, ya tumini muniitiarieni, xika `iki leitsie kayuxaxatani, ya rekiretu mirewatixaxatsitire miemeki, wimari `uximayatsikatsie mieme ya mana `uximayatsikatsie kepai miyiki yianeti. `Iki pitiarika temitixá pitiarika kapanuyine. `Ena kapeuyehakeni xika kuyaxi kiekaritsie te`uximayatamete memiwahi kaheuyeweka mana memite`uximayaki.

V. Ke memitukupitiariwa metá kepai mi’ane kiekaritsie kanahekiakamiki, metá yemeki menehekiatakakuni tsiere menimaikakuni kehate mikayukupata metá miyukupata matia tuminitsie ya xika tixaiti meteyetuiriyarieni.

VI. Congreso de la Unión, mirewatixaxatsitire `etsitaru miemetexi metá Asamblea Legislativa Distrito Federal mieme, yu`uximayatsikatasie `utanekameki, leitexi mekanitiwewiekuni `iki `ena `aritikurutsie mitiyukuxata maye`axeniki metá kepai wimaritsie mireuyukuxeiyani, katsitiku memikupitiariwaniki memitixanetsieniki yu`uximayatsikatsie xika `iki mekatehaye`atiwani ya yaki mete`uximayakaku `ena ‘iki ‘aritikurutsie mirayuxaxata.

‘Aritikuru 128. Yunaiti kiekaritsie ti’uximayatame, xewiti ka`uyeneweti, kahanukakeweti, yakanitayimiki kename wimari `iwiyani metá leitexi ke`ane mana manutineika.

‘Aritikuru 129. Kiekari `aixia `iyari `umakaku, ni tima xewiti `itsikame kuyaxipa mieme hutame `uximayatsika mexeiyani kapiyiwe xeikía ke`ane mana mimiemetini. Xeikía kumaniranitetsixi mekaniuku`utikaikuni mana yeme miemetexi metá makakuyuati katsitiyutetsie, kuyaxi mematitei metá mireti`uxiwatsie Gobierno de la Unión mirawiyatikatsie; ya kewa ya paimexia memetiyaxike, kuyaxi memetiteitsie ya mirewati`utsiwatsie, kiekari `aurie, kuyaxi memekuteniki mutiwewiya.

‘Aritikuru 130. Titsutsutiwame hikía meukayine ´etsitaru matia Iglesia ya makatewa mana miki kanitsutiani xekirate ´iki ´aritikurutsie mirayuxaxata. Iglesia metá naiti wimarite yu´eriyatsie mu´uwa leitsie kaniyuxeiyakamiki.

Congreso de la Unión xeikía leitexi kani´uximayakamiki kiekatari titatsie memiteuti´erietsie mieme metá Iglesia metá yu´eriyatsie wimarite. Leitexi xekirate mana mieme, kanahekiakamiki, kanitiwewiemiki metá katinikuyu’iwawamiki ´iki miraye´atiariwaniki:

a) Iglesia metá yu´eriyatsie wimarite leitexi hepaitsita ´aixia tini´anenemiki yu´eriyatsie wimarite kepauka yu´utiarika memipitiarieni. Lei kanixeiyakamiki miki yu´eriyatsie wimarite metá ya kanitayimiki ke miti´aneni metá tita mireuyewetsé miki maka´utiarieniki.

b) ´Itsikate mekapanuyehakeni watukaritsie miki yu´eriyatsie wimarite;

c) Mekiku kiekatari minitsiterutsixi xeime yu´eriyatsie makaniyiwaweni. Mekiku kiekatari metá wapaiti kiekatari metenaye´atiwakakuni tita lei mitiku´iwawa;

d) Lei xekirayaritsie ´utaneeti, minitsiteriyutsixi yu´eriyatsie miemetexi kiekaritsie te´uximayatamete memakine mekapiyiwe. Kiekatari wahepai yununuwame menexeiyani memikuwutaruwayaniki, xeikía kapiyiwe wahetsie miwutaruwatsieka. Kehate minitsiteriyutsixi memiteuhayewaxi meripaiti metá lei kepai mitiku`iwawa, wahetsie muwutaruwatsieni kaniyiweni.

e) Minitsiterutsixi memuyuwima makapiyiwe puritikaki mewa`inieti hipame xeimetie yuketsame ya xeime `axa metekuxatati, paritiriyu ya wimari puritikatsie mieme. Tsiere mekapiyiwe xeiritsikatsie, kepauka memimaitsitanitsie ya kepauka memitekuxatani yu`eriyatsie, ya `utiarikatetsie yu`eriyatsie miemete, ya memikateha`eriwani leitexi hepaitsita kiekaritsie mieme ya xeime `iparewiwameta, metá katinanaimaka Mekiku tita mitipiiniteya.

Kanikunaka yemeki muyuwewieka puritikatsie wimarite ke mititewakatsie raxaxatati tixaiti xeime ‘eriyatsie tiutaneeti. Kapiyiwe memeyutimaitsitiwata mamiyuxeirieka puritikatsie metekuxatati.

Xika yemeki pai pe’utayini kename yuriki pe’utaniukani metá kename peraye`atiwani tita `atiarikate miranutineika, kaniwimamiki ke`ane ya maine, xika miki karaye`atiarieni, katinaye’atiamiki katsitikute mikitsie timieme lei mitiwewi.

Minitsiterutsixi, wapaapama, waniwema, wataruma metá wahamatia muuka, metá tsiere wimarite yu`eriyatsie miemete kewa memitehawiya, xapatsie xeime memiteuku`eiririeni mekapiyiwawe, hehate teiteri miki minitsiteriutsixi memitewaruta’ikitia ya parewiya miki titatsie memiteuti`erietsie xika mekawa`iwamatini nauka `iniariyari heutewakameki.

Ke mitikuyine teiteri wahepaitsita memiyutiwitikitsie kaniwa`uximayatsikatini `itsikate texexeiyamete leitsie ke mitikuxaxatsiwatsie `utaneeti, miki tirikariya menexeiyakakuni metá kanaye`atiariwakuni miki leitexi hepaitsita.

`Itsikate Mekiku naime kiekarieyatsie miemetexi, `etsitarute metá munitsipiyute `ikitsie memeuyehakeni mekaniyiwaweni metá `atiarikate lei ke`aneme maxaxata.

‘Aritikuru 131. `Itsikate Mekiku miemetexi xeikía kaniwa`uximayatsikatini memitewauka piniteki miti`atiariwaki ya mirayetiwaki, ya `ena Mekiku kiekarieyatsie mitiuyekika, tsiere xekirateki mixeiyani ya metá mitiukunani, kiekaritsie `aixia miti`aneniki ya kuyaxi waki, kiekaritsie mitiuyekikani tsepá ke mirané; miki tsiere kayiweti mitiutiwewieni, Distrito Federal pai, ke memitewauká metá leitexi miraxaxata piratsiunixitsie VI metá VII `aritikuru 117 hetsie.

`Itsikame Mekiku mieme Congreso de la Unión mekanipitiaka miranuti’ira, menukahiani ya mikumaweriya ke memitewawa miretiwaki tsiere miti`atiariwaki, mikiki titi Congreso `utiwewiyaku, hipame pita wewimiti; mikunaniki ya tewimeki ya yemeki meitiparitianiki miti’atiariwa, mirayetiwa metá piinite `ena mitiuyekikani, kepauka kename xeimieme miki mireuyewetse mitimaiká, tixeiyamiti wapaiti mitituiya, tuminitsie Mekiku ke mi`ane, ke miti`ane Mekiku hetsie piinite timieme, tsepá ke tiyurimiti, Mekiku `aixia mitiyemieniki. Miki yuxaitá `itsikame Mekiku mieme kepauka tumini kepaimeme miyutixitiani xapayari miyetuanitsie xei witari mieme, miki mitikupata katiniyetuamiki memitanaki`erieniki miki tita mitiutiwewi memipitiaki.

‘Aritikuru 132. Fuerte, cuartel, kí ti`utsiwameta metá kite Gobierno de la Unión piiniteya kiekaritsie ti`uximayakameki ya tsepá titatsie, miki katinawiyatikaikamiki `itsikate Mekiku miemetexi wahetsie kepai tsi lei mitikuxatani Congreso de la Unión mitawewieni; `etsitarutetsie mitiuku`uutika ya hipati ya tiyemieti xika `etsitarutetsie `uku`uixiani, mana heuyeweti kanayeikani mirewatixaxatsitiretsie ya memiteha’eriwani.

‘Aritikuru 133. `Iki wimari, leitexite Congreso de la Unión miemete `ena manutineika metá wimarite muyuwima miki matia, `utiwewiyaku metá tiwewiyayu `itsikameki Mekiku makawe, Senado me`itanaki`erieyu, miki lei Suprema naime Unión mieme kanihikitini. Xanetsitiariwamete `etsitarute miemetexi `iki wimaritsie meniutaneekakuni, leitexi metá wimarite muyuwimatsie, tsepá kepai mutiyuaneni mikiki wimarite ya leitexi `etsitaru miemetexi.

‘Aritikuru 134. Tumini Mekiku kiekarieya muyemana, `etsitarute, munitsipiyute, Distrito Federal metá `uximayatsikate puritikutsie xexeiyamete kewa wakiekari meuye`atikatsie, yemeki `aixia katiniyuxeiyakamiki, xeimieme, tuminiki, hahekiakameki, heitseriemeki miraye`axeniki miki titayari mitiutawewiya.

Tita mitiutiwewiya miki tuminiki kaniti`ixiariyakuni `itsikame parewiwamete memiti`uitiarieni, mikiki, Mekiku kiekarieya, `etsitarute, metá Distrito Federal, miki tumini meyutatuaniki kepaimeme meyuku`iwawa xapatsie kepaimeti muyutixitiani paxapu xiké miemetsie mayuxaxataki, xiké timieme, wakareukahiati miraxaxatsiwa `aritikuru 74, piratsiunixi VI metá 79.

Memitetinawe, tiwawie metá yupiini memitehayeitiwa naime piinite, parewiya muyuyetua tsepá titatsie metá wimari memitetiwewieniki mieme, ‘iwarika miirikia miemetsie kanatineemiki ‘inierika hekiatsipa mieme tixuawereyu mitiyuyetuaniki yiki pita tixaiti mitiuyuniwe, miki nahekiakamiki, `etsitaru yemeki `aixia ti’aneneme mitipitiariakaki ke miraye`axetsie, `aixia ti`aneme, kepai mitiyutuani, ya xika raineni. Metá naiti miranutineika mana timieme.

Kepauka `iwarika miirikia mieme mikuxata paxapu xiké mieme yemeki `aixia mikaraye`axeni, leitexi tsutía miemete mekanitiwewiekuni, kepai mitikuyitika, xekirate, tita mirayu`iwawa metá tinaiti mana miraneniere maye`axeniki tuminitsie, `aixia, xeimieme, tixaititsie katiutaneeti, metá `aixia ti`anemetsie `etsitaru yemeki miki `aixia ti`aneme miranupiini.

Tumini Mekiku mieme memikumauwa `etsitarute, munitsipiyute, Distrito Federal metá parewiwamete `uximayatsika xexeiyamete puritikatsie miemetexi kewa wakiekari meuye`atikanitsie, miki kaniutanetikaikamiki `iki `aritikuru tsutía miemetetsie metá xekirate leitexitsie manutineika, xeiyarika miki tumini ke mitiyuxitiatsie mieme mekaniwewiekuni `itsikame parewiwamete Mekiku paiti metehawiyati paxapu huta mexaxata `iki `aritikurutsie.

Kiekaritsie te`uximayatamete miki waheimá katinakaani `iki tsutía miemete miraye`axeni kepai yemeki mitikuxata tituru nauka `iki wimaritsie `utaneekameki.

Kiekaritsie te`uximayatamete Mekiku miemetexi, `etsitarute metá munitsipiyute, metá Distrito Federal miemetexi metá delegación, mekaneixeiyani tirikariyate tumini memi`uximayaka tixaititsie katiutaneekameki memihiritiarie, katiutaneekameki paritiriyute wa`iwarikatsie.

Xatsika miirikia mieme, tsepá kepai `anemeki kiekaritsie mitiyetuiwa, xika me`iyetuaka, `itsikate kiekaritsie miemete, yuxaitá parewiwamete, mana mirawiyatika, metá kiekari xexeiyamete ya tsepá ke`anetsie rawiyati mayehaika Mekiku `itsikateyatsie, miki `itsikame niukieya pai kani`anemiki metá maiyá yetuati, ‘ikitiarika yetuati ya kiekaritsie `utaneeti. Ni tima xeimetsie xatsika miirikia mieme ke mititewa, ‘ikiyari, niuki ya ‘ikiyari xeime xeikía kiekaritsie ti`uximayatame kuxaxatati kapiyiwe.

Leitexi, kewa mieme mehikitini, metenaye`atiwakuni yemeki `ena hutati paxapu hitia pai miemetsie mirayuxaxata, mana meteuyehatiwati katsikiku kepai `aneneti mitiyuyetuaka.

`Atahairieka tituruyari

De las Reformas de la Constitución

‘Aritikuru 135. `Iki wimari manamiarieni kaniyiwani ya mihekwariyarieni. Miki miarikate ya hekwariyate kaneuyeweká Congreso de la Unión, yuwaiká wawututsie, miarikate metá hekwariyate meminini, metá `iki tanaki`erieyu yuwaiká waki mirewatixaxatsitiretsie `etsitarute miemetexi.

Congreso de la Unión ya Comisión Permanente yuhetsie, mekaniti’iniatakuni wutu mirewatixaxatsitiretsie miemetexi metá ya mekanitiyuakuni xika ri `utanaki`eriwa miki miarikate metá hekwariyate.

`Atanaurieka tituruyari

De la Inviolabilidad de la Constitución

‘Aritikuru 136. `Iki wimari yutirikariya kapeuyehiani, tsepá xika yiki tiutiyixiayu yu`ixiariya ya hakatewariya. Xika yiki ti`aneti ranutineni kiekaritse, `uyukakeni `itsikame yiki pita `aneti miki mikuxata pai, kepauka kiekari yununuwamete mi`axé, miki xeiyarikaya kana nuamiki, metá mikitsie tiutaneeti metá leitexite mikitsie mitiuyutiwewi, menitixanetsiekuni, `itsikate ya tiuyixia kiekaritsie memanutinexia, metá ke`ane mana memiteuparewi.

`Aritikurute Transitorios

‘Aritikuru Xewirieka. `iki wimari kanitahekiatsimiki xeimieme metá yemeki maiwemeki kaniyu xeiyakamiki metá mipai katinixeiyariakamiki naiti Mekiku kiekarieyatsie; xeikía tihayewati ke mitikuxata Supremos Poderes Federales wahiawarixatsie timieme metá `etsitarute miemetexi, mikiki ri xeimieme kanahekiarimiki, kaniyuta`uximayatamiki yeme `auxuwi metseritsie tukari 1º 1917 witariyatsie, miki tikaritsie kaniyukamamiki Congreso Constitucional metá ya kanitayimiki leitsie `utaneekameki kiekame hiawarixatsie manutiné `itsikame Mekiku mieme pai mitita`uximayayata.

Hiawarixatsie mieme `inierika kanatineikamiki, `aritikuru `ena hetía mitikuxa tapai, mana kapiyiweni piratsiunixi V `aritikuru 82 mieme yiki mutayini. Metá kapitikunaka xeputari ya tixaxatame mirakineki, kuyaxipa ti`uximayati, xekía xika hiawarixa matinenitsie miki kati`uximayakaitini; metá tsiere mekapikunamiyarieka tawari Congreso de la Únion muyukamanitsie memitihiawarieni, te`utiwamete metá te`utiwamete wa`utia memeu`u `etsitarute miemetexi, xeikía tsi xika `iki yu`uximayatsika me`uhayewa tukari `inierika matinenitsie mana mieme.

‘Aritikuru Hutarieka. Mihiritiarie Poder Ejecutivo de la Nación, ‘iki wimari ‘ahekiareyu, kanitipiimiki hiawarixa Poderes Federales wahepaitsita, ya tiyurieneti `iki matinexiani Congreso yapauka miyukamaniki, miki ri ti`iniatsieyu naiti wutu hiawarixa Mekiku `itsikameyatsie mieme, kanahekiarimiki ke`ane kiekame pita hiawarie Mekiku `itsikamaya pai, miraye`axeniki hitia pai mieme ` aritikuru ke memitekuxata.

‘Aritikuru Hairieka. Tukari wimaritsie mieme miyuxeiya kanitayuaniki, reputaritsixi metá texaxatamete waki, `atanauka metseri witari manuyetiatsie mieme, metá `itsikame Mekiku makawe, kaniyukatsutiaka, 1º, tamamata heimana huta 1916 witariyaritsie.

‘Aritikuru Naurieka. Texaxatamete hiawarixa makamietsie mieme xika huhutame hikitini, xeikía huta witari mana meteneuterikuni, Cámara de Senadores muyutahekwariyaki makamietsie, hixiapa`atahuta witari `anuyeyeikakaku.

‘Aritikuru ‘Auxuwirieka. Congreso de la Unión kaniwatihiawimiki makitsitirarutsixi Suprema Corte de Justicia de la Nación miemete, `uxuwi metseri makamietsie yeme `itsikate `aixia memite`uuniki `ataxewí metseritsie.

`Iki hiawarixatsie tsikapitiyurieni `aritikuru 96 miraxaxata hiawariwamete wahepaitsita mirewatixaxatsitire `etsitaru miemetexi; hiawariekate xeikía huta witari meteneuterikuni `aritikuru 94 mikuxata pai.

‘Aritikuru ‘Ataxewirieka. Congreso de la Unión kanexeiyani xeiritsika yeme mana mieme muyutipiine warita miki kanitayuamiki 15 tukaritsie metseri nauka 1917, mikamarieniki Colegio Electoral, wutu miti`iniatsianiki metá hiawarixa Mekiku `itsikametsie mieme mitixeiyaxianiki, mana katinakanimiki, metá tsiere, Ley organica de los tribunales metá Distrito miemetexi memitiwewieniki, Ley Orgánica xanetsitiariwamete Distrito Federal miemetexi metá muku`utikatsie, Suprema Corte de Justicia de la Nación miwatihiaweki makitsitirarutsixi metá xanetsitiariwamete Distrito miemetexi, metá miki Congreso de la Unión makitsitirarutsixi miwatihiaweki, xanetsitiariwamete matiari miemetexi Distrito Federal miemete metá muku`utikatsie; metá naime leitexi kanitiwewiemiki mana mikaniereniki `itsikame Mekiku mieme, makitsitirarutsixi Circuito miemetexi metá xanetsitiariwamete Distrito miemete, metá makitirarutsixi metá texanetsitaiariwamete Distrito Federal metá mukumanetika miemetexi, miki mekananuka`uikuni kahaye`awekaku 1º `atahuta metseritsie 1917 witaritsie, metenitahayewakuni ‘ana memutihiawarie `itsikame Mekiku miemeki.

‘Aritikuru ‘Atahutarieka. `Ikitsie, texaxatamete wahepaitsita wututsie mieme kaniti`iniatamiki Junta Computadora del Primer Distrito Electoral xexuime `etsitarutetsie ya Distrito Federal, miki kaniyukakemiki muyuti`iniataki wutu xeputaritsixi wahepaitsita mieme, mana menahekiarikuni kehate texaxatamete memutihiawarie, metá waxapate kename `aku miki mehiki `utiyuaneme.

‘Aritikuru ‘Atahairieka. Suprema Corte de Justicia de la Nación, katinakanixiamiki xanetsikate ya makatewariyariexia, leitexi `iki miemete hetsie `utaneeti.

‘Aritikuru ‘Atanaurieka C. Matiari `itsikame Ejército Constitucionalista mieme, mihi Poder Ejecutivo de la Unión, kanayeikani lei hiawarixa mieme mitawewieni, mipai mitiyuwewieniki, `ikitsie. Hiawarixa memanuka`uuni Poderes de la Unión wahepaitsita.

‘Aritikuru Tamamatarieka. Ke`ane memutinexia `itsikate yiki mitiuyixiatsie, meka`enieti yeme Mekiku mieme, meka`iparewieti, tepiate meteu`iiti mekuyá kwime, ya mete`uximayati kehate Gobierno Constitucionalista memiwakwitiwe wahamatia pita, mekanitixanetsiekuni hiki lei miemetexiki, xika tsi `iki wakatiwareukahiwirieni.

‘Aritikuru Tamamata Heimana Xewirieka. Meriki tsi Congreso de la Unión metá `etsitarute miemetexi leitexitsie meteni`uximayakakuni kwietsie timieme metá te`uximayatamete wahetsie mieme, tsutía miemete `ena ‘iki wimaritsie miki leitexi hetsie miemetexi, miki kaniyu`uximayakamiki maime Mekiku kiekarieya hetsie.

‘Aritikuru Tamamata Heimana Hutarieka. Mekiku kiekatarieyatsie kehate memaye`uuka Ejército Constitucionalista, waniwema metá wa’iitama `iki, metá kehate memiteparewiekai Mekiku muyumienekaitsie metá kiekaritsie timieme ‘ikitiarikatsie meneixeiyani memitehanupiiniki `aritikuru 27 mitikuxata metá yununuwame mekanexeiyani memitehanukahiwiyariwaniki leitexi Mekiku mieme mitixata pai.

‘Aritikuru Tamamata Heimana Hairieka. Kaniukunamieni naimeki nunuwamete tita memitehapiine te`uximayatamete wa`uximayatsika hepaitsita memutinexia, `iki wimari mutineetsie, wa’ukiyarima wahamatia, yu`iwama yahixiapa `uukate wahamatia.

`Aritikuru Tamamata Heimana Naurieka. Secretaría de Justicia kaniukumaweré.

‘Aritikuru Tamamata Heimana ‘Auxuwirieka. Kanikupiitiariwani C. mihi Poder Ejecutivo de la Unión lei mitawewieniki teiteri wahetsie mieme memitehaye`atianiki memiteukatsutia, memiteuparewi, metá heimá nuwamete kiekari muyukamanikekaitsie nanaimawamete huta metseritsie 1913 metá Gobierno Constitucionalista mewananaimati.

‘Aritikuru Tamamata Heimana ‘Ataxewirieka. Congreso Constitucional xeiritsika yeme mana mieme ke mireutere, kanitayuamiki 1º `atahaika metseritsie `iki witaritsie, kanitiwewiemiki naime leitexi Constititución hetsie mieme mika’utiwewiya xeiritsika `ana miemetsie mexaxata `aritikuru 6º. transitorio, metá yemeki kanita`uximayatamiki leitexi teireri tinakemeki memu`uwaniki hetsie mieme, metá `aritikurute 30, 32, 33, 35, 36, 38, 107 metá `utimana mieme `aritikuru 111 `iki wimaritsie.

‘Aritikuru Tamamata Heimana `Atahutarieka. Templo metá naiti piinite mirayuxaxata, `aritikuru 27 piratsiuni II Mekiku kiekatari waniuki miwima muyutahekwariya `iki xekireteki, Mekiku kiekarieya katinipiiniyatini, leitexi hetsie kemaku`ane hiki yaxeikía katini`anekamiki.

‘Aritikuru Tamamata Heimana `Atahairieka. Kanakayeitiarieni.

‘Aritikuru Tamamata Heimana `Atanaurieka. Kanakayeitiarieni.

Yetuiyaka hutá paiti yemeki memuwayutixexeiriwatsie Congreso Constituyente en Querétaro, xeitewiyari heimana xewí ‘upaukakaku metseri matiari miemetsie xei waxawi heimana ‘atanauka heimana tamamata heimana ‘atahuta witariyaritsie.- Presidente: Luis Manuel Rojas, Xeputari Jalisco kwieyaritsie mieme.- Primer Vice-Presidente: Gral. de División Cándido Aguilar, Xeputari Veracruz kwieyaritsie mieme.- Segundo Vice-Presidente: Gral. Brigadier Salvador González Torres, Xeputari Oaxaca Kwieyaritsie mieme.- Xeputari Aguascalientes kwieyaritsie mieme: Daniel Cervantes.- Xeputari Baja California kwieyaritsie mieme: Ignacio Roel.- Xeputari Coahuila kwieyaritsie mieme: M. Aguirre Berlanga, José Ma. Rodríguez, Jorge E. Von Versen, Manuel Cepeda Medrano, José Rodríguez González (Suplente).- Xeputari Colima kwieyaritsie mieme: Francisco Ramírez Villarreal.- Xeputari Chiapas kwieyaritsie mieme: Enrique Suárez, Lisandro López, Daniel A. Cepeda, Cristóbal Ll. metá Castillo, J. Amilcar Vidal.- Xeputari Chihuahua kwieyaritsie mieme: Manuel M. Prieto.- Xeputari Distrito Federal kwieyaritsie mieme: Gral. Ignacio L. Pesqueira, Lauro López Guerra, Gerzayn Ugarte, Amador Lozano, Félix F. Palavicini, Carlos Duplán, Rafael L. de los Ríos, Arnulfo Silva, Antonio Norzagaray, Ciro B. Ceballos, Alfonso Herrera, Román Rosas metá Reyes (Suplente), Lic. Francisco Espinosa (Suplente).- Xeputaritsixi Durango kwieyaritsie mieme: Silvestre Dorador, Lic. Rafael Espeleta, Antonio Gutiérrez, Dr. Fernando Gómez Palacio, Alberto Terrones B., Jesús de la Torre.- Xeputari Guanajuato kwieyaritsie mieme: Gral. Lic. Ramón Frausto, Ing. Vicente M. Valtierra, José N. Macías, David Peñaflor, José Villaseñor, Santiago Manrique, Lic. Hilario Medina, Manuel G. Aranda, Enrique Colunga, Ing. Ignacio López, Dr. Francisco Díaz Barriga, Nicolás Cano, Tte. Crnl. Gilberto N. Navarro, Luis Fernández Martínez, Luis M. Alcocer (Suplente), Ing. Carlos Ramírez Llaca.- Xeputarutsixi Guerrero kwieyaritsie mieme: Fidel Jiménez, Fidel Guillén, Francisco Figueroa.- Xeputaritsixi Hidalgo kwieyaritsie mieme: Antonio Guerrero, Leopoldo Ruiz, Lic. Alberto M. González, Rafael Vega Sánchez, Alfonso Cravioto, Matías Rodríguez, Ismael Pintado Sánchez, Lic. Refugio M. Mercado, Alfonso Mayorga.- Xeputarutsixi Jalisco kwieyaritsie mieme: Marcelino Dávalos, Federico E. Ibarra, Manuel Dávalos Ornelas, Francisco Martín del Campo, Bruno Moreno, Gaspar Bolaños B., Juan de Dios Robledo, Ramón Castañeda metá Castañeda, Jorge Villaseñor, Gral. Amado Aguirre, José I. Solórzano, Francisco Labastida Izquierdo, Ignacio Ramos Praslow, José Manzano, Joaquín Aguirre Berlanga, Gral. Brigadier Esteban B. Calderón, Paulino Machorro metá Narváez, Crnl. Sebastián Allende, Jr.- Xeputarutsixi México kwieyaritsie mieme: Aldegundo Villaseñor, Fernando Moreno, Enrique O'Fárril, Guillermo Ordorica, José J. Reynoso, Antonio Aguilar, Juan Manuel Giffard, Manuel A. Hernández, Enrique A. Enríquez, Donato Bravo Izquierdo, Rubén Martí.- Xeputarutsixi Michoacán kwieyaritsie mieme: José P. Ruíz, Alberto Peralta, Cayetano Andrade, Uriel Avilés, Gabriel R. Cervera, Onésimo López Couto, Salvador Alcaraz Romero, Manuel Martínez Solórzano, Martín Castrejón, Lic. Alberto Alvarado, José Alvarez, Rafael Márquez, José Silva Herrera, Amadeo Betancourt, Francisco J. Múgica, Jesús Romero Flores.- Xeputarutsixi Morelos kwieyaritsie mieme: Antonio Garza Zambrano, Alvaro L. Alcázar, José L. Gómez.- Xeputarutsixi Nuevo León kwieyaritsie mieme: Manuel Amaya, Nicéforo Zambrano, Luis Ilizaliturri, Crnl. Ramón Gámez, Reynaldo Garza, Plutarco González, Lorenzo Sepúlveda (Suplente).- Xeputarutsixi Oaxaca kwieyaritsie mieme: Juan Sánchez, Leopoldo Payán, Lic. Manuel Herrera, Lic. Porfirio Sosa, Lic. Celestino Pérez Jr., Crisóforo Rivera Cabrera, Crnl. José F. Gómez, Mayor Luis Espinosa.- Xeputarutsixi Puebla kwieyaritsie mieme: Dr. Salvador R. Guzmán, Lic. Rafael P. Cañete, Miguel Rosales, Gabriel Rojana, Lic. David Pastrana Jaimes, Froylán C. Manjarrez, Tte. Crnl. Antonio de la Barrera, Mayor José Rivera, Crnl. Epigmenio A. Martínez, Pastor Rouaix, Crnl. de Ings. Luis T. Navarro, Tte. Crnl. Federico Dinorín, Gral. Gabino Bandera Mata, Crnl. Porfirio del Castillo, Crnl. Dr. Gilberto de la Fuente, Alfonso Cabrera, José Verástegui.- Xeputarutsixi Querétaro kwieyaritsie mieme: Juan N. Frías, Ernesto Perrusquía.- Xeputarutsixi San Luis Potosí kwieyaritsie mieme: Samuel M. Santos, Dr. Arturo Méndez, Rafael Martínez Mendoza, Rafael Nieto, Dionisio Zavala, Gregorio A. Tello, Rafael Curiel, Cosme Dávila (Suplente).- Xeputarutsixi Sinaloa kwieyaritsie mieme: Pedro R. Zavala, Andrés Magallón, Carlos M. Ezquerro, Cándido Avilés, Emiliano C. García.- Xeputarutsixi Sonora kwieyaritsie mieme: Luis G. Monzón, Ramón Ross.- Xeputarutsixi Tabasco kwieyaritsie mieme: Lic. Rafael Martínez de Escobar, Santiago Ocampo, Carmen Sánchez Magallanes,- Xeputarutsixi Tamaulipas kwieyaritsie mieme: Crnl. Pedro A. Chapa, Ceferino Fajardo, Fortunato de la Híjar, Emiliano Próspero Nafarrete.- Xeputarutsixi Tepic kwieyaritsie mieme: Tte. Crnl. Cristóbal Limón, Mayor Marcelino Sedano, Juan Espinosa Bávara.- Xeputarutsixi Tlaxcala kwieyaritsie mieme: Antonio Hidalgo, Ascensión Tépal, Modesto González y Galindo.- Xeputarutsixi Veracruz kwieyaritsie mieme: Saúl Rodiles, Enrique Meza, Benito Ramírez G., Eliseo L. Céspedes, Adolfo G. García, Josafat F. Márquez, Alfredo Solares, Alberto Román, Silvestre Aguilar, Angel S. Juarico, Heriberto Jara, Victorio N. Góngora, Carlos L. Gracidas (Suplente), Marcelo Torres, Juan de Dios Palma, Galdino H. Casados, Fernando A. Pereyra.- Xeputarutsixi Yucatán kwieyaritsie mieme: Enrique Recio, Miguel Alonso Romero, Héctor Victoria A.- Xeputarutsixi Zacatecas kwieyaritsie mieme: Adolfo Villaseñor, Julián Adame, Jairo R. Dyer, Samuel Castañón, Andrés L. Arteaga, Antonio Cervantes, Crnl. Juan Aguirre Escobar.- Secretario: Fernando Lizardi, Xeputari Guanajuato kwieyaritsie mieme.- Secretario: Ernesto Meade Fierro, Xeputari Coahuila kwieyaritsie mieme.- Secretario: José M. Truchuelo, Xeputari Querétaro kwieyaritsie mieme.- Secretario: Antonio Ancona Albertos, Xeputari Yucatán kwieyaritsie mieme.- Prosecretario: Dr. Jesús López Lira, Xeputari Guanajuato kwieyaritsie mieme.- Prosecretario: Fernando Castaños, Xeputari Durango kwieyaritsie mieme.- Prosecretario: Juan de Dios Bojórquez, Xeputari Sonora kwieyaritsie mieme.- Prosecretario: Flavio A. Bórquez, Xeputari Sonora kwieyaritsie mieme.

Kimana, ‘ikiyari metawewiyaniki nekaneini’ani, miyemieniki, metá mahekiareki naime Mekiku kiekarieyatsie miraye’axeniki naiti `ena mitikuxaxatsiwa.

Kaniyetuiyani Palacio Nacional de la Ciudad de Querétaro, 5 tukaritsie huta metseri mieme 1917 witari.- V. CARRANZA.- Rúbrica.

Tsiere C. Lic. Manuel Aguirre Berlanga, Subsecretario Encargado del Despacho de Gobernación.- México.

Ne’iyari pukayetsa ‘iki nemitaxá mahekiareki metá naiti ke mitiyixianitsie mieme.

Wimari metá mitiuyupataxi.- Mekiku, ‘auxuwi tukari huta metseritsie xei waxawi heimana `atanauka `iniariyari heimana tamamata heimana `atahuta witaritsie. - AGUIRRE BERLANGA.

Kiekametsie mieme...